Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	84.2KB
Покупки	3
Дата загрузки	14 Февраль 2024
Расширение	docx
Категория	Педагогика

Boshlang’ich sinf ona tili darslarida fe’l ustida ishlash

«Klaster» usuli Stilning ta’biricha, bu juda moslashuvchan strategiyadir.Uni
individual tarzda ham guruhda qo’llash mumkin.Guruh faoliyatida u guruh
g’oyalarining tirgovichi sifatida xizmat qiladi. Boshlang’ich sinf darsliklaridan
foydalanib, fe’l so’z turkumi qoidalariga mos keladigan mashq va topshiriqlar
bo’yicha bir necha vosita va usullarni ishlab chiqdik: 2-“A”sinfda 37 nafar
o’quvchi 5 ta guruhlarga bo’lindi. 1- guruh «Bahor»,2- guruh «Quyosh», 3-guruh
«Sevinch», 4-guruh «Lochin», 5-guruh «Gulrux» so’ngra guruh sardorlari
saylandi. Har bir guruh sardoriga 2 tadan savol qo’yildi.O’quvchilar erkin bahs-
munozaraga kirishdi. Shu bilan birgalikda og’zaki va yozma mashqlar bajarildi.
Tadqiqot davomida didaktik o’yinlar, sirli so’z o’yinlari, katakchani to’ldir
kabi o’yinlar o’quvchilarning fe’l so’z turkumi qoidalarini tez va oson
o’zlashtirishiga yordamlashdi.O’quvchilar fe’l mavzusi, fe’lning ma’no turlari,
fe’lning zamon hosil qiluvchi qo’shimchalari, bo’lishli va bo’lishsiz fe’llarga doir
mashqlarni bajarishdi.Grammatik o’yinlarda faol ishtirok etishdi.
Rebus, krossvord o’yinlari o’takazildi.1. Nuqtalar o’rniga mos keladigan fe’l
so’zlarni topish. Berilgan fe’llarning grammatik va lug’aviy ma’nosini izohlash. 2.
Nuqtalar o’rniga mos keladigan fe’lning ma’no (aqliy, nutq, holat, jismoniy)
turlarini topish. Berilganso’zlarning lug’aviy ma’nosini izohlash.3. Nuqtalar
o’rniga mos keladigan zamon qo’shimchalarini qo’yish.4. Nuqtalar o’rniga mos
keladigan bo’lishli va bo’lishsiz fe’llarini qo’yish.5.Didaktik o’yinlar o’tkazish.6.
Kompyuterda so’z turkumiga oid o’yinlarni tashkil etish.
Darslik bilan ishlash.
2-sinfda”Narsa va shaxs harakatini bildirgan so’zlar” mavzusini o’rganish.
Boshlang’ich sinflarda fe’lni o’rganishda izchillik .2-sinfda o’quvchilarni shaxs
va narsalarning harakatini bildirgan so’zlar bilan tanishtirish, ularda bunday
so’zlarni shaxs va narsalar nomini va belgisini bildirgan so’zlardan farqlash
ko’nikmasini o’stirish vazifasi qo’yiladi. Bu “Narsa va shaxs
harakatini bildirgan so’zlar” mavzusiga 12 soat ajratilgan.O’quvchilarda harakat
bildirgan so’zlarga nima qildi?, nima qiladilar? Nima qilyaptilar?, nima qiladi?,
so’roqlariga javob bo’lishini va bera olish ko’nikmasi shakllantiriladi.
So’zga so’roqni to’g’ri berish ko’nikmasi o’quvchilarni keying sinflarda fe’lning
zamon,shaxs-son shakllarini bilib olishga tayyorlashni ko’zda tutadi.
Bulardan tashqari, o’quvchilar savollar yordamida so’zlar shaxs
va narsalarning nomini, harakatini, belgisini ifodalashini bilib
oladilar .O’quvchilar harakat bildiruvchi so’zning (fe’lning) umumiy
leksik-grammatik ma’nosini tushunishga o’rgatiladi. Ma’lumki, fe’l
shaxs va narsalarning harakatini bildiradi: yozdi,o’qidi,uxladi,tinchlandi,shodlandi
kabi.Fe’l ustida ishlashda izchillik, bo’limlar orasidagi bog’lanish,
dastur materialining hajmi, uni har bir sinfda o’rganish usullari
va vositalari shu so’z turkumini o’rganish vazifasi, uning
lingvistik xususiyatlari va kichik yoshdagi o’quvchilarning bilish
imkoniyatlariga qarab belgilanadi.“ Fe’l” mavzusini o’rganishda asosiy vazifalari:
so’z turkumi sifatida fe’l haqida dastlabki tushunchani shakllantirish
,o’quvchilar nutqini fe’llar bilan boyitish hamda og’zaki va yozma nutqda fe’ldan
17

so’roqlardan to’g’ri foydalanishga o’rgatish muhim ahamiyatga ega. Bu maqsadga
erishish uchun avval jamoaviy ravishda ishlanadi va o’quvchilar e’tibori so’roq
bilan fe’l zamonining bog’lanishini aniqlashga qaratiladi. Zamon shaklini hosil
qilish uchun fe’lning II shaxs birlik shakli asos qilib olinadi (Boshlang’ich
sinflarda fe’lning bosh shakli o’rganilmaydi). Fe’lga so’roq berish bilan fe’l
zamoni hosil qilinadi.Bir fe’ldan uch zamonni hosil qilib, ularni taqqoslash mashqi
fe’lning zamon kategoriyasining mohiyatini tushunishga yordam beradi. Shuning
uchun ,,Fe’l"mavzusini o’rganish jarayonida fe’lni zamon qo’shimchasi bilan
o’zgartirish mashqi muntazam o’tkazib boriladi.O’quvchilarni fe’l zamonlarini
ongli qo’llashga o’rgatish maqsadida matnlardan foydalaniladi. Bunda fe’l
zamonini aniqlash va biror fe’l shaklidan foydalanishni asoslash, shuningdek, fe’l
zamonini o’zgartirish, fe’llarni muayyan bir zamonda ishlatib hikoya tuzish
topshiriladi.
Dasturga ko’ra, bu sinfda fe’llarda shaxs-son haqida tushuncha beriladi.
O’quvchilarda o’zbek tilida III shaxs: so’zlovchi (I shaxs), tinglovchi (II shaxs),
o’zga (III shaxs) mavjudligi haqidagi dastlabki ko’nikma ,,Otlarning egalik
qo’shimchalari bilan o’zgarishi" va ,,Kishilik olmoshlari" mavzulari
o’rganilayotganda hosil qilingan. „Fe’llarda shaxs-son" mavzusi shu ko’nikmaga
asoslangan holda tushuntiriladi. Suhbat asosida kishilik olmoshlari III shaxsni,
birlik va ko’plikni bildirishi eslatilgach, o’quvchilarga men olmoshini qatnashtirib
gap tuzish topshiriladi. Ular tuzgan gap o’qituvchi rahbarligida tahlil qilinadi
O’quvchilar men I shaxs birlikdagi kishilik olmoshi ekanini aytadilar; o’qidim
fe’lini so’z tarkibiga ko’ra tahlil qilib, o’qi — o’zak, -di — o’tgan zamon
qo’shimchasi, -m ham qo’shimcha ekanini aniqlaydilar. O’qituvchi quyidagi
mazmunda tushuntiradi: ish-harakat so’zlovchi (I shaxs), tinglovchi (II shaxs),
o’zga (III shaxs) tomonidan bajarilishi mumkin; ikkinchidan, ish-harakat yakka
(bir) yoki bir necha shaxs tomonidan bajarilishi ham mumkin. Fe’llarga qo’shilib,
ish-harakatni bajargan shaxsni va sonni (ko’plik va birlikni) ham bildiradigan
qo’shimchalar bor. Masalan, o’qidim fe’lidagi -m qo’shimchasi shunday ma’noni
bildiradi, u shaxs-son qo’shimchasidir. Chunki -m o’qish harakatini bajargan
shaxsni (I shaxsni) va sonini (bir kishi bajarganini) bildiryapti, ya’ni ham shaxsni
ham sonni ifodalayapti. O’qituvchi (xattaxtaga yozilgan gaplarni ko’rsatib)
,,Nuqtalar o’rniga gapning mazmuniga mos bo’lgan fe’llarning shaxs-son
qo’shimchasini topib qo’yib, gaplarni o’qish" vazifasini beradi. Mashq o’qituvchi
rahbarligida birgalikda bajariladi.Suhbat asosida xulosa chiqariladi: Fe’llar shaxs-
son qo’shimchalari bilan o’zgaradi. Shaxs-son qo’shimchalari zamon
qo’shimchalaridan keyin qo’shiladi.Fe’llarda shaxs-son haqidagi ko’nikmani
shakllantirish uchun mazmunga mos shaxs-son qo’shimchalarini qo’yish, berilgan
fe’llarni hozirgi, o’tgan, kelasi zamonda shaxs-son qo’shimchasi bilan tuslash,
fe’llarni so’z turkumi jihatdan tahlil qilish mashqlaridan foydalaniladi.
Bu sinfda fe’llarning yozilishi haqida ham ko’nikma hosil qilinadi. Mavzuni
10

