• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 45000UZS
Размер 68.3KB
Покупки 0
Дата загрузки 21 Октябрь 2025
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozilishi qiyin so‘zlarni yozishga o‘rgatish KURS ISHI

12Yozilishi qiyin so‘zlarning o‘ziga xosligi shundaki, ular tilda turli manbalardan kirib kelgan, fonetik o‘zgarishlarga uchragan yoki qoida istisnosi sifatida saqlanib qolgan so‘zlardir. Masalan, “maktab”, “yo‘lchi”, “sog‘lom”, “kitobxon”, “qahramon”, “shahar”, “g‘azal”, “ilm”, “zavq”, “hisob”, “madaniyat” kabi so‘zlarning yozilishida tovush va harf o‘rtasidagi tafovutlar o‘quvchilar uchun muammolarni yuzaga keltiradi. Shu sababli ularni o‘rgatishda o‘qituvchi har bir so‘zning talaffuzi, morfemik tuzilishi, ma’nosi va kelib chiqish manbasiga e’tibor qaratishi lozim bo‘ladi. Bunday yondashuv o‘quvchining so‘z bilan faol ishlashini ta’minlab, eslab qolish jarayonini osonlashtiradi hamda yozuvdagi xatoliklarni kamaytiradi. Ta’lim jarayonida yozilishi qiyin so‘zlarni o‘rgatish nafaqat orfografik savodxonlikni oshiradi, balki o‘quvchining umumiy tafakkurini, kuzatuvchanligini, nutq boyligini va mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi. Chunki o‘quvchi so‘zning yozilishini eslab qolish jarayonida nafaqat mexanik yod olish, balki fikrlash orqali tahlil qilishga o‘rganadi. Bu esa o‘qitish jarayonida faol bilish faoliyatini shakllantirishga yordam beradi. Yozilishi qiyin so‘zlarni o‘rganish jarayonida o‘quvchi tilning ichki qonuniyatlarini anglab yetadi, har bir so‘zning to‘g‘ri yozilishi ortidagi mantiqni tushunishga intiladi. Shu sababli bunday mashg‘ulotlar o‘quvchining nafaqat savodini, balki tafakkur darajasini ham yuksaltiradi. Yozilishi qiyin so‘zlar ta’lim mazmunida alohida mavzu sifatida o‘rganiladigan muhim yo‘nalishlardan biridir. Chunki orfografik malaka — bu yozuv jarayonida avtomatik ravishda amal qiladigan ko‘nikmadir. Uni shakllantirish uchun doimiy mashq, tahlil, eslab qolish va takrorlash jarayoni talab etiladi. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi bu jarayonda turli metodik vositalardan, xususan, “so‘z kartochkalari”, “bo‘g‘inli o‘yinlar”, “lug‘at diktantlari” kabi mashqlardan foydalanadi. Shuningdek, interfaol o‘qitish texnologiyalarini qo‘llash, masalan, “Zanjirli so‘zlar”, “Top so‘zni top”, 4ko‘nikmasi, lug‘aviy boylikni kengaytirish, orfografik xatolarni tahlil qilish va bartaraf etish metodlari keng yoritilgan. Shuningdek, so‘nggi yillarda zamonaviy didaktika, interfaol o‘qitish metodlari hamda AKT vositalarini o‘quv jarayoniga joriy etish orqali yozilishi qiyin so‘zlarni o‘rgatish samaradorligini oshirish bo‘yicha bir qator ilmiy-uslubiy ishlar amalga oshirildi. Biroq amaliyotda bu sohada ayrim muammolar saqlanib qolmoqda. Xususan, o‘quvchilar tomonidan ba’zi orfografik qoidalarni to‘liq o‘zlashtirmaslik, eslab qolishdagi qiyinchiliklar, yozuvdagi beqarorlik holatlari dolzarbligicha qolmoqda. Shu sababli ushbu kurs ishida mazkur muammo zamonaviy pedagogik yondashuvlar asosida qayta ko‘rib chiqiladi va yangi metodik takliflar ishlab chiqiladi. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining nazariy ahamiyati shundan iboratki, u boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida orfografik tafakkurni shakllantirish, yozilishi qiyin so‘zlarni o‘rganishning psixologik va lingvistik asoslarini ilmiy jihatdan tahlil etadi. Tadqiqot jarayonida til o‘rganishning nazariy qonuniyatlari, o‘quvchilarning yozma nutqini rivojlantirish tamoyillari hamda pedagogik yondashuvlarning mohiyati o‘rganiladi. Bu orqali o‘qituvchi uchun samarali metodik asos yaratiladi. Ishning amaliy ahamiyati esa olingan ilmiy natijalarni o‘quv jarayoniga tatbiq etish imkoniyati bilan belgilanadi. Tadqiqot natijalari asosida o‘qituvchilar uchun yozilishi qiyin so‘zlarni o‘rgatishda qo‘llaniladigan o‘yinli, interfaol va innovatsion metodlar bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqiladi. Ushbu tavsiyalar “Ona tili” darslarida, to‘garak mashg‘ulotlarida, mustaqil yozuv mashqlarida qo‘llanilishi mumkin. Shu bilan birga, kurs ishi natijalari o‘quvchilarning savodxonligini oshirish, yozuv madaniyatini rivojlantirish hamda orfografik xatolarni kamaytirishda amaliy yordam beradi. Kurs ishi mavzusining obyekti — boshlang‘ich sinf o‘quvchilari va ularning yozuv madaniyatini shakllantirish jarayonidir. Ya’ni, o‘quvchilarning 6 Suhbat va so‘rovnoma — o‘qituvchilar hamda o‘quvchilar fikrlarini o‘rganish;  Pedagogik eksperiment — yangi metodlar asosida darslarni tashkil etish va natijalarni tahlil qilish;  Statistik tahlil — olingan natijalarni raqamli ko‘rsatkichlar asosida umumlashtirish. Kurs ishi tuzilishi Kurs ishi kirish, 2 bob va har bir bobning 3 bo‘limidan iborat bo‘lib, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan tashkil topadi. 8qoida asosida yozish bu jarayonning eng muhim tarkibiy qismidir. O‘quvchilarning so‘z boyligini oshirish va ularning nutqini boyitish uchun o‘qituvchi turli metodlardan foydalanadi, jumladan, hikoya tuzish, diktant yozish, matn tahlili, so‘zlarni to‘ldirish mashqlari kabi usullar til o‘rganishda katta ahamiyatga ega. Shu jarayonlarda o‘quvchi so‘z tuzilishini tahlil qilish, uning ma’nosini kontekstda anglash, to‘g‘ri yozishni amaliy mashqlar orqali o‘zlashtiradi.Boshlang‘ich sinfda yozuv ko‘nikmalarini shakllantirish bosqichma-bosqich amalga oshiriladi. Dastlab o‘quvchilar grafemalar bilan tanishadilar, ya’ni harflarning shakli, nomi, tovushi va ularning so‘z tarkibida tutgan o‘rni o‘rgatiladi. Keyingi bosqichda o‘quvchilar bo‘g‘inlar, so‘zlar va gaplarni yozishni o‘rganadilar. Har bir bosqichda o‘qituvchi orfografik e’tibor va tafakkurni rivojlantirishga alohida ahamiyat qaratadi. Yozuv jarayonida bolaning diqqatini to‘g‘ri yo‘naltirish, xatolarni tahlil qilish va ularni tuzatish orqali yozuv madaniyati shakllantiriladi. Bu jarayon o‘quvchining mantiqiy fikrlashini, kuzatuvchanligini va eslab qolish qobiliyatini rivojlantiradi. Ayniqsa, yozilishi qiyin so‘zlarni o‘rgatishda bu ko‘nikmalar muhim rol o‘ynaydi, chunki bunday so‘zlarning yozilishini ongli ravishda tushunish va eslab qolish uchun bola faol fikrlash jarayonida bo‘lishi zarur. 3 Yozuv ko‘nikmasining shakllanishida psixologik tayyorgarlik va o‘quvchining aqliy faolligi asosiy o‘rin tutadi. Psixologlarning ta’kidlashicha, 6–10 yosh oralig‘ida bola diqqatni jamlash, eslab qolish va tafakkur qilish jarayonlarida sezilarli o‘sishga erishadi. Shu sababli o‘qituvchi bu imkoniyatlardan samarali foydalanib, o‘quvchilarda to‘g‘ri yozish odatini shakllantirishi kerak. Yozuv mashqlari jarayonida bolaning e’tibori harflarning shakliga, ularning o‘zaro bog‘lanishiga, so‘z tuzilishiga va grammatik moslikka qaratilishi lozim. Agar bola yozuvni avtomatlashtirilgan harakat sifatida emas, balki ongli faoliyat sifatida bajaradigan bo‘lsa, unda orfografik xatolarning 3 Xudoyberganova Dildora. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari nutqini rivojlantirishda innovatsion metodlar.” – Toshkent: Ilm ziyo, 2020. – B. 15–50. 20hisobga olib, o‘rganish jarayonini interfaol, ijodiy va o‘zlashtirishga qulay shaklda tashkil etishi zarur. Shu tariqa, nazariy asoslar bilan boyitilgan bu metodik tizim o‘quvchilarda savodli yozish, to‘g‘ri fikrlash va o‘z ona tiliga hurmat ruhini shakllantirishga xizmat qiladi. 8 8 Tursunova Sevara. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan nutq o‘stirish mashg‘ulotlari.” – Toshkent: Noshir, 2019. – B. 10–42. 