Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	69.5KB
Покупки	3
Дата загрузки	14 Февраль 2024
Расширение	docx
Категория	Педагогика

Boshlang’ich sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida sinfdan tashqari oʻqish darslarida o’zbek shoirlarining ijodini oʻrganish.

yordamida tavsif berish, ishning oxirgi bosqichida rollarga bo’lib o’qish
kabilarni tavsiya qilish maqsadga muvofiq. Qahramonlarga tavsif berishda
uning xatti-harakati bilan birga, tilning o’ziga xos xususiyatlaridan ham
foydalaniladi. Shoir ijodini ifodali o’qishga tayyorlanishda uning syujetini
bilish bilan birga, muallif tilini yaxshi tushunish zarur.
4-sinf “O’qish kitobi”da berilgan “Baqa bilan Taqa” (Aziz Abdurazzoq)
Masalida baqa timsoli orqali yozuvchi o’ziga mos bo’lmagan, o’ziga to’g’ri
kelmaydigan narsalarni orzu qilish va bu orzuni amalga oshirishda
boshqalarning maslahati, nasihatiga quloq solmay, o’z aytganidan
qaytmaydigan, o’jar kishilarni tanqid ostiga oladi. Baqa otlar kabi taqa bilan
tovush chiqarib yurishni, yurganda yerni jaranglatib, odamlarga bu dunyoda
o’zining borligini bildirib yashashni istaydi. U taqachining “Taqani o’ylama,
uni otga chiqargan, senga taqa qoqsam, sakrashdan mahrum bo’lasan ... Sen
taqa bilan yo’rg’alay olmaysan. Yo’rg’alashni ham otga chiqargan”, “Sen
borligingni bildirib yurmoqchi bo’lsang, sayrab yuraver” deyishlariga quloq
solmaydi. Bu o’jarlik uning boshiga kulfat keltiradi: suv tagiga cho’kib
ketadi. Yonidagi baqalar bo’lmaganda halok bo’lishi ham tayin edi. Kech
bo’lsa ham baqa xatosini anglab yetadi, taqachi oldida xijolat chekadi. Bu
holatlar o’quvchini o’z hayotiga, xatti-harakatiga bir nazar tashlashga
undaydi. Ular o’z tengqurlari kabi yashash kerakligini anglaydilar.
Masal, axloqiy mazmunni kinoyaviy obrazlar orqali aks ettiradigan badiiy
asardir. U ko’proq she’riy tarzda yoziladi. Masalda inson xarakteriga xos
xususiyatlar kinoyaviy obrazlar – hayvonlar, jonivorlar va o’simliklar
dunyosiga ko’chiriladi. Ko’pincha Shoir ijodining kirish qismida, ba’zan
oxirida qissadan xissa, ya’ni ibratli xulosa chiqariladi. Bu o’quvchilarni
ahloqiy tomondan tarbiyalashga katta imkon beradi. Masalda fikrning qisqa,
lo’nda, chiroyli va ifodali tasvirlanishi, tilining o’tkirligi va xalqchilligi
26

