Boshlang'ich sinf o’quvchilarning ifodali o’qishga o’rgatish - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	25.9KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	15 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

Joninek

Ro'yxatga olish sanasi 29 May 2024

21 Sotish

Boshlang'ich sinf o’quvchilarning ifodali o’qishga o’rgatish

Sotib olish

BOSHLANG'ICH SINF O'QUVCHILARNING IFODALI O'QISHGA
O'RGATISH
Reja:
Kirish.
1. Boshlang’ich sinf o’quvchilarida o’qish malakalarini rivojlantirish usullari
2. Boshlang`ich sinflarda o`zlashtirishi qiyin bo`lgan o`quvchilarda o`qish
ko`nikmasini shakllantirish.
3. Boshlang’ich sinflarda o’qish darslari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
Boshlang'ich ta'lim uzluksiz ta'lim tizimining eng muhim va murakkab
bo'g'ini hisoblanadi.Boshlang'ich sinflarda ifodali o'qishga o'rgatish sinflar
bo'yicha o'qish mazmunini og'zaki va yozma nutqini rivojlantirish va
mashg'ulotlarni olib borish kerak. Bola maktabga kelganida avval o'qish,yozishni
o'rganadi. Asta-sekin Unga mustaqil kitob tanlay boshlaydi,o'qigan kitobini to'g'ri
baholay olish ko'nikmalari shakllantiriladi. Boshlang'ich sinflarda o'quvchilar
so'zlarni to'g'ri bo'g'inlarga ajrata olishi kerak,buning uchun o'qituvchi har bir
o'quvchi bilan ishlash o'quvchilar bilan to'g'ri muomalada bo'lishi zarur. Ifodali
o'qish turli badiiy va amaliy matnlarni puxta o'zlashtirishning ma'lum metodlaridan
biri sifatida o'qituvchi uchun kalit rolini bajaradi. Ifodali o'qish darslarida
o'quvchilarning zerikishiga yo'l qo'ymaydi,aksincha faollashtiradi,badiiy asarlarga
qiziqishini kuchaytiradi,adabiyotga havas uyg'otadi. Ifodali o'qish va o'zaro nutqiy
faoliyat jarayonida bolalarning adabiy talaffuz me'yorlari shakllanadi. O'quvchilar
nutqining grammatik shakllarini to'g'ri qo'llash va to'g'ri talaffuz etish bolalar
nutqining ravon,ifodali bo'lishiga yordam beradi. Ifodali o'qishda:
a) nafasdan to'g'ri foydalana olish;
b)adabiy til talaffuz normalarini yaxshi bilish;
c)so'z,bo'g'in va tovushni to'g'ri,aniq talffuz etish;
Boshlang'ich o'quvchilarini ifodali o'qitishda asosan shu 3 qoidaga amal
qilishi kerak. Boshlang'ich sinflarda ifodali o'qishga o'rgatish har bir o'quvchi
so'zlarni to'g'ri talaffuz qila olish,bo'g'inlarni to'g'ri ajrata olishi va normal tezlikda
o'qishi orqali bola gapdagi asosiy,mazmunini anglaydi. Bolaning o'qish tezligini
normallashtirishda 2ta narsaga e'tibor berishi kerak. 1.Normal tezlikda o'qish
namunasini ko'rsatish; 2.Ichidagi o'qish yuzaki bo'lmasligi uchun topshiriqlar
berish yo'li bilan tekshirish;
Birinchi prezidentimiz Islom Abdug'aniyevich Karimov "Mamlakatimiz
yoshlarini jahonning taraqqiy etgan davlat yoshlari bilan har jabhada bellasha
oladigan kerak bo'lsa ulardan o'z ustunligi bilan ajralib turishini ta'minlashning
yagona yo'li ta'lim va tarbiyaga jiddiy e'tibor qaratishdan iboratdir. Boshlang'ich

