Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 99.2KB
Покупки 5
Дата загрузки 14 Февраль 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Педагогика

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

330 Продаж

Boshlang’ich sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida imlo qoidalarini o’rgatish metodikasi.

Купить
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI T ERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI BOSHLANG’ICH TA’LIM KAFEDRASI (SIRTQI) “BOSHLANG’ICH TA’LIM VA SPORT TARBIYAVIY ISH” YO’NALISHI 4-KUR S 406-GURUH TALABASI XABIBULLAYEVA IBODATNING “ONA TILI O’QITISH METODIKASI” FANIDAN TAYYORLAGAN MAVZU : Boshlang ’ ich sinf ona tili va o ’ qish savodxonligi darslarida imlo qoidalarini o ’ rgatish metodikasi . Bajardi :___________________________ Ilmiy rahbar:_______________________ TERMIZ-2023 1 MAVZU: BOSHLANG’ICH SINF ONA TILI VA O’QISH SAVODXONLIGI DARSLARIDA IMLO QOIDALARINI O’RGATI SH METODIKASI. REJA: Kirish ……………………………………………… ………. ………… 3 I.BOB.MAKTABDA GRAMMATIKA VA IMLOGA O‘RGATISH USULLARI. 1.1 Maktabda grammatika o‘qitish va to‘g‘ri yozuvga o‘rgatishning vazifalari, mazmuni va olib boriladigan ishlar tizimi………………5 1.2 Maktabda grammatika va imloga o‘rgatish usullari………….9 II.BOB.TO‘G‘RI YOZUVNI O‘RGATISHGA OID ISHLARNI TASHKIL ETISH YO‘LLARI, USULLARI. 2.1 Bohlang’ich sinflarda grammatik mashqlar va ularning turlari, uyushtirilishi. ……………………………………………………….15 2.2 To‘g‘ri yozuvni o‘rgatishga oid ishlarni tashkil etish yo‘llari, usullari………………………………………………………………20 Xulosa ………………………………………………………………24 Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………27 2 Kirish Mavzuning dolzarbligi: Boshlang`ich sinflarda ta`lim-tarbiyaning zamon talablari darajasida takomillashtirilishi, yoshlarning ma`naviy barkamol shaxslar bo`lib yetishida asosiy omillardan hisoblanadi. Buning uchun o`qituvchilarning ilmiy-pedagogik va metodik tayyorgarligini oshirish, darslarni ilmiy jihatdan takomillashtirish, ilg`or va zamonaviy pedagogik texnologiyalarni ta`lim jarayoniga to`liq joriy qilish to`grisida ko`plab fikrlar bayon etilmoqda. Bugungi kunda xalq ta`limi hodimi oldida turgan eng muhim masala bu– yosh avlodni barkamol insonlar qilib tarbiyalashdir. Buning uchun salohiyatli, zamonaviy ilm-fan sirlarini puxta o`zlashtirgan kadrlarga ehtiyoj sezilmoqda. Yurtboshimiz alohida ta`kidlaganidek, ―Biz xalqimizning dunyoda hech kimdan kam bo`lmasligi, farzandlarimizning bizdan ko`ra kuchli, bilimli dono va albatta baxtli bo`lib yashashi uchun bor kuch va imkoniyatlarimizni safarbar etayotgan ekanmiz bu borada ma`naviy tarbiya masalasi, hech shubhasiz, beqiyos ahamiyat kasb etadi .‖ 1 Zero, boshlang`ich sinf ona tili darslarida o`quvchilarning ham ta`limiy ham tarbiyaviy ahamiyat kasb etuvchi dars maqsdiga erishishda o`quvchilarning imloviy savodxonligi, uni yanada takomillashtirish usulllaridan foydalanish va darslarni tashkil qilish o`ziga xos ahamiyat kasb etadi. borish lozim. Shunga ko`ra, ona tili darslarida o`quvchilarning imloviy bilimlarini takomillashtirishning eng samarali usul va metodlarini qo`llash bo`lajak boshlang`ich sinf o`qituvchisi oldida turgan muhim vazifa hisoblanadi. Ta`limning takomillashgan turlaridan foydalanish har jihatdan xususan, ona tili darslarida ham o`ta dolzarbdir. Kurs ishning predmeti. Umumiy o`ta ta`lim maktablarida keng qo‘llanilayotgan eng samarali metodlar asosida darslarni tashkil qilish, noan`anaviy usullardan o`rinli foydalanish metodlarini ishlab chiqish va uni hayotda tadbiq etishdir. Vaholanki, boshlang`ich sinflar ona tili darslarida o`quvchilarning imloviy 1 Karimov I.A.Yuksak ma‘naviyat – yengilmas kuch. –T.: Ma‘naviyat, 2011. 3 bilimlarini takomillashtirish va mustahkamlashda turli-tuman qiziqarli texnologiyalarni qo`llash o`quvchilar faolligini ta`minlaydi. Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Boshlang`ich sinf ona tili darslarida imloviy bilimlarni yanada takomillashtirish uchun har jihatdan samarali bo`lgan dars uslublarini ishlab chiqish, tajriba –sinov darsida ko`proq samarali deb baholangan usullarni tadbiq qilish mazkur ish alohida alohida turgan eng muhim maqsaddir. Kurs ishining ob’yekti. Ushbu bitiruv malakaviy ishimizda 3-sinf o`quvchilari uchun tushunarli bo`lgan materiallar asosida imloviy bilimlarni takomillashtirish samarali deb topilgan uslublarni to`pladik va bu usullarni dars jarayonida qo`llash metodikasini bayon qildik. Kurs ishining ahamiyati: Bunday usullar jumlasiga grammatik o`yinlar, testlar, diktant turlari, boshqotirmalar mansub bo`lib, ulardan ona tili darslari uchun maqsadga muvofiqlarini tanlab olish lozim. Kurs ishining tuzilishi va tarkibi: Kurs ishi kiris qismi, ikkita bob, to’rta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat 4 I.BOB.MAKTABDA GRAMMATIKA VA IMLOGA O‘RGATISH USULLARI. 1. Maktabda grammatika o‘qitish va to‘g‘ri yozuvga o‘rgatishning vazifalari, mazmuni va olib boriladigan ishlar tizimi . Ta’lim maktabi «Ona tili o‘qish va nutq o‘stirish» dasturining muhim ko‘rsatmalaridan biri –nutq va tafakkurni o‘stirishdir. Buning uchun o‘quvchilarni faol mustaqil ishlash, nutqi va tafakkurini o‘stirish, faol o‘ylash, fikr yuritish, tushuntira bilishga o‘rgatish, muxokama-muloxaza yuritishga, xulosa chiqarish va umumlashtirish usullaridan foydalana olishga o‘rgatish talab etiladi. Ta’lim maktabida bolalarni tovushlarni to‘g‘ri talaffuz etishga, yangi o‘rgangan tovush, so‘z va gaplarni o‘z nutqida to‘g‘ri ishlata olishga, gap va matn tuzishga o‘rgatiladi. Og‘gaki va yozma nutqni o‘stirish maqsadida o‘quvchilar ongiga ayrim grammatik ma’lumotlar singdirib boriladi. Ta’lim maktabida ona tili darslari amaliy xarakterga ega bo‘lib, nutqiy ko‘nikma va orfografik malakani xosil qilishga qaratiladi. Ta’limiy vazifalardan tashqari ona tili darslarida qorreksion vazifalar ham amalga oshiriladi. Og‘zaki va yozma nutq taraqqiy etilishi bilan bir qatorda o‘quvchilarning bilish faoliyati, mantiqiy tafakkuri kengayib boradi. Bolalar til materiallarini tahlil qilishga, farqlash, taqqoslash, umumlashtirish, asosiylarini ajratishga o‘rganadilar. Materialni analiz va sintez qilish, guruxlash va umumlashtirish, o‘xshash va farqli tomonlarini topish, grammatik va orfografik bilimlarni amalda tatbiq etish kabi ongli aqliy jarayonlar bolaning umumiy rivojlanishini ta’minlaydi, nutqiy va aqliy nuqsonlarini bartaraf etishga yordam beradi. Ona tili va yozuv darslarida o‘qituvchi bolalarni til hodisalarini kuzatish va tushunib yozish, ongli o‘qish, kitob yoki doskadan, kartochkalardan ko‘chirib yozish, nutqni diqqat bilan tinglash, eshitib turib diktovka ostida yozish, o‘rgangan qoidaga amalda rioya qilish, aytilgan va yozganlarini tekshirish, ko‘rgan-kechirganlarini, o‘z taasurotlarini og‘zaki va yozma shaklda bayon etishga o‘rgatadi. 