30Shunday qilib, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozilishi qiyin so‘zlarni o‘zlashtirishini nazorat qilish va baholash tizimi o‘quvchilarning yozma savodxonligini rivojlantirishda muhim o‘rin tutadi. Bu tizim orqali o‘quvchi o‘z bilimini nazorat qilishni o‘rganadi, o‘qituvchi esa ta’lim jarayonining natijadorligini aniqlaydi. Zamonaviy ta’limda baholash tizimi faqat xatolarni aniqlash emas, balki o‘quvchini o‘qishga rag‘batlantirish, uning individual imkoniyatlarini ochish, mustaqil fikrlashini rivojlantirish vositasi sifatida qaraladi. Shu bois, nazorat va baholash tizimi o‘qituvchi faoliyatining ajralmas qismi sifatida muntazam takomillashtirilib borilishi zarur. Jadval 3. Boshlang‘ich sinflarda yozilishi qiyin so‘zlarni nazorat qilish shakllari Nazorat turi Qo‘llanilish vaqti Maqsadi Natijasi Og‘zaki nazorat Har bir mavzudan so‘ng So‘zlarni to‘g‘ri talaffuz va yozuvini aniqlash Og‘zaki va yozma savodxonlik mustahkamlanadi Diktantlar (oddiy, izohli) Har hafta Orfografik malakalarni shakllantirish Yozilishdagi xatolar kamayadi Test sinovlari Oyda bir marta Yozilishi qiyin so‘zlarni eslab qolish darajasini aniqlash O‘quvchi bilim darajasi tahlil qilinadi Portfoliolar Chorak oxirida O‘quvchining shaxsiy yutuqlarini kuzatish O‘quvchi rivojlanish dinamikasi aniqlanadi O‘zaro baholash va o‘zini baholash Har darsda Mustaqillik va mas’uliyatni oshirish O‘quvchilar o‘z bilimlarini nazorat qilishni o‘rganadilar 29qiyin so‘zlarni o‘rganishda portfoliolar o‘quvchining o‘sish dinamikasini, xatolarning kamayishini va o‘z bilimini mustaqil tahlil qilishini ko‘rsatadi. Shuningdek, o‘zaro baholash usuli ham sinfda hamkorlik muhitini yaratadi, chunki o‘quvchilar bir-birining yozuvini tahlil qilib, to‘g‘ri yozuvga e’tibor berishni o‘rganadilar. Bu esa o‘qituvchi nazoratining samaradorligini oshiradi va o‘quvchilarni faol fikrlashga undaydi. Yozilishi qiyin so‘zlarni o‘zlashtirishda differensial yondashuv katta ahamiyat kasb etadi. Har bir o‘quvchining individual xususiyatlarini hisobga olib, nazorat shakllarini moslashtirish kerak. Masalan, ayrim o‘quvchilar uchun vizual diktantlar samarali bo‘lsa, boshqalar uchun og‘zaki mashqlar foydaliroq bo‘ladi. Shu tarzda o‘qituvchi o‘quvchilarning orfografik xotirasini, eslab qolish qobiliyatini va yozma nutqni rivojlantirishda kompleks nazorat tizimidan foydalanadi. Bu tizim orfografik xatolar sonini kamaytiradi va to‘g‘ri yozuv madaniyatini mustahkamlaydi. Yozma ishlarni tekshirish jarayonida o‘qituvchi har bir o‘quvchining xatosini belgilab, keyinchalik shu xatolarga oid maxsus mashg‘ulotlar o‘tkazadi. Bunda “xato ustida ishlash” metodikasi samarali hisoblanadi. Ushbu yondashuv orqali o‘quvchi o‘z xatolarini tahlil qilib, ularni to‘g‘rilashni o‘rganadi. Shu bilan birga, o‘qituvchi har bir o‘quvchiga shaxsiy yondashuv asosida individual topshiriqlar berishi, orfografik so‘zlar kartotekasini yuritishi tavsiya etiladi. Bu yondashuv o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini va o‘z bilimini nazorat qilishini rivojlantiradi. Baholash jarayonida rag‘batlantirish omili ham muhim o‘rin tutadi. O‘quvchi o‘zining muvaffaqiyatini his etganda, unda o‘qishga ijobiy motivatsiya shakllanadi. Shu bois, o‘qituvchi har bir o‘quvchini kichik yutuqlar uchun ham maqtov bilan rag‘batlantirib borishi zarur. Rag‘bat moddiy shaklda emas, balki ijtimoiy va psixologik qo‘llab-quvvatlash ko‘rinishida bo‘lishi maqsadga muvofiq. Bu o‘quvchining o‘z bilimiga ishonchini mustahkamlaydi, yozuvga bo‘lgan qiziqishini oshiradi va o‘zlashtirish darajasini yaxshilaydi. 36https://kitob.uz https://eduportal.uz https://school-edu.uz 151-jadval. Yozilishi qiyin so‘zlarning turlari va ularni o‘rgatish usullari T/r Yozilishi qiyin so‘z turi Misollar Qiyinchilik sababi O‘rgatish usuli va tavsiya 1 Talaffuzi va yozilishi farqlanadigan so‘zlar “yo‘l”, “ko‘p”, “qahva”, “g‘azal” Tovush va harf o‘rtasidagi tafovut So‘zlarni talaffuz bilan yozuvni solishtirish, “So‘zni to‘g‘ri eshit va yoz” o‘yini 2 O‘zlashma so‘zlar (arabcha, ruscha, forscha) “madaniyat”, “hisob”, “shahar”, “maktab” Begona til elementlari saqlangan So‘zning kelib chiqishini tushuntirish, “So‘z manbaini top” mashqi 3 Talaffuzda tushib qoluvchi tovushli so‘zlar “tug‘ilgan”, “hisob”, “ilm”, “ko‘ngil” Tovush tushishi tufayli yozuvda xato qilish “Tovushni top” diktant mashqlari, orfografik kartochkalar 4 Ikki harfli yoki juft tovushli so‘zlar “darsxona”, “xalq”, “kitobxon” Ikki tovushni ajratib yozishdagi chalkashlik “So‘zni tahlil qil”, bo‘g‘in asosida o‘qish va yozish mashqlari 5 Qoidaga istisno bo‘lgan so‘zlar “yetti”, “shahar”, “qizil”, “yozuvchi” Qoidaga to‘liq bo‘ysunmaydi Yodlash asosidagi lug‘at diktantlari, “Eslab yoz” o‘yini 6 Murakkab va qo‘shma so‘zlar “yo‘lchi”, “mehnatkash”, “kitobsevar” Qo‘shimcha va so‘z birikmasi farqlanmaydi Morfemik tahlil, “So‘z bo‘laklarini top” mashqi 7 So‘z oxiridagi o‘zgarmas tovushli birliklar “sog‘lom”, “oqil”, “rahmat”, “zavq” Oxirgi tovush talaffuzda yo‘qoladi “So‘zni yoz va tekshir” usuli, o‘z-o‘zini baholash mashqlari 1.3. Pedagogik yondashuvlar va metodlar: qiyin so‘zlarni o‘rgatishning nazariy asoslari 16Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga yozilishi qiyin so‘zlarni o‘rgatish jarayoni murakkab, ammo o‘ta muhim pedagogik jarayon hisoblanadi. Chunki bu jarayon orqali bola nafaqat to‘g‘ri yozuv qoidalarini o‘zlashtiradi, balki mantiqiy tafakkur, diqqat, xotira va mustaqil fikrlash kabi psixologik sifatlarni ham rivojlantiradi. Qiyin so‘zlarni o‘rgatishning nazariy asosida tilshunoslik, psixologiya va pedagogika fanlarining o‘zaro bog‘liqligi yotadi. Ayniqsa, o‘quvchi shaxsining individual xususiyatlarini hisobga olgan holda yondashish — ta’lim samaradorligini oshiruvchi asosiy omildir. Shu bois o‘qituvchi har bir so‘zni o‘rgatishda an’anaviy yodlashdan tashqari, tahliliy, o‘yinli, ijodiy va mustaqil izlanish metodlarini qo‘llashi zarur. Pedagogik yondashuvlarning birinchi bosqichi — kommunikativ yondashuv bo‘lib, u o‘quvchilarning so‘zlarni og‘zaki va yozma nutqda faol qo‘llay olishiga asoslanadi. Bu yondashuvda so‘zlar faqat yodlash obyekti emas, balki muloqot vositasi sifatida o‘rganiladi. Masalan, o‘qituvchi “qiyin” so‘zlardan iborat gaplar tuzdirish, ularni suhbat jarayonida ishlatish, mazmunli matnlar yaratish orqali o‘quvchining faol ishtirokini ta’minlaydi. Shu tarzda o‘quvchi so‘zning ma’nosi, talaffuzi va yozilishini bir butun holda anglaydi. Bu esa til o‘rganishda integrativ yondashuvni shakllantiradi. Ikkinchi asosiy yondashuv — konstruktivistik yondashuv bo‘lib, u o‘quvchilarning mustaqil izlanish faoliyatini rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu yondashuvda o‘quvchi faqat tayyor bilimni emas, balki uni o‘z tajribasiga asoslanib “kashf etadi”. Masalan, o‘qituvchi o‘quvchilarga bir nechta so‘zlar berib, ularning qaysilari bir xil qoida asosida yozilishini aniqlashni topshiradi. Shu orqali o‘quvchi orfografik qoida va istisnolarni o‘z kuzatuvi natijasida tushunadi. Bunday faoliyat o‘quvchida tanqidiy fikrlashni shakllantiradi, xotirani faollashtiradi va o‘rganilayotgan so‘zlarni uzoq muddat esda saqlashga yordam beradi. Uchinchi muhim yondashuv — differensial yondashuv bo‘lib, u har bir o‘quvchining individual o‘ziga xosligini inobatga oladi. Har bir bola so‘zlarni 34Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati Prezident farmonlari va qarorlari ro‘yxati 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2019-yil 29- apreldagi “O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi to‘g‘risida”gi PF–5712-sonli Farmoni. 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020-yil 6- noyabrdagi “Xalq ta’limi tizimini yanada takomillashtirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ–4884-sonli Qarori. 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2022-yil 11- maydagi “Xalq ta’limi tizimida o‘quv-tarbiya jarayonlarini sifat jihatidan yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ–220-sonli Qarori. Ilmiy adabiyotlar 1) Mahmudov Nodirbek, G‘ulomov Abdurahmon. “Ona tili o‘qitish metodikasi.” – Toshkent: O‘qituvchi, 2018. – B. 12–45. 2) Qodirova Mohira, Yuldasheva Malika. “Boshlang‘ich ta’limda o‘qitish metodikasi.” – Toshkent: Fan va texnologiya, 2019. – B. 23–67. 3) Xudoyberganova Dildora. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari nutqini rivojlantirishda innovatsion metodlar.” – Toshkent: Ilm ziyo, 2020. – B. 15– 50. 