ta'lim mazmunining ana shunday asosiy maqsadlari sirasiga o'quvchilarni mustaqil
o'qitishga o'rgatish, ifodaviylikni kuchaytirish,dunyoqarashini
shakllantirish,mustaqil va ifodaviy ishlash kabilarni kiritish mumkin.
O'quvchilarda boshlang'ich ta'lim jarayonida o'qib o'rganayotgan fan asoslarini
mukammal egallashlari uchun ularni,birinchi navbatda,mustaqil
fikrlash,mushohada yuritish ko'nikma va malakalari bilan qurollantirishimiz lozim"
- deydi. Boshlang'ich sinf bosqichida o'quvchilarni mustaqil va ifodali o'qishga
o'rgatishda sinfdan tashqari o'qish darslari muhim ta'limiy ahamiyat kasb etadi.
Boshlang'ich sinflarda o'quvchilarga ifodali o'qitish,ko'nikma hosil qilish har bir
pedagogning vazifasi hisoblanadi. Birinchi prezidentimiz Islom Abdug'aniyevich
Karimov 1997-yilda bo'lib o'tgan tarixiy 3-sessiyada "Ta'lim to'g'risida"gi qonun
"Kadrlar tayyorlash milliy dasturi"haqida fikr yuritar ekan "Bilim olish o'z
yo'liga,lekin o'quvchilarni mustaqil fikrlashga o'rgatish har bir pedagogning eng
muhim va birinchi darajadagi vazifasi bo'lishi lozim"deb ta'kidlaydi.
Ifodalilik ko'rgazmalilik demakdir. Ifodali o'qish adabiyotni aniq va
ko'rgazmali o'qitishning dastlabki va asosiy formasidir. O'qituvchi ifodali o'qish
orqali asar mazmunini va emotsionalligini o'quvchilarga ko'rgazmali ravishda
yetkazadi. O'qish darslari o'quvchilar fikrini va nutqini o'stirish,hamda o'quvchilar
shaxsini har tomonlama rivojlantiruvchi xususiyatlar bilan boshqa o'quv
predmetlari orasida alohida o'rin tutadi. O'qish darslari jarayonida o'quvchilarning
o'qish malakalari takomillashib,to'g'ri,ongli,va ifodali o'qish badiiy asar g'oyasini
tushunish qobiliyatlari o'sib boradi. 2-sinfda ona tili va o'qish savodxonligi
darsligining 1 -qism 1 -bo'limida "Katta bo'lsam,Nobel mukofotini
olaman!"mavzusida keltirilgan quyidagi hikoyasi "Nobel olaman!",ya'ni bu hikoya
o'quvchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga,tabiatni asrashga,o'quvchilarni
o'z oldiga qo'ygan maqsadiga intilishiga yordam beradi. Ismim - Muhammad,
familiyam -Haydarov. Ikkinchi sinfda o'qiyman. Men tabiatdagi g'aroyib
narsalarga qiziqaman. Shuning uchun ham eng sevimli fanim - tabiiy fanlar.
Tabiatda sirli narsalar ko'p. Oddiygina yomg'ir yoki shamolning qanday paydo
bo'lishi haqida o'qisam, hayratlanib ketaman. Ayniqsa, osmondagi yulduzlar,

sayyoralar haqida ko'proq bilgim keladi. Katta bo'lsam, astronom bo'laman.
NASA, SpaceX kabi tashkilotlar bilan hamkorlikda ishlayman. Ularga koinotni
o'rganishda yordam beraman. O'zim ham fazoviy kemalar yasayman. Ularda
fazogirlar Oy va Marsga uchishadi.Yaxshi astronom bo'lish uchun hamma fandan
a'lo baholarga o'qish kerak. Fizika, matematika va kimyoni chuqurroq o'rganish
kerak. Chunki boshqa galaktikalarga uchsak, bu bilimlar kerak bo'ladi.Kelajakda
Nobel mukofotini olmoqchiman. O'zbek olimlari haligacha bu mukofotni olmagan.
Men Nobel mukofotini olgan birinchi o'zbekistonlik bo'lishim mumkin. Buning
uchun esa hamma odamlarga foyda keltiradigan katta ish qilish kerak. Bu oson
emasligini bilaman. Lekin men albatta harakat qilib ko'raman.