5 Ta’lim maktabida ona tili dasturida «Grammatika, imlo va nutq o‘stirish» bo‘limi o‘z ichiga to‘rtta kata mavzularni qamrab olgan: «Tovush va xarflar», «So‘z», «Gap», «Bog‘lanishli nutq». Shu qismlarda o‘rganiladigan mavzular bilan bog‘langan xolda xusnixatga doir ayrim ma’lumotlar va imlosi qiyin so‘zlar ro‘yxati beriladi. Ta’lim maktabining boshlang‘ich sinflarida yozuv darslarida amaliy mashqlar asosida ma’lum grammatik bilimlar beriladi va ko‘nikma hamda malakalar xosil qilinadi. Shu yo‘l bilan yuqori sinfda ona tili darslarida nazariy bilim egallash uchun zamin xozirlanadi. 1-4 sinflarda o‘quvchi so‘zning fonetik qurilishi, tarkibi, ma’noli qismlari bilan, ayrim so‘z turkumlari va ularning asosiy belgilari bilan tanishadilar, gap va gap bo‘laklari haqida ma’lumot oladilar, mazkur mavzularga oid imlo va tinish belgilari qoidalarini o‘rganadilar. Dasturda so‘zning leksik ma’nosi, ko‘p ma’noli, ma’no jixatidan bir-biriga yaqin(sinonim), qarama-qarshi ma’noli(antonim) so‘zlar bilan tanishtirishga alohida e’tibor beriladi, nutqni tinglash iqtidori o‘stiriladi, adabiy tilda ko‘nikma xosil qilinadi, tilning asosiy qismlari bo‘lgan tovush, so‘z va gapga ongli munosabatda bo‘lish tarbiyalanadi. Dastur materiallarning sinflar bo‘yicha taqsimlanishi muhim ahamiyatga ega. To‘g‘ri taqsimlangan material bilimlarni izchillik bilan puxta va to‘liq o‘zlashtirishni ta’minlaydi. Ta’lim maktabining «Ona tili, o‘qish va nutq o‘stirish» dasturi konsentrik ravishda, bosqichli izchillik tamoyili asosida tuzilgan. Beriladigan bilim, ko‘nikma va malakalar birinchi sinfdan boshlab to 4 sinfning oxirigacha bosqichli izchillikda murakkablashib, kengayib boradi. Birinchi sinfda asosan savod o‘rgatish ishlari tovush va xarflarni o‘qish va yozishga o‘rgatish, amaliy yo‘l bilan fonetikani o‘rganish: tovushlarni to‘g‘ri talaffuz etish, bir-biridan farqlash, unli va undoshlarni ajratish, jarangli va jarangsiz tovushlar o‘rtasidagi farqni bilib olishga qaratilgan. Xuddi shu ishlar keyingi sinflarda yangi leksik materiallar asosida davom ettiriladi. 6 «So‘z» bo‘limidagi mavzular ham grammatik, ham leksik tomondan o‘rganilib, 2 sinfda «So‘zning tarkibi» mavzusi ichida o‘zakdosh so‘zlar, o‘zakdosh so‘zlarning umumiy qismi (o‘zak) haqida, so‘z yasovchi va so‘z o‘zgartuvchi ko‘shimchalar haqida umumiy ma’lumot beriladi. 3 sinfda «So‘z tarkibi» mavzusi yuzasidan olingan bilimlar kengaytiriladi, murakkablashib boradi. «So‘z turkumlari» mavzusini o‘rganishda 2 sinfda dastlabki tayyorgarlik boshlanadi. O‘quvchilar narsa nomini bildiradigan so‘zlar, Kim? Nima? so‘rog‘iga javob beradigan so‘zlar bilan tanishib, narsa, belgi, harakat kabi tushunchalarni o‘zlashtiradilar. Xuddi shu tushunchalar 3 sinfda murakkabroq shaklda mustaxkamlanadi, 4 sinfda kengroq tushunchalar mustaxkamlanadi, yuqori 5 sinfda esa birinchi bor «Ot», «Fe’l», «Sifat» so‘z turkumlari haqida nazariy bilimlar beriladi, ushbu atamalar bola nutqiga kiritiladi, ularning ma’nosi va ayrim belgilari, ko‘rsatkichlari o‘rgatiladi. Jumladan, otlarning birlik va ko‘plikda qo‘llanishi, atoqli va turdosh otlar, ot kelishiklari; bo‘lishli va bo‘lishsiz fe’llar. Keyingi sinflarda grammatika va orfografiyadan beriladigan naazariy bilimlar murakkablashib boradi. Otning kelishik va egalik qo‘shimchalari bilan turlanishi, fe’lning shaxs va son qo‘shimchalari bilan tuslanishi, zamonlari o‘rgatiladi; son, olmosh va bog‘lovchi haqida ma’lumot beriladi, sonning ma’nosi (narsaning soni va tartibini bildirishi), so‘roqlari; kishilik olmoshlari, ularning birlik va ko‘plikda qo‘llanishi, kelishiklar bilan turlanishi; va, ammo, lekin, biroq, shuning uchun kabi bog‘lovchilari bilan amaliy mashqlar asosida tanishadilar. Bu mavzularni o‘rganish bilan bog‘liq xolda egalik qo‘shimchalarining aytilishi va yozilishi, qip- qizil, sap-sariq kabi sifatlarning yozilishi, sonlarning yozilishi, kelishik qo‘shimchalari bilan turlangan kishilik olmoshlarining yozilishi, o‘tgan zamon qo‘shimchasi –di ning aytilishi va yozilishi, qo‘shma fe’llarning yozilishi kabi va boshqa mavzular o‘rgatiladi. «Gap» mavzusi bo‘yicha o‘quvchilar nutqdan gaplarni ajrata olishga, o‘qish vaqtida tinish belgilariga, oxang va pauzaga rioya qilishga; gapni yozib, oxirida nuqta qo‘yishga, gapni bosh xarf bilan yozilishiga, so‘roq va undov belgilari, gap 7 bo‘laklari haqidagi nazariy bilimlariga amal qilishga o‘rganadilar. Grammatika va orfografiya darslarida aqlan zaif o‘quvchilar mustaqil hayot kechirishi davomida zarur bo‘lgan barcha ma’lumotlar bilan tanishib, gapning bosh va ikkinchi darajali bo‘laklari, uyushiq bo‘laklarning bog‘lovchilari, gapni uyushiq bo‘laklari, soda va qo‘shma gaplar kabi va boshqa bilim, ko‘nikma va malakalarni egallab oladilar. Shu tariqa xar bir sinfda olib borilgan ishlar o‘zbek tili grammatikasi va orfografiyasini butun bir xolda o‘rganib, takrorlab, mustaxkamlab borish imkonini beradi. Xar bir sinfda ma’lum bir bo‘limga ko‘proq e’tibor berilishi ko‘zda tutilgan bo‘lsada, umumiylik, yaxlitlik ona tili dasturida saqlangan. Dasturning tushuntirish xatida «Grammatika, imlo va nutq o‘stirish» bulimi ustida olib boriladigan ishlarga qo‘yilgan talablar va ularni amalga oshirish tamoyillari, shart-sharoitlari, usullari ko‘rsatilgan. 