XULOSA
Maktabda o’quv predmeti sifatida tilni o’rganish tizimi tilning barcha
tomonlarini, ya’ni fonetikasi, leksikasi, so’z yasalishi va
grammatikasining o’zaro ichki bog’lanishlariga asoslanadi.
Tilning barcha tomonlari o’zaro bog’lanishining ko’p qirraliligi,
avvalo, uning aloqa vositasidagi vazifasida namoyon bo’lad. aloqa
vositaligi tilning muhim xususiyati, asosidir. Bu vazifani tilning har
bir qismi boshqa qismi bilan o’zaro bog’lanishda bajaradi. Har bir
so’zga xos bo’lgan tovush shakli kishilarga aloqa uchun imkoniyat
yaratadi.Ammo so’zning tovush qurulishi, shakli mazmuni,aqlga to’g’ri
kelmaganidek, o’zicha yashamaydi. Istalgan tovushlar yig’indisi
emas, balki ma’lum ma’no bildiradigan tovushlar yig’indisigina
aloqa maqsadiga xizmat qilishi mumkin.Fe’lning mavzusini o’rganishga
tayyorgarlik 1-sinfdan boshlanadi. O’quvchilar nima qildi?, nima qiladi? nima
qilyapti? so’roqlariga javob bo’lgan so’zlarni o’rganadilar.Fe’l shaxs va
narsalarning harakatini bildiradi. Harakat keng ma’noda tushuniladi. masalan, holat
((o’tiribdi, uxlayapti), belgining o’zgarishi, ya’ni boshqa bir belgiga kirish
( qizardi, ko’kardi), kishi yoki narsaga munosabat ( Hurmatlaydi, sevadi) kabilar
ham harakat tushunchasiga kiradi.Harakat bundan keng ma’noda tushunilishi
boshlang’ich sinfo’quvchilariga qiyinlik qilishi tabiiy, chunki ular harakatni tor
ma’noda, ya’ni harakatning o’zini tushunadilar.O’quvchilarda fe’l haqidagi
tushunchani tushunishlari shakllanishi uchun ularga ”harakat ” tushunchasini keng
ma’noda anglatish darslik turli leksik ma’no bildiradigan fe’llardan foydalanish,
fe’lga nima qildi? nima qildilar? nima qilyapti? nima qiladi? kabi savollarga
so’roqni to’g’ri bera olishga o’rgatish lozim.2-sinfda ” Narsa va shaxs harakatini
bildirgan so’zlar ” mavzuini o’rganish uchun 12 soat ajratilgan.
O’quvchilar savollar yordamida so’zlar shaxs va narsalarningnomini harakatini,
belgisini ifodalashini bilib oladilar.So’zlarniso’roqlar yordamida farqlashga
o’rgatish so’z turkumlarini o’rganishda boshlang’ich bosqich hisoblanadi.
2-sinfda bu mavzularni o’rganish bilan o’quvchilar lug’atini
yangi fe’llar bilan boyitish, fikrni ifodalash uchun eng muvofiq fe’ldan
foydalanishga aytiladi. 3-4-sinfda esa fe’l mavzusi turkum sifatida o’tiladi. Unga
doir mashqlar ishlanadi. Xullas o’quvchilarning bilimini oshirishda o’qituvchi
mavzularni to’laqonli ravishda tushuntirishlari,qiziqarli o’yinlar tashkil qilmog’I
maqsadgamuvofiqdir.

20

bo’lishsiz fe’llarni ma’nolariga qarab farqlash ko’nikmasini o’stirish uchun
bo’lishli fe’ldan bo’lishsiz fe’l hosil qilish, bo’lishsiz fe’llarning talaffuzi va
yozilishini qiyoslash, bo’lishsiz fe’llar bilan tuzish mashqlaridan foydalaniladi.
4-sinfda fe’lni o’rganish. Bu sinfda fe’lni o’rganishning vazifalari
quyidagilar:
1. Fe’lning shaxs-son qo’shimchalari bilan tuslanishi, zamon
qo’shimchasi bilan o’zgarishi haqidagi tushunchani berish va dast-labki ko’nikma
hosil qilish; fe’lning leksik ma’nolari, bo’lishli va bo’lishsizligi, gapdagi vazifasi
haqidagi bilimni chuqurlashtirish. 2. Nutqda fe’ldan ongli foydalanish malakasini
rivojlantirish. Shu maqsadda nutqda ma’nodosh va zid ma’noli fe’llardan matn
bilan bog’liq holda o’z va ko’chma ma’noda ishlatilgan fe’llar bilan tanishtirib
borishga qaratilgan mashqlardan foydalanish.3. Zamon qo’shimchalarining
talaffuzi va yozilishi haqidagi ko’nik-manihosil qilish. 4. Qo’shma fe’llar va
ularning doim alohida yozilishi haqidagi tushunchani berish va dastlabki
ko’nikmani hosil qilish hisoblanadi.Fe’l zamoni shaklining mohiyati ish-harakat
qachon bajarilishini, ya’ni ish-harakatning nutq so’zlanib turgan paytda, undan
oldin va keyin bajarilishini taqqoslash asosida ochiladi. O’quvchilar o’zlari ba-
jargan yoki bajarayotgan harakatlarini kuzatadilar, shuningdek, keyin nima
qilishlarini muhokama qiladilar.
Xuddi shunga o’xshash kuzatishni tabiatda bo’layotgan o’zgarishlar yuzasidan
ham o’tkazadilar. Bu mavzu bahorda o’tiladi. Shuning uchun o’quvchilar kuzatish
asosida ,,Bahor keldi. O’rik, olcha gulladi. Gullar ochilyapti. Endi gilos pishadi.
Bahordan so ‘ng yoz keladi. Yozda bolalar oromgohga bormoqchi" kabi gaplar
tuzadilar. Gapdagi fe’llarga so’roq berib, ish-harakatning bajarish payti, ya’ni
ish-harakat bajarilayotganini (nima qilyapti? - o’qiyapti, ochilyapti), oldin
bajarilganini (nima qildi? ~ o’qidi, keldi, gulladi) va keyin bajarilishi (nima
qilmoqchi?— yodlamoqchi, bormoqchi) aniqlanadi. Aniq kuzatish asosida
yig’ilgan bu leksik materiallar o’qituvchi rahbarligida umumlashtiriladi va xulosa
chiqariladi:
1. Fe’llar zamon bilan o’zgaradi. Fe’l uch zamonni bildiradi: hozirgi zamon,
o’tgan zamon, kelasi zamon.
2. Hozirgi zamon fe’llari nima qilyapti? so’rog’iga javob. bo’ladi, hozirning
o’zida, ya’ni nutq so’zlanayotgan vaqtda bajarilayotgan harakatni bildiradi
.3. O’tgan zamon fe’li nima qildi? so’rog’iga javob bo’ladi, harakatning
oldin, ya’ni nutq so’zlanayotgan vaqtdan oldin bajarilganini bildiradi.
4. Kelasi zamon fe’li nima qilmoqchi? so’rog’iga javob bo’ladi,
harakatning keyin, ya’ni nutq so’zlanayotgan vaqtdan keyin bajarilishini bildiradi.
Boshlang’ich sinf o’quvchilari fe’l zamonlarini unga beriladigan savoldan bilib
oladilar. So’roqdan uning leksik ma’nosi ham bilinib turadi.
Fe’lning zamon shaklini yasash va bilib olish uchun o’quvchilarni
9

bo’ladigan so’zlarni tanlashga, so’zni so’roqlarga mos ravishda o’zgartirishga
(nima qildi? — o’qidi, nima qilamiz? o’qiymiz, nima qilmoqchi? o’qimoqchi
kabi)o’rgatiladi.
2-3-sinflarda fe’lni o’rganish. Bu bosqichning asosiy vazifasi Fe’l -
so’z turkumi degan tushunchani shakllantirish, bo’lishli va bo’lishsiz fe’llarning
ma’nosi va shakliga qarab farqlash ko’nikmasini hosil qilish, bo’lishsizlik
qo’shimchasi (-ma) ning talaffuzi va imlosini o’rgatish hisoblanadi.
Fe’lning harakat bildirishi yuzasidan o’quvchilarda aniq tasavvur hosil qilish
uchun o’qituvchi ularga shu darsdagi mehnat jarayonini tasvirlashni, ya’ni
o’quvchilarning o’zlari bajarayotgan ish-harakatni aytishni so’raydi, suhbat
o’tkazadi. Suhbatda ,,O’qituvchi nima qildi? O’quvchilar nima qildilar? Hozir
o’qituvchi nima qilyapti? O’quvchilar nima qilyaptilar? Endi o’quvchilar nima
qiladilar? O’qituvchi nima qiladi?" kabi savollardan ham foydalanadi. Suhbat
jarayonida o’quvchilar o’qituvchi rahbarligida fe’llarni so’rog’i bilan yozib
boradilar. Masalan, nima qildi? - so’zladi, tushuntirdi; nima qildilar? - tingladilar,
yozdilar; nima qilyapti? - tushuntirayapti, so’rayapti, tinglayapti; nima qilyaptilar?
- • javob berayaptilar, yozayaptilar, tinglayaptilar; nima qiladi? - tekshiradi,
ko’radi; nima qiladilar? ishlaydilar, bajaradilar, yozadilar.
Suhbatdagi yoki o’quvchilar aytgan gaplardan birini gap bo’lagi jihatdan tahlil
qilish asosida xulosa chiqariladi: nima qildi? nima qilyapti? nima qiladi? kabi
so’roqlarga javob bo’lib, predmet harakatini bildirgan so’zlar fe’l deyiladi. Fe’l
gapda kesim vazifasida keladi.Mavzu yuzasidan o’quvchilarda ko’nikma hosil
qilish uchun so’roq berib fe’lni aniqlash, gap mazmuniga mos fe’lni tanlab
qo’yish, aralash berilgan so’zlardan, shuningdek, rasmga qarab gap tuzish kabi
mashqlardan foydalaniladi.Dasturga ko’ra 3-sinfda bo’lishli va bo’lishsiz fe’llar
o’rganiladi.
Mavzu suhbat asosida tushuntiriladi. Suhbat uchun ,,O’qish darsida kimlar o’qidi?
Shokir ham o’qidimi? Kim so’zladi? Alisher so’zladimi? Barno kutubxonaga
boradimi? Abdulla-chi?, U qachon bormoqchi? Hozir kim tushuntirayapti? Hozir
Tohir gapiryaptimi?" kabi savollardan ham foydalaniladi. O’quvchilar so’roq berib
fe’llarni topadilar, ma’nosini qiyoslaydilar va o’qituvchi rahbarligida
tushuntiradilar. Xulosa chiqariladi: fe’l harakatning yuzaga chiqqanini, ya’ni
bajarilganligini (o’qidi, so’zladi), hozir bajarilayotganini (tushuntiryapti), endi
bajarilishini (boradi, o ‘qiydi) bildiradi. Bu fe’llar bo’lishli fe’llar deyiladi. Ayrim
fe’llar harakatning bajarilmaganligini (o’qimadi, so’zlamadi), hozir
bajarilmayotganini (o’qimayapti), keyin ham bajarilmasligini (bormaydi)
bildiradi.Bunday fe’llar bo’lishsiz fe’llar deyiladi.O’quvchilar bo’lishli va
bo’lishsiz fe’llarni so’roqlari bilan ikki ustun shaklida yozadilar va so’roqlarini
bo’lishsiz fe’l qanday hosil bo’lganini aytadilar. O’quvchilar bilimi mashqlar bilan
mustahkam-lanadi, bo’lishsizlik qo’shimchasi -ma -mi shaklida talaffuz qilinsa
ham, doim aslicha -ma shaklida yozilishi tushuntiriladi. O’quvchilarda bo’lishli va
8