1. Boshlang’ich sinf o’quvchilarida o’qish malakalarini
rivojlantirish usullari
O'zbekistonning kelajagini buyuk davlat darajasiga ko'taradigan ijodkor
shaxsni yaratishda boshlang'ich ta'lim poydevor vazifasini bajaradi. Boshlang'ich
sinf o'qituvchisining asosiy maqsadi - o'quvchilarning bilimli, va fikrlash doirasi
keng bo'lishini ta'minlash. Ularning ma'lumotkarini tahlil qilib, keng miqyosda
foydalanilishiga erishish. Bolaning ongi va tafakkuri endi shakllanib kelayotgan
boshlang'ich sinflarda o'qituvchining mahorati, uning zamonaviy texnalogiyalarni
ta'lim jarayoniga mohirona tadbiq eta olishi, ilg'or pedagogik tajribalardan
mohirona foydalana olishi, ta'lim berishning yangi yangi usullarni ishlashi juda
nuhim ahamiyat kasb etadi.
Boshlang'ich sinf o'quvchilariga ta'lim-tarbiya berishdagi muhim
vazifalarning asosiy qismi o'qish darslarida amalga oshiriladi. Boshlang'ich sinf
o'qish darslarining, ayniqsa birinchi sinfdagi o'qish darslarining maqsadi
o'quvchilarda ongli, to'g'ri, ravon, tez va ifodali o'qish malakasini hosil qilishdir.
O'qish darslari
matematika, atrofimizdagi olam, odobnoma va boshqa fanlarga doir
mavzularda beriladigan bilimlarni, mustahkam o'qib olishlarida juda katta rol
o'ynaydi, chunki bola to'g'ri, ongli ravon o'qisagina matn mazmunini yaxshi anglab
oladi. O'qish darsining o'zaro mahkam bog'langan to'rt asosiy tarkibiy qismi bor.
Ular quyidagilardan iborat: ongli o'qish, ifodali o'qish, to'g'ri o'qish va tez o'qish.
Bu qismlar orasida ongli o'qish yetakchi o'rinda turadi.
Ongli o'qish jarayonida o'quvchilar quyidagilarga erisha olishlari kerak:
o'qigan so'zlarining asl va ko'chma ma'nolarini, har bir gapning ma'nosini aytib
bera olishlari, bo'limning mazmunini qisqacha bayon qilib bera olishlari, matnning
to'liq mazmunini bayon qilib bera olishlari, o'qiganlariga nisbatan o'z
munosabatlarini bildirishlari lozim. O'quvchida ifodali o'qish malakasini
tarbiyalash uchun esa, uni o'qiganlarining ma'nosini to'xtamlarga rioya qilgan
holda, so'z urg'ulariga ahamiyat berib, o'rtacha ovozda ta'sirli o'qishga o'rgatish va
hokazolar talab qilinadi.

To'g'ri o'qish malakasini o'stirish uchun shoshmasdan, harflarning o'rnini
almashtirmasdan, so'z qo'shimchalarni to'liq holda orfoepiya qoidalariga rioya qilib
o'qilishi lozim. O'qish tezligini oshirish uchun o'quvchilarning ongli o'qishi katta
ahamiyatga ega. Ongli o'qish - matnni to'la va aniq tushunib o'qishdir. Ongli o'qish
yuzasidan qilinadigan ishlar o'quvchilarni o'qilayotgan matn mazmunini chuqur
anglab olishga, mantiqiy fikrlashga o'rgatadi, ularning fikr va malakalarini
kengaytiradi. Ongli o'qish malakasini oshirish maqsadida, darslik matnlari oxirida
savol va topshiriqlar berilgan . bu savol va topshiriqlar o'quvchilarni matn
mazmunini qayta hikoya qilishga hamda o'qituvchining savollariga mustaqil
ravishda javob qaytarishga va o'z hayotiy tajribalari asosida ijodiy so'zlab berishga
o'rgatadi.
O'quvchilar matnni qismlarga bo'lib, unga mos sarlavha qo'yishga, har bir
qism mazmunini ochuvchi rasmlar chizishga savollar topa bilishga ham asta sekin
o'rgatilib boriladi. Avval hajmi kichik va mazmunan soda so'ngra esa hajmi katta
va mazmuni murakkabroq matnlar bilan ish olib boriladi.
O'qishning ongli bo'lishiga yordam beradigan vositalardan biri bu to'g'ri
o'qishdir. O'qiganda xato qilmay, so'zlarni buzmay, tovush va bo'g'inlarni tushirib
qoldirmay yoki o'rnini almashtirmasdan oxirgi bo'g'inlarni ya'ni qo'shimchalarni
to'g'ri talaffuz etish, orfoepiya qoidalariga rioya qilish to'g'ri o'qishni ta'minlaydi.
To'g'ri o'qish malakasini hosil qilish o'qishning hamma jarayonida olib boriladi.
O'qish ongli bo'lsagina to'g'ri va tez o'qish malakasi hosil bo'ladi.
O'qish jarayonida bolalarni doimo o'z-o'zini kuzatib borishga o'rgatish,
hatosiz, tez va to'g'ri o'qishga intilish hislarini paydo qilish, ayniqsa birinchi
sinfdagi o'qish darslarida alohida ahamiyat kasb etadi.
O'qish tezligi ongli, ravon o'qishga bog'liqdir. O'qish tezligini oshirishga
ko'p bo'g'inli va imlosi qiyin so'zlarni matndan tashqarida bo'g'inga bo'lib o'qish
yordamida erishiladi. O'qish tezligini oshirish bosma va yozma harflar bilan
yozilgan so'z va gaplarni ovoz chiqarib o'qishni, xor bo'lib o'qishni, ichda o'qishni,
matnlarni rollarga bo'lib o'qishni ko'proq mashq qildirish yo'li bilan ta'minlanadi.
Bola qancha ko'p o'qisa, o'qish tezligi shuncha ortib boradi.