2 Ta’lim maktabining «Ona tili, o‘qish va nutq o‘stirish» dasturi tahlili shuni ko‘rsatdiki boshlang‘ich sinf yozuv darslarida grammatika va orfografiyadan beriladigan bilimlar elementar-amaliy xarakterda bo‘lishiga qaramay, ushbu bilimlar yuqori sinfda o‘zbek tili grammatikasi va imlodan nazariy bilimlarni o‘zlashtirishga puxta zamin xozirlaydi. Shunday qilib, ta’lim maktabida grammatika va imlo darslari ikki bosqich bo‘yicha o‘tilishi maqsadga muvofiqdir. Birinchi bosqichda 1-4 sinflarda amaliy bilimlar deyarli berilmaydi. Amaliy mashqlar orqali boshlang‘ich sinf o‘quvchilari keyinchalik yuqori sinflarda grammatika va imlodan nazariy bilim olish uchun zarur bo‘lgan ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirib oladilar, ularning nutqi va tafakkuridagi, bilish faoliyatidagi nuqsonlari kamaytiriladi, korreksiyalanadi. Ikkinchi bosqichda o‘quvchilarga Grammatika va imlodan mustaqil hayot kechirishda zarur bo‘lgan xajmdagi nazariy bilim va ular asosida orfografik ko‘nikma va malakalar shakllantiriladi, o‘quvchilarning og‘zaki va yozma bog‘langan nutqi rivojlantiriladi. 2 O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.-Toshkent: O zbekiston, 1992,ʻ ʻ 65-b. 8 1.2. Maktabda grammatika va imloga o‘rgatish usullari. Ona tili o‘qituvchisi o‘quvchilarga bilim berishda o‘z mehnatini samarali, zavqli va yengil qiladigan ish usullarini qo‘llaydi, o‘quvchilarning bilim va malakalarini mustaxkam o‘zlashtirishlari hamda amalda qo‘llay olishlariga ko‘maklashadigan mashqlar tanlaydi. Mana shular bir butun xolda o‘qitish metodi hisoblanib, yunoncha metod-yo‘l, usul ma’nosini anglatadi. Ta’lim maktabi ona tili o‘qituvchisi, mutaxassis sifatida lingvistikani mukammal bilishi va dastur talablari bo‘yicha ishlash maxoratini - maxsus ona tili metodikasini egallagan bo‘lishi lozim. O‘qitish metodini tanlashda ikki muhim narsa nazarda tutiladi: a) o‘quvchilarning bilim olish faoliyati; b) turli mashqlar vositasida ongli o‘zlashtirib, amalda qo‘llay olishlari. Usul, metod tanlashda kuyidagi omillarga asoslanish talab etiladi: a) o‘quvchilar bilimni qaysi manbadan (o‘qituvchidan, jonli tildan yoki kitobdan) oladilar; b)o‘quvchilarni mashg‘ulotga jalb qilish jarayoni (moyillik, qiziqishi va boshqalar); v) o‘quvchilarning mustaqil ishlash shakllari (yozma va og‘zaki) hamda o‘rni (sinfd yoki o‘yda). Metod tanlashda nazariy ma’lumot va unga mos keladigan mashqlar, sinfning tayyorgarligi, o‘quvchilarning yoshi, individual xususiyatlari va mavzuning xajmi kabilar hisobga olinadi. Shunga ko‘ra, mashq, grammatik tahlil, ko‘rgazmali qurollar, suhbat, o‘qituvchining bayoni kabi usullar deyarli xar bir darsda qo‘llanishi mumkin. Usul tanlashda grammatika va orfografiya darslarida o‘rganiladigan mavzularning o‘ziga xos xususiyatlariga ham ahamiyat beriladi: lug‘at ustidagi ishlarda notanish so‘zlar ma’nosini izoxlash, gap ustida ishlashda stilistik xatolarni tuzatish kabi usullardan ko‘proq foydalaniladi. Grammatikadan o‘quvchilarga yangi bilim berishda suhbat, bayon, ta’rif va qoidalar ustida ishlash kabi metodlar, o‘tilganlarni qaytarish, mustaxkamlash va umumlashtirishda esa amaliy ishlar, mashq, grammatik tahlil, ko‘chirib yozish, диктант, bayon va boshqalar ko‘llaniladi. 9 Demak, grammatika va imlo o‘qitish davrida o‘qituvchi bilan o‘quvchining birga ishlashini tashkil etish usullari asosan uch xil bo‘ladi: o‘qituvchining bayoni, o‘qituvchining o‘quvchilar bilan suhbati, o‘quvchilarning mustaqil ishlari. Bayon yordamida murakkabroq, ayniqsa o‘quvchilarga oldindan ma’lum bo‘lmagan mavzular izoxlanadi. Grammatik ta’rif moxiyatini tushuntirish, o‘quvchilarga qo‘shimcha ma’lumot berish, ularning savollariga javob berishda ham bayon usuli ishlatilishi mumkin. O‘qituvchining bayoni usulida o‘qituvchi zarur grammatik ma’lumotlarni ma’lum vositalar yordamida bayon etadi, tushuntiradi, o‘quvchilar o‘qituvchi fikrini kuzatib, tinglab boradilar. O‘quvchilarning grammatik material haqidagi bilimlarini aniqlab, shularga tayangan holda grammatik mavzuni, uning belgilarini aniq va izchil ochib berish maqsadga muvofiqdir. O‘quvchilarning faolligini oshirish maqsadida ularni kuzatish, xulosalar chiqarish, o‘xshash va farqli tomonlarni taqqoslash, umumlashtirishga o‘rgatish foydalidir. Ta’lim maktabida o‘qituvchining bayoni 3-5 minutdan oshmasligi kerak, chunki aqlan zaif bolalar uzoq davom etgan nutqni eslab qola olmaydilar. Shuning uchun bu usul sof xolda ona tili darslarida deyarli ishlatilmaydi. Suhbat usuli grammatika o‘qitish va orfografiyaga, to‘g‘ri yozishga o‘rgatishda ta’lim maktabida keng ishlatiladigan usullardan biridir. Ona tilidan o‘rganiladigan material o‘quvchilarga qisman oldingi sinfdan tanish bo‘lsa yoki yangi mavzu biror tomoni bilan oldin o‘tilgan materialga bog‘lansa, darsda suhbat usulidan foydalanish mumkin. Suhbat o‘quvchilarning faolligini oshiradi. Ular o‘qituvchi raxbarligida berilgan faktlarni kuzatadilar, o‘zaro qiyoslaydilar va muxokama qiladilar, so‘ng umumlashgan xulosa chiqaradilar. Suhbat o‘quvchilarning nutq madaniyatini o‘stirishda muhim omillardan biridir. Suhbat uch xil bo‘ladi: axborot xarakteridagi suhbat, evristik suhbat, o‘tilgan mavzuni mustaxkamlash maqsadida o‘tkaziladigan suhbat. Bu usul avval savol- javob usuli deb nomlangan. Bunda o‘qituvchi savol beradi, o‘quvchilar o‘z 10 kuzatishlari asosida darslik ustida ishlab, muxokama yuritib savolga javob topadilar va xulosa chiqaradilar, shu yo‘l bilan yangi bilim oladilar. Bu usul o‘quvchilarning faolligini oshiradi, ularni fikrlashga undaydi. , mustaqil ravishda xulosalar chiqarishga o‘rgatadi. Evristik suhbat usuli ba’zan yangi mavzu o‘tilayotganda qo‘llanadi. So‘z yasash usullari, so‘z turkumlari, ot yasovchi qo‘shimchalar, fe’l nisbatlari, so‘zlarning o‘zaro bog‘lanishi kabi va boshqa mavzularni o‘rganish vaqtida o‘qituvchi yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanib bir necha yordamchi, yetaklovchi savollar tuzadi, topshiriq beradi. Topshiriqni o‘quvchilar o‘zlari bajarishga urinadilar. O‘qituvchi bevosita raxbarlik qiladi. Masalan «Sifat haqida ma’lumot» mavzuini tushintirishda metodist Ashrapov M. evristik suhbat usulidan foydalanishni tavsiya etib, ishni kuyidagicha tashkil etishni ko‘rsatgan. O‘qituvchi darsga qadar doskaga anor haqidagi topishmoqni kuyidagicha yozib qo‘yadi: …, …, …, mayda, yoqutday, qizil, …, …, …, shirin, nordon, xilma-xil …, …, … . hamma yerda do‘sti bor. Suhbat uchun kuyidagi savol va topshiriqlardan foydalaniladi: chap tomonda berilgan gaplarni o‘qing (O‘ng tomondagi yozuv berkitib qo‘yiladi. ) Nimani tushundingiz? Bunda siz gap qaysi meva ҳақида borayotganini bila oldingizmi? Javobini topa olasizmi? Endi o‘ng tomondagi topishmoqni o‘qing. Topishmoqning javobini aniqlashingizga yordam bergan so‘zlarga savol bering. O‘quvchilar so‘roqni aniqlaganlaridan so‘ng o‘qituvchi «qanday»? yoki «qanaqa?» so‘rog‘iga javob beradigan so‘zlar nimani bildirayapti, savolini beradi. O‘quvchilar anor(narsaning) rangini (qizil), mazasini (shirin, nordon), shaklini (mayda, qalin) va xususiyatini (xilma-xil) bildirishini o‘zlari o‘qituvchining yordami bilan topadilar. Shundan so‘ng o‘quvchilar «Belgi deganda nimani tushunasiz?» so‘rog‘iga javob topadilar. O‘qituvchi o‘quvchilar javobini umumlashtirib, qo‘yilgan muammoni quyidagicha hal qilib beradi: Demak, sifat deb narsa belgisini bildiradigan qanday? yoki qanaqa? so‘rog‘iga 11 javob beradigan so‘zlarga aytiladi. Narsa belgisi deganda uning rangi, mazasi, shakli, xususiyatini tushunar ekanmiz. Chiqarilgan xulosaning to‘g‘riligi darslikdagi qoidani o‘qib, tasdiqlanadi. 3 Ta’lim maktabda yangi pedagogik texnologiyalar, muammolarni xal etish usullaridan aqli zaif o‘quvchilarning yoshi, bilimi, tayyorgarligi, tajribasi, o‘zlashtirish qobiliyati, va boshqa shu kabi dastur talabi, vaqt masalalari va boshqa shu kabilarni hisobga olgan xolda foydalaniladi. Suhbat ko‘p xolda o‘quvchilarga ma’lum bo‘lgan grammatik material yuzasidan o‘tkazilib, ular bilganlari asosida o‘qituvchining savol va topshiriqlari yordamida o‘tkazilsa o‘quvchilar zarur xulosa chiqarishga, umumlashtirishga harakat qiladilar. Beriladigan savollar puxta o‘ylab tuzilishi, yaxlit javob berishga yo‘naltirilishi maqsadga muvofiqdir. Mustaqil ish usulida o‘qituvchi o‘quvchilarga grammatika yoki imlodan mashq beradi va o‘quvchilar deyarli mustaqil uni bajaradilar. Topshiriq o‘tilganlar asosida o‘quvchilarning bilim saviyasiga mos ravishda tushuntirilib berilishi lozim. Uni o‘quvchilar bajarib bo‘lgach, albatta, o‘zlari tekshira olishlari va o‘qituvchi oldida javob bera olishlari shart. Mustaqil ish katta xajmli ya. O‘ta bola uchun murakkab, ko‘p vaqt talab etadigan bo‘lmasligi kerak. Bunday ish 2 sinfda 5-10 daqiqa, 3 sinfda 10-15 daqiqa, 4 sinfda 15-20 daqiqaga mo‘ljallanishi maqsadga muvofiqdir. Ayrim xollarda, agarda moshq murakkablik qilsa, uni qismlarga bo‘lib, izchillik bilan bajartirish va nazorat qilish mumkin. Mustaqil ish usulidan nafaqat mustaxkamlash, balki yangi bilim berish davrida ham foydalanish mumkin. Bunda o‘quvchilar mustaqil fikrlashga, xulosalar chiqarishga, ta’rif va qoidalarni amalda tatbiq eta olishga odatlanadilar. Grammatika va imlo darslarida tahlil-tarkib usuli keng ishlatiladi. O‘rgatilgan gramatik ta’rif va qoidalar asosan ushbu usul bilan mustaxkamlanadi. O‘rganiladigan grammatik tushunchalar turiga qarab barcha sinflarda fonetik, ya’ni tovush-xarf tomondan tahlil, morfologik, sintaktik, orfografik, punktuatsion tahlillar o‘tkaziladi. Masalan, berilgan so‘zlardan gap, gaplardan jumla tuzish; 3 Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O zbekiston davlatiniʻ birgalikda barpo etamiz. -Toshkent: O zbekiston, 2016. - 56 B. ʻ 12 berilgan so‘zga mos keladigan bir xil o‘zakli so‘zlar topish va x. k. Sintez usuli ma’lum bilimlarni umumlashtirishda ham ishlatiladi. Masalan, otning belgilari: buyum yoki kishilar nomini bildirishi, kim? yoki nima? so‘rog‘iga javob bo‘lishi, birlik va ko‘plikda qo‘llanishi, egalik va kelishik qo‘shimchalari bilan turlanishi alohida o‘rganilganidan so‘ng, umumiy quyidagi xulosa chiqarish: Ot so‘z turkumi - kishilar va buyumlar nomini bildiradi, kim? yoki nima? so‘rog‘iga javob beradi; birlik va ko‘plikda qo‘llanadi; egalik va kelishik qo‘shimchalari bilan turlanadi. Tahlil va tarkib usullari deyarli bir vaqtni o‘zida yoki galma-gal ishlatiladi. Ushbu usul o‘quvchilarni faol fikrlashga o‘rgatadi, nutq materiallarini tahlil qilish, misollar topish, gaplar tuzish, tilning ma’lum bir hodisasini boshqasi bilan qiyoslash, til hodisalari yuzasidan umumlashtiruvchi xulosalar chiqarishga imkoniyat yaratadi, o‘quvchilarning bilish faoliyatini o‘stiradi. Ayrim grammatik materiallarni o‘rgatishda o‘quvchilar avval nutqning ma’lum bir xususiyatlarini keltirilgan misollarda kuzatib, so‘ngra ta’riflash yoki xulosa chiqarishga o‘rganadilar. Masalan, o‘quvchilar sifatning qanday?, qanaqa? so‘rog‘iga javob berib, buyumning belgisini bildirishini, otga bog‘lanishini misollarda kuzatgach, «buyum belgisini bildiradigan so‘zlar sifat deyiladi, sifat qanday? yoki qanaqa? so‘rog‘iga favob beradi, doim otga bog‘lanib keladi»- degan xulosani chiqaradilar. Bu turdagi ishlar induktiv usul deb yuritiladi. Agarda o‘qituvchi avval qoidani bayon qilib, o‘quvchilar diqqatini shu qoidaga jalb etib, mustaqil shu qoidaga muvofiq misollar keltirishga o‘rgatsa - deduktiv usuldan foydalangan bo‘ladi. Masalan, gaplarning ma’nosiga ko‘ra so‘roq gap bo‘lishi va uning oxiriga so‘roq belgisining qo‘yilishi haqidagi qoida gapning ta’rifi bilan bayon qilingach, misollarni mustaqil toptiradi yoki biron matn o‘qilib, uning ichidan so‘roq gaplar ajratib olinadi. O‘qituvchining bayonida ham induktiv, ham deduktiv usul ishlatilishi mumkin. Grammatik materialni tushuntirishda odatda induktiv usul ko‘proq ishlatiladi. Grammatika va orfografiyadan yangi mavzu bir necha tushunchalarni yoritish yo‘li bilan tushuntiriladi. Masalan morfologiyadan «So‘z tarkibi» 13 bo‘limi ichida «O‘zak», «So‘z yasovchi qo‘shimchalar», «So‘z o‘zgartuvchi qo‘shimchalar» mavzulari o‘rganiladi. Tushunchani yoritish uchun uning asosiy belgilari, ya’ni ushbu tushunchaning mazmunini yoritadigan, tilning asosiy tarkibiy qismi sifatida boshqa tushunchalardan farqini yoritib berdigan belgilarini ko‘rsatish zarur. «Sifat» tushunchasining mazmunini yoritishda o‘qituvchi uning belgilarini, otga bog‘lanib kelishini shuday tushuntirishi kerakki, bu belgilar sifatni boshqa so‘z turkumlaridan farqlashga imkon bersin. Ushbu usul o‘quvchilarni