Kirish
Mustaqil O‘zbekiston Respublikasida shakllanayotgan milliy istiqlol
g‘oyasi Respublika Konstitutsiyasida e’tirof etilgan insonparvar, demokratik,
huquqiy davlat va jamiyatini barpo etish, shuningdek, ijtimoiy-iqtisodiy hamda
madaniy rivojlanishning yuqori bosqishlariga ko‘tarish, jahon hamjamiyati safidan
munosib o‘rin egallashga yo‘naltirilgan ezgu maqsadlarni amalga oshirishga
xizmat qiladi. Ushbu maqsadlarning ijobiy natijaga ega bo‘lishi, eng avvalo, yosh
avlodga ilmiy bilimlar asoslarini puxta o‘rgatish, ularda keng dunyoqarash hamda
tafakkur ko‘lamini hosil qilish, ma’naviy-axloqiy sifatlarni shakllantirish
borasidagi ta’limiy-tarbiyaviy ishlarni samarali tashkil etish bilan bog‘liqdir. Zero,
yurtning porloq istiqbolini yaratish, uning nomini jahonga keng yoyish, ulug‘
ajdodlar tomonidan yaratilgan milliy-madaniy merosni jamiyatga namoyish etish,
ularni boyitish mustaqil O‘zbekiston Respublikasining rivojlangan mamlakatlar
qatoridan joy egallashini ta’minlash yosh avlodni komil inson hamda malakali
mutaxassis qilib tarbiyalashga bog‘liqdir. O‘zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisining IX sessiyasi (1997 yil 29 - avgust) da qabul qilingan hamda bugungi
kunda g‘oyalari amaliyotga keng ko‘lamda muvaffaqiyatli tatbiq etilayotgan
O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni va “Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi” mazmunida barkamol shaxs va malakali mutaxassisni
tarbiyalab voyaga yetkazish jarayonining mohiyatini to‘laqonli ochib berilgandir .
Malakali kadrlar tayyorlash jarayonining har bir bosqichi o‘zida ta’lim jarayonini
samarali tashkil etish, uni yuqori bosqichlarga ko‘tarish, shu bilan birga jahon
ta’limi darajasiga yetkazish borasida muayyan vazifalarni amalga oshirishi
lozim.Bugungi kungakelib,zamon shiddat bilan o’zgarmoqda.Ayniqsa fan
sohasidagi erishilayotgan yutuqlarni ko’rib kishi quvonadi.Hozir biz yoshlarga
berilayotgan imkoniyatlar juda beqiyosdir.Bizning javobimiz esa bunday katta
imkoniyatdan foydalanmog’imiz zarur va shartdir.Bo’lajak pedagog dars
jarayonida turli xil metodlardan foydalanib darsni yanada qiziqarli tarzda o’tib
bermog’I lozim.Ushbu “Ta’lim metodlari” bo’limi ta’lim tizimida zamonaviy
ta’lim metodlaridan foydalanish ,o’quv jarayonida treninglar,yakka
tartibda ,juftlikda,kichik guruhlar va jamoada ishlashni tashkil qilgan holda ilg’or
ta’lim metodlarini amaliyotga joriy qilish hamda pedagogik jarayonga yangicha
yondashuv masalalariga bag’ishlangan.”Ta’lim va tarbiya tizimining barcha
bo’g’inlarini zamon talablari asosida takomillashtirish birinchi darajali
vazifamiz”SHavkat Miromonovich Mirziyoyev.
Kurs ishining maqsadi:
O’quvchilarning fe’l so’z turkumi haqidagi bilimini
shakllantirish, ongini yuksaltirish, mustaqil fikrlashga o’rgatish.
Kurs ishining vazifalari:
2

darsdan tashqari mashg’ulotlarda hamfoydalanish mumkin. Bunda yangi mavzu
bo’yicha fe’l ishtirok etgan gaplarni hosil qiladi. Qolganlari ham shu tartibda
davom ettiriladi.1-variant: “U barvaqt maktabga kelayotganida yo’lda...”.
2-variant: “Men havo ilib, qorlar erib boshlaganda tug’ilganman...”.
3-variant: “Biz sinfimizdagi barcha o’quvchilar, hayvonot bog’iga bordik...”.
Harakatli metodlarga quyidagilar kiradi: “U nima qilyapti?”, ”Jonli hikoya”
va “Quruvchi”.“U nima qilyapti” o’yinida, o’quvchilardan biri bolalar oldiga
chiqib harakat qiladi.O’quvchilar jamoasi birgalikda uning harakatlarini izohlab
berishlari lozim.Bunday o’yin ona tili darslarida o’quvchilar nutqini o’stirish,
ziyraklik va zeriktirmaslik uchun o’tkaziladi. “Jonli hikoya” usulida, o’qituvchi
so’zlar yozilgan qog’ozlarni o’quvchilarga tarqatib beradi. Shundan so’ng
o’qituvchi o’quvchilarga hikoya qilib beradi. (Qog’ozlarda yozilgan so’zlar
birgalikda shu hikoyani hosil qiladi.) Hosil qilingan hikoyalarida yangi mavzu
bo’yicha fe’l ishtirok etishi lozim. O’qituvchi hikoyani ikkinchi marta o’qib
berganda o’quvchilar qo’llaridagi qog’ozlarni shunday ketma-ketlikda
joylashtirishlari kerakki, qog’ozlarga yozilgan so’zlar bir butun hikoyani hosil
qilishi lozim. Bu usulni qo’llashda darslikdagi mashqlar yoki darslikdan tashqari
hikoya va ertaklardan foydalanishlari mumkin.
1-variant: Bahor kelishi bilan havo iliy boshlaydi. Biz ekkan daraxtlar gullab ,
maysalar ko’kara boshlaydi. 2-variant: Olimjon ko’chada yig’layotgan bolani
ko’rib qoldi. U koptogini ariqqa tushirib yuboribdi .Olimjon uning koptogini olib
berdi.
3-variant: O’rmon shohi sher yig’in o’tkazdi. Ular tulkixonning ishlarini
muhokama qildilar .Tulkixon aybini bo’yniga oldi. O’yin so’ngida o’quvchilar
hosil qilgan hikoyalarida fe’lga xos so’zlarni topib, uni tahlil qilib beradi. Hosil
qilgan hikoyalarida fe’l so’z turkumiga oid so’z qatnashib, ular fe’lning vazifa
shakllari bilan izohlanib kelayotganligini aytishadi.Shu o’rinda boshlang’ich sinf
(4-sinf) o’quvchilariga sof fe’llar bilan birgalikda fe’lning vazifa shakllari bir
butunlikda fe’llarning tarkibiy qismini tashkil etayotganligini uqtirib o’tishadi.
“Quruvchi” usuli o’quvchilarni guruhlarga bo’lib, darsda o’tilgan mavzuni
yoki yangi mavzuni mustahkamlash qismida yoki darsdan tashqari vaqtda
o’tkazilishi mumkin. O’qituvchi avvaldan darsga tayyorgarlik ko’rib, qog’ozdan
yoki penoplast bo’lakchalaridan “g’ishtchalar” yasaydi va bu “g’ishtchalarga”
savol yozilgan qog’ozchalarni yopishtirib chiqadi. “G’ishtchalar” soni o’quvchilar
soniga teng yoki ko’p bo’lishi kerak, guruhlarga “minora” yoki “devor” qurishlari
uchun joy ajratiladi. Har bir guruhdan bittadan bola chiqadi va “g’ishtcha” ni olib
savolni o’qiydi. Agar savolga bolalar to’g’ri javob topsalar o’zlarining
“maydoncha” lariga “g’isht” ni teradilar. Agar noto’g’ri javob bersalar, o’qituvchi
“g’ishtcha”ni olib qo’yadi. O’yin shu tahlidda barcha o’quvchilar bittadan
“g’ishtcha” olib bo’lgunlarga qadar davom etadi. “Qurilish maydonchasi” da eng
ko’p g’isht tergan o’quvchilar guruhi g’olib hisoblanadi.
13