4) Mirziyoyeva Shahrizoda. “Zamonaviy ta’limda innovatsion yondashuvlar.” – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2021. – B. 8–34. 5) Qodirov Bakhtiyor. “Grammatika va imlo o‘qitishning samarali usullari.” – Samarqand: SamDU nashriyoti, 2017. – B. 30–72. 17o‘zlashtirishda turlicha xotira turiga ega: kimdir ko‘rish orqali, kimdir eshitish orqali, boshqasi esa yozish orqali yaxshi yodlaydi. Shu sababli o‘qituvchi dars jarayonida turli tipdagi mashqlarni uyg‘unlashtiradi — vizual kartochkalar, tinglab yozish, rasm asosida so‘z topish, tovush tahlili kabi mashqlar o‘quvchilarning o‘z uslubiga mos ravishda o‘rganishini ta’minlaydi. Bu yondashuv o‘quvchi uchun o‘qish jarayonini shaxsiy tajribaga asoslaydi, qiziqishni oshiradi va individual muvaffaqiyatni kafolatlaydi. Pedagogik metodlar orasida tahliliy-sintetik metod alohida ahamiyatga ega. Bu metod orqali o‘quvchi so‘zning tuzilishini, ildizini, qo‘shimchasini, tovush o‘zgarishini aniqlaydi. Masalan, “hisob” so‘zidagi “h” tovushining talaffuzda zaif eshitilishi sababli xatolikka yo‘l qo‘yilishi mumkinligini o‘qituvchi tahlil asosida tushuntiradi. O‘quvchi so‘z tarkibini ajratish orqali yozuvdagi mantiqiy bog‘lanishni anglaydi. Shu tariqa tahliliy-sintetik metod nafaqat orfografik, balki lingvistik tafakkurni ham rivojlantiradi. Yana bir samarali usul — taqqoslash metodi bo‘lib, u orqali o‘quvchi bir- biriga o‘xshash, ammo yozilishi turlicha bo‘lgan so‘zlarni farqlashni o‘rganadi. Masalan, “yo‘l” va “yul”, “g‘azal” va “gazal”, “kitob” va “kitap” kabi so‘zlarni taqqoslab o‘rganish orqali u talaffuz va yozuv orasidagi bog‘liqlikni chuqurroq anglaydi. Bu metod tildagi orfografik qonuniyatlarni mustahkam o‘zlashtirishga yordam beradi. Yozilishi qiyin so‘zlarni o‘rgatishda o‘yinli metodlarning roli ham juda katta. “So‘z zanjiri”, “Eslab yoz”, “So‘zni top”, “Xato top” kabi o‘yinlar o‘quvchilarni faol harakatga undaydi, diqqatni jamlaydi va o‘rganilayotgan materialni quvonch bilan qabul qilishga yordam beradi. O‘yinli mashg‘ulotlar ayniqsa boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun tabiiy o‘qitish shaklidir, chunki ular o‘yin orqali o‘rganishga moyildirlar. Shu sababli bu metod didaktik tamoyillarni oson qabul qilish va murakkab so‘zlarni eslab qolishda yuqori samara beradi. 11har bir so‘zning to‘g‘ri yozilishiga, so‘z birikmalari va gaplardagi orfografik uyg‘unlikka qaratilishi kerak. Yozuvdagi izchillik, aniqlik va estetik ifoda o‘quvchining umumiy madaniy saviyasini ko‘rsatadi.boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining til va yozuv ko‘nikmalarini shakllantirish nafaqat lingvistik, balki psixologik va tarbiyaviy ahamiyatga ham ega. Til — o‘quvchining dunyo bilan aloqa vositasi, yozuv esa uning fikrini moddiy shaklda ifoda etish usulidir. Shu bois har bir o‘qituvchi o‘z faoliyatida yozuvni faqat texnik malaka sifatida emas, balki tafakkur va madaniyat belgisi sifatida ko‘rishi zarur. To‘g‘ri yozuv madaniyatiga ega o‘quvchi mustaqil fikrlaydigan, nutqida aniq ifoda bera oladigan va tilda mavjud nozik farqlarni sezadigan shaxsga aylanadi. Demak, bu jarayon o‘quvchini nafaqat savodxon, balki tafakkuri yuksak, ma’naviy boy inson sifatida shakllantirishning eng muhim vositasidir. 1.2. Yozilishi qiyin so‘zlar tushunchasi va ularning ta’lim jarayonidagi ahamiyati Yozilishi qiyin so‘zlar — bu o‘zbek tilining orfografik qoidalariga to‘liq mos kelmasligi yoki talaffuz shakli bilan yozilish shakli o‘rtasida farq mavjud bo‘lgan so‘zlardir. Bunday so‘zlar o‘quvchilardan diqqat, eslab qolish, fonetik va morfologik tahlil ko‘nikmasini talab etadi. Boshlang‘ich sinflarda bu kabi so‘zlar bilan ishlash orfografik tafakkurni shakllantirishning eng muhim bosqichi hisoblanadi. Chunki bola tilni o‘rganish jarayonida avvalo eshitish, keyin yozma ifoda orqali bilimni mustahkamlaydi. Agar o‘quvchi bu bosqichda yozilishi qiyin so‘zlarni to‘g‘ri o‘zlashtira olsa, uning yozma nutq madaniyati mustahkam poydevorga ega bo‘ladi. Bu jarayonda o‘qituvchi metodik yondashuvlarni to‘g‘ri tanlashi, o‘quvchining yosh xususiyatlariga mos mashqlarni tashkil etishi nihoyatda muhim ahamiyat kasb etadi. 5 5 Qodirov Bakhtiyor. “Grammatika va imlo o‘qitishning samarali usullari.” – Samarqand: SamDU nashriyoti, 2017. – B. 30–72. 9kamayishi ta’minlanadi. O‘qituvchi o‘quvchilarning individual xatolarini aniqlab, har biri bilan individual ishlash orqali ularning yozuv madaniyatini mustahkamlashi zarur. Til va yozuv ko‘nikmalarining shakllanishida eshituv, ko‘ruv va kinestetik xotira turlarining uyg‘unligi katta ahamiyatga ega. Ba’zi o‘quvchilar so‘zni eshitish orqali eslab qolsa, boshqalari ko‘rish yoki yozish orqali mustahkam o‘zlashtiradi. Shu bois o‘qituvchi mashg‘ulotlarni tashkil etishda har uchala xotira turini faollashtiruvchi metodlardan foydalanishi kerak. Masalan, o‘quvchi qiyin so‘zni eshitadi, so‘ng uni og‘zaki aytadi, so‘ngra yozadi va yozilgan shaklini kuzatadi — bu ko‘pkanalli o‘rganish orqali mustahkam o‘zlashtirishga olib keladi. Shuningdek, yozuv jarayonida o‘quvchining motorik harakatlari ham muhim bo‘lib, bu miya faoliyatining muvofiqlashuvini ta’minlaydi. Shu yo‘l bilan o‘quvchi so‘z shaklini ongida aniq ifodalab, yozuvni avtomatik darajaga olib chiqadi. 4 Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining til va yozuv ko‘nikmalari ularning umumiy savodxonlik darajasini belgilovchi asosiy mezonlardan biridir. Har bir o‘quvchi so‘zning tovush tarkibini to‘g‘ri tahlil qila olishi, grammatik qoidalarni amaliyotda qo‘llay bilishi, yozuvda harflarni chiroyli va to‘g‘ri ifodalashi kerak. Bu ko‘nikmalarni shakllantirishda o‘qituvchi o‘quvchilarning yosh psixologiyasini, aqliy rivojlanish darajasini va o‘zlashtirish tezligini hisobga olishi lozim. Shuningdek, o‘quv jarayonida yozuvga nisbatan ijobiy munosabatni shakllantirish, ya’ni o‘quvchida “men chiroyli yozaman” degan ishonchni uyg‘otish ham muhim tarbiyaviy vazifadir. Yozuvga ijobiy munosabat shakllangan o‘quvchi orfografik xatolarga e’tiborli bo‘ladi, so‘zlarning yozilishini mustaqil ravishda tekshiradi va to‘g‘ri yozishga intiladi. Boshlang‘ich ta’limda yozuv ko‘nikmalarini shakllantirishda o‘qituvchining shaxsiy mahorati, sabr-toqati va metodik yondashuvi muhim rol o‘ynaydi. 4 Mirziyoyeva Shahrizoda. “Zamonaviy ta’limda innovatsion yondashuvlar.” – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2021. – B. 8–34. 2 MUNDARIJA Kirish ………………………………………………………………………...…3 I BOB. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozilishi qiyin so‘zlarni o‘rgatishning nazariy asoslari 1.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining til va yozuv ko‘nikmalari ………….…7 1.2.Yozilishi qiyin so‘zlar tushunchasi va ularning ta’lim jarayonidagi ahamiyati ………………………………………………………………………11 1.3. Pedagogik yondashuvlar va metodlar: qiyin so‘zlarni o‘rgatishning nazariy asoslari …………………………………………………………………………16 II BOB. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga yozilishi qiyin so‘zlarni o‘rgatish metodikasi 2.1. Yozilishi qiyin so‘zlarni o‘rgatish uchun o‘quv materiallarini tanlash, tuzish va dasturlashtirish prinsiplari ………………………………………….21 2.2.O‘yinli va interfaol metodlar yordamida yozuv ko‘nikmalarini shakllantirish …………………………………………………………………..24 2.3. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozilishi qiyin so‘zlarni o‘zlashtirishini nazorat qilish va baholash tizimi ………………………………………………27 Xulosa ………………………………………………………………………...31 Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………….