• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 72.1KB
Покупки 0
Дата загрузки 09 Октябрь 2025
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Boshlangʻich sinf oʻquvchilarining yozma ishlarda yoʻl qoʻyadigan xatolari ustida ishlash

4nazariyasiga katta hissa qo‘shgan. So‘nggi yillarda innovatsion pedagogik texnologiyalar, interfaol metodlar va axborot-kommunikatsion vositalar asosida yozma nutqni o‘qitish masalalariga alohida e’tibor berilmoqda. Shu bilan birga, ayrim tadqiqotlarda o‘quvchilarning yozma ishlarda yo‘l qo‘yadigan xatolari to‘liq tahlil qilinmagan, ularning psixologik va lingvistik omillari yetarlicha yoritilmagan. Shu sababli ushbu mavzu yangi metodik yondashuvlar asosida qayta ko‘rib chiqishni talab etadi. Kurs ishida ana shu kamchiliklarni to‘ldirish va o‘quvchilarning yozma xatolarini bartaraf etishning amaliy mexanizmlarini ishlab chiqish maqsad qilingan. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Ushbu kurs ishining nazariy ahamiyati shundaki, u boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozma nutqini shakllantirish, yozma ishlarda yo‘l qo‘yiladigan xatolarni tahlil qilish va ularni tuzatish jarayonini ilmiy-nazariy jihatdan asoslaydi. Ishda o‘quvchilarning yozma faoliyatida uchraydigan xatolarning sabablari psixologik, lingvistik hamda metodik nuqtayi nazardan yoritiladi. Shu orqali boshlang‘ich ta’limda yozma nutqni rivojlantirish nazariyasini boyituvchi ilmiy g‘oyalar ishlab chiqiladi. Kurs ishining amaliy ahamiyati esa o‘qituvchilarning o‘quvchilarda yozma savodxonlikni oshirish, xatolarni aniqlash va tuzatish bo‘yicha konkret metodik tavsiyalarni qo‘llay olish imkoniyatini yaratishida namoyon bo‘ladi. Tadqiqot natijalari o‘qituvchilarning amaliy faoliyatida yozma ishlarni tashkil etish, baholash va tahlil qilish tizimini takomillashtirishga xizmat qiladi. Shuningdek, kurs ishida ishlab chiqilgan uslubiy tavsiyalar pedagogika oliygohlarining talabalariga ham o‘quv-uslubiy material sifatida foydali bo‘ladi. Mavzuning amaliy qiymati shundaki, u yozma nutqni rivojlantirish bo‘yicha interfaol metodlar, individual yondashuv va differensial ta’lim elementlarini amalda qo‘llash imkonini beradi. Shu bois, mazkur ish nazariya va amaliyot o‘rtasidagi bog‘liqlikni mustahkamlovchi muhim metodik manba sifatida e’tirof etiladi. 11ko‘rish, yozish, so‘zlarning grafik shaklini eslab qolish, orfografik qoidalarni amalda qo‘llashni o‘rganadi. Ko‘chirib yozish jarayonida o‘quvchi e’tiborini so‘zlarning tuzilishiga, tinish belgilariga, yozuv chizig‘ining aniqligiga qaratadi. Shu sababli ko‘chirib yozish mashqlari nafaqat yozuv texnikasini, balki estetik didni ham rivojlantiradi. Diktant — o‘quvchilarning eshitish, eslab qolish va yozuv faoliyatini birgalikda faollashtiruvchi yozma ish turidir. Diktant o‘quvchilarning fonetik idrokini, grammatik bilimini va imloviy malakasini mustahkamlaydi. O‘qituvchi tomonidan o‘qilgan matnni o‘quvchi eshitadi, tushunadi va to‘g‘ri yozadi. Diktantlarning turlari (ogohlantiruvchi, nazorat, ijodiy, tanlov diktantlari) o‘quvchilarning yozma savodxonligini oshirishda muhim o‘rin tutadi. Ayniqsa, ijodiy diktantlar o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini va so‘z boyligini rivojlantiradi. Mustaqil yozma ishlar o‘quvchilarning individual qobiliyatlarini aniqlash, bilim, ko‘nikma va malakalarini baholash maqsadida o‘tkaziladi. Bu jarayonda o‘quvchi o‘qituvchining yordamidan tashqari, o‘z fikrini mustaqil ifodalashga intiladi. Mustaqil ishlar orqali o‘quvchilarda javobgarlik hissi, o‘z-o‘zini nazorat qilish, xatolarni topish va tuzatish madaniyati shakllanadi. Insho — bu o‘quvchining ijodiy fikrlashini, so‘z boyligini, grammatik savodxonligini namoyon etuvchi eng yuqori yozma ish turi hisoblanadi. Insho yozish jarayonida o‘quvchi hayotiy tajriba, kuzatuv, o‘qilgan asar yoki ko‘rilgan voqeani tahlil qiladi, o‘z fikrini mantiqan asoslaydi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun insholar oddiy shakllarda – rasm asosida, hikoya shaklida yoki “mening oilam”, “maktabim”, “tabiat” kabi mavzularda yoziladi. Insho o‘quvchilarning til boyligini kengaytirish, emotsional ifoda qilish, mustaqil tafakkur yuritish qobiliyatini rivojlantiradi. Ijodiy yozuv mashqlari o‘quvchilarning erkin fikrlashini, ijodkorlik salohiyatini va nutq madaniyatini o‘stirishga yo‘naltirilgan. Bu turdagi mashqlarda o‘quvchilar so‘zlardan yangi gaplar tuzish, matnni davom ettirish, 26Xatolar ustida ishlashda diktantlar alohida ahamiyat kasb etadi. Diktantlar turli maqsadlarda o‘tkaziladi: Nazorat diktanti – o‘quvchining umumiy savod darajasini aniqlash; Tahliliy diktant – xatolarni tahlil qilib yozish, izoh berish; Og‘zaki diktant – so‘zlarni eshitib to‘g‘ri yozishga o‘rgatish; Lug‘at diktanti – murakkab so‘zlar imlosini mustahkamlash. Xatolarni bartaraf etish jarayonida tuzatish belgilaridan (kodi) foydalanish ham samarali hisoblanadi. Masalan: “im.” – imlo xatosi, “gr.” – grammatik xato, “us.” – uslubiy xato, “m.” – mantiqiy xato, “p.” – punktuatsion xato. Bu belgilar yordamida o‘quvchi o‘z xatolarini mustaqil aniqlash va to‘g‘rilashni o‘rganadi. Xatolarni bartaraf etishda mustahkamlash mashqlari muhim o‘rin tutadi. Ular quyidagicha bo‘lishi mumkin: xato so‘z bilan yangi gap tuzish; noto‘g‘ri yozilgan so‘zning to‘g‘risini yozish; xato so‘zlarni lug‘atdan topish; rasm asosida to‘g‘ri yozuv mashqlari bajarish. Xatolar ustida ishlash davomida o‘qituvchi o‘quvchilarning psixologik holatini inobatga olishi zarur. O‘quvchini xatosi uchun tanqid qilish emas, balki rag‘batlantirish kerak. O‘qituvchining iliq munosabati o‘quvchini o‘z ustida ishlashga undaydi, bu esa yozma savodxonlikni oshiradi. Tahlil natijalariga ko‘ra, o‘qituvchi sinf bo‘yicha xatolar dinamikasini kuzatib boradi. Masalan, o‘tgan oyda imlo xatolari 40%, grammatika xatolari 25% bo‘lgan bo‘lsa, keyingi oyda bu ko‘rsatkichlar 15–20% gacha kamaygan bo‘lishi mumkin. Bu o‘qituvchi metodikasining samaradorligini ko‘rsatadi. 10zamonaviy yondashuv, sabr-toqat va ijodkorlik talab etiladi. Har bir o‘quvchining yozma faoliyatini individual yondashuv asosida rivojlantirish esa ta’limning poydevorini mustahkamlashga xizmat qiladi. 1.2. Yozma ish turlari va ularni o‘rgatishning didaktik imkoniyatlari Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarning yozma nutqini shakllantirish jarayoni o‘ziga xos murakkab va ko‘p bosqichli pedagogik faoliyat hisoblanadi. Bu jarayon o‘quvchining og‘zaki nutqdagi ko‘nikmalarini yozma shaklda ifodalash, fikrni grammatik jihatdan to‘g‘ri, mantiqan izchil va estetik jihatdan ravon ifodalashga o‘rgatishni nazarda tutadi. Yozma ishlar orqali o‘quvchi nafaqat savodxonlik malakasini oshiradi, balki tafakkur, kuzatuvchanlik, tahlil qilish, umumlashtirish, xulosa chiqarish qobiliyatlarini ham rivojlantiradi. Shu bois yozma ishlar boshlang‘ich ta’lim jarayonining ajralmas va eng muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Boshlang‘ich sinfda o‘tkaziladigan yozma ishlar o‘z mazmuni va maqsadiga ko‘ra bir necha turlarga bo‘linadi. Jumladan, imlo ishlari, ko‘chirib yozish, diktant, mustaqil yozma ishlar, insho va ijodiy yozuv mashqlari kabi shakllar mavjud. Har bir tur o‘quvchining yozma nutqni rivojlantirishdagi ma’lum bir bosqichni ifodalaydi va o‘ziga xos didaktik vazifalarni bajaradi. O‘qituvchi bu jarayonda har bir yozma ish turining maqsadi, o‘tkazilish tartibi va metodikasini puxta bilishi zarur. Imlo ishlari — bu o‘quvchilarning orfografik va punktuatsion malakalarini shakllantirishga xizmat qiluvchi mashg‘ulotlardir. Imlo mashqlarida o‘quvchi so‘zlarni to‘g‘ri yozish, so‘z tuzilishini