Dars ishlanma.(4-sinf)
Dars mavzusi:Fe’l ustida ishlash.
Darsning maqsadlari:
Ta’limiy maqsad:O’quvchilarning bilimini oshirish,fe’l haqida tushuncha
berish,ularda tasavvur uyg’otish.
Tarbiyaviy maqsad:O’quvchilarni mehnatsevarlik,sharqona odob-axloq
qoidalari ruhida tarbiyalash.
Rivojlantiruvchi: O’quvchilarning ongini yuksaltirish,mustaqil fikrlashga
o’rgatish.
Dars turi:Yangi bilim beruvchi
Dars metodi:Suhbat,ta’limiy o’yin
Dars jihozi:Darslik,ko’rgazmalar
Darsga oid kompetensiya:
Axborot bilan ishlash kompetensiyasi:Kun yangiliklari,darsga doir yangi
ma’lumotlar berish.
Darsning borishi:
1.Tashkiliy qism.
a)salomlashish
b)navbatchi orqali davomatni aniqlash,xonaning tozaligini nazorat qilish.
2.O’tilgan mavzuni baholash(uy vazifasini tekshirish)Uyga vazifa savollar
orqali mustahkamlanadi,aylanma daftarlar tarqatiladi.
3.Yangi mavzu bayoni.
1- mashq. O‘qing. Matn nima haqida ekanini ayting.
O‘zbekiston taraqqiyot yo‘liga chiqdi. U o‘z bayrog‘iga ega bo‘ldi. O‘z tug‘rosini
tasdiqladi. Birinchi Bosh qonunini yaratdi. Birlashgan MillatlarTashkiloti
peshtoqida mustaqil davlatlar qatoriuning bayrog‘i ham hilpiradi. Osmon
darvozalaridan, temiryo‘l qopqalaridan yetti iqlim elchilari yurtimizga kirib
kelmoqda.O‘zbekiston qadimiy va hamisha navqiron diyordir.
Matnda nechta gap bor? Har bir gap qanday ohangbilan o‘qiladi?

Lug’at ishi
Tug’ro-gerb
22

sinflarda o’zlashtirgan bilim, ko’nikmalardan amaliy faoliyatlarida foydalanadilar.
Mashqlarni aniq bajarish usulari va texnikalarning chuqurroq o’zlashtirish
imkoniyatiga ega bo’ladilar.O’quvchilar bilan o’qituvchi o’rtasida yo’l qo’yilishi
lozim bo’lgan amaliy mashq usullaridan bir bu yozma bahs usulidir.Bunday usulda
muloqat o’rnatish natijasida o’quvchilarning erkin tarzda mustaqil fikrni ifodalash
imkoniyati kengayadi, yozma nutqi rivojlanadi. Og’zaki muloqat jarayonida bayon
qila olmagan fikrlar bemalol yozma shaklda bildirish uchun sharoit yaratiladi.
Ona tili darslarida fe’l so’z turkumlarini chuqur o’zlashtirishda
hamkorlikda o’qitish usullari bizga yaqindan yordam beradi.
O’qituvchi o’quv dasturidan o’rin olgan «Fe’l» so’z turkumini o’tishda
o’quvchilar guruhi uchun materialini mustaqil ishlab o’rganishlariga imkon
beradigan o’quv topshiriqlarini tuzadi.“Fe’l” so’z turkumi mavzusini boshlashdan
oldin o’quvchilarni bir necha guruhga ajratib, mavzu bo’yicha tuzilgan o’quv
topshiriqlari asosida ularning mustaqil va ijodiy ishlarini tashkil qilish mumkin.
Har bir topshiriq bo’yicha savol -javob o’tkazilib, o’quvchilarning javoblari
tegishli ballar bilan baholab boriladi. «Klaster» usuli .Bu usulda biror mavzu yoki
matn tanlanib, o’quvchining diqqati aynan shu mavzuga qaratish yuzasidan
markazga yoziladi. O’quvchilar mavzuga oid barcha fikrlarini markazning atrofiga
joylashtirib yozadilar. Fikrlar bayon etilgandan so’ng har bir fikr yoki so’zni
toifalarga ajratib chiqadilar. Usulning maqsadi: o’quvchilar so’z boyligini oshirish
yozma nutqni takomillashtirish fikrlash qobiliyatini shakllantirish; toifalarga ajrata
olish qobiliyatini rivojlantirish. «Klaster» usuli-bu pedagogik strategiya bo’lib,
o’quvchilarning u yoki bu mavzu bo’yicha erkin va bemalol o’ylashga yordam
beradi. U faqat g’oyalar orasidagi bog’lanishlarni fikrlashni ta’minlash
imkoniyatini beradigan tuzilmani aniqlab olishni talab qiladi. «Klaster» usulidan
axborotlarni chorlash bosqichida ham, fikrlash bosqichida ham foydalaniladi.
U muayyan mavzu sinchiklab o’rganilguncha fikrlash faoliyatini ta’minlashda
foydalanish mumkin. Boshlang’ich sinflarda ona tilini ’qitishning maqsad va
vazifalari.
O’zbek tili mustaqil O’zbekiston Respuplikasining davlat tili bo’lib,
uning umumiy o’rta ta’lim maktablarida o’qitilishi davlat ahamiyatiga
ega. Yoshlarda ijodiy tafakkur, ijodiy izlanish, mavjud imkoniyatlardan
eng maqbulini tanlash,tilimizning eng boy imkoniyatlaridan nutq
sharoitiga ko’ra to’g’ri, o’rinli va samarali foydalanish malaka va
ko’nikmalarni singdirish, ularni milliy qadriyatlarimiz, udum va an’analarimiz
ruhida tarbiyalashda maktab, ona tili kursining tutgan o’rni va imkoniyatlari
benihoya kattadir. Ayniqsa,mustaqil Respublikamiz uchun tadbirkor va ijodkor
insonni tayyorlash masalasi o’ta muhim ahamiyat kasb etadi.
Maktabda ”ona tilini” o’quv fani sifatida o’qitishning ijtimoiy ahamiyati
shundaki, jamiyatimiz, xalqimiz, millatimiz ravnaqining kelajagi uning gullab
yashnashi bugun maktab partasida o’tirgan yoshlarning mustaqil turmushga, nutqiy
faoliyatga,yuksak madaniyat bilan so’zlasha olishiga qay darajada tayyorlanganiga
bog’liq. Chunki so’z qudrati insoniyat tarixida hamma vaqt yuksak qudratga ega
15

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.
1.SH. M. Mirziyoyev “Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib
yangi bosqichga ko’taramiz. ” 2016-yil
2. ”Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”
3.”Davlat ta’lim standarti”
4.Umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim standartlari va o’quv
dasturi ” O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligining
axborotnomasi, 7-maxsus son. –T.: ” Sharq”, 1999
5.Boshlang’ich ta’lim bo’yicha Yangi tahrirdagi davlat ta’lim
standarti. ” Boshlang’ich ta’lim” jurnali. – Toshkent,2005.
6. Boshlang’ich ta’lim bo’yicha Yangi tahrirdagi o’quv dasturi.
7. Qosimova K “Ona tili o’qitish metodikasi” Toshkent “NOSHIR” nashriyoti
2009
8. Ona tili o’qitish metodikasi amaliy mashg’ulot 2019
9.T.G’afforova, E Shodmonov,X.G’ulomova 1-sinf ona tili darsligi Toshkent -
2012
10.S.Fuzailov,A.Ne’matova,K.Qosimova 2-sinf ona tili darsligi “Cho’lpon
“nashriyoti-2018
11. S.Fuzailov, M. Xudayberganova va SH. Yo’ldosheva 3-sinf ona tili darsligi
Toshkent 2016
12.R.Ikromova, X.SHodmonqulova, SH Yo’ldosheva, G’ulomova 4-sinf ona tili
darsligi Toshkent 2017
13.Azizxo’jayeva N.N. Pedagogik texnalogiya va pedagogik mahorat- Toshkent,
2003-176- bet
14.Azizxo’jayeva N.N. Pedagogik texnalogiya va pedagogik mahorat: o’quv
qo’llanma- Toshkent: Adabiyot amg’armasi, 2006
15.Ashurmatova D. Sinfdan tashqari ishlarda o’quvchilar faolligini
oshirish//Boshlang’ich ta’lim, 2016-№2-B 14-15
Internet materiallari
1. WWW nam su uz.
2. WWW refarat.uz
3. WWW rambler.literature.ru
4. WWW ziyo.uz
5. Ziyonet.uz
21