…..34 5yozilishi qiyin so‘zlarni to‘g‘ri yozish ko‘nikmasini egallashdagi faoliyati, o‘quv jarayonining tashkil etilishi, darsliklar va o‘quv materiallari mazmuni ushbu ishning o‘rganish markazida turadi. Kurs ishi mavzusining predmeti — boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini yozilishi qiyin so‘zlarni o‘rgatishning metodikasi, pedagogik yondashuvlari va o‘quv jarayonidagi samaradorlik omillaridir. Bunda o‘qituvchining tanlagan usullari, mashq turlari, o‘yinli va interfaol metodlar, shuningdek, o‘quvchilarning individual xususiyatlariga mos yondashuvlar o‘rganiladi. Kurs ishi mavzusining maqsadi — boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini yozilishi qiyin so‘zlarni to‘g‘ri va ongli yozishga o‘rgatishning samarali metodikasini ishlab chiqish, o‘quvchilarning orfografik xotirasini rivojlantirish hamda yozuv madaniyatini mustahkamlash yo‘llarini aniqlashdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining til va yozuv ko‘nikmalarini o‘rganish.  Yozilishi qiyin so‘zlarning turlari va ularni o‘rgatish zaruriyatini tahlil qilish.  Qiyin so‘zlarni o‘rgatishda qo‘llaniladigan metod va vositalarni o‘rganish.  O‘yinli va interfaol metodlar asosida yozuv malakasini rivojlantirish yo‘llarini aniqlash.  Amaliy tajriba asosida o‘quvchilarning orfografik xatolarini kamaytirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish.  O‘quv materiallarini dasturlashtirish va yosh xususiyatlariga moslashtirish metodikasini ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining metodlari  Tadqiqot davomida quyidagi metodlardan foydalaniladi:  Tahlil va taqqoslash — mavjud darsliklar, orfografik qoidalar, o‘quv dasturlari va metodik qo‘llanmalarni solishtirish orqali xulosalar chiqarish;  Kuzatish va tajriba — o‘quvchilarning yozuv jarayonidagi xatolarini aniqlash va ularni bartaraf etish usullarini sinovdan o‘tkazish; 7I BOB. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozilishi qiyin so‘zlarni o‘rgatishning nazariy asoslari 1.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining til va yozuv ko‘nikmalari Boshlang‘ich ta’lim insonning butun hayoti davomida bilim olish jarayoniga poydevor bo‘lib xizmat qiladi, chunki aynan shu bosqichda o‘quvchilarda o‘qish, yozish, fikrlash va o‘z fikrini yozma shaklda ifodalash kabi muhim ko‘nikmalar shakllanadi. Yozuv bu — inson tafakkurining eng muhim ko‘rinishi bo‘lib, o‘quvchi yozish jarayonida o‘z tafakkurini tartiblaydi, so‘zlarni grammatik va orfografik jihatdan to‘g‘ri ifodalashni o‘rganadi. Yozuv ko‘nikmasi shakllanishi murakkab aqliy faoliyat bo‘lib, unda diqqat, xotira, eshitish, ko‘rish va analiz-sintez jarayonlari faol ishtirok etadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchisi uchun yozuvni o‘zlashtirish jarayoni asta-sekinlik bilan, izchil mashqlar orqali shakllanadi. Shuning uchun o‘qituvchi bu bosqichda bolalarning psixologik tayyorgarligini, yosh xususiyatlarini va individual qobiliyatlarini chuqur o‘rganib chiqishi zarur. Yozuvni o‘rganish faqat harf, so‘z yoki gapni yozishni emas, balki to‘g‘ri, chiroyli, mazmunli va ifodali yozishni ham o‘z ichiga oladi. Shu sababli boshlang‘ich bosqichda o‘quvchilarning yozuv malakalarini shakllantirish murakkab, ammo zarur jarayondir. 2 Til inson tafakkurining asosiy ifoda vositasi sifatida o‘quvchining dunyoqarashini kengaytiradi, uning nutqiy madaniyatini shakllantiradi va ijtimoiy muhitda to‘g‘ri muloqot qilishga yordam beradi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining til ko‘nikmalarini shakllantirishda, avvalo, fonetik, leksik, morfologik va sintaktik bilimlarni to‘g‘ri o‘zlashtirish zarur bo‘ladi. Tilni o‘rganish jarayonida o‘quvchi so‘zlarning ma’nosi, tuzilishi, talaffuzi va yozilishini farqlashni o‘rganadi. Ayniqsa, so‘zning tovushi bilan yozuvi o‘rtasidagi farqni tushunish, yozilishi qiyin so‘zlarni to‘g‘ri eslab qolish va 2 Qodirova Mohira, Yuldasheva Malika. “Boshlang‘ich ta’limda o‘qitish metodikasi.” – Toshkent: Fan va texnologiya, 2019. – B. 23–67. 22bir sinf uchun yozuv mashg‘ulotlarining mazmuni va hajmi turlicha bo‘ladi. Birinchi sinfda o‘quvchilar tovush-harf bog‘lanishini o‘rganish bilan band bo‘lsa, ikkinchi sinfda ular so‘zlarni to‘liq yozish, talaffuzini farqlash va qoidalarni amaliy qo‘llashga o‘tadilar. Shu sababli o‘quv materialini tuzishda sinf dasturida belgilangan mavzular, lug‘aviy birliklar va o‘quvchilarning tayyorgarlik darajasi e’tiborga olinadi. Darsliklarda berilgan asosiy materialdan tashqari, o‘qituvchi qo‘shimcha manbalardan, orfografik lug‘atlardan, hikoyaviy matnlardan, topishmoq va maqollardan ham foydalanishi mumkin. Bunday yondashuv o‘quv jarayonini jonlantiradi va bolalarda yozuvga nisbatan ijobiy munosabat shakllantiradi. Materialni tuzish prinsipi faqatgina so‘zlarni ketma-ket sanab chiqish emas, balki ularni mazmunan, shaklan va orfografik murakkablik darajasiga ko‘ra tizimlashtirishni talab etadi. Bunda o‘qituvchi har bir dars uchun aniq maqsad qo‘yadi: masalan, tovush va harfni to‘g‘ri tanish, talaffuz bilan yozuv o‘rtasidagi farqni tushunish yoki qoidaga istisno bo‘lgan so‘zlarni eslab qolish. Shu tarzda tuzilgan material o‘quvchini bosqichma-bosqich fikrlashga, mustaqil yozuv faoliyatiga va o‘z xatolarini anglab tuzatishga o‘rgatadi. Bu jarayonda o‘qituvchi materialni nafaqat o‘qitish vositasi, balki o‘quvchini mustaqil fikrlashga undovchi manba sifatida qo‘llashi kerak. O‘quv materiallarini dasturlashtirish prinsipi esa ularni mantiqan izchil, tizimli va osondan qiyinga tamoyiliga muvofiq tarzda taqsimlashni nazarda tutadi. Masalan, birinchi darslarda o‘quvchilar talaffuzi va yozilishi bir xil bo‘lgan so‘zlar ustida ishlaydi, keyinchalik talaffuzi bilan yozilishi farqlanadigan, so‘ngra istisno so‘zlar o‘rgatiladi. Dasturlashtirilgan yondashuv o‘qituvchiga har bir darsning bosqichlarini oldindan rejalashtirish, natijani baholash va zarurat bo‘lsa, metodikani o‘zgartirish imkonini beradi. Shu bilan birga, bunday yondashuv har bir o‘quvchining individual imkoniyatini hisobga olgan holda ta’lim jarayonini moslashtirishga xizmat qiladi. Natijada, o‘quvchi 32yondashuvlardan biridir. Bu metodlar orqali o‘quvchilarda o‘rganishga bo‘lgan motivatsiya oshadi, yozuv jarayoni esa qiziqarli va ijodiy tus oladi. Ayniqsa, “so‘z top”, “to‘g‘ri yoz”, “so‘zdan gap tuz” kabi o‘yinli topshiriqlar o‘quvchilarning xotirasini, e’tiborini va to‘g‘ri yozuv malakasini mustahkamlashda katta samara beradi. Men bu mavzuni o‘rganish jarayonida pedagogik yondashuvlarning turli shakllarini tahlil qilib, ularning afzallik va kamchiliklarini aniqladim. Shu asosda shunday xulosaga keldimki, yozilishi qiyin so‘zlarni o‘rgatishda faqat qoidalarga tayangan holda emas, balki o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini, individual imkoniyatlarini ham hisobga olish zarur. Chunki har bir bola so‘zlarni idrok etish, eslab qolish va yozish jarayonida o‘ziga xos uslubga ega bo‘ladi. O‘qituvchining vazifasi esa shu uslubni to‘g‘ri yo‘naltirish va orfografik tafakkurni shakllantirishdir. Men shuningdek, yozilishi qiyin so‘zlarni o‘zlashtirishda nazorat va baholash tizimining o‘rni nihoyatda muhim ekanini ham o‘rgandim. Nazorat faqat baho qo‘yish uchun emas, balki o‘quvchilarning xatolarini aniqlash, ularni tahlil qilish va tuzatish imkonini beruvchi vosita sifatida qaralishi lozim. Bu jarayon o‘quvchilarda o‘z bilimini mustaqil baholash, o‘z xatolarini anglash va to‘g‘rilash ko‘nikmalarini shakllantiradi. Men uchun aynan shu jihat o‘qituvchilik faoliyatining asosiy mezoni bo‘ldi — ya’ni, o‘quvchiga tayyor bilim berish emas, balki uni o‘z bilimini mustaqil tahlil qilishga o‘rgatish. Men kurs ishining amaliy qismida o‘quv materiallarini tanlash, tuzish va dasturlashtirish prinsiplari bilan chuqur tanishdim. Yozilishi qiyin so‘zlarni o‘rgatishda tanlangan so‘zlar bolalarning yosh darajasiga, tilni o‘zlashtirish bosqichiga va darslikdagi mavzular ketma-ketligiga mos bo‘lishi zarurligini aniqladim. Shu bilan birga, o‘quvchilarga o‘rgatilayotgan so‘zlarning hayotiy mazmunga ega bo‘lishi, ularning kundalik nutqida uchraydigan so‘zlardan tashkil topishi ham ta’lim samaradorligini oshiradi. 356) Tursunova Sevara. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan nutq o‘stirish mashg‘ulotlari.” – Toshkent: Noshir, 2019. – B. 10–42. 