O'qish darsida berilgan bilimlar bolaning sinfdan tashqi vaqtlarda ko'proq
kitob o'qishini yo'lga qo'yish bilan chuqurlashtiriladi. O'quvchilarning o'qish
tezligini oshirish uchun dars davomida quyidagi ishlar amalga oshirilsa maqsadga
muvofiq bo'ladi.
O'qituvchi dars boshlangunga qadar doskaga bugun o'qiladigan matndagi
ayrim gap va so'zlarni bosma harflar bilan yozib, ustini vaqtincha yopib qo'yadi.
O'quvchilar kitoblarini ochib bugungi o'qiladigan matnni ko'zdan kechiradilar va
doskada yozilgan so'z yoki gaoni matndan tez topishga harakat qiladilar.
Partalarga avvaldan savol yoki topshiruq yozilgan kartochkalar tarqatiladi.
O'qituvchining ruxsati bilan bolalar kartochkalarda yozilgan savol - topshiriqlarni
o'qiydilar va matn ichidan shu savol topshiriqqa mos javob izlaydilar.
"Tez o'qish musobaqasi" ni o'tkazish bolalarga alohida huzur bag'ishlaydi.
Bunda har qaysi bolaning matnni bir vaqtda o'qishga boshlashi, matnni oxirigacha
ma'lum vaqtda ichlarida o'qib tugatish lozimligi aytiladi. Birinchi bo'lib o'qib
bo'lgan bolalar belgilab boriladi va o'qiganlarini og'zaki gapirib berishga
tayyorlanib o'tiradi. Musobaqada g'olib chiqqanlar yulduzcha bilan taqdirlanadi.
Ifodali o'qish - so'zlarni to'g'ri talaffuz qilib, asar mazmunini tushunib,
asarda ifoda etilgan his tuyg'uni, qahramonlarning ichki kechinmalarini, ruhiy
kayfiyatlarini anglab o'qish demakdir. Bolalar ta'sirchan bo'ladilar. O'qituvchi
asarni his hayajon bilan hikoya qilib berishi, uning bolalarga chuqur ta'sir etishiga
erishishi, ayrim hollarda yodlarida yaxshi saqlab qolishlariga muvaffaq bo'lishi,
asar mazmuni va unda ishtirok etuvchilarning ishlari ular uchun xuddi hayot
qoidasidek tuyuladi. Asar mazmunini o'quvchilarga to'la anglatish uchun
o'qituvchining o'zi uni ifodali o'qish va hikoya qilib berishga puxta tayyorgarlik
ko'rishi zarur.
Ifodali o'qish ongli o'qishning ko'rsatkichidir, chunki matnning ma'nosini
anglab o'qiy olgan o'quvchi, albatta, ifodali o'qish malakalarini ham egallagan
bo'ladi. Ongli o'qish ifodali o'qish malakalarini o'stirish va mustahkamlashga
yordam beradi. Ongli, to'g'ri va ravon o'qish malakasi hosil qilingan sari, ta'sirli

o'qish malakasi ham o'sib boradi. Ta'sirli o'qish o'quvchida his - tuyg'u uyg'otishga,
voqea hodisalarni tasavvur etishga, estetik zavq bag'ishlashga xizmat qiladi.
Ifodali o'qishda olib boriladigan ishlarning mazmun va mahorati 4 asosiy
shart bilan izohlanadi:
o'quvchilar o'qiganlari yuzasidan nimalarni aytib berishni (qanday fikrni,
qanday mazmunni bayon etishni) yaxshi tushinib olishlari zarur;
o'quvchilar asarda o'qiganlari yuzasidan jonli va ishonarli munosabatda
bo'lishlari lozim;
adabiy asar o'quvchilarning ma'lum maqsadga qaratilgan holda o'qishlarini,
mazmunni bayon etishdagi moyilliklarini (fikr, misol, tabiatning tasviri) taqozo
qiladi;
eshituvchilarning matnni o'qiyotgan o'quvchi fikrini tushunib bilishi talab
etiladi;
Bularning barchasi ifodali o'qishning o'sib borishiga yordam beradi.