“yashirincha” tanqidning tili va uslubi Ezopga nisbatan berilib, “Ezop tili”
deyilgan va shu ta’bir joriy qilingan.
Ezop quldorlik jamiyati sharoitida hukmron doiralarning jirkanch
kirdikorlarini ochiqdan-ochiq tanqid qilish ilojini topolmagach, o’zining
satirik asarlarini kinoyaviy til va uslubda yozishga majbur bo’lgan. Feodal
istibdodi sharoitlarida yashab ijod etgan mashhur rus Masalchisi I. A. Krilov
ham, atoqli o’zbek Masalchisi Gulxaniy ham “ezop tili” da yozganlar.
Frantsuz shoiri Lafontenning Masallari ham mashhur. A. Navoiy
dostonlarining bir qancha epizodlari, “SHer bilan Durroj”, “Kabutar” singari
Masallari yaxshi xislatlarni tarbiyalashda katta rol o’ynaydi.
2.2 O’zbek shoirlarining ijodini o rganishʻ Sayido Nasafiy, Maxmur,
Gulxaniy o’rganish
O’zbek adabiyotida Sayido Nasafiy, Maxmur, Gulxaniy kabi shoirlar
O’zbek adabiyotida Sayido Nasafiy, Maxmur, Gulxaniy kabi shoirlar ham
Navoiy an’analarini davom ettirganlar, bolalarbop ko’pgina Masallar
yozganlar.
Hayvonlar, parrandalar, hasharotlar, gullar haqidagi majoziy asarlarni
bolalar qiziqib o’qiydilar. Mana shu nuqtai nazardan Sayido Nasafiyning
“Bahoriyot” (“Hayvonotnoma”) asari ahamiyatlidir. Nasafiyning Masallari,
axloqiy va tarbiyaviy Masalalarga doir fikr hamda qarashlari bolalarning
o’qish va tarbiyasida katta ahamiyat kasb etishi bilan birga, ularning
kitobxonlik doirasini ham kengaytiradi.
Mashhur Masalnavis Gulxaniyning “Toshbaqa bilan CHayon”, “Maymun
bilan Najjor” Masallari boshlang’ich sinf o’quvchilarining yoshiga mos
23

4. O’quvchilarning sharqona milliy urf-odat, an`analar haqidagi bilim
darajasi.
5. Qomusiy ma`rifatparvar, mutafakkirlar hamda hozirgi zamon shoir,
yozuvchilarning ijodiyotidan namuna bilishlari. Mazkur qoidalar bog`chada
sodda holda qo’llaniladi.
Yuqoridagilarni aniqlashda suhbat, anketa usullaridan foydalanish
o’rinlidir. SHundagina har bir o’qituvchi-tarbiyachilarning betakror, bir-
biriga o’xshamagan tarbiyaviy tadbir rejalari bunyodga keladi. Bunday rejalar
tarbiyaviy ta`sirga ega bo’lib maqsadga erishtira oladi.
1.3 Ishlarni tashkillashtirish va ularni xulosalash
Tarbiyaviy tadbirlarni rejalashtirishda «Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy
tushuncha va tamoiyllari» dasturi. O’zbekiston
Respublikasi «Kamolot ijtimoiy harakati» dasturi mos qilib olindi.
Quyidagi keltirilgan reja tahminiy bo’lib, o’z shart-sharoitingizga qarab
ijodiy o’zgarishlar kiritish mumkin.
Tarbiyaviy tadbirlar rejalaridan namunalar
dastlabki rejaga O’zbekiston Respublikasi Xalq Ta`limi Vazirligi «Madaniy
merosga - ixlos» yuzasidan tuzilgan Nizom asos qilib olindi, u quyidagi
mazmunga ega:
1. Vatan g`ururi – kamolot mulkining asosi (I-II sinflar uchun).
a) tug`ilgan uy, ko’cha, shahar va o’lkalarining tarixi.
b) bir bolaga etti qo’shni ota-ona ekanligi.
v) atrof tabiatidagi o’simliklarning nomi va uni muhofaza qilish.
g) o’lka tarixiga oid (tarixiy, obidalar, kimlar yashagan, iqtisodiy boyligi,
san`ati va kelajak rejalar) ma`lumotlar.
e) kindik qoni to’kilgan joyning tuprog`i aziz hissini singdirish.
Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar o‘quv-chilarning qiziqishi,
14