7) Karimova Zulfiya. “Ko‘rgazmali qurollar va o‘quv jarayonida ularning ahamiyati.” – Toshkent: Fan, 2020. – B. 20–55. 8) Jo‘rayev Anvar. “Boshlang‘ich ta’limda pedagogik texnologiyalarni qo‘llash.” – Toshkent: Universitet, 2021. – B. 17–60. 9) Mirzaahmedov Habib. “Ta’lim jarayonida vizuallik tamoyilining pedagogik asoslari.” – Toshkent: Ilm Ziyo Nashriyoti, 2018. – B. 25–48. 10) Xolmatova Malohat. “Ona tili darslarida interfaol metodlardan foydalanish.” – Toshkent: Barkamol avlod, 2022. – B. 14–39. 11) Shirinov Akmal. “Boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarning nutqiy kompetensiyasini shakllantirish.” – Namangan: NamDU nashriyoti, 2023. – B. 12–44. 12) Abdullayeva Nilufar. “Innovatsion ta’lim va ko‘rgazmali vositalarning o‘rni.” – Toshkent: Innovatsiya, 2021. – B. 18–50. 13) Toshpo‘latova Dildora. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining psixologik xususiyatlari va o‘qitish metodikasi.” – Toshkent: Noshir, 2020. – B. 22–57. 14) Jo‘raboyeva Lobar. “O‘qitishda didaktik materiallardan foydalanish asoslari.” – Toshkent: Ziyo, 2018. – B. 9–36. 15) Saidova Gulnora. “Boshlang‘ich sinflarda ona tili fanini o‘qitishda ko‘rgazmalilik va interfaollik.” – Buxoro: BuxDU nashriyoti, 2023. – B. 11–48. Foydalanilgan internet manbalar www.ziyonet.uz www.pedagog.uz https://uzedu.uz https://president.uz 28Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozilishi qiyin so‘zlarni o‘zlashtirishini nazorat qilish ta’lim jarayonining eng muhim bosqichlaridan biridir. Nazorat orqali o‘quvchi o‘z bilim darajasini anglaydi, o‘qituvchi esa dars samaradorligini tahlil qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Yozilishi qiyin so‘zlarni o‘rganish faqat yod olish emas, balki ularni ongli tarzda qo‘llashni talab qiladi. Shu sababli nazorat jarayoni muntazam, tizimli va bosqichma-bosqich amalga oshirilishi lozim. O‘qituvchi bu jarayonda har bir o‘quvchining individual rivojlanish darajasini, yozuvdagi xatoliklar tabiatini ham tahlil qilishi kerak. Nazorat turlari ichida og‘zaki, yozma, test shakllari hamda interfaol nazorat usullari o‘quvchilarning faolligini oshirishda katta ahamiyatga ega. Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilar ko‘pincha yozilishi qiyin so‘zlarni talaffuz asosida yozishga moyil bo‘ladi, bu esa orfografik xatolarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Shu sababli nazorat faqat xato sonini aniqlash bilan cheklanmasdan, o‘quvchilarning fikrlash uslubi, tovush va harf o‘rtasidagi bog‘lanishlarni to‘g‘ri tushungan-tushunmaganligini ham ko‘rsatib berishi zarur. O‘qituvchi orfografik diktantlar, so‘z to‘ldirish mashqlari, test topshiriqlari, “so‘zni top” yoki “to‘g‘ri yozuvni belgila” kabi interfaol nazorat turlarini qo‘llashi mumkin. Bunday yondashuv o‘quvchilarda o‘z-o‘zini tekshirish, o‘z bilimini baholash va xatolarni mustaqil tuzatish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Nazoratning samaradorligi o‘quv jarayonida muntazam tahlil olib borish, o‘quvchilarning xatolarini individual o‘rganish va ularga pedagogik yordam ko‘rsatish bilan belgilanadi. Shu bois baholash jarayoni adolatli, shaffof va rag‘batlantiruvchi bo‘lishi shart. O‘qituvchi baholashda nafaqat natijani, balki o‘quvchining intilish darajasi, yozuv madaniyatidagi ijobiy o‘zgarishlarni ham inobatga olishi lozim. Bu o‘quvchilarda o‘ziga bo‘lgan ishonchni kuchaytiradi, yozma nutqda aniqlik va izchillikni shakllantiradi. Zamonaviy ta’limda baholash tizimi o‘zgarib, reyting, portfoliolar, o‘zaro baholash va o‘z-o‘zini baholash kabi metodlar keng qo‘llanilmoqda. Yozilishi 23yozuv mashqlarini shunchaki yod olish emas, balki tahlil qilish va umumlashtirish orqali egallaydi. Yozilishi qiyin so‘zlarni o‘rganishda dasturlashtirishda orfografik lug‘atlar, diktantlar tizimi va orfografik o‘yinlardan foydalanish ham muhim o‘rin tutadi. Masalan, “Topshiriqli lug‘at diktanti”, “Xato top” mashqi, “To‘g‘ri yozilganini belgila” kabi interfaol topshiriqlar o‘quvchini faol fikrlashga undaydi. Bunda o‘quvchi nafaqat so‘zni eslab qoladi, balki uni kontekstda ishlatishni, ma’nosini tahlil qilishni ham o‘rganadi. Bu jarayon o‘quvchi miyasida har bir so‘zning shakli va ma’nosini mustahkam bog‘lashga yordam beradi. O‘qituvchi esa natijalarni kuzatib, o‘quvchilarning orfografik xatolarini tahlil qilib boradi va shu asosda keyingi mashg‘ulotlarni rejalashtiradi. O‘quv materiallarini tuzishda ko‘rgazmalilik prinsipi ham alohida ahamiyatga ega. Har bir so‘z, qoida yoki orfografik hodisani o‘quvchi nafaqat eshitish, balki ko‘rish va yozish orqali o‘zlashtirsa, bu bilim uzoq muddatga xotirada saqlanadi. Shu sababli o‘qituvchi kartochkalar, plakatlar, elektron taqdimotlar, yozuv jadvali va multimediyali resurslardan faol foydalanishi kerak. Ayniqsa, bugungi raqamli ta’lim sharoitida interfaol doskalar va onlayn mashqlar yordamida o‘quvchilarda yozuvga bo‘lgan qiziqish sezilarli darajada ortadi. Shuningdek, vizual materiallar o‘quvchilarning diqqatini jamlash, xatoni tez aniqlash va so‘zni to‘g‘ri yozishni avtomatlashtirishga xizmat qiladi. Ta’lim jarayonida o‘quv materiallarini tuzish va tanlashda motivatsion yondashuvni ham unutmaslik kerak. O‘quvchilarning yozuvga bo‘lgan qiziqishini oshirish uchun o‘qituvchi materiallarni o‘yin, musobaqa yoki ijodiy topshiriq shaklida taqdim etishi mumkin. Masalan, “So‘zlarni to‘g‘ri yozganlar” burchagi tashkil etish, “Haftaning eng savodli o‘quvchisi” nominatsiyasi berish, kichik testlar orqali baholash o‘quvchilarni rag‘batlantiradi. Shu tariqa o‘quvchi nafaqat o‘rganadi, balki yozuv madaniyatini qadrlashni ham o‘zlashtiradi. Bu esa darsning samaradorligini oshirib, o‘quvchini mustaqil o‘rganishga yo‘naltiradi. 25o‘qituvchi o‘yin elementlarini darsning har bir bosqichiga uyg‘unlashtirgan holda, ularni ta’limiy maqsad bilan bog‘lashi zarur. O‘yinli metodlardan foydalanishning asosiy maqsadi o‘quvchining yozuv faoliyatini rag‘batlantirish, e’tiborini jamlash va yozuvga bo‘lgan ijobiy motivatsiyasini oshirishdir. O‘yin orqali o‘quvchi xato qilishdan qo‘rqmaydi, aksincha, o‘z fikrini yozma shaklda ifodalashga intiladi. Masalan, “Xato top”, “So‘zni to‘g‘ri yoz”, “So‘z zanjiri”, “Kim tez yozadi?”, “So‘zlar labirinti” kabi o‘yinlar orfografik tafakkurni rivojlantirishda samarali hisoblanadi. Bunday o‘yinlarda o‘quvchi nafaqat yozishni, balki har bir so‘zning talaffuzi, ma’nosi va tuzilishini tahlil qilishni ham o‘rganadi. O‘qituvchi esa o‘yin jarayonida o‘quvchilarning individual yondashuvini kuzatadi, ularning kuchli va zaif tomonlarini aniqlaydi. Interfaol metodlar esa dars jarayonini faollashtirish, o‘quvchini markazga qo‘yish va ularni hamkorlikda fikrlashga jalb etish imkonini beradi. “Aqliy hujum”, “Bitta so‘zdan hikoya tuz”, “Zinama-zina diktant”, “Rolli o‘yin”, “Savol-javobli yozuv mashqi” kabi metodlar orfografik ko‘nikmalarni mustahkamlash bilan birga, o‘quvchilarning nutq madaniyatini ham rivojlantiradi. Interfaol metodlar yordamida o‘quvchilar o‘zaro fikr almashadilar, bir-birining yozuvini tahlil qiladilar, xatolarni birgalikda tuzatadilar. Bu esa ularni tanqidiy fikrlashga, hamkorlikda o‘rganishga va javobgarlikni his qilishga o‘rgatadi. O‘yinli metodlar orqali o‘tkazilgan darslarda o‘qituvchi nazariy tushunchani o‘yin qoidalari orqali o‘rgatadi. Masalan, “So‘z top” o‘yinida o‘quvchilar o‘qituvchi aytgan harf bilan boshlanadigan yozilishi qiyin so‘zlarni yozadilar, “Xato top” o‘yinida esa ataylab xato yozilgan so‘zlarni to‘g‘rilaydilar. Bu o‘yinlar orfografik xotirani mustahkamlaydi va so‘zlarni tezda eslab qolish qobiliyatini oshiradi. Shuningdek, “So‘z zanjiri” o‘yini orqali o‘quvchilar ketma-ket so‘zlar yozadilar, har bir keyingi so‘z oldingisining oxirgi harfi bilan 14mashg‘ulotlar tashkil etish foydalidir. Bu, bir tomondan, lug‘at boyligini kengaytirsa, ikkinchi tomondan, ularni to‘g‘ri yozishga o‘rgatadi. Yozilishi qiyin so‘zlar ustida muntazam