2. Boshlang`ich sinflarda o`zlashtirishi qiyin bo`lgan o`quvchilarda
o`qish ko`nikmasini shakllantirish
O`sib kelayotgan yoshlarni barkamol shaxslar etib shakllantirish
hozirgi kunning dolzarb muammosidir. Ilm fanning rivojlanishi,
hayotga avtomatika va telemexanika, kompyuter texnikasining joriy
etilishi, iqtisoddagi bozor munosabatlari keng va asosiy bilimga ega
bo`lishni talab etmoqda. Demak zamon talabiga mos yashay oladigan
shaxs o`z bilimini muttasil boyitish bilan mashg`ul bo`lishi kerak.
Bilim olish ko`nikmasini shakllanishida boshlang`ich sinf muhim
bosqichdir. Maktabga munosabat, ilm olishga o`qishga qiziqish, tez
ravon, tushunib o`qish ko`nikmasi boshlang`ich sinfda hosil bo`ladi.
Boshlang`ich sinfning o`qish texnikasi bo`yicha miqdoriy ko`rsatkich: –
bir daqiqada 80-90 so`zni o`qiy olish Talablar : harflarni to`g`ri talaffuz
etish: so`zlarni tog`ri o`qishlarni tasahkil etadi. Bundan tashqari , tinish
belgilariga e`tabor berib, ravon, tushunib o`qish va boshqalar talab
etiladi.
Ko`rinib turibdiki boshlang`ich sinfda egallanadigan o`qish
ko`nikmalari juda murakkabdir. Bolaning savod o`rganishi bilangina o`qish
ko`nikmasi shakllanib qolmaydi.O`qish ko`nikmasi o`qituvchining savod
o`rgatish davrida foydalangan barcha ish usullariga o`quvchilarning
maktabga qanday tayyorgarlik bilan kelganligi, ta`lim jarayonida
o`qishga faol intilishi, yani qiziqishiga bog`liq bo`ladi.
O`qituvchi savod o`rgatish davrida turli ish usullaridan
foydalanib ,o`quvchilarning o`rgatilayotgan tovush va harflarni to`g`ri idrok
etishini ta`minlashi tovush va harflarni mustahkam esda olib qolishiga
erishishi,bog`in va so`zlarni tog`ri o`qish ko`nikmasini shakllantirishi kerak.
O`qituvchilar tajribasida “Alifbe” kitobidan, undagi rasmlardan va
o`qish materiallaridan , kesma harflar, bo`g`inlardan, harflarni eslab qolishni
ta`minlovchi rasmlardan so`z plakatlardan , harflar haqidagi she`rlardan ,
ko`chma qora taxtalardan o`rinli foydalanishni kuzatish mumkin .

Lekin har qancha mukammal ish tashkil etilmasin, o`quvchilarning
ma`lum qismida o`qish ko`nikmasi talab etilgan darajada shakllanmaydi.
Shuning natijasida boshlang`ich sinfni tugatib, 5-sinfga ko`chgan o`quvchilar
orasida matnni yetarlilicha tezlikda , tushunib , ifodali o`qiy olmaydigan
o`quvchilar uchraydi.
Bunday oquvchilarni qo`shimcha o`qitish ham juda qiyinchilik bilan
otadi. Ularda faollik yetishmasligi, sust harakat qilish kuzatiladi.
Bunday oquvchilarning o`qishga intilishini kuchaytirish, o`qish
texnikasini mukammallashtirish uchun o`ziga ishonchini shakllantirish
yo`llarini topish kerak edi. Buning uchun o`quvchilar bilan oson so`zlarni
o`qishdan boshladik.Ularga o`qilishi oson bo`lgan 2 harfli so`zlar
tanlab ,ayrim varaqqa bosma shaklda yozib beriladi. Masalan:
Ot osh os oq it un ip ol ish ich
O`quvchilarga 25 ta shunday so`zlarni bosma shakli beriladi.
O`quvchilar ularni tez va ravon o`qigandan keyin 3 harfli
tom tosh bol suv bog` sut tog` bosh loy
mol qon sol sir choy til non boy zor
4 harfli
To`rt
ikki lola bola ukki Sarf
5 harfli ( vatan, parta, taxta, terak, parda, qalam, safar, bozor)
kabi, 6 harfli ( duldul, tandir, tokzor) kabi, 7 va 8 harfli ( pomidor,
kamalak, kapalak, Bahodir, sumalak, paxtazor, yaxmalak………….. kabi )
so`zlar berib boriladi.
Dastlabki davrda bo`sh oquvchilar shu oson so`zlarni ham o….t- ot,
o….sh- osh, u….n-un shaklida o`qishga intiladi.Agar oddiy so`zlarni tez va
sidirg`a o`qishga o`rgatilmasa,harflab o`qish keyin ham davom
etaveradi.O`quvchilarga ko`p marta takrorlatib bo`lsa ham so`zlarni sidirg`a
o`qishiga erishish kerak. Bunda avval o`quvchilarga tushunish oson, yaqqol
tasavvur etish mumkin bo`lgan so`zlardan boshlash va keyin ma`nosi