nazariyalari bilan tanishtiriladi Material tanlashda shu materialning nutq va imloga
oid vazifalarni hal qilishda qanchalik zarurligi hisobga olinadi.
Fe’lni o’rganishda izchillik. 1-sinfda fe’l ustida ishlash. Fe’l ustida ishlashga
tayyorgarlik savodga o’rgatish davrida boshlanadi. Bu davrda
o’quvchilarning diqqati fe’lning leksik ma’nosiga qaratiladi; fe’l tichun tipik
hisoblangan leksik ma’nosiga qaratiladi; fe’l uchun tipik hisoblangan
leksikgrammatik ma’noni, ya’ni predmetning harakatini bildirishni umumlashtirish
imkonini beradigan aniq material yig’iladi. Fe’l ustida ishlash mashqlarini
,,Alifbe"dagi so’z va mashqlarni o’qish, rasmga qarab gap tuzish bilan bog’lab
o’tkaziladi. Bunda o’qituvchi o’quvchilar gap tuzishda mazmunga mos fe’lni
topishga, so’z nimani bildirishini va qanday so’roqqa javob bo’lishini aniqlashga
yordam beradigan sharoit yaratadi. Masalan, bolalar kuzda meva va sabzavotlarni,
daraxtlarni kuzatib yoki rasmlarni ko’rib, gapni mazmunga mos so’zlar bilan
to’ldiradilar: Kuzda mevalarmma qiladi?... (pishadi), sabzavotlar nima qiladi?...
(yetiladi), daraxl barglari nima qiladi?... (sarg’ayadi). Bolalar nima qilyaptilar?...
(dam olyaptilar), ...(o’ynayaptilar), (ishlayaptilar). Fe’lni o’rganishda maqsadga
qaratilgan ishlar harakatni bildirgan so’zlarmavzusini o’rganishdan boshlanadi (1-
sinf o’quv yilining 2-yarmi). Fe’l leksik (nima qilyapti?) yugurayapti, arralayapti,
sakrayapti, (nima qildi?) yugurdi, arraladi, sakradi, (nima qiiadi?) yuguradi,
arralaydi, sakraydi kabi misollardan foydalanish bilan, o’quvchilar o’zlari
bajargan harakatlarni aytishni so’rab, ular bergan javobini (fe’lni) so’roqlari bilan
xattaxtaga yozib, suhbat o’tkazish bilan tushuntiriladi. O’quvchilarni so’roq berish
bilan holat bildiradigan uxlayapti, o’ynayapti, faxrlanadi kabi fe’llarni ham
tanlashga o’rgatib borish muhim ahamiyatga ega.Bunday mashqlar o’quvchilarda
predmet harakatini keng ma’noda tushunish ko’nikmasining shakllana borishiga
yordam beradi. Dastur o’quvchilarda so’zlarga so’roq berib, ularni bir-biridan
farqlash ko’nikmasini shakllantirishni talab etadi. Buning uchun o’qituvchi
fe’lning har xil shakllaridan foydalanib, maxsus mashqlar o’tkazadi. Narsa
so’rog’iga javob bo’lgan so’z bilan nima qildi? (nima qilyapti?, nima qiladi?)
so’rog’iga javob bo’lgan so’zlar taqqoslanadi: nima? so’rog’iga javob bo’lgan
so’zlar guruhi predmetni bildirishi, nima qildi? so’rog’iga javob bo’lgan so’zlar esa
predmet harakatini bildirishi aniqlanadi. Taqqoslash ot va fe’lni ajratishga
o’rgatadi, ularning nutqda bir-biriga ta’sir etishini aniqlashga imkon beradi.Fe’lga
so’roq berishga o’rgatish yuzaki bo’lmasligi, o’quvchilar harakat bir kishi
tomonidan bajarilsa, nima qildi?, nima qilyapti?, nima qilmoqchi?so’roqg’iga ikki
va undan ortiq kishi tomonidan bajarilsa, nima qildilar?, nima qilyaptilar?, nima
qilmoqchilar? so’roqlarini berishni bilishlari zarur. Bunday so’roqlarga javob
berishga o’rgatish o’z navbatida, fe’l zamonlarini o’rganishga tayyorlash
demakdir. 1-sinfda morfologik so’roq so’z nimani bildirishini aniqlash maqsadida
beriladi. O’quvchilarni so’zga so’roq berishga, o’qituvchi bergan so’rog’iga javob
7

bo’lgan.Jamiyat rivojlangan sari xalqning madaniyat darajasi ortib boradi.Madaniy
hayotning rivoji avvalo jamiyat a’zolarining madaniy so’zlashuviga bo’lgan
ehtiyojining ortib borishi bilan belgilanadi.
1.2. boshlang’ich sinf ona tili darslarining qurilishi va ularda
qo’llaniladigan,metodlar.
O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgan kundan boshlab
jamiyatni isloh qilish siyosatini kun tartibiga qo’ydi. Barcha
sohalardagi kabi ta’lim sohasini isloh qilish siyosati ham izchillik bilan
amalga oshirila boshlandi.Boshlang’ich ta’lim bo’yicha Yangi tahrirdagi Davlat
ta’lim standarti ham mustaqillik davridagi tajribalar sifatida maydonga keldi.
U boshlang’ich ta’lim darsliklari va metodik qo’llanmalarining yangi
avlodini yaratishda dasturamal vazifasini o’tamoqda.Boshlang’ich ta’lim Davlat
ta’lim standartining “ Kirish” qismida “Boshlang’ich ta’lim jarayoni bolaning
mantiqiy tafakkur qila olish lohiyati,aqliyrivojlanishi,dunyoqarashi,kommunikativ
savodxonligi va o’z-o’zini anglash salohiyatini shakllantirishga, jismonan sog’lom
bo’lishga , moddiy borliq go’zalliklarini his eta olishga, go’zallik va
nafosatdan zavqlana olish, milliy urf-odatlarni o’zida singdirish va
ardoqlash,ularga rioya qilishga o’rgatadi”,- deb alohida ta’kidlangan.
Boshlang’ich ta’lim oldiga qo’yilgan bu kabi talablarni namalga
oshirish ta’lim mazmunini aniq belgilab olishni, o’qitishga yangicha
yondashuvni taqozo etadi

16Harakatni bildiruvchi so’zlar
ketadiYig’ladi
tanladi keladi ko’rdi
beradi

Mavzu:Boshlang’ich sinf ona tili darslarida fe’l ustida ishlash

Reja:
Kirish
Asosiy qism
1.Fe’l haqida umumiy ma’lumot
2.Fe’l so’z turkumini o’rgatish metodikasi
3.Boshlang’ich sinflarda fe’l so’z turkumi o’rganish tizimi
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
Xulosa

1

Bo’lishli-bo’lishsizlik kategoriyasi: bo’lishli yoki bo’lishsiz formada bo’lishli
fe’lga xos asosiy xususiyatlardan hisoblanadi. Har qanday fe’l bo’lishli yoki
bo’lishsiz formada bo’ladi. Bo’lishli fe’l harakatning tasdig’ini, bo’lishsiz fe’l
inkorini bildiradi. M: yozdi-yozmadi.Zamon kategoriyasi: Fe’l bildirgan
harakatning bajarilishi ,albatta ma’lum bir vaqtda bo’ladi.Demak, harakat,
(vaqt,zamon )tushunchasi bilan aloqador bo’ladi. Fe’lning zamon formalari uch
asosiy gruppaga bo’linadi. 1)o’tgan zamon formalari(bordi, borgan, boribdi,
borgan edi) 2) hozirgi zamon formalari (boryapti, bormoqda, borib
turibdi)3)hozirgi-kelasi zamon formasi (boradi, ishlaydi kabi) SHaxs-son
kategoriyasi. SHaxs-son ma’nolari fe’lga xos Grammatik ma’nolar bo’lib, bu
ma’nolar bir-biriga qisman olinishi mumkin bo’lgan bir necha formalar orqali
ifodalanadi. M:keldim-birinchi shaxs, kelding-ikkinchi shaxs kabi.Tuslanishli
formada harakatning bajaruvchisi (bajaruvchi shaxs)ham ko’rsatiladi.Harakat
bajaruvchisi so’zlovchi,tinglovchi yoki o’zga shaxs bo’lishi mumkin.Bu ma’nolar
maxsus formalar yordamida ifodalanadi.SHaxs bildiruvchi formantlar ayni vaqtda
bajaruvchining son-miqdorini ham ko’rsatadi.Bajaruvchining birdan ortiqligini
bildiruvchi forma shu shaxsning ko’plik formasi bo’ladi:bor-dik---birinchi
shaxs,ko’plik formasi. Birinchi shaxs birlik formasi harakat bajaruvchisi
so’zlovchining o’zi ekanini bildiradi: bordim, kelganman kabi.Uning ko’pligi
esharakatning so’zlovchiga mansub bo’lgan kollektivga oidligini bildiradi:
bordik ,borganmiz, boramiz kabi. Ikkinchi shaxsning birligi harakatning
bajaruvchisi tinglovchi ekanini, ko’pligi esa tinglovchi mansub bo’lgan kollektiv
ekanini bildiradi.M:bording, borasan, bordingi, borasiz kabi.Uchinchi shaxs
formasi so’zlovchi va tinglovchidan boshqa shaxs(birlik)yoki shaxslar (ko’plik)
harakat bajaruvchisi ekanini bildiradi.Ko’plikma’nosining ifodalanishida –lar
affiksi hamqatnashadi:boradi,boradilar kabi. Bundan tashqari, fe’llarning –
harakatnomi, sifatdosh, ravishdosh kabi shakllari ham mavjud.
Boshlang’ich sinf ona tili darslarida fe’l so’z turkumini o’rgatish metodikasi.
Fe’l ustida ishlashda izchillik, bo’limlar orasidagi bog’lanish, dastur
materialining hajmi, uni har bir sinfda o’rganish usullari va vositalari shu so’z
turkumini o’rganish vazifasi, uning lingvistik xususiyatlari va kichik yoshdagi
o’quvchilarning bilish imkoniyatlariga qiziqishlariga,tasavvuriga qarab
belgilanadi.,,Fe’l" mavzusini o’rganishda asosiy vazifalar: so’z turkumi sifatida
fe’l haqida dastlabki tushunchani shakllantirish, o’quvchilar nutqini fe’llar bilan
boyitish hamda og’zaki va yozma nutqda fe’ldan to’g’ri foydalanish ko’nikmasini
o’stirish, o’quvchilarning aqliy faoliyatini rivojlantirish, grammatik mavzu bilan
bog’liq holda ayrim imloviy qoidalarni o’zlashtirish hisoblanadi. Bu vazifalar
birbiri bilan bog’liq holda hal etiladi. Fe’lning lingvistik xususiyatlari xiyla
murakkab, shuning uchun boshlang’ich sinf o’quvchilari faqat lining muhim
6

Mavzuga oid manba topish,rejani boyitish va uni shakllantirish.
O’quvchilarning bilimini oshirish va ular bilan ishlash jarayonini
yoritish.
O’quvchilarni mustaqil fikrlashga o’rgatishda, turli xil o’yinlardan
samarali foydalanish.
O’qituvchi iqtidorli talabalar bilan ishlash jarayonini yoritish.
O’rganilgan fikr,ma’lumotlar asosida xulosalar chiqarish
Kurs ishini jihozlash, himoyaga tayyorlash.
Kurs ishi dolzarbligi:
Fe’l so’z turkumi mavzusini o’rganish jarayonida o’quvchilar fe’l
mavzusini tushunishlari, qanday vazifani bajarishi haqida bilishlari kerak.