tahlil qilish, bo‘g‘inlab yozish va tinish belgilaridan to‘g‘ri foydalanish ko‘nikmalarini mustahkamlaydi. Imlo ishlari muntazam ravishda o‘tkazilganda o‘quvchilarning yozuvdagi xatolari kamayadi, ularning e’tibor, eslab qolish va o‘z fikrini grammatik jihatdan to‘g‘ri ifodalash qobiliyati ortadi. Ko‘chirib yozish — boshlang‘ich bosqichda yozma nutqni rivojlantirishning eng muhim usullaridan biridir. Bu turdagi mashq orqali o‘quvchi matnni to‘g‘ri 18O‘quvchilarning yozma ishlardagi xatolarini tizimli tahlil qilish o‘qituvchiga har bir o‘quvchining bilim darajasi, fikrlash ko‘lami va tilni o‘zlashtirish darajasini aniqlash imkonini beradi. Bu jarayon asosida o‘qituvchi individual yondashuv, korreksion mashqlar va metodik tavsiyalar ishlab chiqadi. Xatolarni tahlil qilishning samarali usullaridan biri – xatolarni toifalarga ajratish va ularni doimiy monitoring qilishdir. O‘qituvchi har bir o‘quvchining xatolari bo‘yicha maxsus “xato kartotekasi” tuzib borsa, bu individual ishni samarali tashkil etishda juda foydali bo‘ladi. Masalan, orfografik xatolarga ko‘p yo‘l qo‘yadigan o‘quvchiga har kuni qisqa imlo mashqlari berish, punktuatsion xatolarga ega o‘quvchi bilan ifodali o‘qish asosida ishlash tavsiya etiladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozma ishlarda yo‘l qo‘yadigan xatolari o‘quv jarayonining tabiiy qismi bo‘lib, ularni aniqlash va tahlil qilish o‘quvchilarning savodxonligini oshirishda muhim o‘rin tutadi. Har bir xato o‘quvchining fikrlash jarayoni, e’tibori va tilni o‘zlashtirish darajasi haqida ma’lumot beradi. Shuning uchun o‘qituvchi xatolarni jazolash vositasi sifatida emas, balki ta’limiy tahlil predmeti sifatida ko‘rishi lozim. Yozma ishlarni muntazam tahlil qilish, xatolarni sabablari bilan birgalikda o‘rganish va bartaraf etish bo‘yicha individual metodik yondashuvni qo‘llash orqali o‘quvchilarda savodli, mantiqan izchil va estetik yozma nutqni shakllantirish mumkin. 20Punktuatsion xatolar – tinish belgilarini noto‘g‘ri ishlatish, gap bo‘laklarini noto‘g‘ri ajratish. Mantiqiy xatolar – fikrlar orasidagi bog‘lanishning yo‘qolishi, sabab-natija munosabatining to‘g‘ri aks etmasligi. Xatolarni aniqlashning samaradorligi o‘qituvchining ularni sistematik tarzda qayd etish, tahlil qilish va xulosalar chiqarish malakasiga bog‘liq. Shu maqsadda o‘qituvchilar “xato tahlil daftari”dan foydalanishlari tavsiya etiladi. Bu daftar har bir o‘quvchining yozma ishlarida takrorlanayotgan xatolarni qayd etish, ularni tahlil qilish va individual tavsiyalar berishda muhim rol o‘ynaydi. O‘quvchilarning yozma ishlari o‘qituvchi tomonidan muntazam ravishda diagnostik tahlil qilinishi kerak. Diagnostik tahlil o‘quvchining umumiy savod darajasi, tildan bilimni amalda qo‘llash qobiliyati va nutqni ifodalash ko‘nikmasini aniqlash imkonini beradi. Bu jarayonda o‘qituvchi yozma ishning tahlilini faqat “xato-topish” tamoyiliga emas, balki “tuzatish va o‘rgatish” tamoyiliga asoslash lozim. Yozma ishlardagi xatolarni tahlil qilish jarayonida o‘qituvchi quyidagi metodik bosqichlarni bajaradi: Xatolarni aniqlash. Har bir o‘quvchining yozma ishini sinchiklab o‘qib chiqish va xatolarni belgilash. Xatolarni tasniflash. Xatolarni yuqorida keltirilgan toifalarga ajratish. Xatolarni sababiy tahlil qilish. Nega aynan shunday xato yuz berdi? Bilim yetishmasligi, e’tiborsizlik yoki talaffuzdagi farq natijasimi? Xatoni tuzatish yo‘lini aniqlash. Har bir xatoga individual yondashuv asosida izoh berish. Xulosa va takliflarni ishlab chiqish. O‘quvchilarning keyingi yozma ishlarida bu xatoni takrorlamaslik uchun amaliy tavsiyalar ishlab chiqish. Tahlil jarayonida o‘qituvchi nafaqat o‘quvchi xatolarini, balki sinf bo‘yicha umumiy tendensiyalarni ham aniqlaydi. Masalan, bir sinfda ko‘pchilik 32mashg‘ulotlar va individual yondashuvlar o‘quvchilarning nafaqat yozma, balki og‘zaki nutqini ham rivojlantiradi. Shu sababli, o‘qituvchi o‘z faoliyatida didaktik innovatsiyalar, axborot texnologiyalari va ijodiy metodlarni uyg‘un qo‘llashi lozim. Xulosa Men ushbu kurs ishini tayyorlar ekanman, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozma ishlarda yo‘l qo‘yadigan xatolarini o‘rganish, ularni tahlil qilish va samarali bartaraf etish metodlarini chuqur o‘rganishga harakat qildim. Tadqiqot jarayonida yozma nutq — o‘quvchining tafakkuri, mantiqiy fikrlashi va til madaniyatining ko‘zgusi ekanligini yana bir bor angladim. Yozma savodxonlikning shakllanishi o‘quvchining shaxs sifatida rivojlanishida, mustaqil fikr bildira olishida va keyingi bosqichdagi ta’lim samaradorligida muhim o‘rin tutishini isbotlovchi ko‘plab ilmiy manbalarni o‘rgandim. Men uchun eng muhim jihatlardan biri shuki, har bir yozma ish — bu o‘quvchi tafakkurining ifodasidir. Shuning uchun unda uchraydigan imlo, grammatik yoki uslubiy xatolarni faqat texnik nuqson sifatida emas, balki o‘quvchining fikrlash, idrok va nutq madaniyati bilan bog‘liq murakkab jarayon sifatida tahlil qilish zarurligini tushundim. Bu yondashuv o‘qituvchidan nafaqat bilim, balki metodik yondashuv, psixologik sezgirlik va sabr talab etadi. Kurs ishida men yozma xatolarning turlarini — imlo, grammatik, punktuatsion, mantiqiy va uslubiy xatolarni chuqur tahlil qilib, ularning kelib chiqish sabablari va tuzatish yo‘llarini o‘rgandim. Shuningdek, xatolarni aniqlash va bartaraf etish jarayonida o‘qituvchining individual yondashuvi, o‘quvchining psixologik holati, nutq madaniyatini shakllantirish usullari katta ahamiyatga ega ekanligini aniqladim. Tadqiqot davomida men shunday xulosaga keldimki, yozma xatolarni kamaytirishning eng samarali yo‘li — muntazam amaliy mashg‘ulotlar, interfaol o‘yinlar, diktantlar, matn tahlili va mustaqil yozma ishlar orqali 36https://kitob.uz https://eduportal.uz https://school-edu.uz 22bola yozma ishda ham shu shaklni qo‘llashi mumkin.Shuningdek, yozma ishlarni tahlil qilishda o‘qituvchi o‘quvchilarning xatolarini ularni tanqid qilish maqsadida emas, balki o‘rgatish, yo‘l-yo‘riq ko‘rsatish maqsadida tahlil qilishi kerak. O‘qituvchining ijobiy, rag‘batlantiruvchi munosabati o‘quvchilarning o‘z xatolaridan to‘g‘ri xulosa chiqarishiga yordam beradi. Xatolarni tahlil qilishning yana bir muhim bosqichi – kollektiv tahlil ishlaridir. O‘quvchilar yozma ishlarini sinfda birgalikda tahlil qiladilar, xatolar ustida muhokama yuritadilar, to‘g‘ri variantni izlaydilar. Bu jarayon ularning fikrlash doirasini kengaytiradi, o‘z fikrini asoslash va tildan ongli foydalanish malakasini rivojlantiradi. Metodik jihatdan, yozma ish tahlilini dars jarayonida quyidagi shakllarda tashkil etish maqsadga muvofiq: Individual tahlil – har bir o‘quvchining xatolari bilan yakka tartibda ishlash; Guruhli tahlil – bir xil xatolarni qilgan o‘quvchilar bilan kichik guruhlar tashkil etish; Jamoaviy tahlil – sinf bo‘yicha umumiy xatolarni muhokama qilish, to‘g‘ri variantlarni izlash; Taqqoslama tahlil – o‘quvchining oldingi va hozirgi yozma ishlari o‘rtasidagi farqlarni solishtirish. Ushbu metodlarning kombinatsiyasi o‘quvchilarda o‘z-o‘zini nazorat qilish, yozuvdagi e’tibor, aniqlik va mas’uliyat hissini shakllantiradi. O‘quvchilar xatolarini aniqlash va tahlil qilish metodikasining asosiy natijasi — bu o‘quvchi tomonidan yozuvdagi xatolarni mustaqil aniqlash va tuzatish malakasining shakllanishidir. Shuning uchun o‘qituvchi o‘quvchini faqat to‘g‘rilangan variant bilan tanishtiribgina qolmasdan, “Nima uchun bu xato?”, “Qanday qilib bunday bo‘ldi?”, “To‘g‘ri variant nima bo‘ladi?” kabi savollar orqali tahlilga jalb etishi lozim. Bundan tashqari, o‘qituvchi har chorakda sinf bo‘yicha yozma ishlar tahlilini umumlashtirib, statistik ma’lumotlarni tuzadi. Bu ma’lumotlar keyingi 6I BOB. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARINING YOZMA NUTQI VA XATOLARNING PEDAGOGIK-ASOSIY TAHLILI 1.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozma nutqini shakllantirishning nazariy asoslari Boshlang‘ich ta’lim bosqichi – bu bola shaxsining shakllanishida eng muhim davrlardan biri bo‘lib, o‘quvchining tafakkuri, nutq madaniyati va yozma ifoda qilish ko‘nikmalari aynan shu bosqichda shakllanadi. Yozma nutq bolaning og‘zaki nutqiga nisbatan murakkabroq jarayon bo‘lib, u nafaqat so‘z boyligi va grammatik bilimni, balki tafakkur, mantiq, izchillik, eslab qolish va o‘z fikrini aniq ifodalash qobiliyatini ham talab etadi. Shu bois, boshlang‘ich sinfda yozma nutqni shakllantirish ta’lim jarayonining markaziy yo‘nalishlaridan biridir. Yozma nutq deganda insonning fikr, his-tuyg‘u va qarashlarini yozma shaklda, ya’ni grafik belgilar orqali ifodalash qobiliyati tushuniladi. Yozma nutqning asosiy maqsadi – fikrni mantiqan izchil, grammatik jihatdan to‘g‘ri va usluban aniq ifodalashdir. Yozma nutqning og‘zaki nutqdan farqi shundaki, u oldindan o‘ylab, mantiqiy izchillik bilan tashkil etiladi, o‘quvchi o‘z fikrini yozish jarayonida uni qayta tahlil qiladi, tuzatadi va takomillashtiradi. Shuning uchun ham yozma nutq tafakkur madaniyatining eng muhim ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Boshlang‘ich sinfda yozma nutqni shakllantirishda o‘qituvchining metodik yondashuvi hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. O‘quvchilarga yozma nutqni o‘rgatishda eng avvalo ularning til materialini to‘g‘ri o‘zlashtirishlari, fonetik, leksik va grammatik bilimlarni amalda qo‘llashlari zarur. Bu jarayon o‘quvchining eshitish, ko‘rish va mantiqiy fikrlash faoliyatining uyg‘unlashuvini talab etadi. Chunki yozma ifoda faqat so‘zlarni yozish emas, balki ularning ma’no, tuzilma va bog‘lanish qonuniyatlarini anglashni ham o‘z ichiga oladi. 19II BOB. YOZMA ISHLARDA YO‘L QO‘YILADIGAN XATOLAR USTIDA ISHLASH METODIKASI VA TAKLIFLAR 2.1. O‘quvchilarning yozma ishlardagi xatolarini aniqlash va tahlil qilish metodikasi Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari yozma nutqni o‘zlashtirish jarayonida imlo, grammatik, uslubiy va mantiqiy xatolarga yo‘l qo‘yishi tabiiy hodisadir. Chunki bu bosqichda ularning til sezgisi, grammatik tahlil qilish ko‘nikmalari hamda so‘z boyligi hali shakllanib borayotgan bo‘ladi. Shunday ekan, yozma ishlardagi xatolarni o‘z vaqtida aniqlash, ularni ilmiy asosda tahlil qilish va maqsadli tuzatish ishlari o‘quvchilarning yozma savodxonligini oshirishda eng muhim metodik bosqichlardan biri sanaladi. Yozma xatolarni aniqlash metodikasi avvalo o‘qituvchining didaktik tayyorgarligi, metodik bilimlari va kuzatuvchanligiga bog‘liq. Har bir xato — bu o‘quvchi tafakkurida yuz berayotgan muayyan til hodisasining noto‘g‘ri shakllanishidan dalolat beradi. Shu sababli o‘qituvchi xatoni faqat grammatik nuqtayi nazardan emas, balki psixologik, lingvistik va metodik jihatdan ham baholay olishi lozim. Yozma ishlarni tahlil qilishdan avval o‘qituvchi ularni xatolarni aniqlash mezonlariga ko‘ra guruhlab chiqadi. Bunda asosan quyidagi mezonlardan foydalaniladi: Imlo xatolari – so‘z tarkibini, unli va undosh harflarni noto‘g‘ri yozish, qo‘shib yoki ajratib yozish, bosh harflarni noto‘g‘ri ishlatish. Grammatik xatolar – so‘z turkumlarini, kelishik va sonlarni noto‘g‘ri qo‘llash, fe’l zamonlari va shaxs qo‘shimchalarini aralashtirib yuborish. Uslubiy xatolar – fikrni ifodalashda mantiqsizlik, gap tuzilishida tildagi normaga rioya qilmaslik. 7Yozma nutqni shakllantirish jarayoni bosqichma-bosqich amalga oshiriladi. Dastlab o‘quvchilar harflarni, so‘zlarni, gaplarni yozishga o‘rganadilar; keyingi bosqichda esa mustaqil matn tuzish, bayon va insho yozish ko‘nikmalari hosil qilinadi. Ushbu bosqichlarda o‘qituvchi o‘quvchilarning tafakkur faoliyatini rivojlantirish, so‘z boyligini kengaytirish va grammatik jihatdan to‘g‘ri gap tuzish malakalariga alohida e’tibor qaratadi. Pedagogik adabiyotlarda yozma nutqni shakllantirishning bir nechta asosiy tamoyillari ko‘rsatilgan: izchillik, tizimlilik, individuallashtirish, o‘quvchining faol ishtiroki, ko‘rgazmalilik va interfaollik tamoyillari. Izchillik tamoyili o‘quvchilarni oddiydan murakkabga qarab yozma faoliyatga jalb etishni nazarda tutadi. Tizimlilik esa o‘quv jarayonining rejalilik asosida olib borilishini, ya’ni har bir dars oldingi bilimlarga tayanib, keyingi bosqichga o‘tishni ta’minlashini anglatadi. 2 Individuallashtirish tamoyili o‘quvchilarning shaxsiy imkoniyatlari, yosh xususiyatlari va o‘rganish sur’atlarini hisobga olgan holda yozma ishlarni tashkil etish zarurligini bildiradi. Bu tamoyil orqali har bir o‘quvchining kuchli va zaif tomonlari aniqlanib, individual topshiriqlar, mashqlar va tahliliy ishlar belgilanadi. O‘quvchining faol ishtiroki tamoyili esa dars jarayonida mustaqil fikrlash, o‘z fikrini yozma shaklda ifodalash va o‘qituvchi bilan hamkorlikda tahlil qilish imkonini beradi. Ko‘rgazmalilik tamoyili yozma nutqni o‘rganishda vizual materiallar, sxemalar, jadval va namunaviy matnlardan foydalanish zarurligini ta’kidlaydi. Interfaollik tamoyili esa dars jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiyalar, o‘yin va muammoli topshiriqlar orqali o‘quvchilarning faolligini oshirishni nazarda tutadi. Bu tamoyillar birgalikda yozma nutqni shakllantirish jarayonini samarali tashkil etish imkonini beradi. 2 Qodirova Mohira, Yuldasheva Malika. “Boshlang‘ich ta’limda o‘qitish metodikasi.” – Toshkent: Fan va texnologiya, 2019. – B. 23–67. 23rejalashtirishda, darslarni tashkil etishda va qo‘shimcha mashg‘ulotlarni belgilashda metodik asos bo‘lib xizmat qiladi. Jadval 1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozma ishlardagi xatolarini tahlil qilish natijalari № Xato turi Xatoning sababi Tavsiya etilgan tuzatish usuli 1 Imlo xatolari E’tiborsizlik, tovush-harf munosabatini yetarli anglamaslik Lug‘at ishi, diktant mashqlari, harf o‘yinlari 2 Grammatik xatolar Qoidalarni mustahkam o‘zlashtirmaslik, tahlil qilish ko‘nikmasining sustligi Grammatik tahlil mashqlari, qoida asosidagi topshiriqlar 3 Punktuatsion xatolar Tinish belgilarining vazifasini anglamaslik Gap tuzish va tinish belgilari bo‘yicha interfaol mashg‘ulotlar 4 Uslubiy xatolar Fikrni mantiqan bog‘lay olmaslik, nutqni rejalashtirishda qiynalish Insho yozish, matn tahlili, og‘zaki nutq mashqlari 5 Mantiqiy xatolar Fikrni izchil ifoda eta olmaslik, tafakkurning sustligi Suhbat, mantiqiy savollar asosidagi mashg‘ulotlar 6 Grafik xatolar Harf shakllarini noto‘g‘ri yozish, qo‘l yozuvining sust rivojlanishi Chiroyli yozuv daftari, grafik diktantlar, harf chizish mashqlari 2.2. Yozma ishlarda yo‘l qo‘yilgan xatolarni tuzatish va bartaraf etish metodikasi 29Orfografik o‘yinlar (“To‘g‘ri yoz!”, “Xatoni top!”, “So‘z zanjiri”) – o‘quvchilarda musobaqa orqali imlo qoidalariga qiziqishni oshiradi. Lug‘at daftari yuritish – o‘quvchilar yangi o‘rganilgan so‘zlarni to‘g‘ri yozib, ularni muntazam takrorlashadi. Imlo mashg‘ulotlarini tashkil etishda o‘qituvchi individual yondashuvni qo‘llashi zarur. Har bir o‘quvchining xato turi, uning sababi va tez tuzatish imkoniyati alohida tahlil qilinadi. Shu asosda darsdan tashqari mashg‘ulotlar, “imlo burchagi” yoki “to‘g‘ri yozuv” daftarlari tashkil etish samarali natija beradi. 