mavhumroq bo`lgan so`zlarga o`tish foydalidir. Quyida to`rt harfli
so`zlarni o`rgatishga taklif etilgan tizimni keltiraman.
dala lola Bola
ipak elak Etak
O`quvchilar sana, shama, teri, suli,tug`i kabi so`zlashuvda kam
qo`llaniladiganso`zlarni o`qishda qiyinchilikka uchraydilar.Shuning uchun
so`zlar mazmunan asta-sekin murakkablashib borsa, o`quvchilarning oqishi
yengillashadi.Bolalar bilan ishlashda ular o`qish ko`nikmasini qanday
muvaffaqiyat bilan egallayotganini , qiziqishini hisobga olish muhimdir.
Shunga erishish kerakki, o`quvchi to`g`ri, tez, qiynalmay o`qiy olishigacha
yetishi kerak.Bolaning muvaffaqiyatiga qarab bir bosqichdan ikkinchisiga
o`tiladi.
O`quvchi bu so`zlarnio`qish ko`nikmasini egallagandan so`ng to`liq
jumlalarni o`qishga o`tish foydalidir.Masalan: Xo`roz qichqirdi.
Rustam keldi. Osh pishdi. Bunday jumlalarni tez va tog`ri
o`qigandan so`ng 3 so`zli, 4 so`zli, va 5, 6, 7 so`zli jumlalarni tavsiya
etish mumkin. Bu jumlalarni sinf taxtasiga yozib ham o`qitish mumkin.
O`qituvchi chidam bilan izchil ravishda taklif etilgan ishlarni o`tkazsa,
o`quvchilarning tez, to`g`ri va ravon o`qish ko`nikmasi
mukammallashib boradi.

3. Boshlang’ich sinflarda o’qish darslari
Hozirgi kunga qadar adabiy ta'lim ona tili o'qitish metodikasining tarkibida
o'rganilib kelinayotgan edi. O'rta umumiy ta'limda adabiyot o'qitish metodikasi
mustaqil fan sifatida o'z statusiga ega bo'lgani sababli boshlang'ich ta'limda ham
adabiy ta'lim metodikasiga metodist olimlar metodikaning mustaqil fani sifatida
qarash lozimligini ilmiy-metodik jihatdan asoslashga harakat qilmoqdalar.
Ma'limki, XX asrning 2-yarmida boshlang'ich sinf metodikasida badiiy asarga
estetik jihatdan yondashib san'at asari sifatida o'rganish g'oyasi ilgari surilgan
bo'lsa, psixologik izlanishlar kichik yoshdagi o'quvchilarning potensial qobiliyati
adabiyot dunyosini tanishtirishga boshqacha yondashish kerakligini taqozo
etmoqda. Jumladan, N.N.Svetlovskaya o'quvchining mustaqil o'qish nazariyasini
ishlab chiqqan bo'lsa, Ye.A.Adamov, M.S.Vasileva, V.G.Goretskiy,
M.I.Omorokov, T.G.Ramzaeva va boshqalar badiiy asarning shakl va mazmunini
tahlil qilish, L.A.Gorbushina, O. V.Kubasova, L.N.Mali, L.V.Nefedova va
boshqalar ishlab chiqqan metodikada o'quvchilarning ijodiy ishlariga, ayrimlar esa
o'qish texnikasini rivojlantirish zarurligini qayd etdilar. Shunday qilib,
boshlang'ich ta'lim metodikasi metodik fan sifatida shakllanish bosqichlarini bosib
otdi.
Ma'lumki, badiiy asarlarni o'qish bilan bog'liq holda shaxsni estetik
tarbiyalash, ya'ni bilim berish, tarbiyalash va e'tiqodlarini shakllantirish; ya'ni
maktabda o'qitiladigan predmetlar kabi bolalar adabiyoti namunalarini sanat asari
sifatida o'rganish vazifalari o'qish darslariga yuklatiladi.
Har bir fan o'zining o'ganish ob'ekti va predmetiga ega bo'lganidek, hozirgi
kunda boshlang' ich sinflarda o' qish metodikasi adabiy ta' lim metodikasi sifatida
ish ko'rishi lozimligi g'oyasi ilgari surilmoqda. Haqiqatan ham, adabiyot o'qitish
sistematik kursiga tayyorlovchi predmet sifatida o'qish metodikasi bolalar
adabiyoti namunalari asosida o'z maqsad va vazifalarini belgilaydi. Shundan kelib
chiqqan holda boshlang'ich sinfda o'qish darslarining o'rganish ob'yekti -
o'quvchilarning adabiy ta'limni egallash jarayoni deb belgilanishi maqsadga
muvofiqdir.