3

Aralash tipdagi o’qitish usullariga quyidagilar kiradi: ”Nima yo’qolib
qoldi”, ”Pochtachi”, ”Kun va tun”, ”Qarmoq”, ”Meni tushun”, “Iztopar”, ”So’z
o’yini”, ”Xat kimniki”, ”Izma-iz”.
“Qarmoq” metodi: Bu o’yindan barcha darslarda qo’shimcha savollar berish
yoki turli matn va mashqlarda foydalanish mumkin. Baliqchalar shaklidagi
qog’ozchalarga savollar yoziladi va bir chetiga temir qistirg’ichlar
qistiriladi.Qarmoq shaklidagi tayoqchalarning uchiga ip va ipning uchiga magnit
bo’lakchasi bog’lab qo’yiladi. O’quvchilar bu “qarmoqlar” vositasida
“baliqchalar” dan birini tutib olishlari va undagi savolga javob berishlari lozim
bo’ladi.
So’z o’yini metodi: o’quvchilar guruhlarga yoki qatorlarga ajratiladi. Har
bir guruh boshidagi o’quvchiga har xil harf yozilgan qog’oz tarqatiladi. Bunda
guruh ishtirokchilari qog’ozga qanday harf yozilganligini ko’rmasliklari lozim.
O’qituvchi buyruq berishi bilanoq, boshlovchi o’quvchilar qog’ozni o’nglab qarab,
unda yozilgan harfni ko’radilar va shu harf bilan boshlanadigan so’z topib turgan
o’quvchiga uzatadilar. Guruh yoki qator oxiridagi o’quvchi oxiri tugagach,
qog’ozni o’qituvchiga keltirib topshiradi. O’yinni birinchi bo’lib tugatgan va
so’zlarni to’g’ri yozgan o’quvchilar guruhi g’olib sanaladi.
Bu metoddan dars jarayonida yoki darsdan tashqari mashg’ulotlarda
foydalanish.
Boshlang’ich sinf ona tili darslarida fe’l so’z turkumini o’rgatishda
interfaol usullardan foydalanish . Jamiyatimiz hayotini jahon talablari darajasiga
olib chiqish uchun barcha sohalarda – iqtisodiy, siyosiy sohalarda, jumladan,
ta’lim tizimida ham islohatlar amalga oshirilib tubdan o’zgartirilmoqda, ta’lim
berishning zamonaviy va yangicha usullari joriy etilmoqda. Agar ta’lim tizimi
islohatlarini kengroq yoritadigan bo’lsak, ta’limni yangicha isloh qilish maqsadida
Kadrlar tayyorlash milliy darsturi, «Ta’lim to’g’risida»gi qonun qabul qilindi, bir
necha qaror va farmoyishlar, nizomlar kuchga kirmoqda. Bularning barchasi ta’lim
tizimini rivojlantirish maqsadida amalga oshirilayotgan ishlardir. (1, 2, 3, 4)
Ta’lim tizimini rivojlantirishning asosiy maqsadi bugungi kunda o’sib
kelayotgan yosh avlodni komil inson etib tarkib toptirishdi.
Bizga ma’lumki, ta’lim berish orqali tarbiya va tarbiyalash orqali ta’lim
beriladi. Ya’ni, ta’lim berishning asosiy qismi o’quvchilarni har tomonlama
komillikka yetaklashdir.Ta’limning yangi mazmuni boshlang’ich sinf
o’quvchilarini ona tili darslarida savodxon, bilimli, nazariyani amaliy ishlarda
tushuntira oladigan, o’quvchi o’z ehtiyoji talab qilgan darajadagi o’quv materialini
o’zlashtiradigan darajada tarbiyalab berishni nazarda tutmoqda. O’quvchilarni
faollikka undashda darsda interfaol usullardan samarali foydalanish yaxshi natija
beradi.
O’qituvchi nuqtai-nazardan turib yondashish o’quvchilarda o’quv-biluv
faoliyati mustaqilligini ta’minlashga xizmat qiladi.O’quvchilar boshlang’ich
14

Fe’l haqida nazariy ma’lumot
Fe’llar harakat ma’nosini bildiruvchi so’zlardir. Grammatikada harakat
tushunchasi juda keng bo’lib, uxlamoq, yotmoq, turmoq kabi fe’llari ifodalaydigan
holatlarni, qo’rqmoq, cho’chimoq, zavqlanmoq, qahrlanmoq kabi fe’llari
ifodalaydigan psixik o’zgarishlarni, gullamoq, o’smoq, kabi fe’llari bildiradigan
biologik prodesslarni va shu kabi hodisalarni o’z ichiga oladi. Bulardan har
birining o’ziga xos xususiy tomonlari bo’lishi bilan birga ularning hammasi uchun
umumiy bo’lgan tomoni ham bor,ya’ni bularning hammasi zamon bilan bog’liq
holda yuz beruvchi hodisa hisoblanadi. SHuning uchun harakat-hodisalarni
bildiruvchi so’zlarning hammasi “nima qilmoq”? so’rog’iga javob bo’ladi. Ularni
bir gruppaga kiritish va “fe’l” deb atashda ham xuddi ana shu umumiy xususiyati
asosga olinadi. O’zbek tilidagi fe’llar Grammatik xususiyatlariga ko’ra ikki
guruhga bo’linadi. 1)Mustaqil fe’llar 2)Yordamchi fe’llar.
Mustaqil fe’llar quyidagi xususiyatlarga ega: 1)harakat bildiradi (ya’ni mustaqil
ma’noga ega bo’ladi) va gapda biror gap bo’lagi vazifasida kela oladi: ekinni
sug’ormoq, dalaga chiqmoq kabi; harakatning ob’ektga bo’lgan munosabatiga
qarab mustaqil fe’llar ikki guruppaga bo’linadi. a) ob’ektli fe’llar b) ob’ektsiz
fe’llar deyiladi. Ob’ektli fe’llar bildirgan harakat ob’ekt tushunchasi bilan bog’liq
bo’ladi va bunday fe’llar tushum kelishigidagi so’zni boshqaradi. Qolgan fe’llar
bunday xususiyatga ega bo’lmaydi. Qiyoslang: ol, so’ra,hayda-ob’ektli fe’l; kel,
uxla, qiziq ob’ektsiz fe’l; 4)fe’l bildirgan ob’ektiv harakatning tildagi ifodasi.
Lekin u ob’ektiv harakatning aynan kopiyasi bo’lmay, kishi ongida aks etgan
harakat-hodisa, holat kabilar haqidagi abstrak tushunchadir.Demak, fe’l bildirgan
harakatning ob’ektiv voqelikka munosabati ifodasida bevosita inson, aniqrog’I,
so’zlovchi qatnashadi. Harakatning ob’ektiv voqelikka so’zlovchi tomonidan
belgilanadigan munosabati ham tilda o’z aksini topadi. Bunday munosabat fe’l
mayli deb ataladi va shunday munosabatni ifodalovchi formalar mayl formalari
deyiladi. Mayl ma’nosiga egalik fe’lning asosiy xususiyatlaridan hisoblanadi: bor,
buyruq mayli,borsa-shart mayli,5)SHunga ko’ra harakat zamon ma’nosi bilan
bog’langan bo’ladi va fe’llar zamon ma’nosini ifodalovchi formalarga ham ega
bo’ladi: bordi-o’tgan zamon formasi, boryapti, hozirgi zamon formasi; 6)
harakatning bajaruvchi shaxsi bilan bog’langanini ko’rdik.Harakatning voqelikka
munosabati esa bevosita so’zlovchi orqali reallashadi. So’zlovchi bor ekan, o’z-
o’zidan, tinglovchi ham bo’ladi. Bundan tashqari, so’zlovchi va tinglovchidan
chetdagi (o’zga) shaxs (shaxslarning) bo’lishi ham tabiiy .Harakat sub’ekti ana
shu shaxslarning biri (so’zlovchi,tinglovchi yoki o’zga shaxs)bo’ladi.Harakatning
ana shu shaxslarga bo’lgan munosabati shaxs-son kategoriyasi deyiladi va bu
munosabatni ifodalovchi formalar shaxs-son formalari deyiladi: bordim, bording,
bordik kabi; mustaqil fe’llarning ot, sifat, ravish turkumlari ga xos xususiyatlarga
ega bo’lgan harakat nomi ,sifatdosh,ravishdosh formalari ham bor: ishlash
(foydali), ishlagan(odam), ishlab(charchadi) kabi.
4