2. Grammatik va uslubiy savodxonlikni oshirish bo‘yicha tavsiyalar Grammatik savodxonlik – bu o‘quvchining so‘zlarning turlari, ularning shakllanishi va gap tarkibidagi vazifasini to‘g‘ri aniqlay olish qobiliyatidir. Grammatik xatolar o‘quvchining nutq tizimini buzadi, shuning uchun o‘qituvchi ularni erta bosqichda bartaraf etishi lozim. Quyidagi mashg‘ulot turlari grammatik savodxonlikni oshirishda yordam beradi: So‘z turkumlarini aniqlash o‘yinlari (“Kim tez?”, “To‘g‘ri top!”). Gap tuzish mashqlari — o‘quvchi so‘zlardan grammatik jihatdan to‘g‘ri gaplar tuzadi. Qoidani davom ettir metodi — o‘quvchi misol orqali qoida mohiyatini tushunadi. O‘qituvchi tomonidan matn asosida tahlil – o‘quvchilar matndan so‘zlarni ajratadi, ularning grammatik vazifasini aniqlaydi. Uslubiy xatolarni kamaytirish uchun esa o‘qituvchi yozma nutqni rejalashtirish, fikrni izchil bayon qilish va mantiqiy bog‘lanishni ta’minlash mashqlarini o‘tkazishi kerak. Misol uchun, “Gapni davom ettir”, “Matnga sarlavha top”, “Berilgan so‘zlardan mazmunli matn tuz” kabi topshiriqlar o‘quvchilar tafakkurini faollashtiradi. 3. Yozma madaniyatni rivojlantirish uchun amaliy mashg‘ulotlar 34Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati Prezident farmonlari va qarorlari ro‘yxati 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2019-yil 29- apreldagi “O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi to‘g‘risida”gi PF–5712-sonli Farmoni. 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020-yil 6- noyabrdagi “Xalq ta’limi tizimini yanada takomillashtirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ–4884-sonli Qarori. 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2022-yil 11- maydagi “Xalq ta’limi tizimida o‘quv-tarbiya jarayonlarini sifat jihatidan yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ–220-sonli Qarori. Ilmiy adabiyotlar 1) Mahmudov Nodirbek, G‘ulomov Abdurahmon. “Ona tili o‘qitish metodikasi.” – Toshkent: O‘qituvchi, 2018. – B. 12–45. 2) Qodirova Mohira, Yuldasheva Malika. “Boshlang‘ich ta’limda o‘qitish metodikasi.” – Toshkent: Fan va texnologiya, 2019. – B. 23–67. 3) Xudoyberganova Dildora. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari nutqini rivojlantirishda innovatsion metodlar.” – Toshkent: Ilm ziyo, 2020. – B. 15– 50. 4) Mirziyoyeva Shahrizoda. “Zamonaviy ta’limda innovatsion yondashuvlar.” – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2021. – B. 8–34. 5) Qodirov Bakhtiyor. “Grammatika va imlo o‘qitishning samarali usullari.” – Samarqand: SamDU nashriyoti, 2017. – B. 30–72. 12hikoya yozish yoki berilgan voqeani boshqa shaklda ifodalash kabi topshiriqlarni bajaradilar. Ijodiy yozuv mashqlarining didaktik ahamiyati shundaki, ular o‘quvchilarni o‘ylashga, tahlil qilishga va o‘z nuqtai nazarini erkin ifodalashga o‘rgatadi. 4 Yozma ishlarning samaradorligini ta’minlashda didaktik imkoniyatlarning to‘g‘ri qo‘llanishi muhimdir. Didaktika nuqtayi nazaridan yozma ishlar o‘quvchida bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirishning faol metodik vositasi sifatida qaraladi. Har bir yozma mashq o‘quvchini amaliy faoliyatga jalb etadi, uni faollashtiradi, mustaqil fikrlashga undaydi. Bu jarayonda o‘qituvchi metodik yondashuvlarni shaxsiylashtirilgan tarzda qo‘llashi lozim. Didaktik imkoniyatlarning eng muhim jihatlaridan biri — ta’limning bosqichma-bosqichligidir. Yozma ishlarni o‘rgatish dastlab oddiy ko‘chirib yozish mashqlaridan boshlanib, asta-sekin murakkabroq – insho va ijodiy yozuv ishlari tomon rivojlanadi. Bu bosqichlilik o‘quvchilarning individual tayyorgarligi va bilim darajasiga mos kelishi zarur. Shuningdek, yozma ishlar o‘quvchining psixologik holati, yosh xususiyati va qiziqishlari inobatga olingan holda tashkil etilsa, o‘quv samaradorligi yuqori bo‘ladi. Yozma ishlarning didaktik imkoniyatlari quyidagilarda o‘z ifodasini topadi: O‘quvchilarda nutq madaniyatini shakllantirish; Til qoidalarini amaliy qo‘llash malakasini rivojlantirish; Fikrni mantiqan ifodalash va uni yozma shaklga keltirish qobiliyatini oshirish; Ijodiy tafakkurni rivojlantirish; Mustaqil o‘qish va yozish ko‘nikmalarini shakllantirish; O‘z-o‘zini nazorat qilish madaniyatini rivojlantirish. 4 Qodirov Bakhtiyor. “Grammatika va imlo o‘qitishning samarali usullari.” – Samarqand: SamDU nashriyoti, 2017. – B. 30–72. 2 MUNDARIJA Kirish …………………………………………………………………… I BOB. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARINING YOZMA NUTQI VA XATOLARNING PEDAGOGIK-ASOSIY TAHLILI 1.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozma nutqini shakllantirishning nazariy asoslari …………………………………………………………………….. 1.2. Yozma ish turlari va ularni o‘rgatishning didaktik imkoniyatlari …….. 1.3. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari yozma ishlarda yo‘l qo‘yadigan xatolar turlari va sabablari ……………………………………………………….. II BOB. YOZMA ISHLARDA YO‘L QO‘YILADIGAN XATOLAR USTIDA ISHLASH METODIKASI VA TAKLIFLAR 2.1. O‘quvchilarning yozma ishlardagi xatolarini aniqlash va tahlil qilish metodikasi …………………………………………………………………. 2.2. Yozma ishlarda yo‘l qo‘yilgan xatolarni tuzatish va bartaraf etish metodikasi …………………………………………………………………… 2.3. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozma savodxonligini oshirish bo‘yicha tavsiyalar va amaliy mashg‘ulotlar …………………………………………….. Xulosa …………………………………………………………………….. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ………………………………………. 15qo‘llash bilan bog‘liq bo‘ladi. Masalan, “bola yugurdi” o‘rniga “bola yuguraman” yoki “men bordi” kabi xatolar o‘quvchining fe’l zamonlari va shaxs-son qo‘shimchalarini to‘g‘ri qo‘llay olmaganidan dalolat beradi. Shuningdek, egalik qo‘shimchalari bilan fe’lning mos kelmasligi (“mening kitobim yo‘qdirlar”) yoki so‘z turkumlari orasidagi moslik buzilishi (“yashil yugurdi”) ham grammatik xatolardir. Bu xatolarni bartaraf etish uchun o‘quvchilarga grammatik tahlil mashqlari, so‘z turkumlarini ajratish, gap bo‘laklarini aniqlash, so‘z birikmalari ustida ishlash topshiriqlari muntazam berilishi lozim. Grammatik xatolarni kamaytirish jarayoni o‘quvchilarning til tuzilishini mantiqan tushunishga o‘rgatadi. 3. Punktuatsion xatolar Punktuatsion xatolar tinish belgilarini qo‘llashdagi noto‘g‘riliklar bilan bog‘liq. Boshlang‘ich sinflarda eng ko‘p uchraydigan holatlar — vergul, nuqta, so‘roq va undov belgilarining tushirib qoldirilishi yoki ortiqcha qo‘llanishidir. Masalan, o‘quvchi “Men uyga ketdim” o‘rniga “Men, uyga ketdim.” deb yozadi yoki “Bu nima?” o‘rniga “Bu nima” deb yozib, so‘roq belgisini qo‘ymaydi. Bu xatolar o‘quvchining gapning mazmuniy tuzilishini to‘liq anglamasligidan, sintaktik birliklarni farqlay olmasligidan kelib chiqadi. Tinish belgilarini o‘rgatishda ifodali o‘qish mashqlari, gaplarni intonatsion bo‘lishga o‘rgatish, yozilgan matnni o‘qish orqali tinish belgilari bilan bog‘liq o‘quv mashqlarini tashkil etish samarali natija beradi. 4. Uslubiy xatolar Uslubiy xatolar o‘quvchining fikrni bayon etishda mantiqan nomuvofiq so‘z yoki iboralarni ishlatishi, matnning umumiy ohangi va uslubini buzishi bilan xarakterlanadi. Masalan, “Bugun men maktabga bordim va uxladim” kabi gaplarda mantiqiy ketma-ketlik buziladi. Shuningdek, rasmiy, badiiy yoki og‘zaki nutq uslublarini aralashtirib yuborish ham uslubiy xatolardandir. 