"Adabiy ta'lim" atamasi ozaro bog'liq bo'lgan uch jarayonni o'z ichiga oladi:
1) adabiy-badiiy asarlar bilan aloqa jarayonida shaxs tarbiyasi; 2) o'qitish, ya'ni
bolalar adabiyotini maktab fanlaridan biri sifatida o'qitish; 3) shaxsning o'zini rivoj
lantirishini shakllantirish.
V.V.Golubkov tomonidan ishlab chiqilgan "Nima uchun o'rgatish kerak?"
(badiiy asarni o'rgatish maqsadi), "Nimani o'rgatish kerak?" (adabiy ta'limning
mazmuni), "Qanday o'rgatish kerak?" (talabalarning - bo'lajak o'qituvchining
maqsadi, mazmuni, mos metod va usullar, vositalar), "Nima uchun shunday
o'qitish kerak, boshqacha emas?"(tanlangan yo'lning ilmiy asoslanganligi) adabiy
ta'lim metodologiyasiga asoslanilgan. Hozirgi kun metodikasida bu masalaga
o'quvchi nuqtai nazaridan qaralmoqda. Unga ko'ra o'quvchi tomonidan tan olingan
o'quv maqsadi sifatida quyidagilar belgilangan:
1) "Nimani o'rganyapman?" (adabiy ta'limning o'quvchi shaxsi tomonidan
qabul qilingan mazmuni);
2) "Qanday o'qiyman?" (bola o'zlashtirishning qaysi usullaridan foydalanishi);
3) "Nega men shu usulda organyapman, boshqa usulda emas?" (o'rganayotgan
usullaridan qaysi birining samarali ekanini anglashi)
Metodologiyaning fan sifatida rivojlanishi bir paradigmaning boshqasi bilan
bog'liqligiga asoslanib o'qitish ko'zga tashlanadi. Bunda "Nima uchun oqituvchi
dars beradi?", "Nima uchun bola o'qiydi?" savollarga javoblar mos tushadi.
1-sinf o'quvchisi o'zidagi bo'shliqlarni to'ldirish, so'z san'atini o'zlashtirish
maqsadlarini o'z oldiga qo'ya olmaydi. O'qituvchi bu maqsadlarni o'rtaga tashlab,
o'quvchilarni maqsad sari yo'naltiradi. Siz nima o'qiyapsiz? O'ylang, nima uchun
bu asarni o'qiyapmiz? Bu asarni hozirgi o'qish va tahlil qilish usulimiz bilan yaxshi
o'zlashtira oldingizmi?
Keyinchalik o' quvchi darslar davomida kitobxon bo' lish uchun nimalarni
bilish kerakligini, yaxshi kitob kitobxonda turli xil kechinmalarni (qayg'urish,
tshvishlanish) yuzaga keltirishini, fikrlashga undashini, o'zining pozitsiyasini
tanlash imkonini berishini bilib boradi.
NATIJALAR VA MUHOKAMA