Yordamchi fe’llar harakat bildirmaydi. (mustaqil ma’no ifodalamaydi).Ular
turli Grammatik ma’no ifdalash uchun yoki boshqa vazifada qo’llanadi.
Yordamchi fe’llarning asosiy xususiyatlariga qarab uch guruhga bo’lish mumkin:
1)so’z yasash uchun xizmat qiluvchi va bog’lama vazifasini bajaruvchi yordamchi
fe’llar, bo’l, qil,fe’llari ;2)fe’llarga birikib turli qo’shimcha ma’no ifodalovchi
yordamchi fe’llar :boshla(yoza boshladi),chiq(o’qib chiqdi) kabi.Bularni,boshqa
yordamchi fe’llardan saqlagan holda “ko’makchi fe’llar “deb atash
mumkin.3)Fe’llar shuningdek,otlar bilan qo’llanib ,turli ma’no ifodalovchi va
yordamchi vazifalarda qo’llanuvchi yordamchi fe’l.Bu fe’l lingvistika
adabiyotlarda “to’liqsiz fe’l” deb ataluvchi fe’ldir: edi,ekan.O’zbek tilidagi yasama
fe’llarning ko’pchiligi ikki asosiy usul :1)affiksatsiya 2)kompozitsiya usuli bilan
yasalgan fe’llardir.
Affiksatsiya usuli
O’zbek tilida fe’l yasovchi affikslar juda ham ko’p emas.Lekin oz miqdordagi
affikslar juda ko’p miqdordagi fe’llar yasaladi. Yasama fe’llarning asosiy qismini
affiksatsiya usuli bilan yasalgan fe’llar tashkil etiladi. Bu jihatdan fe’l
yasalishining bu usuli eng mahsuldor usuli hisoblanadi. Affiksatsiya usuli bilan
o’zbek tilida fe’l bo’lmagan so’zlardangina fe’l yasaladi: ish-ishla,kuch-
kuchay,kabi.
Kompozitsiya usuli
Bu usul bilan qo’shma fe’llar yasaladi:javob bermoq,olib kelmoq, kabi O’zbek
tilida butunlay ko’makchi fe’lga aylangan (mustaqil ma’nosini yo’qotib, faqat
ko’makchi fe’l sifatida qo’llanadigan) birorta ham fe’l yo’q. Ayrim mustaqil fe’llar
ko’makchi fe’l vazifasida ham qo’llanadi va turli –tuman ma’nolarni ifodalash
uchun xizmat qiladi. Ular quyidagilar: boshla, yot, tur, ol, ber, bor, kel, ket, yubor,
tashla, sol,o’l et, ko’r,kabi.Bu ko’makchi fe’llarning har biri o’ziga xos
xususiyatlarga egaligi bilan birga ular uchun umumiy bo’lgan xususiyatlari ham
bor.Fe’l so’z turkumi boshqa so’z turkumlariga nisbatan boy,murakkab Grammatik
kategoriyalar sistemasi bilan ajralib turadi. Hozirgi o’zbek tilida fe’lga xos
grammatik kategoriyalar quyidagilar: 1)daraja 2) bo’lishli-bo’lishsizlik, 3)mayl
4)zamon 5)shaxs-son.
Daraja kategoriyasi.Harakatning sub’ekt va ob’ektga bo’lgan munosabatini
ko’rsatadi.Bu munosabat maxsus fe’l formalari orqali ifodalanadi. Masalan:kitobni
o’qidi-gapning egasi harakatni bevosita bajaruvchisidir; kitobni o’qitdi-(kitob
o’qishni bevosita bajaruvchi boshqa bir shaxs (kitobni ukasiga o’qitdi), kitob
o’qildi-harakatning bajaruvchisi noaniq.Demak, fe’lning daraja formasi o’zgarishi
bilan harakatning sub’ekt va ob’ektga bo’lgan munosabati ham o’zgaradi. O’zbek
tilida fe’lning besh xil daraja formasi bor: bosh daraja, o’zlik, orttirma, birgalik,
majhul.
5

to’g’ri foydalanish ko’nikmasini o’stirish,aqliy faoliyatini rivojlantirish, grammatik
mavzu bilan bog’liq holda ayrim imlo qoidalarni o’zlashtirish
hisoblanadi.Fe’lning lingvistik xususiyatlari xiyla murakkab, shuning
uchun boshlang’ich sinf o’quvchilari faqat uning muhim
nazariyalari bilan tanishtiriladi. Material tanlashda shu
materialning aniq nutq va imloga oid vazifalarni hal qilishda
qanchalik zarurligi hisobga olinadi

3-sinf darsligidan namunalar
282-mashq. O‘qing.
Shifokor bemorni ( n i m a q i l d i ? ) davoladi.Qor tinmay (nima qilyapti?)
yog‘yapti.Qushlar don (nima qiladi?) izlaydi.
284-mashq. O‘qing.Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarga so‘roq bering.
Inson ajoyib texnika yaratdi. Qudratli texnika uni koinotga ko‘tardi. Odam texnika
tufayli dengiz tubiga ham tushdi. Texnika kishilar yumushini yengillashtirdi.
Qaysi so‘zlar shaxs va narsaning harakatini bildiryapti?Matnni yozing. Fe’lning tagiga
ikki chiziq,chizing.
285-mashq. O‘qing.Fe’llarga so‘roq bering. 1. Shamol yaproqlarni (…) silkitdi. 2.
Tikuvchi kiyim (…) tikyapti. 3. Mexanizator paxta (…) teradi.
4. Ahmad rubob (…) chalyapti. 5. Qushlar in (…)quradi. 6. Yomg‘irdan so‘ng
osmonda kamalak (…)ko‘rindi. Qavs ichiga fe’llarga beriladigan so‘roqlarni qo‘yib
ko’chiring.
289-mashq. Gapning mazmuniga mos so‘zlar tanlab,
matnni,ko‘chiring. Baxtiyorning otasi Safar aka cho‘lda baxtini topgan
insondir.Qo‘riq yerga paxta …, bog‘-rog‘bunyod … . Uning mehnatidan el-yurt …
.Safar aka oilasini cho‘lga olib ketish uchun mashinada … . Baxtiyor otasi oldiga
yugurib, ….Otasi uni … . F o y d a l a n i s h u c h u n so’ z l a r : qildi, ekdi, keldi,
erkaladi, bordi, bahra oladi.
291-mashq. O‘qing.Berilgan fe’llarga yaqin ma’noli fe’llar tanlang va ularni birgalikda
yozing.N a m u n a : sevinmoq — quvonmoq. Sevinmoq, sog‘aymoq, tugatmoq,
asramoq, yugurmoq, yig‘moq. F o y d a l a n i s h u c h u n s o ‘ z l a r : tuzalmoq,
quvonmoq, bitirmoq, chopmoq, saqlamoq, to‘plamoq
Javob:sog’aymoq-tuzalmoq,tugatmoq-bitirmoq,asramoq-saqlamoq,yugurmoq-
chopmoq,yig’moq-to’plamoq.
294-mashq. Berilgan so‘zlardan gaplar tuzing, tuzgan gaplaringizni yozing. Fe’llarga
so‘roqbering.
keldi,bahor,o‘lkamizga
olamni,quyosh,isitdi
eridi,qor,oppoq,yerdagi
maysabilan,ko‘m-ko‘k,qoplandi,qir-adirlar
chiqdi,yer,haydagani,traktor,dalaga
18

Qopqa-darvoza
3-mashq. Matnni o‘qing va gaplarning chegarasini
aniqlang. Tinish belgisini qo‘yib, matnni ko‘chiring.Fe’llarni aniqlang.
Kuz erta tushdi qovun palagi qurimasdan havoda mezon uchdi kechalari
osmonda turnalarning horg‘in nolasi eshitildi bu yil qish qattiq keladiganga
o‘xshaydi teraklar bargini erta to‘kdi Gaplar qanday mazmun bildiryapti? Horg‘in
so‘ziga ma’nodosh so‘z topib ayting.Gaplarning oxiriga qanday tinish belgilari
qo‘yiladi? Gapni qanday harf bilan boshlaysiz?
Lug’at ishi.
Mezon-havoda uchib yuradigan to’rsimon ip.
4.Yangi mavzuni mustahkamlash.Bunda “Bumerang” metodidan foydalanaman.Bu
metod o’quvchilarning bilimini oshirishga xizmat qiladi,fikrlashga undaydi.Bu
quyidagicha:
“Bumerang metodi”
5.Darsni yakunlash va baholash.Uyga vazifa 4-mashq.Bunda o’quvchilar
“Tinchlik” mavusida berilgan she’rni ifodali o’qib,matnni yozadilar.
231.Ochiq savollar.
Qopqa,mezon
so’zlarning
ma’nosi? 2.Yopiq savollar.
Gerb so’zining
ma’nosini
anglatuvchi
so’z…? 3.Natijalarni
baholash va
rag’batlantirish.

tushuntirish uchun fe’llar ko’proq bo’lgan matn tanlanib, matnni o’qish, so’roq
berib fe’llarni topish va qanday yozilganini aytish topshiriladi. O’quvchilar
o’qituvchi rahbarligida vazifani bajaradilar.
Boshlang’ich sinf ona tili darslarida fe’l so’z turkumini o’rgatishda
texnologik yondashuv. Boshlang’ich ta’lim juda murakkab jarayon bo’lib, bu
davrda bola bevosita o’yin faoliyatidan ta’limiy faoliyatga kirishadi. Bu jarayonni
hozirgi kun davr talabi asosida tashkil etish, ya’ni uzluksiz ta’lim tizimida
uzviylikni ta’minlash boshlang’ich sinf o’qituvchisidan katta mas’uliyat, bilim,
mahoratni talab etadi.
Bugungi kun o’qituvchisi o’quvchilarini chuqur bilimli, zukko va mustaqil
fikr egasi etib tarbiyalashi uchun pedagogik texnologiya asoslari, o’qitishning
zamonaviy va interfaol usullaridan unumli foydalanmog’i lozim.
Yuqorida keltirilgan muammolarning echimi respublika DTSlari
talablaridan kelib chiqib, Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirish
maqsadida ta’lim jarayonida turli interfaol usullarni qo’llagan holda ish olib
borishni taqozo etmoqda.Quyida biz o’z pedagogik faoliyatimizda fe’l so’z
turkumini pedagogik texnologiya elementlari asosida tashkil etib ta’limda samarali
bo’lib kelgan o’qitish metodlaridan namunalar keltiramiz. Bu usullaridan
boshlang’ich sinf o’qituvchilari o’z ish faoliyatlarida foydalanishlari mumkin.
Umumiy o’rta ta’lim maktablarida, xususan, boshlang’ich ta’limda samarali
o’qitish usullari asosida o’tiladigan darslarda har bir o’quvchi o’zining ichki
imkoniyati, qobiliyatini namoyon qiladi.Maktab ostonasiga ilk qadam qo’yib
boshlang’ich sinfga qabul qilingan bolaning faoliyatida o’yin asosiy o’rinni
egallaydi. O’yin ularning eng sevimli mashg’uloti bo’lib, ular har qanday
mashg’ulotni o’yin bilan uyg’unlashtirishga harakat qiladilar.Shunday ekan,
o’qituvchi o’quvchi faoliyatidan ularning sevimli mashg’uloti - o’yinni siqib
chiqarmasdan, undan maqsadga muvofiq foydalanish bilan talim jarayonining
samaradorligini oshirishga imkon beradi.Talim jarayonida qo’llaniladigan o’qitish
usullarini biz mazmuniga va amalga oshirish shakliga ko’ra ikki xil tasnif
qilamiz:1. Mazmuniga ko’ra.2. Amalga oshirish shakliga ko’ra.1. Mazmuniga
ko’ra o’qitish usullari quyidagi turlarga bo’linadi: -Tinch o’yinli usullar;- Harakatli
o’yinli usullar turdagi o’yinli usullar.2. Shakliga ko’ra o’qitish usullari quyidagi
turlarga bo’linadi.Musobaqa shaklidagi usullar;-Sahna o’yini shaklidagi
usullar.Shuni eslatib o’tish joizki, ona tili darslarida fe’l so’z turkumini o’rgatish
uchun tavsiya qilinayotgan o’qitish usullaridan foydalanishda qa’tiy chegara
mavjud bo’lmay, boshqa yuqori sinflarga ham moslashtirib foydalanish
mumkin.Tinch o’yinlarga quyidagilarni kiritish mumkin: ”O’zim
tekshiraman”,”Hikoya,” «U kim, bu nima?”, ”Topag’on”, ”Noto’g’ri jumla”,
”Bo’lishi mumkin emas”, “Harflarni top”, ”O’qib ko’r-chi”, ”Davom ettir”,
”Safar”, ”Sirli so’z”, ”Zanjir”, ”O’yin-topishmoq”, ”Bu meniki”, ”Tez javob”,
”Rebus”, ”Krossvord». Pedagogik amaliyot jarayonida qo’llanilgan ushbu
11