33o‘quvchini faol ishtirokchiga aylantirishdir. Shuningdek, individual tahlil daftarlari, “Xato top!” kabi o‘yinli mashqlar va lug‘at daftari yuritish yozma savodxonlikni mustahkamlaydi. Men o‘z kurs ishida o‘quvchilarning yozma nutqini rivojlantirishda o‘qituvchining yetakchi rolini alohida ta’kidladim. Chunki aynan o‘qituvchi o‘quvchining yozma madaniyatini shakllantiruvchi, xatolarni to‘g‘ri tahlil qiluvchi va tuzatishga yo‘naltiruvchi asosiy shaxsdir. O‘qituvchi nafaqat nazorat qiluvchi, balki o‘quvchini rag‘batlantiruvchi, unga ishonch bag‘ishlovchi shaxs bo‘lishi kerak.Shuningdek, men bu mavzuni o‘rganish davomida shunday xulosaga keldimki, yozma xatolarni bartaraf etish jarayoni faqat dars bilan cheklanmasligi kerak. O‘qituvchi ota-onalar bilan hamkorlikda bolalarning yozuv madaniyatiga e’tibor qaratishi, uy sharoitida ham o‘quvchini yozma faoliyatga jalb etish uchun sharoit yaratishi zarur.Shu tariqa, men tayyorlagan kurs ishim nafaqat nazariy jihatdan, balki amaliy ahamiyat kasb etadi. Uning tavsiyalari boshlang‘ich sinf o‘qituvchilariga yozma ishlarni samarali tashkil etishda, o‘quvchilarning xatolarini tahlil qilishda va ularning yozma nutqini rivojlantirishda amaliy qo‘llanma bo‘lib xizmat qiladi. Men shaxsan bu kurs ishini yozish davomida o‘z pedagogik qarashlarimni boyitdim, metodik tajribamni kengaytirdim va o‘quvchilarda yozma madaniyatni shakllantirishning naqadar muhimligini chuqur angladim. Ishim yakunida shuni ishonch bilan ayta olamanki, yozma nutqni o‘rgatish va xatolarni bartaraf etish — bu uzluksiz, izchil va sabr talab etuvchi jarayon bo‘lib, u nafaqat o‘quvchi, balki o‘qituvchi shaxsining ham mahoratini oshiradi. 28rivojlantirish va til me’yorlariga ongli munosabatni shakllantirishga xizmat qiladi. Bu jarayon izchil, tizimli va o‘quvchiga yo‘naltirilgan yondashuv asosida tashkil etilgandagina kutilgan natijani beradi. 2.3. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozma savodxonligini oshirish bo‘yicha tavsiyalar va amaliy mashg‘ulotlar Boshlang‘ich ta’lim jarayonida o‘quvchilarning yozma savodxonligini oshirish – bu nafaqat o‘qituvchining, balki butun ta’lim tizimining asosiy vazifalaridan biridir. Yozma savodxonlik o‘quvchining umumiy tafakkuri, mantiqiy fikrlashi, nutq madaniyati va tilga bo‘lgan munosabatini belgilovchi muhim ko‘rsatkich hisoblanadi. O‘quvchi to‘g‘ri yozish, fikrini izchil ifoda etish va o‘qiganini yozma shaklda qayta bayon qila olish ko‘nikmasiga ega bo‘lishi uchun muntazam mashg‘ulotlar tashkil etilishi zarur. Yozma savodxonlikni rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat: imlo savodxonligini shakllantirish, grammatik bilimlarni mustahkamlash, tinish belgilarini to‘g‘ri qo‘llash, yozma nutq madaniyatini tarbiyalash hamda mustaqil yozma fikrlashni rivojlantirish. Har bir yo‘nalish o‘ziga xos metod va mashg‘ulot turlarini talab etadi. 1. Imlo savodxonligini oshirish bo‘yicha tavsiyalar Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari orasida eng ko‘p uchraydigan xatolardan biri – imlo xatolaridir. Bu holat, odatda, tovush-harf munosabatini to‘liq o‘zlashtirmaslik, talaffuz bilan yozuv o‘rtasidagi farqni anglamaslik natijasida kelib chiqadi. Shu bois o‘qituvchi imlo qoidalarini o‘rganishda quyidagi metodlardan foydalanishi tavsiya etiladi: Imlo diktantlari — o‘quvchining e’tiborini yozma shaklga qaratadi, xatolarni aniqlash va tuzatish imkonini beradi. Ko‘ruv diktantlari — so‘zlarni ko‘rib, eslab yozish orqali imlo xotirasini mustahkamlaydi. 13Yozma ishlarni o‘rgatishda zamonaviy ta’lim texnologiyalaridan foydalanish ham o‘ta muhim. Masalan, “Aqliy hujum”, “Klaster”, “Insert”, “Sinkveyn”, “Rolli o‘yinlar”, “Matnni tahlil qilish” kabi interfaol metodlar yozma mashqlarni o‘tkazishda samarali natija beradi. Bu usullar o‘quvchilarni dars jarayoniga faol jalb etadi, ularning motivatsiyasini oshiradi va yozuvga bo‘lgan qiziqishni kuchaytiradi.Shuningdek, axborot texnologiyalaridan foydalanish ham yozma ishlarda xatolarni kamaytirish va o‘quvchining o‘z yozgan matniga tanqidiy qarashini shakllantirishda yordam beradi. Masalan, matn tahlil dasturlari, elektron lug‘atlar, onlayn diktant platformalari orqali o‘quvchilar o‘z xatolarini ko‘rish, tuzatish va sabablari ustida ishlash imkoniga ega bo‘ladilar. Bu o‘quv jarayonini yanada qiziqarli, samarali va zamonaviy qiladi. Yozma ish turlarini o‘rgatishning didaktik imkoniyatlari o‘qituvchining tashkilotchilik mahorati va pedagogik yondashuviga ham bevosita bog‘liq. O‘qituvchi yozma ishlarni faqat nazorat shakli sifatida emas, balki o‘quvchini rivojlantiruvchi jarayon sifatida tashkil etishi zarur. Dars jarayonida o‘quvchilarga xatolarni o‘zi topish, sababini tushuntirish va to‘g‘ri shaklni mustaqil aniqlash imkonini berish kerak. Bu esa ularda tahliliy fikrlash va o‘zini baholash ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Yozma ishlarni o‘rgatish jarayonida differensial yondashuv ham muhim o‘rin tutadi. Har bir o‘quvchining bilim darajasi, o‘zlashtirish sur’ati va til imkoniyatlari turlicha bo‘lganligi uchun, topshiriqlar murakkablik darajasiga ko‘ra tabaqalashtirilgan holda berilishi lozim. Bu o‘quvchilarning o‘ziga ishonchini mustahkamlaydi va muvaffaqiyat hissini uyg‘otadi. 1.3. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari yozma ishlarda yo‘l qo‘yadigan xatolar turlari va sabablari Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tomonidan yozma ishlarda yo‘l qo‘yiladigan xatolarni o‘rganish ularning til madaniyatini shakllantirish, savodxonlik darajasini aniqlash va ta’lim samaradorligini oshirishda muhim ahamiyat kasb 14etadi. Chunki o‘quvchining yozma nutqi — bu uning fikrlash darajasi, og‘zaki nutq madaniyati, til qonuniyatlarini o‘zlashtirish darajasining ko‘zgusidir. Yozma ishlar tahlili orqali o‘qituvchi o‘quvchining grammatik, orfografik, uslubiy, punktuatsion va leksik bilimlaridagi kamchiliklarni aniqlashi, ularni bartaraf etish yo‘llarini ishlab chiqishi mumkin. O‘quvchilarning yozma ishlarda yo‘l qo‘yadigan xatolarini tahlil qilish ularning tabiatiga, kelib chiqish sabablariga va ta’sir doirasiga ko‘ra turkumlarga ajratishni talab etadi. Metodik adabiyotlarda xatolar odatda quyidagi turlarga bo‘linadi: orfografik xatolar, grammatik xatolar, punktuatsion xatolar, uslubiy xatolar, grafik (yozuv) xatolari, leksik xatolar, va mantiqiy xatolar. Har bir tur o‘ziga xos sabablarga ega bo‘lib, ularni to‘g‘ri aniqlash va tahlil qilish o‘qituvchining metodik mahoratiga bog‘liqdir. 1. Orfografik xatolar Orfografik xatolar o‘quvchining imlo qoidalarini yetarli o‘zlashtirmaganidan, tovush va harflar o‘rtasidagi bog‘lanishni to‘liq anglamaganidan kelib chiqadi. Bu turdagi xatolarga so‘z tarkibidagi tovushlar o‘rnini almashtirish (“kitob” o‘rniga “kitap”), harflarni tushirib qoldirish yoki ortiqcha qo‘shish (“gul” o‘rniga “gull”), qo‘shib yozilishi yoki ajratib yozilishi kerak bo‘lgan so‘zlarda xato qilish (“hamma narsa” o‘rniga “hammanarsa”) kiradi. Orfografik xatolar ko‘pincha o‘quvchining eshitish idroki, fonematik eshitish, e’tibor, xotira va vizual idrok darajasi bilan bog‘liq bo‘ladi. Ba’zi o‘quvchilar so‘zning talaffuz shaklini yozma shakl bilan aralashtirib yuboradilar, bu esa fonetik xatolarga olib keladi. Masalan, “quyosh” so‘zini “quyos” shaklida yozish, yoki “kecha” so‘zini “kechcha” tarzida ifodalash. Bunday xatolarni bartaraf etish uchun fonetik tahlil mashqlari, so‘zlarni tovush va bo‘g‘inlarga ajratish, so‘z ustida og‘zaki ishlash muhim ahamiyatga ega. 2. Grammatik xatolar Grammatik xatolar so‘zlarning shakllanishi, gapda to‘g‘ri bog‘lanishi, ot, sifat, fe’l, son kabi so‘z turkumlarining grammatik kategoriyalarini noto‘g‘ri 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI “INTERNATIONAL SCHOOL OF FINANCE TECHNOLOGY AND SCIENCE” INSTITUTI “FILOLOGIYA VA TILLARNI O‘QITISH” KAFEDRASI ONA TILI O‘QITISH METODIKASI fanidan kurs ishi Mavzu: Boshlang ich sinf o quvchilarining yozma ishlarda yo l qo yadiganʻ ʻ ʻ ʻ xatolari ustida ishlash BAJARDI: MEHRIDDINOVA TURSUNOY TUROPOVNA GURUH 22-BTK-07 ILMIY RAHBAR: f.f.n. D.SH.SHADIYEVA Toshkent - 2025 16Bunday holatlar o‘quvchilarda so‘z boyligi yetarli emasligidan, so‘z tanlash madaniyatining pastligidan dalolat beradi. Uslubiy xatolarni tuzatishda o‘qituvchi o‘quvchilarga namunali matnlarni tahlil qilishni, sinonim, antonim, maqol va iboralardan to‘g‘ri foydalanishni o‘rgatishi zarur. Shu orqali o‘quvchi fikrni estetik jihatdan ifodalash, mantiqan izchil yozish ko‘nikmasini hosil qiladi. 