so‘z turkumlarini bir biridan nafaqat ma’nosiga ko‘ra, balki belgisiga ko‘ra ham ajrata olishga o‘rganadilar. Masalan, aqli zaif bolalar otni sifatdan farqlashda uning birlik va ko‘plikda qo‘llanishi, egalik va kelishik bilan turlanishini; sifat esa turlanmasligini anglab oladilar. Otni fe’ldan farqlashda uning egalik va kelishik qo‘shimchalari bilan tuslanishi, fe’l esa zamon bildirishini tushunib oladilar. Aqlan zaif bolalar tovush, so‘z, kelishik, zamon kabi va boshqa grammatik tushunsqchalar haqida asosan amaliy mashg‘ulot davomida bilim oladilar. Amalda xar bir o‘quvchi tovush, so‘zning nimaligini biladi, o‘qituvchi masalan, feql zamonlarini tushuntirayotganda « hozirgi zamon», «o‘tgan zamon», «kelasi zamon»larni voqelikka bog‘lab tushuntiradi. O‘quvchilar zamon haqidagi tushunchalarni egllab oladilar va voqelik gapirish vaqtida, gapirib bo‘lgandan so‘ng, gapirishdan oldin bo‘lishi mumkinligini anglab oladilar. Shu uch zamonda kelgan fe’llarga o‘qituvchi o‘zi misollar keltiradi va o‘quvchilarga o‘z misollarini toptiradi. So‘ngra «fe’llar uch zamonni bildiradi» , degan xulosa chiqariladi. Shunday qilib, ta’lim maktabida grammatika va imloga o‘rgatishda umum qabul etilgan o‘qituvchining bayoni, suhbat, amaliy ishlar kabi usullar ishlatiladi. Ma’lum bir usulni qo‘llashda turli o‘qituv vositalari, pedagogik texnologiyalar qo‘llaniladi. O‘qituv vositalarining ko‘zi bilan ko‘rib - video, qulog‘i bilan eshitib - audio, ko‘rib va eshitib - audio-video idrok etadiganlari mavjud. Grammatika va imlo darslarida ko‘rib idrok etish uchun mo‘ljallangan o‘qituv vositalariga darslik, rasm, jadval, doskaga yozilgan yozuvlar, tarqatma materiallar, kartochkalar va boshqalar kiradi. 14 II.BOB.TO‘G‘RI YOZUVNI O‘RGATISHGA OID ISHLARNI TASHKIL ETISH YO‘LLARI, USULLARI. 2.1 Boshlang’ich sinflarda grammatik mashqlar va ularning turlari, uyushtirilishi. Ta’lim maktabda ona tili o‘qitish metodikasida olimlardan Gnezdilov M. F. , Smirnova Z. N. , Aksyonova A. K. , Voronkova V. V. , Ko‘do‘kbayeva S. , Kolevatova L. I., Raxmanova V. S. va boshqalar fikricha grammatika va orfografiyaga o‘rgatish samarali bo‘lishi bolaning analiz va sintez qilish kobiliyatini rivojlantirish bilan chambarchas bog‘likdir. Bu ishlarni ular ikki boskich bo‘yicha tashkil kilishni tavsiya etadilar: 1. tayyorgarlik; 2. almashtirilayotgan tovushlarni eshitish yo‘li bilan va talaffuz jixatdan farklash. Birinchi boskichda og‘zaki nutqni o‘stirish, almashtirilayotgan xar bir tovushning talaffuzini aniqlash va uni eshitish yo‘li bilan ajratish, idrok etish, tovushlar ketma-ketligini aniklashga o‘rgatiladi. Bu boskichda olib boriladigan ishlar kuyidagilardir: -ko‘rish, eshitish, taktil (sezish yo‘li bilan) idrokini rivojlantirish, talaffuz etish yo‘li bilan so‘zni bo‘g‘inlarga, tovushlarga ajratish; so‘z ichida tovushlar o‘rnini aniqlash, so‘zdagi tovushlarning ketma-ketligini aniklash. Ikkinchi boskichda almashtirilayotgan tovushlarning talaffuz kilinishi aniklanadi va eshitish jixatdan o‘xshash tovush, bo‘g‘in, so‘fzlarni kiyoslash ishlari olib boriladi. (unli, undosh, jarangli, jarangsiz) Bu boskichning asosiy maksadi - tovushlarni bir-biridan farklashdir. Grammatik tahlil-tarkib usuli yozuv darsining xar bir bosqichida ishlatiladi. Fonetik, morfologik, sintaktik tahlil ketidan yozish, yozilgan matnni tahlil etish, nuqtalar o‘rniga kerakli xarflarni yozish, so‘zlarni bir biridan ajratish, buyum nomi, harakati, belgisini bildiradigan so‘zlarni guruxlarga jamlash, gap tuzish va shu kabi dastur bo‘yicha olib boriladigan ishlar o‘quvchilarning nafaqat analiz- sintez qilish malakalarini, balki kuzatuvchangligi, diqqati, tafakkuri, idroki va 15 boshqa psixik jarayonlarning rivojlanishini ta’minlaydi, o‘quvchilarning bilish faoliyatidagi kamchiliklarini korreksiyalash imkonini beradi. Ta’lim maktabida ona tili va yoquv darslarida grammatik tahlil usuli muhim ahamiyatga ega bo‘lgan va eng ko‘p ishlatiladigan usullardan biridir. Grammatik tahlil orqali o‘quvchilarning grammatika va imlodan olgan nazariy bilimlarini nutqiy amaliyotga tatbiq etish ko‘nikmalari shakllanadi. Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, aqli zaif bolalar nazariy bilimga ega bo‘la turib, qoidalarni yod olib, biroq ularga amal qilmasligi mumkin. Bunday kamchilik nazariyaning amaliyotdan ажралиб qolishi natijasida vujudga keladi. Aqli zaif bolalar egallab olgan bilimlarini mustaqil ravishda amaliyotga tadbiq eta olmaydilar. Grammatik qoidadan mashqka o‘tish – grammatik nazariyani grammatik amaliyot bilan bog‘lash demakdir. Grammatik tahlil усули xarakteriga ko‘ra analitik mashq bo‘lib, o‘tilganlarni qaytarish va mustahkamlash, grammatika va imlodan o‘quvchilar bilimini nazorat etish va baholash maqsadida o‘tkaziladi. Ta’lim maktabda mazmuniga ko‘ra grammatik tahlilning to‘rt xili qo‘llanadi: fonetik, morfologik, sintaktik va aralash . Fonetik tahlilda so‘z ichidagi bo‘g‘in, tovush va xarflar ajratiladi, ularning turlari (unli, undosh, jarangli, jarangsiz) aniqlanadi. Ushbu turdagi tahlilda tovush artikulatsiyasi, qanday talaffuz etilishi va yozuvdagi uning belgisi - harf shakliga ham alohida e’tibor beriladi. Morfologik tahlil ikki yo‘nalishda o‘tkaziladi: so‘z tuzilishi va so‘z turkumlariga ko‘ra. So‘z tuzilishi tahlilida o‘zak, so‘z yasovchi va so‘z o‘zgartuvchi qo‘shimchalar, o‘zakdosh so‘zlar farqlanadi. So‘z turkumlariga ko‘ra tahlilda o‘quvchilar so‘zga svol berib, qaysi so‘z turkumi ekanligini aniqlaydilar, ma’nosi(nimani bildirishi)ni, ayrim grammatik belgilarini aytib o‘tadilar. Masalan paxtakor so‘zi kim? so‘rog‘iga javob bo‘lishi, so‘z turkumlaridan otga kirishi, birlikda kelishi aniqlanadi. Ot so‘z turkumini таҳлил etishda avval so‘roq beriladi, narsa номини bildirishini, bosh kelishik shaklida 16 ekanligi, birlik yoki ko‘plikda kelishi tahlil etiladi. Agar egalik qo‘shimchasi bo‘lsa shaxsi aniqlanadi. Grammatik tahlil xajmiga ko‘ra to‘liq yoki qisman bo‘lishi mumkin. To‘liq tahlilda nafaqat o‘rganilayotgan grammatik hodisa, balki ilgari o‘rganilganlari ham tahlil etiladi. Masalan , ta’lim maktabning oltinchi sinfida «o‘qidim» , so‘zini tahlil etganda , so‘roq berish bilan fe’l ekanligi, uning bosh shakli (o‘qi), bo‘lishli yoki bo‘lishsizligi (bo‘lishli), shaxsi (1 shaxs), soni (birlik), zamoni (o‘tgan zamon) aytiladi. To‘liq bo‘lmagan, qisman tahlilda esa faqat o‘rganilayotgan grammatik hodisagina tekshiriladi. Shakliga ko‘ra grammatik tahlil og‘zaki, shartli belgilar bilan, yozmalarga bo‘linadi. Boshlang‘ich sinflarda ko‘proq shartli belgilar yordamida og‘zaki tahlil o‘tkaziladi va ba’zan yozuvga tushiriladi. Og‘zaki tahlilni sintetik mashq bilan bog‘lab o‘tkazish qulay bo‘lib, unda o‘quvchilardan o‘z fikrlarini tushuntirish , isbotlash va bog‘lanishli bayon qilish talab etiladi. Yozma tahlil, ko‘p vaqt talab etishiga, yozuvdagi texnik qiyinchiliklarga qaramay, turli yozuvlar va sxemalar vositasi bilan quyidagicha bajariladi: 1. So‘z ustiga yoki yoniga (qavs ichida) so‘z turkumi, uning shakli qisqartirib masalan ot-o. , sifat-s. , fe’l-f. ,1shaxs-1sh . kabi yozib qo‘yiladi. 2. Ot tagiga bir to‘g‘ri chiziq, sifatga to‘lqinli, fe’lga ikki to‘g‘ri chiziq chiziladi. Gap bo‘laklari ham xuddi shunday belgilanishi mumkin. 3. So‘zning morfologik tarkibini turli belgilar bilan ko‘rsatish mumkin. Masalan, gul-zor-ning, pax-ta-kor-lar kabi yoki kuyidagi sxemaga solib yozish: So‘z O‘zak So‘z yasovchi qo‘shimcha So‘z o‘zgartuvchi qo‘shimcha Gulchi Paxtazorga Gul paxta Chi zor ga 17 Bog‘bonchilik Bog‘ bon chilik Grammatik tahlil mavzuni o‘rganish izchilligiga qarab ma’lum tartibda o‘tkaziladi. Masalan, so‘zning tarkibi yuzasidan og‘zaki hamda yozma tahlilda ham avval o‘zak, so‘z yasovchi , so‘ngra so‘z o‘zgartuvchi qo‘shimchalar ajratiladi. So‘z turkumlarini tahlil qilishda esa mavzuni o‘rganishdagi izchillikga asoslanadi. Masalan, har bir so‘zga so‘roq berib, nimani bildirishi, so‘z turkumining nomi, birlik va ko‘plik - otda; fe’lning bo‘lishli yoki bo‘lishsizlikni bildirishiga aytiladi. Keyingi sinflarda esa qo‘shimcha, masalan otning kelishigi, agar egalik qo‘shimchasi bilan kelgan bo‘lsa, shaxsini ham; fe’lning esa shaxs- soni, zamoni ham aytiladi. 1. Gap bo‘laklari jixatidan tahlilda so‘zga so‘roq berib, avval ikki bosh bo‘lak (avval ega, so‘ngra kesim) keyin esa ikkinchi darajali bo‘laklar (avval ega va kesimga bog‘lanib kelgan, so‘ngra ikkinchi darajali bo‘laklarga bog‘lanib kelgan, ikkinchi darajali bo‘laklar). Boshlang‘ich sinf ona tili darslarida mustaqil ish metodi asosan o’rganilgan mavzuni mustahkamlash qismida mashqlar ishlash jarayonida qo’llaniladi. O’quvchilar o’qituvchining topshirig‘i bilan mustaqil ishlarni og‘zaki yoki yozma shaklda bajaradilar. Topshiriq qiyin va ko’p vaqtni olmasligi, o’quvchilar kuchi etadigan qilib, muayyan vaqt ichida bajarishga mo’ljallangan bo’lishi kerak. Mustaqilishlashuchuntopshiriq 1-sinfdan boshlabberiladiva u asta-sekinmarakkablashtirilibboriladi. 1-sinfda “Yozganso’zlaringiznilug‘atdantekshiring”, “Rasmgaqarabsabzavotnomlarini alifbo tartibidayozing”, “Rasmnikuzating. Undatasvirlangannarsalarnianiqlangvaularningnominiyozing” kabi topshiriqlar beriladi. Masalan, 88- mashqda“O’lkamdabahor” mavzusidasyujetlirasmberilgan. O’quvchilarrasmnikuzatib, narsanomlariniyozadilar. Bundabiro’quvchi 5ta, ikkinchio’quvchi 10ta vahokazoso’zyozishimumkin. Aslidarasmda 30 tadanortiqnarsatasvirlangan: tog‘, osmon, bulut, qor, terak,tol, o’rik, ko’ylak, shim, tufli, mayka, lenta, soch, 18 bosh, qir, dala, o’t, gul, qo’l, oyoq, quloq, ko’z, burun, yuz, og‘iz, barmoq, bo’yin, qorin, yubka, jemper, daraxt vahokazo. Bu o’quvchilarninge’tiborbilankuzatishga– kuzatuvchanlikkao’rgatadi. Analiz-sintezmetodi savodo’rgatishdarslarigarus- tuzemmaktablarivatataro’qituvchilariningfaoliyatiorqalikiribkelgan. Ona tili ta’limi jarayoniga analiz-tahlil grammatik hodisaning muhim belgilarini aniqlash maqsadida, o’rganilgan grammatik tushunchaning yangi qirralarini ochish va mustahkamlash maqsadida tadbiq etiladi. Fonetik, leksik, morfologik va sintaktik tahlil shu metodning amalda namoyon bo’lishidir. Sintez qismlarga bo’lib o’rganilgan grammatik materialni yaxlitlashdir. Masalan, ot, sifat, fe’l, son kabi so’z turkumlari o’rganilayotganda ularga oid so’zlar berilib, ular ishtirokida gap tuzish, aralash berilgan so’zlardan gap tuzish, aralash berilgan gaplarni voqealar rivoji asosida tartiblashtirib matn tuzish, mazmunan tahlil qilingan rasm asosida hikoyacha tuzish kabi ishlarda sintez metodi namoyon bo’ladi. Analiz-sintez metodida ham o’quvchilarni faollashtirish o’qituvchining o’quvchilarga beradigan savol va topshiriqlariga, ishni tashkil etish shakllariga bog‘liq bo’ladi. Indukstiya metodida o’quvchilar o’qituvchi tavsiya etgan til dalillarini kuzatadi, tahlil qiladi va shu asosda xulosa va ta’riflar keltirib chiqaradi. Dedukstiya metodida o’quvchi tayyor qoida – ta’rif bilan tanishadi va uning mohiyatini til dalillari asosida ochadi. Bu metodlarning samarasi o’qituvchining savol-topshiriqlari mazmuni grammatik hodisaning muhim tomonlariga yo’naltirilganligiga, izchilligiga, faoliyatni tashkil etish shakllariga, o’quv vositalari (darslik, turli xarakterdagi lug‘atlar, rasm, jadvallar, texnik vositalar)ga bog‘liq bo’ladi. Xulosa qilib aytganda yuqoridagi barcha metodlarning muvaffaqiyati o’qituvchining beradigan savol-topshiriqlariga bog‘liq. Yo’l-yo’lakay duch kelgan savollar bilan kichik yoshdagi o’quvchining anglash faoliyatini ishga solish kutilgan natijani bermaydi. 19 So’ngi yillar davomida ta’lim tizimiga an’anaviy metodlar bilan birga pedagogik texnologiya, zamonaviy pedagogik texnologiya, o’qitish texnologiyasi kabi tushunchalar kirib keldi. Bular mazmunan bir ma’noni anglatishini pedagoglar o’z tadqiqot ishlarida qayd etmoqdalar. 