o’yinlarning ayrimlaridan misollar keltiramiz.“Hikoya” o’yinida, o’qituvchi
doskaga fe’l so’z turkumi ifodalagan bir nechta so’z yozib qo’yadi.(Masalan,
yozdi-yozib, keldi-kelib, uchdi-uchib,sarg’aydi-sarg’ayib kabi). O’quvchilar
mustaqil ravishda shu so’zlar ishtirokida gap yoki hikoya tuzadilar. Tuzilgan
matndan fe’l izohlangan so’zlarni topib, tahlil qilishadi. Qanday harakatdagi fe’l
(bo’lishli yoki bo’lishsiz), u gapning ichida
qaysi so’zga bog’lanib kelgan, qaysi qo’shimchalar bilan tuslangan, qaysi
zamondagi fe’l kabi savollarga javob topishadi. Masalan: Biz mustaqil yurt
ulg’aymoqdamiz. Bizning vatanda iste’dodli, iqtidorli yoshlar juda ko’p o’qishadi,
intilishadi. Biz ularga qiziqamiz, ulardan o’rnak olamiz.Matnda ko’plikdagi fe’llar
ishtirok etib, ular gapning kesimi, hozirgi zamon fe’llari vazifalarida kelgan.
Matnning ega va kesimi shaxs-sonda moslashgan. (ulg’aymoqdamiz, o’qishadi,
intilishadi, qiziqamiz, o’rnak olamiz).Hikoya yoki matn tuzish jarayonida
o’quvchilarning lug’at boyligi ortishi bilan birgalikda, gaplarni to’g’ri tuzish,
tovushlarni to’g’ri tashkil qilish va mustaqil fikrlash malakasi shakllanadi.
O’quvchilarning vaqt-vaqti bilan rag’batlantirish ularning o’ziga bo’lgan
ishonchini orttiradi. Bu o’yindan ona tili darslarida yoki darsdan tashqari
mashg’ulotlarda, to’garaklarda foydalanish mumkin.“U kim, bu nima?” o’yinida,
stol ustiga bir qancha predmetlar terib qo’yiladi. O’qituvchi shu predmetlardan
birortasini tariflaydi. O’quvchilar shu belgilar asosida gap nima haqida
borayotganligini topadilar.Bu metodning afzallik tomoni shundaki, undan dars
davomida o’quvchilar diqqatini jamlash, qo’llarga dam berish maqsadida yoki
yangi tovushlar bilan tanishtirish, yangi mavzuni bayon qilish jarayonida ham
foydalanish mumkin.Bu metod o’quvchilarda, ziyraklik, sinchikovlik sifatlarini va
mustaqil fikrlash malakalarini shakllantirishga yordam beradi. Bundan tashqari, bu
o’yindan dam olish daqiqalarida ham unumli foydalanish mumkin. Bu metod
shakli fe’l so’z turkumini o’rganishda quyidagicha bo’lishi mumkin. O’quvchidan
so’ralishi mumkin bo’lgan savol-topshiriqlarda fe’l so’z turkumi ifodalangan
bo’ladi.
Masalan:
1-variant: Bo’lishli harakatni ifodalab gap tuzing? (4-sinflar uchun). U
bugun maktabga bordi. Ukam xatini chiroyli yozdi. Akram uyga berilgan hikoyani
o’qidi.
2-variant: Bo’lishsiz harakatni ifodalab gap tuzing? U bugun maktabga
bormadi. Ukam xatini chiroyli yozmadi. Akram uyga berilgan hikoyani o’qimadi.
Shu tarzda 4-sinflarda bo’lishli va bo’lishsiz fe’llar izohlab, tushuntiriladi.
O’quvchilarga fe’lning bo’lishsiz shakli – ma orqali hosil bo’lishi aytib o’tiladi.
“Davom ettir” o’yinida, o’qituvchi hikoyani boshlab beradi. O’quvchilar
yangi mavzuga moslab uni davom ettiradilar. Bunda o’quvchilarda ijodkorlik
qobiliyati rivojlanib, bayon yoki insho kabi ijodiy ishlar yozish malakasi
rivojlanadi va so’z boyligi ortadi. Bundan tashqari, ularda mustaqillik, o’z kuchiga
ishonch hissi rivojlanadi.“Davom ettir” o’yinida ona tili va o’qish darslarida yoki
12

Javob:O’lkamizga bahor keldi.Quyosh olamni isitdi.Yerdagi oppoq qor eridi.Qir-
adirlar ko’m-ko’k maysa bilan qoplandi.Traktor yer haydagani dalaga chiqdi.
3-sinf darsligi.394-mashqqacha ya’ni (146-bet) fe’l mavzusiga bag’ishlangan..
4-sinf darsligi bilan ishlash.
368-mashq(154-bet).Matnni o‘qing. Ajratilgan so‘zlarga so‘roq bering va ularni
ko‘chiring. Qavs ichida har birining so‘rog‘ini yozing. Ota etik, ona etik va bola etik
poygakda ahil
yashashardi.Bir kuni bola etik yig‘ladi:— Hamma yog‘im og‘riyapti.
Beshafqat bola men bilan suv kechdi. Katta-kichik toshlarni tepdi.Etik bilan
ona etik bola etikka achinishdi.O‘yinqaroq bola bemor etikchani yana
qiynayverdi.Qish kunlarining birida bola etikning jag‘i yirtildi.Yomon bolani
bilib, etiklar uy egalaridan qochishdi...
(Nima qilishardi?,nima qildi?,nima qilyapti?,nima qiladi?,nima qildi?,nima
qilishdi? Va h.k)
374-mashq.O‘qing.Ko‘chiring.So‘roqlaryordamida,fe’llarni,toping. 1.Maktabimiz
badiiy havaskorlari tuman ko‘rigida birinchi o‘rinni egalladi. 2. Dehqonlar
ariqlarni tozalayaptilar. 3. Sayyora kelajakda shifokorlik kasbini
egallamoqchi. Fe’llardan anglashilgan harakatning bajarilish paytini aniqlang. Vaqt
so‘ziga ma’nodosh so‘zlar toping.
Fe’lda uchta zamon bor: 1) o‘tgan zamon;2) hozirgi zamon; 3) kelasi
zamon.Fe’l zamonlari nutq so‘zlab turgan vaqt (payt)ga nisbatan
belgilanadi-di, -gan, -yap, -moqda, -moqchi — zamon bildiruvchi
qo‘shimchalardir.
378-mashq.(158-bet) O‘qing. Chiziqlar o‘rniga berilgan fe’llardan mosini qo‘yib yozing.
Mart oylarida ko‘kda qora bulutlar.. .Yomg‘ir .Bahor . Quyosh iliq nurlarini .
— Salom, Quyosh bobo! — dedi Qor va sevinganidan . Soylar uni bag‘riga .
Q o ‘ y i s h u c h u n f e ’ l l a r : oldi, yog‘a boshladi, quyuqlashdi, sochdi, erib ketdi,
keldi.
394-mashq.(165-bet)O‘qing.Ko‘chiring.
Bahor.Quyosh charaqlab nurini sochmoqda.Uning nuri shunday yoqimliki,
undan dov-daraxtlar yayramoqda. Daraxtlar qizg‘ish tusga kiryapti. Maysalar
nish uryapti. Hamma yoqqa o‘t-o‘lanlarning yoqimli hidi taralmoqda.
Osmonda yakka-yakka oppoq bulutlar quvlashmachoq o‘ynashmoqda.
Fe’llarni topib, hozirgi zamon qo‘shimchasining tagiga chizing
4-sinfda Fe’l mavzusi 154-betdan 180-betgacha yoritilgan.368-437
mashqlarni o’z ichiga olgan.
19

Boshlang’ich sinf ona tili darslarida fe’l ustida ishlash

Купить