ishlash o‘quvchilarda yozuvga bo‘lgan mas’uliyat hissini oshiradi. Ular yozuvda xato qilmaslik uchun diqqatni jamlash, nazorat qilish, tahrir qilish kabi muhim ko‘nikmalarni egallaydilar. O‘qituvchi esa bu jarayonda o‘quvchilarni rag‘batlantirish, ularning muvaffaqiyatini qadrlash orqali ijobiy psixologik muhitni yaratadi. Shunday qilib, yozilishi qiyin so‘zlarni o‘rgatish jarayoni o‘quvchi shaxsining har tomonlama rivojlanishiga xizmat qiladi — u faqat til bilimini emas, balki mustaqil fikrlash, o‘z fikrini aniq bayon etish, va ijodiy yondashuvni ham shakllantiradi.yozilishi qiyin so‘zlarni o‘rgatish boshlang‘ich ta’lim tizimida o‘quvchilarning orfografik, lingvistik va madaniy saviyasini yuksaltiruvchi muhim pedagogik jarayondir. U o‘quvchining kelgusidagi ta’lim faoliyatiga mustahkam asos yaratadi. Chunki har qanday fan bo‘yicha yozma ifoda qilishda so‘zlarning to‘g‘ri yozilishi muhim mezon hisoblanadi. Shuning uchun bu mavzuni o‘qitish jarayoniga tizimli yondashuv, zamonaviy metodlar, o‘yinli mashg‘ulotlar va interfaol texnologiyalarni tatbiq etish orqali ta’lim samaradorligini oshirish mumkin. Shu jihatdan yozilishi qiyin so‘zlar nafaqat til o‘rganish vositasi, balki o‘quvchilarning tafakkurini, nutqini va madaniyatini rivojlantiruvchi asosiy omil sifatida katta ahamiyat kasb etadi. 7 7 Tursunova Sevara. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan nutq o‘stirish mashg‘ulotlari.” – Toshkent: Noshir, 2019. – B. 10–42. 24Bundan tashqari, o‘quv materiallarini tanlashda integrativ yondashuv ham samarali natija beradi. Ya’ni, yozilishi qiyin so‘zlarni o‘rganish jarayoni faqat “Ona tili” darslari bilan cheklanmay, “Atrofimizdagi olam”, “O‘qish” yoki “Texnologiya” darslari bilan uyg‘unlashtirilsa, o‘quvchi har bir so‘zni turli kontekstlarda qo‘llashni o‘rganadi. Shu orqali o‘quvchi o‘z so‘z boyligini kengaytiradi, orfografik xotirasi esa kuchayadi. Integratsiyalashgan darslarda o‘qituvchi o‘quvchining bilimini amaliy faoliyat bilan bog‘laydi, bu esa o‘quv jarayonining hayotiyligini oshiradi. O‘quv materiallarini tanlash, tuzish va dasturlashtirish prinsiplari — bu yozilishi qiyin so‘zlarni o‘rgatish metodikasining eng muhim poydevoridir. Ular yordamida dars mazmuni tizimli, izchil va didaktik jihatdan boyitilgan bo‘ladi. Bunday yondashuv nafaqat o‘quvchilarda orfografik savodxonlikni shakllantiradi, balki ularni mustaqil fikrlashga, nutq madaniyatiga va yozuvga mas’uliyatli munosabatda bo‘lishga o‘rgatadi. Shu bois, o‘qituvchi o‘quv materiallarini tanlashda puxta tayyorgarlik ko‘rishi, ularni yoshga mos, qiziqarli va samarali shaklda taqdim etishi lozim. Shu tarzda tashkil etilgan o‘quv jarayoni boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozuv madaniyatini shakllantirishda poydevor bo‘lib xizmat qiladi. 2.2. O‘yinli va interfaol metodlar yordamida yozuv ko‘nikmalarini shakllantirish Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida yozuv ko‘nikmalarini shakllantirishda o‘yinli va interfaol metodlar muhim o‘rin tutadi. Chunki bu yoshdagi bolalar uchun yozuv jarayoni faqat nazariy mashg‘ulot emas, balki qiziqarli, ijodiy va faol ishtirokni talab qiladigan jarayon bo‘lishi kerak. O‘yin orqali o‘qitish — o‘quvchining tabiiy o‘rganish mexanizmini ishga soladi, ularni faol fikrlashga, mustaqil izlanishga va yozuv jarayonini zavq bilan bajarishga o‘rgatadi. O‘yinli metodlar orqali bola dars jarayonida zerikmaydi, har bir topshiriqqa emotsional yondashadi va o‘rgangan so‘zini eslab qolish ehtimoli yuqori bo‘ladi. Shu bois, 19T /r Yondashuv yoki metod Asosiy maqsad O‘quvchi faoliyati Kutilgan natija 1 Kommunikativ yondashuv So‘zlarni muloqotda qo‘llash So‘z bilan gap tuzadi, suhbatda ishlatadi Og‘zaki va yozma nutq rivojlanadi 2 Konstruktivisti k yondashuv Mustaqil izlanish va tahlil So‘zlarni qoidalar asosida tahlil qiladi Fikr yuritish va xulosa chiqarish malakasi shakllanadi 3 Differensial yondashuv Individual o‘rganish uslubini qo‘llash Shaxsiy xotira turiga mos mashq bajaradi Shaxsiylashtirilgan ta’lim samaradorligi oshadi 4 O‘yinli metod Qiziqarli o‘rganish muhitini yaratish O‘yinlarda ishtirok etadi O‘rganish jarayoni quvonchli bo‘ladi 5 AKT asosida o‘qitish Raqamli ta’limni joriy etish Interaktiv testlar, dasturlar bilan ishlaydi O‘quvchi mustaqil o‘rganadi, qiziqish ortadi 6 Refleksiv yondashuv O‘z-o‘zini nazorat qilish Xatolarini tahlil qiladi Xatolardan saboq olish, to‘g‘ri yozuv malakasi shakllanadi 7 Ko‘rgazmali metod Vizual o‘rganishni kuchaytirish Rasmlar, kartochkalar bilan ishlaydi So‘z shaklini xotirada mustahkamlab oladi Yozilishi qiyin so‘zlarni o‘rgatishda pedagogik yondashuvlar va metodlar tizimi o‘zaro uyg‘un holda qo‘llanilgandagina ta’lim samaradorligi oshadi. O‘qituvchi har bir darsda o‘quvchi faolligini ta’minlab, ularning qiziqishlarini 10O‘qituvchi har bir o‘quvchining qobiliyatiga qarab, individual yondashuvni tanlashi zarur. Masalan, ba’zi bolalar tovushni eshitib, so‘z tuzilishini to‘g‘ri aniqlay oladi, boshqalar esa ko‘proq ko‘rgazmali materiallar orqali yaxshi o‘zlashtiradi. Shuning uchun o‘qituvchi turli ko‘rgazmali vositalardan — so‘z kartochkalari, orfografik plakatlar, rangli jadval va raqamli dasturlardan samarali foydalanishi lozim. Shu tarzda o‘quvchida nafaqat yozuv ko‘nikmasi, balki vizual xotira, so‘z tuzilishini tahlil qilish va mustaqil o‘rganish qobiliyati rivojlanadi.Yozuv jarayonida o‘quvchi nutqiy tafakkurini ifoda etadi, shuning uchun yozuv mashqlari nafaqat texnik, balki ijodiy faoliyat sifatida ham qaralishi kerak. Har bir yozma topshiriq o‘quvchini o‘z fikrini erkin, mantiqiy va grammatik jihatdan to‘g‘ri ifodalashga o‘rgatadi. Masalan, o‘qituvchi so‘zlardan gap tuzish, qisqa matn yozish yoki hikoya davom ettirish kabi ijodiy topshiriqlar orqali yozuv malakasini chuqurlashtiradi. Bunday topshiriqlar orqali o‘quvchi so‘zlarni yozishda qoidalarni amalda qo‘llaydi, shu bilan birga yozilishi qiyin so‘zlarning ma’nosini chuqur anglaydi. Natijada o‘quvchi nafaqat to‘g‘ri yozish, balki tildan to‘g‘ri foydalanish malakasiga ega bo‘ladi. Yozuv ko‘nikmalarini shakllantirish jarayonida orfografik tafakkurni rivojlantirish muhim o‘rin tutadi. O‘quvchi har bir so‘zning yozilishini eslab qolishdan tashqari, nima sababdan aynan shunday yozilishini ham anglab olishi kerak. Shu maqsadda o‘qituvchi har bir orfografik qoida ustida alohida to‘xtalib, misollar orqali tushuntirish beradi. Masalan, “yozma mashqlar” orqali o‘quvchi qoidani amaliyotda qo‘llashni o‘rganadi. Qoidani anglab yozilgan so‘z, oddiy yodlab olingan so‘zga nisbatan ko‘proq esda qoladi. Shu sababli, o‘qituvchi o‘quvchilarda orfografik tahlil qilish odatini shakllantirishi lozim. Til va yozuv ko‘nikmalarining rivoji o‘quvchining kelajakdagi o‘quv faoliyatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Agar bola boshlang‘ich sinfda yozuvni puxta o‘zlashtirsa, keyingi bosqichlarda fanlarni o‘rganishda, mustaqil fikrlashda va ijodiy yozishda qiyinchilik sezmaydi. Shu sababli, boshlang‘ich ta’limda yozuv ko‘nikmalariga asos solish jarayonida o‘qituvchining e’tibori 26boshlanishi kerak bo‘ladi. Bu o‘yin orfografik tafakkurni faollashtiradi, diqqatni jamlaydi va o‘quvchini tez fikrlashga undaydi. Interfaol yondashuvda o‘qituvchi o‘quvchini passiv tinglovchidan faol ishtirokchiga aylantiradi. Masalan, “Rolli diktant” metodida o‘quvchilar o‘qituvchi rolini bajarib, o‘z sinfdoshlariga so‘z aytadilar. Bu jarayonda ular so‘z talaffuzini aniq aytishga, imlo jihatdan to‘g‘ri yozishga va darsda faol qatnashishga o‘rganadilar. “Zinama-zina diktant” metodida esa o‘quvchilar bosqichma-bosqich murakkablikda so‘zlar yozadilar: avval oson so‘zlar, so‘ngra talaffuzi bilan yozilishi farqlanadigan so‘zlar, oxirida esa istisno so‘zlar. Bunday metodlar o‘quvchilar orasida musobaqalashuv, diqqatni jamlash va o‘z ustida ishlash madaniyatini rivojlantiradi. Bugungi kunda interfaol texnologiyalar — multimediya taqdimotlar, onlayn