5. Grafik (yozuv) xatolari Grafik xatolar yozuvning texnik jihatlaridagi kamchiliklar — harflarni noto‘g‘ri yozish, so‘zlar orasidagi masofani saqlamaslik, chiziqdan chiqish yoki harf shaklini o‘zgartirib yuborish bilan bog‘liq. Masalan, “d” va “b” harflarini aralashtirish, “sh” tovushini “s” yoki “ch” shaklida yozish, yozuv chizig‘ining tik yoki egri bo‘lishi kabi holatlar grafik xatolar sirasiga kiradi. Bu xatolar o‘quvchining qo‘l motorikasi, diqqat markazi va yozuv texnikasi rivojlanmaganligini ko‘rsatadi. Shu sababli yozuv darslarida chiroyli yozuv mashqlari, harf shakllarini chizish, yozuv tezligini bosqichma-bosqich oshirish mashqlari o‘tkazilishi zarur. 6. Leksik xatolar Leksik xatolar so‘z ma’nosini to‘g‘ri anglamaslik, sinonim va antonimlarni noto‘g‘ri ishlatish, ortiqcha yoki mos bo‘lmagan so‘zlardan foydalanish bilan bog‘liq. Masalan, “Bugun havo issiq, men sovuq kiyindim” kabi gapda so‘zlar ma’nosi o‘zaro zid. Yoki “O‘qituvchi o‘quvchilarni yaxshi o‘qitdi” kabi takroriy iboralar leksik xatolar sanaladi. Bunday xatolarni kamaytirish uchun o‘quvchilarning so‘z boyligini kengaytirish, lug‘at ishlari, matn asosida so‘z tanlash mashqlari, o‘qish darslaridagi til o‘rganish mashqlarini yozuv darslari bilan integratsiyalash tavsiya etiladi. 7. Mantiqiy xatolar Mantiqiy xatolar o‘quvchining fikrlash jarayonida izchillik, sabab-natija bog‘lanishlarini to‘g‘ri aniqlay olmasligi natijasida yuzaga keladi. Masalan, 25Bu yondashuv o‘quvchining tafakkurini faollashtiradi va eslab qolish jarayonini mustahkamlaydi. Shu tarzda xato ustida o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasida ijodiy muloqot yuzaga keladi. 2. Xatoni tuzatish va mustahkamlash bosqichi Bu bosqichda o‘quvchi xatoni mustaqil to‘g‘rilaydi, o‘qituvchi esa unga metodik yordam beradi. Xatolar ustida ishlash jarayonida quyidagi metodik shakllardan foydalanish samarali hisoblanadi: Individual tuzatish ishlari. Har bir o‘quvchi bilan alohida ishlash, u qilgan xatolarning sababini tahlil qilish, qo‘shimcha mashqlar berish. Guruhli mashg‘ulotlar. O‘xshash xatolarni qilgan o‘quvchilarni bir guruhga ajratib, birgalikda ishlash. Kollektiv tahlil. Sinf bo‘yicha yozma ishlarni birgalikda muhokama qilish, umumiy xatolarni topish va to‘g‘ri variantni aniqlash. O‘z-o‘zini tahlil qilish. O‘quvchining o‘z yozma ishini qayta o‘qib chiqib, xatolarni topishga o‘rgatish Xatolarni bartaraf etishda ko‘rgazmali metodlar ham juda samaralidir. Masalan, xato yozilgan so‘zlarni taxtaga yozib, yoniga to‘g‘ri variantini keltirish; rangli belgilar yordamida tahlil qilish; plakatlar, kartochkalar va interfaol slaydlar orqali o‘quvchilarning e’tiborini jamlash mumkin. Bundan tashqari, didaktik o‘yinlar ham xatolarni tuzatishning eng qulay shakllaridan biridir. “To‘g‘ri yoz – yut!”, “Imlo poygasi”, “Kim tez to‘g‘rilaydi?”, “Xato topuvchi” kabi o‘yinlar o‘quvchilarning diqqatini faollashtiradi, raqobat ruhini kuchaytiradi va jarayonni qiziqarli qiladi. O‘quvchilar xatolarini bartaraf etish jarayonida o‘qituvchi har bir xatoning sababini aniqlashga alohida e’tibor qaratishi kerak. Chunki faqat sababni tushunib, uni yo‘qotish orqali xatolarning takrorlanishining oldi olinadi. Masalan, “yozuvni eshitilganiga qarab yozish” odati fonetik xatolarni, “qoidani yod bilmaslik” esa grammatik xatolarni keltirib chiqaradi. 31uchun maxsus “yozma nazorat daftari” yuritish tavsiya etiladi.Shuningdek, o‘qituvchi ota-onalar bilan hamkorlikda bolalarning yozuv madaniyatiga e’tibor qaratishi lozim. Uy sharoitida ham bolaga yozuv mashqlari uchun vaqt ajratish, o‘qilgan matnni qisqa yozma qayd etish yoki kundalik yuritish odatini singdirish foydalidir. 6. Amaliy mashg‘ulot namunasi Quyidagi jadvalda o‘quvchilar yozma savodxonligini oshirish bo‘yicha amaliy mashg‘ulot namunasi keltirilgan: Jadval 2. Yozma savodxonlikni rivojlantirish mashg‘uloti namunasi Mashg‘ulot bosqichi Faoliyat mazmuni O‘qituvchi roli Kutilayotgan natija 1. Tayyorgarlik “Xato top!” o‘yini orqali imlo xatolarni aniqlash Nazorat va yo‘naltirish Xatolarga e’tibor oshadi 2. Asosiy qism Matndan grammatik xatolarni topish va tuzatish Tahlil qilish, misollar keltirish Grammatik fikrlash rivojlanadi 3.Mustahkaml ash “Eng to‘g‘ri yozuvchi” tanlovi Rag‘batlantirish Yozma aniqlik va ishonch ortadi 4.Yakuniy bosqich Xatolar tahlili va umumiy xulosa Tavsiya va mulohaza O‘quvchi o‘z xatosini anglay oladi Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozma savodxonligini oshirishda tizimli yondashuv muhim. O‘qituvchi dars jarayonida ham, darsdan tashqarida ham o‘quvchilarni yozma faoliyatga jalb qilishi kerak. Bu jarayon uzluksiz mashg‘ulotlar, amaliy tahlillar va ijodiy topshiriqlar orqali amalga oshirilgandagina yuqori natija beradi.Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, yozma savodxonlikni oshirish uchun qo‘llanilgan interfaol metodlar, o‘yinli 8Yozma nutqni shakllantirish jarayonida tilning asosiy sathlari — fonetika, morfologiya, sintaksis va leksikologiya — o‘quvchilarga izchil tarzda o‘rgatiladi. Masalan, fonetik sathda tovush va harf, urg‘u, bo‘g‘in haqida bilim beriladi; morfologiyada so‘z turkumlari, ularning o‘zgarish shakllari tushuntiriladi; sintaksisda esa gap tuzilishi, so‘zlarning bog‘lanish usullari o‘rganiladi. Shu bilimlar asosida o‘quvchi o‘z fikrini yozma shaklda to‘g‘ri ifodalash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Psixologik jihatdan yozma nutqni o‘zlashtirish boladan e’tibor, xotira, mantiqiy tafakkur va ijodiy fikrlashni talab etadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchisi og‘zaki nutqdan yozma nutqqa o‘tishda bir qator qiyinchiliklarga duch keladi: so‘zlarni to‘g‘ri yozish, fikrni izchil ifodalash, tinish belgilarini joyida qo‘llash va matn tuzilmasini saqlash. Shu sababli o‘qituvchi o‘quvchilarning individual xususiyatlarini inobatga olgan holda, o‘qitish jarayonida rag‘batlantirish, yengil va bosqichli topshiriqlar berish orqali ularni yozma faoliyatga tayyorlashi kerak. Yozma nutqni rivojlantirishda o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi hamkorlik muhim o‘rin tutadi. O‘qituvchi o‘quvchini yozma fikr bildirishga undaydi, unga o‘z fikrini ifoda etishda yo‘l-yo‘riq beradi, yozilgan matnni tahlil qilib, xatolarni to‘g‘ri tuzatishga o‘rgatadi. O‘quvchining o‘z yozma ishini baholash, tahlil qilish va takomillashtirish qobiliyatini shakllantirish esa yozma madaniyatni rivojlantirishning muhim bosqichidir. Yozma nutqni shakllantirish jarayonida turli mashq turlari — diktant, ko‘chirma yozuv, bayon, insho, ijodiy yozuv, xat yozish kabi ish turlari muhim rol o‘ynaydi. Diktant o‘quvchilarning eshitish, ko‘rish va yozish faoliyatini uyg‘unlashtiradi, imlo qoidalarini mustahkamlaydi. Bayon o‘quvchidan eshitilgan yoki o‘qilgan matnni qayta ifodalashni talab etadi, bu esa mantiqiy izchillik va tahliliy fikrlashni rivojlantiradi. Insho yozish esa o‘quvchining mustaqil fikrlashini, ijodiy tasavvurini va so‘z boyligini namoyon etish imkonini beradi. 24Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tomonidan yozma ishlar jarayonida yo‘l qo‘yiladigan xatolarni tuzatish — bu nafaqat imloviy yoki grammatik me’yorlarni o‘rgatish, balki o‘quvchining tafakkurini, nutq madaniyatini va o‘z fikrini to‘g‘ri ifoda etish ko‘nikmasini shakllantirish jarayonidir. Har bir xato — bu o‘quvchining o‘zlashtirishdagi muayyan bo‘shliqlari, diqqat yoki bilimdagi kamchiliklar natijasidir. Shu bois xatoni tuzatish jarayoni faqat “to‘g‘rilash” emas, balki “o‘rgatish”, “anglatish” va “mustahkamlash” faoliyatini ham o‘z ichiga oladi. O‘quvchilarning yozma ishlardagi xatolarini bartaraf etishning samaradorligi o‘qituvchining metodik yondashuviga bevosita bog‘liqdir. O‘qituvchi bu jarayonda har bir o‘quvchining individual xususiyatini, o‘zlashtirish sur’atini, til sezgisi darajasini va tafakkur faoliyatini hisobga olishi kerak. Xatolarni tuzatish metodikasining asosiy maqsadi — o‘quvchilarda mustaqil xato topish va uni tahlil qilib tuzatish malakasini shakllantirishdan iborat. Chunki o‘quvchi xatoni o‘qituvchi ko‘rsatmasidan mustaqil aniqlay olgan taqdirdagina, u bilimini amalda qo‘llay olish bosqichiga o‘tadi. Tajriba ko‘rsatadiki, xatolarni bartaraf etish ikki bosqichda amalga oshiriladi: Xatoni aniqlash va izohlash bosqichi. Xatoni tuzatish va mustahkamlash bosqichi. 1. Xatoni aniqlash va izohlash bosqichi Bu bosqichda o‘qituvchi o‘quvchining yozma ishida xato qilingan joyni belgilaydi, ammo darhol to‘g‘ri variantni aytmaydi. U o‘quvchini mustaqil fikrlashga undovchi savollar beradi, masalan: “Bu so‘zni qanday eshitding?” “Qoidaga ko‘ra bu so‘z qanday yozilishi kerak?” “Shunga o‘xshash so‘zlarni bilasanmi?” 21“yozishdagi ortiqcha harflar” yoki “tinsh belgilarini qo‘llashdagi noto‘g‘rilik”ni qayta-qayta takrorlayotgan bo‘lsa, bu o‘quvchilar umumiy bilim darajasida muayyan kamchilik mavjudligidan dalolat beradi. Bunday holatda o‘qituvchi umumlashtirilgan xato tahlil jadvali tuzadi. Jadvalda xatolarning turlari, ularni sodir etgan o‘quvchilar soni, asosiy sabablar va tuzatish choralari ko‘rsatiladi. Quyida shunday jadvalning namunasi keltiriladi: Xato turi O‘quvchilar soni Xatoning sababi Tuzatish usuli Imlo xatosi 8 nafar E’tiborsizlik, fonetik farqlar Yozma diktantlar, lug‘at ishi Grammatik xato 5 nafar Qoidani noto‘g‘ri qo‘llash Grammatik mashqlar Punktuatsion xato 7 nafar Gap tuzilishini noto‘g‘ri anglash Sintaktik tahlil ishlari Uslubiy xato 4 nafar Fikrni mantiqan bog‘lay olmaslik Insho yozish mashqlari Mantiqiy xato 3 nafar Tafakkurning sustligi Og‘zaki suhbat mashg‘ulotlari Bu tahlil asosida o‘qituvchi har bir o‘quvchiga individual yo‘l xaritasi tuzadi. Ya’ni, kimda imlo xatolari ko‘p — lug‘at ishlari bilan, kimda grammatik xatolar ko‘p — qoida asosidagi mashg‘ulotlar bilan ko‘proq shug‘ullanadi. Shu orqali ta’lim jarayoni shaxsga yo‘naltirilgan yondashuv asosida tashkil etiladi. Xatolarni tahlil qilish metodikasida psixolingvistik yondashuv ham muhim o‘rin tutadi. Chunki har bir xato o‘quvchining ichki nutq jarayoni, tafakkur mexanizmlari va eslab qolish xususiyatlari bilan bog‘liq. O‘quvchining yozma faoliyatidagi xatolarni aniqlashda uning og‘zaki nutqi, so‘z boyligi, talaffuzi ham inobatga olinadi. Masalan, talaffuzda “yo‘q” o‘rniga “yo” deb aytadigan 30Yozma madaniyat deganda faqat to‘g‘ri yozish emas, balki chiroyli yozuv, matnni izchil joylashtirish, tinish belgilari va uslubiy uyg‘unlikni ta’minlash ham tushuniladi. Buning uchun quyidagi amaliy mashg‘ulotlar tavsiya etiladi: Grafik mashqlar – harflar, so‘zlar, gaplarni to‘g‘ri shaklda yozish. “Chiroyli yozuv kuni” tadbirlari – estetik yozuvni targ‘ib qiladi. Diktant va bayonlar tahlili – yozilgan ishlar asosida xatolarni birgalikda tuzatish. “Eng toza daftar” tanlovi – o‘quvchilarni daftarda tozalik va aniqlikka o‘rgatadi. Ko‘rgazmali burchaklar – “To‘g‘ri yoz”, “Xato topildi” kabi didaktik stendlar orqali doimiy takrorni ta’minlaydi. 4. Yozma savodxonlikni oshirishda interfaol metodlar Interfaol metodlar o‘quvchilarda yozma jarayonga qiziqish uyg‘otadi, ularni faol fikrlashga undaydi. Quyidagi metodlar ayniqsa samaralidir: “Aqliy hujum” – o‘quvchilar fikrlarini erkin ifoda etib, yozma shaklga keltiradi. “Klaster” metodi – so‘zlar yoki fikrlarni tarmoqlab yozish orqali mantiqiy bog‘lanish hosil qiladi. “Insert” metodi – o‘quvchi matn bilan ishlashda belgilar orqali o‘z fikrini belgilaydi. “Bahs-munozara” – o‘quvchi og‘zaki fikrni yozma shaklda ifodalashni o‘rganadi. Bu metodlar orqali o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, o‘z yozuvini baholash va xatolarini tahlil qilish malakalari shakllanadi. 5. O‘quvchilarning yozma savodxonligini oshirishda o‘qituvchining roli O‘qituvchi bu jarayonda yo‘l-yo‘riq beruvchi, yo‘naltiruvchi va tahlil qiluvchi shaxs sifatida qatnashadi. U har bir o‘quvchining individual xususiyatini hisobga olib, yozma topshiriqlarni moslashtiradi. Misol uchun, yozma xatolarga ko‘p yo‘l qo‘yadigan o‘quvchilar bilan individual ishlash 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Hozirgi globallashuv va raqamli ta’lim sharoitida o‘quvchilarning yozma savodxonligi ta’lim sifatining muhim ko‘rsatkichi hisoblanadi. Ayniqsa, boshlang‘ich sinf bosqichi o‘quvchilarning savod o‘rganish, yozish va o‘z fikrini mustaqil ifodalash ko‘nikmalari shakllanadigan poydevor davridir. Shu bosqichda yo‘l qo‘yilgan xatolar keyinchalik o‘quvchilarning yozma nutq madaniyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun o‘qituvchilar yozma ishlarni tashkil etish, tahlil qilish va xatolarni to‘g‘rilash bo‘yicha ilmiy asoslangan metodik yondashuvga ega bo‘lishlari zarur. Bugungi kunda yozma nutqda imloviy, grammatik, sintaktik va uslubiy xatolarning kamaytirilishi faqat o‘quv jarayonining emas, balki o‘quvchilarning umumiy tafakkur madaniyatini rivojlantirishning ham asosiy omilidir. Yozma nutqdagi aniqlik va izchillik o‘quvchining mantiqiy fikrlashini, tahlil qilish qobiliyatini oshiradi. Shu bois mazkur mavzuning dolzarbligi o‘quvchilar savodxonligini rivojlantirish orqali ularning kelgusidagi ta’lim bosqichlarida muvaffaqiyatli o‘qishiga zamin yaratishda namoyon bo‘ladi. Mavzuning amaliy qiymati shundaki, u o‘qituvchilarga yozma ishlar ustida tizimli ishlash, xatolarni aniqlash, ularni bartaraf etish va yozma nutqni mukammallashtirishda samarali yo‘llarni taklif etadi 1 . Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Boshlang‘ich ta’limda yozma nutqni rivojlantirish masalasi O‘zbekiston va xorijiy mamlakatlar olimlari tomonidan ko‘p marotaba o‘rganilgan. A. G‘ulomov, N. Mahmudov, R. Safarova, M. Qodirov, X. Yo‘ldosheva kabi olimlar o‘quvchilarning yozma nutqini o‘stirishning nazariy asoslari, imloviy malakalarni shakllantirish usullari va metodikasini ilmiy asosda tahlil qilganlar. Shuningdek, rus tilshunosligida L.V. Shcherba, A.A. Leontyev, I.R. Galperinlarning asarlari yozma nutq 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyev. “Mamlakatni qudratli, millatni buyuk qiladigan kuch bu – ilm-fan, ta’lim va tarbiyadir.” – Daryo.uz , 2023 yil 9 dekabr. https://daryo.uz/2023/12/09/mamlakatni-qudratli-millatni-buyuk-qiladigan-kuch-bu-ilm-fan- talim-va-tarbiyadir-shavkat-mirziyoyev 9Yozma nutqni shakllantirishda o‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarning xatolarini to‘g‘rilash, ularga izoh berish va kelgusida bunday xatolarga yo‘l qo‘ymaslikni o‘rgatish muhimdir. Xatolarni tahlil qilish va tuzatish jarayoni o‘quvchilarning bilimini yanada mustahkamlaydi, diqqatini oshiradi va yozma faoliyatga mas’uliyatli yondashuvni shakllantiradi. 