Hozirgi kunda metodikadan boshlang'ich sinf o'qituvchilari aniq dalillangan,
ilmiy asoslangan ko'rsatmalarni kutmoqda. Metodika bo'lajak boshlang'ich sinf
o'qituvchisini adabiy ta'limnining mazmuniga va uni o'qitishga mustaqil ongli
yondasha oladigan, o'zgalarning tajribasini na faqat o'rganib olmasgan, balki ular
faoliyatining natijalarini ongli ravishda tahlil qilib, to'gri xulosa chiqara biladigan
bo'lishlarini ta'minlaydi.
M.A.Ribnikova metodikaning asosi sifatida 4ta didaktik qoidani keltiradi:
l.Ta' lim o' quvchilarning anglashlariga har tomonlama ta' sir etuvchi
xarakterda bo'lishi.
2.O'quvchilar oldilariga qo'yilgan masalani aniq tushunishlari.
3.Metodist yangi murakkab hodisalarni tanish hodisalardek oson ko'rsata
olishi mahoratiga ega bo'lishi.
4.Deduksiyani induksiya bilan bog'lashi.
M.A. Ribnikova bu metodik sistemaga jonli jarayon sifatida qaraydi va asosiy
diqqatni metodik sistemaga qaratish lozimligini ta'kidlaydi.
Bu qarashlar boshlang'ich sinf o'qish darslarida o'rganilayotgan adabiy-badiiy
asarlar tahlili va talqiniga yangicha yondashish lozimligini taqozo etmoqmoda.
Asar tahlilini bosqichli izchillik asosida olib borish o'quvchilarning o'quv
faoliyatini aniq vaqsadga yo'naltirish imkonini beradi.
"Bumerang texnologiyasi", "Arra" metodi kabi pedagogik texnologiyalardan
foydalanish o' qish materiali - badiiy asar ustida amalga oshiriladigan ishlarning
aniq maqsadga yo'naltirilishini, o'quv harakatlarining bosqichma-bosqich tashkil
etilishini, ta'lim oluvchilarga individual yondashishni, o'quvchilar faoliyatini
kuzatish va tezkorlik bilan baholashni ta'minlaydi.
"Arra" metodida o'rganilayotgan badiiy matn tarkibiy qismlarga ajratiladi. Bu
texnologiya 4-sinfda "O'qish kitobi" darsligiga kiritilgan barcha asarlarni
o'rganishga tadbiq etilishi mimkin. Masalan, "Shaxzodaning bolaligi" hikoyasi
o'rganiladigan darsda asar dastlab audiodan eshittiriladi. Asar 4 qismga bo'linadi.
Sinf o'quvchilari ham 4ta kichik guruhga bo'linadi.

Xulosa
Xulosa qilib aytganda o'qituvchi yordamida o'qitilgan matnlarni tez
anglaydi,undagi ba'zi bir voqea-hodisalarni so'z orqali ifodalashga urinadilar.
O'qish va gapirish jarayonida o'quvchilarning adabiy til normalariga rioya qilish
talab qilinadi. O'quvchilar turli xildagi aniq topshiriqlar asosida bir necha marta
o'qitiladi va o'qish ma'sulyati orttiriladi. O'qish darslarida darsning asosiy qismini
o'quvchilarning o'qishiga ajratish lozim bo'ladi.
Davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoyev o'z nutqida ta'lim to'g'risida fikr
yuritar ekan: "Maktabda o'qitish metodikasi o'zgarmasa ta'lim sifati ham,mazmuni
ham,muhit ham o'zgarmaydi." Xulosa qilib aytish kerakki,har bir o'qituvchi
bugunni ertasini kelajagini yaratishda o'quvchilar bilan birga ishlashi kerak.
Bolalarda kitobga muhabbat uyg'otish,kitobdan foydalanishga,undan kerakli
bilimni olishga o'rgatish, ya'ni kitob bilan ishlashni biladigan,chuqur
fikrlovchi,sermulohaza kitobxonlarni yetishtirish kerak. Buning uchun
o'qituvchilar o'z kasbini sevib,o'sha kasbga ma'sulyat bilan yondashish zarur.
O'quvchilar so'zlarni,harflarni to'g'ri talaffuz qilishi va bo'g'inlarga to'g'ri ajrata
olishi zarur. O'quvchilarni buning uchun kitobni sevishga,kitob o'qishga
undashimiz kerak. O'quvchilar qancha ko'p kitob mutolaa qilsa,shundagina o'z
maqsadimizga erisha olishimiz mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar
l.Islom Abdug'aniyevich Karimov."Yuksak ma'naviyat yengilmas kuch"
2008 -yil 84-bet
2. Oripov. B. T "Darslarning samaradorligini oshirish yo'llari" Toshkent
1983-yil
3.Rahmonova.Ye.R. Razzoqov.D.N "Pedagogik texnalogiyalar" fanidan
o'quv qo'llanma -T.:2007yil
4. 2-sinf ona tili va o'qish savodxonligi 1-qism darslik, Toshkent.2021
5.www.ziyonet.uz
6.www.kitobxon.com

BOSHLANG'ICH SINF O'QUVCHILARNING IFODALI O'QISHGA O'RGATISH

Sotib olish