2.2 To‘g‘ri yozuvni o‘rgatishga oid ishlarni tashkil etish yo‘llari, usullari. Mavzu: Sifat – so‘zturkumi . Darsningmaqsadi: ta’limiy: o‘quvchilargasifatso‘zturkumi, gapdagivazifasi ularniboshqaso‘ztur kumlaridanajratishgao‘rgatish,sifatso‘zturkumiyuzasidanbilimnimustahkamlash. FK1: sifat va ularning otga bog‘lanishini , gapdagi vazifasinibilishi; tarbiyaviy: o‘quvchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash va ular ongiga axloqiy-ma'naviy fazilatiarni, mehnatsevarlikni singdirish, mustaqil fikrlashga o‘rgatish: TK5: milliy bayramlarni, milliy qadriyatlarni, o‘zi yashab turgan tarixiy obidalarni bilish va ularni bir-biridan farqlash; rivojlantiruvchi: sifatlardannutqdao‘rinlifoydalanishmalakalarinihosilqilish. Chiroylivato‘g‘riyozuvko‘nikmalarinirivojlantirish, darslikbilanmustaqilishlashgao‘rgatish, o‘zfikrlarinierkin, ravonbayonqilaolishko‘nikmavamalakalarinirivojlantirish. FK2: mavzuga oid so‘zlarni og‘zaki va yozma nutqda qo‘llay oladi, TK2: media vositalaridan, didaktik materiallaridan foydalanib, topshiriqlarni bajarish. Darsningturi: yangibilim,ko‘nikma,malakanishakllantirishdarsi. Darsningmetodi : analiz-sintezmetodi,suhbatmetodi. Darsningjihozlari: shaxsvanarsarasmlari,tarqatmamateriallar. Darsningborishi: I.Tashkiliyqism: II. O‘tilganmavzunimustahkamlash. Husnixatdaqiqasi: Dum-dumaloq jajji oy Chaqib yesang g‘ij-g‘ij moy. (Yong‘oq) 20 263- mashq shartiasosidaqanday ?, qanaqa ? so ‘ roqlarigajavobbo ‘ lganso ‘ zlarningtagigato ‘ lqinlichizilganligiko ‘ riladi . Sifatlarnimaningbelgisinibildirgan ? degansavolbilanmashqtekshiriladi . III . Yangimavzunibayoni . Doskagaolma , gul , sinf , xona , qalampir , bolaningrasmlariilibqo ‘ yiladi . O ‘ quvchilarbilanquyidagisavol - topshiriqlaryordamidasuhbato ‘ tkaziladi . Rasmlarkuzatiladi . Rasmdatasvirlangannarsalarningnominiaytishkerakligiuqtiriladi .. - Qandaygul ? ( Qizilgul .) - Qizilso ‘ zigulningnimasinibildiradi ? (Ranginibildiradi.) - Qandayqalampir? (Achchiqqalampir.) - Achchiqso‘ziqalampirningnimasinibildiradi? (Ta’minibildiradi.) -Qanday bola? (Aqlli bola.) -Aqlliso‘zibolaningnimasinibildiryapti? (Bolaningxususiyatinibildirayapti.) -Qandaysinf? (Ozodasinf.) - Ozodaso‘zisinfningnimasinibildiradi? (Tozaekanliginibildiradi.) -Ozoda, shirin, qizilso‘zlaribitta nom bilannimadeyiladi? (Sifatdeyiladi). -Sifatlarnimalarningbelgisinibildiradi. (Shaxsvanarsalarningbelgisinibildiradi.) -Shu so‘zlargaso‘roqbering. (Ozoda — qanday?,achchiq — qanday?, qizil — qanday? aqlli — qanday?) Suhbatyakunidabiro‘quvchigaxulosachiqartiriladi: narsa-buyum, shaxslarningbelgisinibildirib, qanday?,qanaqa? so‘roqlarigajavobbo‘lganso‘zlarsifatso‘zturkumidagiso‘zlardeyiladi. O‘quvchilarga d arslikdagi 264-mashq yuzasidansuhbatuyushtiriladi. “Intervyu” metodinio‘tkazishshartitushuntiriladi. Bu metodo‘quvchilarningog‘zakinutqinio‘stiradi, mustaqilfikrlashgao‘rgatadi .O‘quvchilardanbirigazetamuxbiribo‘lib, mashqgabog‘labqishfaslivaqishki o ‘yinlarhaqidaintervyuoladi. O‘quvchilargaquyidagisavollarbilanmurojaatqiladi. 21 — Qishdayog‘ganqorninimaga o ‘xshatasiz? — Bolalarningqalbinimagao‘xshaydi? — Ularnimalargatalpinishadi? — Zarrachalarnimalargao‘xshaydi? — Qizchaningqo‘liganimaqo‘ndi? — Nimauchunqorqizchaningqo‘lidaeribketdi? — Bolalarqishdaqandayo‘yinlaro‘ynashadi? — Savollargajavobolingach, sifatlarnianiqlab, o‘zibog‘langanso‘zbilanko‘chirishvazifaqilibberiladi.O‘quvchilarsifatlarniozi‘ib og‘langanso‘zbilanquyidagichayozadilar: (Beg‘uborqalbi , daryodayto‘lib, ko‘m-ko‘ko‘tloqlar,oppoqkapalaklar,oppoqhovuchiga, tip- tiniqshudring,oqchoyshabga,oppoqqorlarni) Lug ‘at ishi : beg‘ubor — g‘uborsiz, gardiyo‘q. Shudring — tongdabarglargatushadigantomchi. Sifatlarko‘pinchaotlargabog‘lanib, gapda ikkinchidarajalibo‘lak vazifasidakeladi. Sifatlartagigato‘lqinlichiziqchiziladi. IV.Yangimavzunimustahkamlash. So‘ngog‘zakiquyidagi “Sifatlarini top!” ta’limiyo‘yino‘tkaziladi. Buninguchunmashqmatnidagisifatlaryozilganvatmandoskagailibqo‘yiladi. O‘quvchiningvazifasiso‘zlarniingliztilidaginominiaytib, anashusifatgamosotlarniingliztilidayozibchiqadilar. 22adjective (sifatlar) Clear (tip-tiniq)white(oq) Dark green (ko ‘m-ko ‘k) Sincere (b eg‘ubor) 1 -topshiriq 265-mashq. Matnni o‘qi ladi . Qanday? qanaqa? so‘roqlariga javobbo‘lganso‘zlarnio‘zibog‘langanotbilanbirgabelgilanadi. Darslikdagi 265-mashq o‘qiladi so ‘roqlar yordamida sifatlar aniqlanib, gapdagi vazifasi aytiladi. Ko‘m-ko‘k., zarrin , yam-yashil ,sovuq , sevimli ,yangi , yashil (qanday?) Novdaso‘zigama’nodoshso‘z - nihol shox, Lug‘atishi: zarrin — yarqiroq Sifathaqidagibilimlarnimustahkamlashuchun test olinadi. 1. Sifatlarberilganqatornibelgilang. a) Handalak, hissa, chiroyli. b) Aqlli, dono, dumaloq. d) yozdi, chizdi, o‘qidi. e) olti,besh,yigirma. 2. Sifatturkumidagiso‘zqatnashgangapnibelgilang. a) Halima kitobnio‘qidi. b) Sen sariqko‘ylagingnikiyasanmi? d) Salim oltinchisinfdao‘qiydi. e) MalikaMadinabilandugona. 3. … shamolesdi. Nuqtalaro‘rnigamossifatni toping. a) toza b) mayin d) ajoyib e) sariq V. Darsniyakunyasashvabaholash. Darsdafaolishtiroketgano‘quvchilarbaholanadi. VI. Uygavazifa. 267-mashq matnnio‘qibberiladi. So‘roqlaryordamidasifatlarnitopib, o‘zibog‘langanso‘zbilanko‘chirishlozimligitushuntiriladi. 23 umriqisqa ,o‘jar barg ,qo‘ng‘irtusga ,daydishamolning ,yangibarglar. 24 Xulosa Yoshlikda olingan bilim toshga o‘yilgan naqsh kabidir – degan edi buyuk‖ allomalarimizdan biri. Shunga ko‘ra, boshlang‘ich sinfda egallangan bilimni kelgusidagi bilimlar uchun poydevor deb atasak, noto‘g‘ri bo‘lmaydi. Poydevor qanchalik mustahkam bo‘lsa, qurilajak imorat ham shunchalik ko‘p yil, balki asrlarga ham asqotadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga ta‘lim- tarbiya beruvchi o‘qituvchiga juda ko‘p narsa bog‘liq bo‘ladi.Hozirgi zamon boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi erkin fikrli keng dunyoqarashli, izlanuvchan, intiluvchan, yangiliklarni tezda ilg‘ab oluvchi va innovatsion texnologiyalardan boxabar bo‘lishi lozim.Shundagina u ko‘zlagan maqsadiga yetishadi. Ona tili darslarida imloviy bilimlarni takomillashtirishning samarali metod va usullarini tanlay bilish hozirgi kun tilshunoslik ta‘lim tizimi oldida turgan eng muhim vazifadir. O‘quvchilarda imloviy bilimni shakllantirishni savod o‘rgatish davridanoq boshlagan ma‘qul. Chunki, bu bilimlar ta‘limning keyingi bosqichlari uchun zarur bo‘ladi. Shuningdek, imloga oid tushunchalarni faqatgina ona tili darslarida emas, balki o‘qish, matematika, tabiatshunoslik, musiqa, odobnoma va boshqa darslarda ham kerakli o‘rinlarda shakllantirib borilsa, ko‘zlangan natijaga erishish mumkin. O‘quvchilarning imloviy bilim va tushunchalarini rivojlantirish uchun yangi pedagogik texnologiyalar, interfaol usullardan va qiziqarli o’yinlar foydalanish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bolaning ongi va tafakkuri endi shakllanib kelayotgan boshlang‘ich sinflarda o‘qituvchining mahorati, uning zamonaviy texnologiya va qiziqarli o’yinlarni ta‘lim jarayoniga mohirona tadbiq eta olishi, ta‘limning yangi-yangi yo‘l va usullarini izlashi, ilg‘or pedagogik tajribalardan ijodiy foydalana olishi juda muhimdir. Ona tili darslarini yangi pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish, yangi metodlardan samarali, unumli va o‘rinli foydalanish kutilgan natija beradi. 