3 O‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da ta’lim sifatini oshirish, o‘quvchilarning savodxonligini rivojlantirish, zamonaviy pedagogik texnologiyalarni joriy etish masalalariga alohida e’tibor qaratilgan. Shu bois boshlang‘ich ta’limda yozma nutqni shakllantirish zamonaviy didaktik yondashuvlar bilan uyg‘un holda olib borilishi lozim. Interfaol metodlar — “Aqliy hujum”, “Klaster”, “Tushunchalar tahlili”, “T-jadval” kabi usullar o‘quvchilarning fikrlash faoliyatini faollashtiradi, ularni mustaqil yozishga o‘rgatadi.Shuningdek, raqamli texnologiyalar, ta’limiy dasturlar va onlayn platformalardan foydalanish o‘quvchilarning yozma malakalarini mustahkamlashda qo‘shimcha imkoniyat yaratadi. Masalan, interaktiv mashqlar, elektron diktantlar va yozma topshiriqlar o‘quvchining o‘qish va yozish faoliyatini integratsiyalashga yordam beradi. Yozma nutqni shakllantirishning samaradorligi, shuningdek, oilaviy va ijtimoiy muhitga ham bog‘liq. Ota-onalarning o‘quv jarayoniga bevosita e’tibor qaratishi, bolani kitob o‘qishga, o‘z fikrini yozma tarzda ifodalashga undashi o‘quvchining yozma madaniyatini oshiradi. Shu sababli o‘qituvchi, oila va maktab o‘rtasidagi hamkorlik o‘quvchining yozma ko‘nikmalarini rivojlantirishda muhim o‘rin tutadi.Yozma nutqni shakllantirish – bu o‘quvchining fikrlash madaniyati, tafakkur doirasi va kommunikativ salohiyatini rivojlantiruvchi murakkab, ammo zarur pedagogik jarayondir. Bu jarayonni samarali tashkil etish uchun o‘qituvchidan chuqur metodik bilim, 3 Mirziyoyeva . “Zamonaviy ta’limda innovatsion yondashuvlar.” – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2021. – B. 8–34. 356) Tursunova Sevara. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan nutq o‘stirish mashg‘ulotlari.” – Toshkent: Noshir, 2019. – B. 10–42. 7) Karimova Zulfiya. “Ko‘rgazmali qurollar va o‘quv jarayonida ularning ahamiyati.” – Toshkent: Fan, 2020. – B. 20–55. 8) Jo‘rayev Anvar. “Boshlang‘ich ta’limda pedagogik texnologiyalarni qo‘llash.” – Toshkent: Universitet, 2021. – B. 17–60. 9) Mirzaahmedov Habib. “Ta’lim jarayonida vizuallik tamoyilining pedagogik asoslari.” – Toshkent: Ilm Ziyo Nashriyoti, 2018. – B. 25–48. 10) Xolmatova Malohat. “Ona tili darslarida interfaol metodlardan foydalanish.” – Toshkent: Barkamol avlod, 2022. – B. 14–39. 11) Shirinov Akmal. “Boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarning nutqiy kompetensiyasini shakllantirish.” – Namangan: NamDU nashriyoti, 2023. – B. 12–44. 12) Abdullayeva Nilufar. “Innovatsion ta’lim va ko‘rgazmali vositalarning o‘rni.” – Toshkent: Innovatsiya, 2021. – B. 18–50. 13) Toshpo‘latova Dildora. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining psixologik xususiyatlari va o‘qitish metodikasi.” – Toshkent: Noshir, 2020. – B. 22–57. 14) Jo‘raboyeva Lobar. “O‘qitishda didaktik materiallardan foydalanish asoslari.” – Toshkent: Ziyo, 2018. – B. 9–36. 15) Saidova Gulnora. “Boshlang‘ich sinflarda ona tili fanini o‘qitishda ko‘rgazmalilik va interfaollik.” – Buxoro: BuxDU nashriyoti, 2023. – B. 11–48. Foydalanilgan internet manbalar www.ziyonet.uz www.pedagog.uz https://uzedu.uz https://president.uz 17“Quyosh botdi, shuning uchun ertalab bo‘ldi” kabi gaplarda voqealar ketma- ketligi noto‘g‘ri ifodalangan. Mantiqiy xatolar o‘quvchilarning dunyoqarashi torligi, hodisalar orasidagi aloqani to‘liq anglamasligi bilan izohlanadi. Mantiqiy xatolarni bartaraf etish uchun o‘quvchilar bilan suhbat asosida matn mazmunini tahlil qilish, sabab-natija bog‘lanishlarini aniqlash, hikoya tuzish, matnni davom ettirish kabi mashqlar bajariladi. Xatolarning yuzaga kelish sabablari O‘quvchilarning yozma ishlarda yo‘l qo‘yadigan xatolari ko‘plab omillar ta’sirida vujudga keladi. Ularni shartli ravishda ichki (psixologik, fiziologik, individual) va tashqi (pedagogik, metodik, ijtimoiy) sabablarga ajratish mumkin. Ichki sabablarga quyidagilar kiradi: o‘quvchining e’tiborsizligi, diqqatning tez chalg‘ishi; fonematik eshitish va nutq apparati rivojlanishidagi sustlik; yozuvga nisbatan qiziqishning pastligi; xotiraning zaifligi; nutqiy tafakkurning to‘liq shakllanmaganligi. Tashqi sabablarga esa quyidagilarni kiritish mumkin: o‘qituvchining noto‘g‘ri metodik yondashuvi; yozma ishlarni yetarli mashq sifatida tashkil etmaslik; o‘quv dasturida yozma nutqni rivojlantirishga ajratilgan vaqtning kamligi; oila va ijtimoiy muhitda savodli yozuv madaniyatiga e’tiborning sustligi; o‘quvchilarning darsdan tashqari o‘qish faoliyatining sustligi. Ba’zan xatolarning kelib chiqishiga psixologik zo‘riqish, imtihon qo‘rquvi, yoki tez yozishga intilish kabi holatlar ham sabab bo‘ladi. O‘quvchilar yozma ishni vaqt cheklovida bajarishga harakat qilganlarida, e’tibor va aniqlik pasayadi, natijada xatolar soni ortadi. Xatolarni tahlil qilishning ahamiyati 5Kurs ishi mavzusining obyekti boshlang‘ich sinf o‘quvchilari yozma ishlari, ularning yozma nutq ko‘nikmalari va o‘qituvchi tomonidan olib boriladigan tuzatish jarayoni tashkil etadi. Kurs ishi mavzusining predmeti — o‘quvchilarning yozma ishlarda yo‘l qo‘yadigan xatolari va ularni bartaraf etish bo‘yicha qo‘llaniladigan metodik usullar, mashqlar hamda didaktik yondashuvlardir. Kurs ishi mavzusining maqsadi — boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozma ishlarda yo‘l qo‘yadigan xatolarini aniqlash, ularning kelib chiqish sabablarini tahlil qilish hamda xatolarni kamaytirishning samarali metodikasini ishlab chiqishdir. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozma nutqini shakllantirish nazariy asoslarini o‘rganish;  Yozma ish turlarini tahlil qilish va ularni o‘rgatishning didaktik imkoniyatlarini aniqlash;  O‘quvchilarning yozma ishlarda yo‘l qo‘yadigan xatolarini turlarga ajratish va ularning sabablari bo‘yicha tahlil o‘tkazish;  Xatolarni tuzatish va oldini olishning samarali metodikasini ishlab chiqish;  O‘quvchilarning yozma savodxonligini oshirish uchun amaliy tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining metodlari Tadqiqotda kuzatish, taqqoslash, tahlil va sintez, pedagogik tajriba, test va suhbat metodlaridan foydalaniladi. Shuningdek, amaliy mashg‘ulotlar orqali olingan natijalar tahlil qilinadi. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Har bir bob uchta bo‘limni o‘z ichiga oladi va mavzuning nazariy hamda amaliy jihatlarini bosqichma-bosqich yoritadi. 27Shuningdek, xatolarni bartaraf etish bo‘yicha ko‘rgazmali jadvallar va “xato kartotekasi”ni yuritish tavsiya etiladi. Kartotekada har bir o‘quvchining xato turlari, takrorlanish holatlari, tuzatish usullari va yakuniy natijalari qayd etiladi. Bu material o‘qituvchiga har bir o‘quvchining individual rivojlanishini kuzatish imkonini beradi. Xatolarni bartaraf etish jarayonida texnologik yondashuv ham samarali natija beradi. Interfaol taxtalardan, elektron imlo dasturlaridan, audio va video diktantlardan foydalanish o‘quvchilarning e’tiborini oshiradi va o‘zlashtirishni yengillashtiradi. O‘qituvchi xatolarni bartaraf etish jarayonini yakunlagach, refleksiya bosqichini tashkil etishi muhim. Unda o‘quvchilar o‘z yozma ishlarini tahlil qiladi, “men bugun nimani to‘g‘ri bajardim, nimani xato yozdim?” kabi savollarga javob beradi. Bu o‘z-o‘zini nazorat qilish madaniyatini shakllantiradi. Xatolarni tuzatish jarayonining metodik bosqichlari Bosqich Amalga oshiriladigan ishlar Metodik vositalar 1. Diagnostika Xatolarni aniqlash va qayd etish Yozma ishlar, diktantlar, kuzatuv daftari 2. Tahlil Xatolarning sabablarini o‘rganish Jadval, xato kartotekasi, suhbat 3. Tuzatish Xatolarni to‘g‘rilash, izoh berish Belgilar tizimi, mashq daftarlari 4.Mustahkamlas h To‘g‘ri yozuvni mashq qilish Lug‘at ishi, o‘yinlar, ko‘rgazmali vositalar 5. Refleksiya Natijalarni tahlil qilish, xulosa chiqarish So‘rovnoma, suhbat, yozma tahlil Yozma ishlarda yo‘l qo‘yilgan xatolarni tuzatish va bartaraf etish metodikasi o‘quvchilarning yozma savodxonligini oshirish, mustaqil fikrlashni

Boshlangʻich sinf oʻquvchilarining yozma ishlarda yoʻl qoʻyadigan xatolari ustida ishlash

Купить