o‘yinlar, orfografik testlar ham o‘quvchilarda yozuv ko‘nikmalarini shakllantirishda keng qo‘llanmoqda. Masalan, “Kahoot”, “Wordwall”, “Quizizz” kabi platformalar yordamida o‘qituvchi o‘quvchilarning orfografik savodxonligini real vaqt rejimida baholay oladi. Elektron o‘yinlarda o‘quvchilar so‘zlarni to‘g‘ri yozish orqali ball to‘plashadi, bu esa raqobat ruhini kuchaytiradi. Shuningdek, onlayn testlar o‘quvchining yozuvdagi xatolarini avtomatik aniqlab, ularni tahlil qilish imkonini beradi. Shu bilan birga, raqamli vositalardan foydalanish darsni jonlantiradi, o‘quvchilarning yozuvga bo‘lgan ishtiyoqini oshiradi va ta’lim jarayonini zamonaviy talablarga moslashtiradi. O‘yinli va interfaol metodlarning samaradorligi shundaki, ular o‘quvchilarni o‘qituvchi nazoratisiz ham mustaqil ishlashga o‘rgatadi. Masalan, “So‘z tanla” mashqida o‘quvchilar berilgan so‘zlardan to‘g‘ri yozilganlarini ajratadilar; “So‘zdan so‘z yasang” o‘yinida esa berilgan ildiz so‘zlardan yangi so‘zlar hosil qiladilar. Bu orqali ularning tahliliy fikrlash qobiliyati rivojlanadi, so‘z tuzilishidagi o‘zgarishlarni sezish ko‘nikmasi shakllanadi. O‘quvchi o‘yin jarayonida har bir so‘zni mantiqan tahlil qiladi, shuningdek, o‘zining yozuvdagi xatosini tan oladi va uni tuzatish yo‘lini o‘rganadi. 13“So‘zlar tanlovi” kabi o‘yinlar orqali o‘quvchilarni jarayonga faol jalb etish mumkin. Bu metodlar o‘quvchining qiziqishini oshiradi, mustaqil fikrlashni rag‘batlantiradi hamda yozuvdagi xatolarni kamaytiradi. 6 Yozilishi qiyin so‘zlarni o‘rgatishning ahamiyati shundaki, u o‘quvchilarning yozma nutqida barqaror to‘g‘rilikni ta’minlaydi. O‘quvchi o‘z fikrini yozma shaklda ifoda etayotganda har bir so‘zning yozilishiga e’tibor beradi. Bu jarayon asta-sekin ularning orfografik xotirasini mustahkamlaydi, yozuvda o‘ziga ishonch hosil qiladi. Yozilishi qiyin so‘zlar ustida ishlash o‘quvchilarda o‘z tiliga, uning qonuniyatlariga nisbatan hurmat va mas’uliyat hissini shakllantiradi. Shu bilan birga, o‘quvchilarda to‘g‘ri yozuv madaniyati, savodli ifoda, aniq fikrlash va matn yaratish malakalari rivojlanadi. Yozilishi qiyin so‘zlar ustida ishlashda psixolingvistik yondashuv ham muhim rol o‘ynaydi. Har bir o‘quvchining so‘zlarni eslab qolish tezligi, diqqatni jamlash darajasi, eshitish va ko‘rish xotirasi turlicha bo‘ladi. Shu sababli o‘qituvchi individual yondashuv asosida ishlashi, har bir bolaga mos metodni tanlashi lozim. Ba’zi o‘quvchilar uchun vizual mashqlar — so‘zlarni yozma ko‘rinishda qayta yozish samarali bo‘lsa, boshqalar uchun eshitish asosidagi diktant mashqlari foydali bo‘ladi. Bu xilma-xillik ta’lim jarayonini jonlantiradi, har bir o‘quvchining qobiliyatiga mos rivojlanish imkonini yaratadi. O‘quvchilarga yozilishi qiyin so‘zlarni o‘rgatishda tilning morfemik tuzilishidan to‘g‘ri foydalanish ham katta ahamiyatga ega. Masalan, so‘zning ildizi, qo‘shimchasi va o‘zak ma’nosi ustida ishlash o‘quvchilarga yozilishdagi barqarorlikni tushunishga yordam beradi. Har bir qo‘shimcha o‘zining fonetik o‘zgarishlariga ega bo‘lganligi sababli, bu o‘zgarishlarni ongli ravishda tushuntirish zarur. Shuningdek, o‘quvchilarga tildagi o‘zlashma so‘zlar — arabcha, forscha yoki ruscha kirib kelgan so‘zlarning yozilishi bo‘yicha maxsus 6 Qodirov Bakhtiyor. “Grammatika va imlo o‘qitishning samarali usullari.” – Samarqand: SamDU nashriyoti, 2017. – B. 30–72. 31 Xulosa Men ushbu kurs ishini yozar ekanman, “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozilishi qiyin so‘zlarni yozishga o‘rgatish” mavzusi bugungi ta’lim jarayonida nechog‘li dolzarb masala ekanligini chuqur anglab yetdim. Boshlang‘ich ta’lim bosqichi o‘quvchilarda to‘g‘ri yozuv, orfografik savodxonlik, so‘z boyligini shakllantirishda poydevor vazifasini bajaradi. Shu bois, o‘quvchilarning yozilishi qiyin so‘zlarni to‘g‘ri yozish malakasini rivojlantirish faqat o‘qituvchining metodik mahoratiga emas, balki o‘quvchining tilga bo‘lgan qiziqishiga, mashg‘ulotlarning samarali tashkil etilishiga ham bevosita bog‘liq ekanini ko‘rdim. Men o‘rganish jarayonida shuni angladimki, yozilishi qiyin so‘zlarni o‘rgatishda an’anaviy metodlar bilan bir qatorda zamonaviy, interfaol va o‘yinli usullarni qo‘llash o‘quvchilar tafakkurini faollashtiradi, ularning mustaqil fikrlashini kuchaytiradi va yozma nutq madaniyatini shakllantiradi. Men o‘tkazgan tahlillar jarayonida o‘quvchilarning ko‘pchiligi so‘zlarni talaffuziga asoslanib yozishga harakat qilishini, bu esa orfografik xatolarga sabab bo‘lishini kuzatdim. Shu bois, o‘qituvchi dars jarayonida har bir so‘zning yozilish manbaini, imloviy qoidalarini tushuntirish bilan bir qatorda, o‘quvchining eslab qolish, so‘zni to‘g‘ri yozishda mustahkam malaka hosil qilishiga alohida e’tibor qaratishi lozim deb hisoblayman. Men uchun bu mavzu faqat nazariy jihatdan emas, balki amaliy ahamiyatga ham ega bo‘ldi, chunki u boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi sifatida o‘z kasbiy faoliyatimda foydalanadigan muhim tajriba manbai bo‘ldi. Men o‘rganish davomida shuni ham angladimki, yozilishi qiyin so‘zlarni o‘rgatish jarayonida o‘yin texnologiyalari, interfaol metodlar va guruhli mashg‘ulotlar orqali o‘quvchilarni faol ishtirok etishga jalb etish eng samarali 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Boshlang‘ich ta’lim jarayoni o‘quvchining shaxs sifatida shakllanishi, nutq madaniyatini rivojlantirish va savodxonlikni mustahkamlashning poydevori hisoblanadi. Ayniqsa, yozuv malakasini shakllantirishda o‘quvchining orfografik saviyasi, ya’ni so‘zlarni to‘g‘ri va ongli yozish ko‘nikmasi katta ahamiyat kasb etadi. Yozilishi qiyin so‘zlarni o‘rgatish esa boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarning orfografik xotirasi, tafakkuri hamda mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirishning eng muhim bosqichlaridan biridir. Hozirgi globallashuv davrida o‘quvchilarning ona tiliga bo‘lgan hurmatini oshirish, to‘g‘ri yozuv madaniyatini shakllantirish, axborot texnologiyalari ta’siri ostida so‘zlarni noto‘g‘ri yozish holatlarining oldini olish masalasi dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Shu nuqtai nazardan, “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozilishi qiyin so‘zlarni yozishga o‘rgatish” mavzusi zamonaviy ta’lim tizimining asosiy ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida dolzarbdir. So‘nggi yillarda Xalq ta’limi vazirligi tomonidan yangilangan o‘quv dasturlari, davlat ta’lim standartlari, shuningdek, “Ona tili” fanining mazmuni ham o‘quvchilarni savodxonlikka o‘rgatish va yozilishi qiyin so‘zlarni o‘zlashtirishga alohida e’tibor qaratmoqda. Bu jarayonda o‘qituvchining metodik mahorati, tanlagan yondashuvi va o‘quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olish darajasi natijaviylikni belgilovchi asosiy omillar hisoblanadi. 1 Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozilishi qiyin so‘zlarni o‘rgatish masalasi o‘zbek tilshunosligi va metodika fanida ko‘plab tadqiqotlar markazida bo‘lgan. Ushbu yo‘nalishda N. Mahmudov, A. Madvaliyev, F. Qodirova, D. Qosimova, A. G‘ulomov kabi olimlar o‘quvchilarning orfografik savodxonligini shakllantirishga oid ilmiy qarashlarni ilgari surganlar. Ularning ishlarida so‘zlarni to‘g‘ri yozish 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni – “2022–2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”, 2022-yil 28-yanvar. 