25 Chunki, qiziqarli o’yinlar pedagogik texnologiyaning har bir ko‘rinishi bolani fikrlashga, o‘z shaxsiy munosabatlarini izhor qilishga, ijod qilishga undaydi. Ayniqsa, ―Klaster , ―Bumerang , ―Aqliy hujum , ―Dumaloq stol ,‖ ‖ ‖ ‖ ―Muammoli vaziyat kabi yangi pedagogik texnologiyalardan unumli va o‘z ‖ vaqtida foydalanilsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi. O‘quvchilarning imloga oid bilimlarini aniqlashda diktant va bayonlarning ahamiyati ham juda katta. Chunki, diktant va bayonlar o‘tilgan mavzular yuzasidan olingan bilimlarni yaqqol aks ettirguvchi ko‘zgudir. Tekshiruv diktantlari yozdirayotganda o‘qituvchi o‘tilgan mavzularga oid, imloga oid tushunchalarni aytib, ogohlantirib o‘tishi lozim. Bayonlar ham o‘quvchilarning imloviy bilimlarini mustahkamlashga yordam beradi. Bayonlar, diktantlardan farqli o‘laroq, o‘quvchilarning so‘z boyligini oshirishga, erkin, mustaqil fikrlay olishga, ijodiy faollikni ta‘minlashga xizmat qiladi. Yuqorida sanab o‘tilgan omillarni hisobga olgan holda, boshlang‘ich sinf o‘qituvchilariga quyidagicha tavsiyalar berish mumkin: - ona tili darslarida o‘quvchilarning imloga oid bilimlarini takomillashtirishning eng maqbul usul va metodlarini ishlab chiqish; - fanlararo integratsiyani to‘g‘ri tashkil etish, ya‘ni nafaqat ona tili darslarida, balki matematika, o‘qish, musiqa, odobnoma va shu kabi o‘quv fanlarini o‘tayotganda ham imloga oid tushunchalarni shakllantirib borish; - tekshiruv diktantlari va bayonlar vositasida o‘quvchilarning imloga doir bilimlarini mustahkamlash, tekshirish, lozim bo‘lsa, qo‘shimcha darslar tashkil etish; - an‘anaviy dars o‘tish tizimini inkor etmagan holda, innovatsion usullardan foydalanib, darslarni yanada qiziqarliroq , yanada samaraliroq o‘tkazish va bu orqali o‘quvchilarni bilimga chanqoq, keng 26 dunyoqarashli va erkin fikrlovchi insonlar bo‘lib yetishishlariga imkon yaratish; - ona tili darslarida o‘quvchilarning aylanma daftaridan tashqari, kichik ―Imlo lug‘ati daftarini ham tashkil etish, bu daftarda imlosi qiyin va‖ biroz tushunarsiz bo‘lgan so‘z va iboralarini qayd ettirib borish; - o‘quvchilarda imloviy bilim va malakalarni hosil qilish uchun, o‘z navbatida o‘qituvchi ham tinimsiz izlanish, yangiliklardan boxabar bo‘lib turish, o‘z ustida ishlash, o‘quvchilar bilan individual va jamoaviy ishlash, ta‘lim yangiliklariga oid turli konferensiya, seminar va yig‘inlarda ishtirok etib borishi lozim bo‘ladi. Umuman olganda, o‘zbek tilining asosiy imlo qoidalariga rioya qilish, nafaqat o‘quvchilarning, balki shu yurt tuprog‘ida yashayotgan, jozibali tilimizda biyronbiyron so‘zlayotgan har bir fuqaroning burchidir. Imlo qoidalari biz uchun xuddi yo‘l belgilaridek bo‘lishi lozim. Buning uchun o‘quvchilarni bolalikdanoq bilimli, salohiyatli va aqli raso qilib tarbiyalash lozim. Shundagina, har qadamda, bot –bot duch keladiganimiz – imloviy xatoliklarning birmuncha oldi olinardi, deb o‘ylayman. 27 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI.ʻ 1 . O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.-Toshkent: O zbekiston, 1992, ʻ ʻ 65-b. 2 . O zbekiston Respublikasining Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning “Oliy ʻ Majlisga murojaatnomasi”. 2020-yil 29-dekabr. Kun.uz 3 . O zbekiston Respublikasining “Ta’lim to g risida” gi Qonuni. 2020 yil ʻ ʻ ʻ 23 sentabr O RQ-637 son. Lex.uz ʻ 4 . Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O zbekiston davlatini ʻ birgalikda barpo etamiz. -Toshkent: O zbekiston, 2016. - 56 B. ʻ 5 . Mirziyoyev. Sh.M. “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz”. - T.: O zbekiston, 2017. 473 b. ʻ 6 . I.A. Karimov “Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch” Toshkent “Ma’naviyat” 2008 y. 7 . Rafiyev A., Muxamedjanova G. “O zbek tili” (9-sinf darslik) T.: – ʻ 2019„O qituvchi“ nashriyot 10-bet ʻ 8 . Avliyoqulov N.X. “Zamonaviy o qitish texnologiyalari” (o quv ʻ ʻ qo llanma).- Buxoro. Matbaa, 2001.- 68 b. ʻ 9 . Azizxodjaeva N.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. (O quv qo llanma) – T.: Moliya, 2003. 23-bet ʻ ʻ 11. Tojiboyeva D. “Maxsus fanlarni o qitish metodikasi” (o quv ʻ ʻ qo llanma) T:.2007 215-bet. ʻ 12. G.Boymurodova, X.Sattorova va boshqalar “O qish” (4-sinf o qituvchi ʻ ʻ kitobi) T.: “Sharq” 2017. 103-bet 13 . Muslimov N.A., Usmonboeva .H. va boshqalar “Innovatsion ta’lim texnologiyalari” (o quv qo llanma) – T.: 2015. – 208 bet. ʻ ʻ 14 . Ishmuhammedov R. “Innovatsion texnologiyalar yordamida ta’lim samaradorligini oshirish yo llari” (o quv qo llanma). –T.: Fan 2005 y ʻ ʻ ʻ 15 . Umarova M., Hamroqulova X., Tojiboyeva R.,,O qish kitobi” ʻ (Umumiy o rta ta’lim maktablarining 3-sinfi uchun darslik).-Toshkent: ʻ „O qituvchi,, ʻ 2019, 283-betlar. 28 16 . Jo rayev A. S. “Ta’limning interfaol usullari” (o quv qo llanma)ʻ ʻ ʻ Buxoro -2006 y. 17 . Qosimova K., Matjonov S., G ulomov X., Yo ldosheva Sh., Sariyev ʻ ʻ Sh. Ona tili o qitish metodikasi. (o quv qo llanma) Toshkent,2009. 176-bet. ʻ ʻ ʻ 18. Ismatova N., Zokirova S., Mo minova L., Rahimjonov D. va ʻ boshqalar ,,Tarbiya” (Umumiy o rta ta’lim maktablarining 2-sinfi uchun darslik) ʻ Toshkent ,,Gofur G ulom nomidagi nashriyot-matbaa uyi”, 2020, 26-bet. ʻ Internet saytlari 1. www.natlib.uz internet kutubxona 2. www.ziyonet.uz materiallari 3. www.kitob.uz 4. www.tdpu.uz 5. www.referat.arxiv.uz 6. www.testing.uz 7. www.math.com 29

Boshlang’ich sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida imlo qoidalarini o’rgatish metodikasi.

Купить