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI “INTERNATIONAL SCHOOL OF FINANCE TECHNOLOGY AND SCIENCE” INSTITUTI “FILOLOGIYA VA TILLARNI O‘QITISH” KAFEDRASI ONA TILI O‘QITISH METODIKASI fanidan kurs ishi Mavzu: Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozilishi qiyin so‘zlarni yozishga o‘rgatish BAJARDI: RIZQULOVA ZILOLA GURUH 22-BTK-07 ILMIY RAHBAR: f.f.n. D.SH.SHADIYEVA Toshkent - 2025 18So‘nggi yillarda ta’lim jarayonida axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan (AKT) foydalanish ham samarali natija bermoqda. Elektron testlar, interaktiv taxtalar, mobil ilovalar va onlayn lug‘atlar yordamida o‘quvchilar yozilishi qiyin so‘zlarni mustaqil o‘rganish imkoniga ega bo‘lishadi. Masalan, “So‘zni to‘g‘ri tanla” yoki “Xato harfni top” kabi interaktiv mashqlar o‘quvchilarni raqamli muhitda ham orfografik fikrlashga o‘rgatadi. Shu bilan birga, AKT vositalari o‘quvchilarning qiziqishini oshiradi, ularni o‘z-o‘zini baholashga o‘rgatadi va o‘qituvchining nazorat ishlarini yengillashtiradi. Shuningdek, refleksiv yondashuv o‘qitish jarayonining muhim qismi hisoblanadi. O‘quvchi o‘z yozuvini tahlil qiladi, xatolarini aniqlaydi, to‘g‘ri variantni izlaydi va shu orqali o‘z-o‘zini rivojlantirish malakasiga ega bo‘ladi. O‘qituvchi bu bosqichda xatoni jazolash emas, balki tahlil qilish vositasiga aylantiradi. Natijada o‘quvchi xatodan qo‘rqmaydi, balki uni tuzatish orqali yangi bilim hosil qiladi. Bu esa orfografik malakani mustahkamlashda ijobiy psixologik muhit yaratadi. Qiyin so‘zlarni o‘rgatishda ko‘rgazmali metodlar ham muhim ahamiyatga ega. Plakatlar, rasmlar, kartochkalar, so‘z devorlari orqali o‘quvchi so‘zning shaklini eslab qoladi. Ayniqsa, so‘zlarni rangli belgilar, belgilar yoki piktogrammalar bilan ifodalash ularning xotirada mustahkam saqlanishiga yordam beradi. Ko‘rgazmali metodlar ko‘rish orqali o‘rganadigan o‘quvchilar uchun eng samarali vositalardan biri hisoblanadi. Pedagogik yondashuvlarning barchasi bir-birini to‘ldiruvchi tizim sifatida ishlaydi. Ularning yagona maqsadi — o‘quvchilarda yozilishi qiyin so‘zlarni to‘g‘ri yozish, ularni eslab qolish va nutqda faol qo‘llash ko‘nikmasini shakllantirishdir. Shu bois o‘qituvchi har bir darsda turli metodlarni uyg‘unlashtirib, o‘quvchilarni faol, ijodkor va mustaqil fikrlaydigan shaxs sifatida shakllantiradi. 2-jadval. Qiyin so‘zlarni o‘rgatishda samarali pedagogik yondashuvlar 27Yozuv ko‘nikmasini shakllantirishda jamoaviy o‘yinlarning ham o‘rni beqiyosdir. “Jamoaviy diktant”, “Kichik guruhda so‘z topish”, “Rasm asosida so‘z yozish” kabi mashqlar o‘quvchilarni birgalikda fikrlash, yordam so‘rash va o‘zaro maslahatlashish madaniyatiga o‘rgatadi. Guruhli ishda o‘quvchilar bir- birining fikrini tinglaydi, so‘zning to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri yozilganini birgalikda tahlil qiladi. Bu esa o‘zaro hurmat, mas’uliyat va hamkorlik hissini mustahkamlaydi. Shu bilan birga, jamoaviy o‘yinlar raqobat bilan uyg‘unlashgan holda o‘quvchilarning motivatsiyasini kuchaytiradi, natijada ular dars jarayonida faol, ijodkor va tashabbuskor bo‘lib qoladilar. O‘yinli va interfaol metodlardan foydalanish o‘qituvchidan ijodkorlik, puxta tayyorgarlik va o‘quvchilarning psixologik xususiyatlarini chuqur bilishni talab qiladi. Chunki har bir o‘yin yoki interfaol topshiriq dars maqsadiga xizmat qilishi, o‘quvchining bilim darajasiga mos bo‘lishi kerak. O‘qituvchi o‘yin jarayonini boshqaradi, natijalarni tahlil qiladi va xatolarni o‘quvchilar bilan birgalikda muhokama etadi. Shunday yondashuvda o‘quvchi dars jarayonining passiv ishtirokchisi emas, balki faol sub’ekti sifatida namoyon bo‘ladi. o‘yinli va interfaol metodlar yordamida yozuv ko‘nikmalarini shakllantirish — bu nafaqat o‘quvchilarning orfografik savodxonligini oshirish, balki ularning ijodiy fikrlash, nutq madaniyati va o‘z fikrini yozma shaklda ifodalash qobiliyatini ham rivojlantiruvchi jarayondir. Bu metodlar darsni jonlantiradi, o‘quvchini ta’limning faol ishtirokchisiga aylantiradi va eng muhimi, o‘rganish jarayonini qiziqarli, samarali hamda esda qolarli qiladi. Shu bois, har bir boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi o‘yinli va interfaol metodlarni dars amaliyotiga muntazam tatbiq etishi zarur, chunki aynan shunday yondashuv orqali yozilishi qiyin so‘zlarni o‘rganish jarayoni oson, qiziqarli va samarali kechadi. 2.3. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozilishi qiyin so‘zlarni o‘zlashtirishini nazorat qilish va baholash tizimi 21II BOB. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga yozilishi qiyin so‘zlarni o‘rgatish metodikasi 2.1. Yozilishi qiyin so‘zlarni o‘rgatish uchun o‘quv materiallarini tanlash, tuzish va dasturlashtirish prinsiplari Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga yozilishi qiyin so‘zlarni o‘rgatish jarayoni, avvalo, o‘quv materiallarini to‘g‘ri tanlash, ularni metodik jihatdan puxta tuzish va ta’lim jarayoniga moslashtirishdan boshlanadi. Chunki bu bosqichda o‘qituvchining metodik yondashuvi, material tanlashdagi aniqligi hamda o‘quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlarini inobatga olishi juda muhim ahamiyat kasb etadi. Har bir so‘z tanlanayotganda uning talaffuzi, morfemik tarkibi, qo‘llanilish chastotasi va o‘quvchi tomonidan qabul qilinish darajasi e’tiborga olinadi. Shuningdek, o‘quv materiali o‘quvchilarning savodxonligini rivojlantirish, lug‘at boyligini kengaytirish hamda yozma nutqini shakllantirishga xizmat qilishi lozim. Bu bosqichda materialni tanlashda orfografik murakkablik darajasi bosqichma-bosqich oshirib borilishi pedagogik jihatdan to‘g‘ri yondashuv hisoblanadi. Tanlanadigan o‘quv materiallarining didaktik qadri ularning o‘quvchi uchun hayotiy, qiziqarli va esda qoladigan bo‘lishi bilan belgilanadi. Shu sababli o‘qituvchi avvalo o‘quvchilarning kundalik hayotida uchraydigan, lekin yozilishi jihatdan murakkab so‘zlarni tanlab, ularni yozma mashqlar, diktantlar va o‘yinli topshiriqlar orqali mustahkamlashi zarur. Misol uchun, “qahva”, “yo‘l”, “ko‘ngil”, “hisob”, “madaniyat” kabi so‘zlar birinchi bosqichda kiritiladi. Keyingi bosqichlarda esa o‘qituvchi murakkabroq so‘zlarni, ya’ni o‘zlashma va qo‘shma so‘zlarni tanlaydi. Shu tarzda o‘quv materiali tizimlilik, bosqichlilik va osondan qiyinga tamoyillariga asoslanib tuziladi. Bunday yondashuv o‘quvchining ongida har bir so‘zning yozilishini mantiqan tahlil etish, taqqoslash va xotirada saqlash imkoniyatini kuchaytiradi. O‘quv materiallarini tanlash jarayonida o‘qituvchi ta’lim maqsadini, sinf darajasini va darsning didaktik vazifasini aniq belgilab olishi kerak. Chunki har 33Men bu mavzuni o‘rganish davomida shuni angladimki, orfografik savodxonlikni shakllantirish – bu faqat yozuvdagi xatoni to‘g‘rilash emas, balki o‘quvchining tafakkurini, e’tiborini va mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirishdir. Har bir to‘g‘ri yozilgan so‘z bolaning nutq madaniyatini, fikr ifoda qilish aniq ligini oshiradi. Shu sababli men orfografiyani o‘qitishni faqat texnik jarayon deb emas, balki estetik va mantiqiy tafakkur bilan bog‘liq ijodiy faoliyat sifatida qaray boshladim. Men kurs ishini yakunlar ekanman, o‘qituvchining ijodiy yondashuvi, metodik tayyorgarligi va pedagogik mahorati boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida to‘g‘ri yozuv malakasini shakllantirishda hal qiluvchi omil ekanligiga amin bo‘ldim. Yozilishi qiyin so‘zlarni o‘rgatish bo‘yicha ishlab chiqilgan metodik yondashuvlar o‘quvchilarda nafaqat yozuv madaniyatini, balki tilga, so‘zga va nutqga bo‘lgan mehrni kuchaytiradi. Men bu mavzu orqali o‘zimda ham orfografik tahlil qilish, ta’lim jarayonini tizimli tashkil etish va har bir o‘quvchiga individual yondashish ko‘nikmalarini shakllantirdim. Men ushbu kurs ishini bajarish jarayonida nazariy bilimlarimni amaliy tajriba bilan uyg‘unlashtirish imkoniyatiga ega bo‘ldim. Bu ish orqali men o‘z pedagogik faoliyatimda yozilishi qiyin so‘zlarni o‘rgatishda zamonaviy, o‘yinli va interfaol metodlardan samarali foydalanish zarurligiga to‘liq ishonch hosil qildim. Mavzu doirasida olib borilgan izlanishlar, tahlillar va kuzatuvlar mening kelgusidagi o‘qituvchilik faoliyatim uchun muhim metodik asos bo‘lib xizmat qiladi. Shu bois, men bu ishni faqat ilmiy natija emas, balki o‘z kasbiy shakllanishim yo‘lida muhim bosqich sifatida baholayman.

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozilishi qiyin so‘zlarni yozishga o‘rgatish

Купить