axloqiy-estetik tarbiyalashning muhim vositasi sifatida qaraladi. Sinfdan
tashqari o qishning maqsadi – kichik yoshdagi o quvchilarni bolalarʻ ‟
adabiyoti va xalq og zaki ijodining xilma-xil namunalari bilan tanishtirish,
‟
ularda kitobxonlik madaniyatini tiklab tarkib toptirishdir. Sinfdan tashqari
o qish dasturining mazmuniga ko ra ta limning har bir bosqichida ikki asosiy
ʻ ʻ ‟
bo lim ajratiladi: 1-bosqichda o qish doirasi, ya ni o qitiladigan kitoblar va
‟ ‟ ‟ ʻ
ularni qaysi tartibda o qish bilan tanishtirish yuzasidan o quvchilarga
ʻ ‟
ko rsatma beriladi. 2-bosqichda shu o quv materiallari asosida bilim,
ʻ ‟
ko nikma va malakalar shakllantiriladi. Umumiy o rta ta limning davlat
‟ ʻ ‟
standartlari va o quv dasturiga ko ra 1-sinfda sinfdan tashqari o qish
ʻ ‟ ʻ
mashg ulotlarida savod o rgatish darslarida hosil qilingan ko nikma va
ʻ ‟ ‟
malakalar asosida bolalarning ona-vatan, istiqlol, milliy qadriyatlar haqidagi
tasavvurlartushunchalari kengaytiriladi, boyitiladi.
Sinfdan tashqari o qish va qiroatxonlik saboqlari 1-sinfda haftada 1 marta
ʻ
saboq o rgatish darslarining 20 daqiqasida bolalar badiiy adabiyoti bilan
‟
tanishtiriladi. Maqsad kichik yoshdagi bolalarda kitobga mehr uyg otish,
‟
mustaqil uquvlarini paydo qilishdir. Asosan bu sinf o quvchilariga kitob bilan
ʻ
muomala qilish, kitob o qish qoidalari, kitobni asrash, asar qahramonlarining
ʻ
hatti harakatini kuzatish, ijobiy tomonlarini o rganish, obrazli qilib qayta
ʻ
hikoya qilib berish bilim, ko nikma va malakalar shakllantiriladi. Bu sinf
‟
ovquvchilari uchun asosan rasmlarga boy kitoblar olinadi. O qituvchi
ʻ
bolalarning his-tuyg ularini o stiradigan kitoblarni o qib berish orqali
‟ ʻ ‟
mustaqil mamlakatimiz, uning go zal shaharlari, qishloqlari, milliy urf-
ʻ
odatlari, qadriyatlari, o tmishi, insonlarning orzu-istaklari bilan tanishtiriladi.
ʻ
Ularda bilimga havas uyg otadi
ʻ
2-sinfda o quvchilar kichik hajmdagi asarlarni o qituvchining yordami va
ʻ ʻ
topshirig i asosida mustaqil o qishga o tadilar. Bu sinfda 2 haftada bir marta
ʻ ʻ ‟
sinfdan tashqari o qish darsi o tkaziladi. Ona – Vatan va ota-bobolar jasorati,
‟ ʻ
8

rivojlantirishga, lug at boyligini oshirishga yordam beradi. Shuningdek‟
sahnalashtirilgan asarni tomosha qilgan o quvchining diqqati oshib xotirada
‟
saqlash qobiliyati o sadi. Hatto sahnalashtirish o quvchini har tomonlama
‟ ʻ
yo naltiradi, ya ni aktyorlik qobiliyatini rivojlantiradi, suxandonlik,
ʻ ‟
rejissorlik kabi kasblarga ilk tasavvurlarni o rgata boshlaydi[3]. Asarni
ʻ
sahnalashtirish davrida albatta o qituvchi rahbarlik qiladi. O quvchilar
ʻ ʻ
ifodali, obrazli, shuningdek qahramonlar harakatini to g ri bajarishlari,
ʻ ʻ
o qishlari o quvchilarda zavq-shavq uyg otib kitobga, badiiy asarga havas,
‟ ‟ ‟
uni o qib o rganishga intilish uyg otadi. Sinfdan tashqari o qish darslarida
‟ ‟ ʻ ʻ
o qituvchi o quvchilarni bolalar yozuvchilari va shoirlari bilan tanishtirib
ʻ ʻ
borishi lozim. Q.Muhammadiy, P.Mo min, Z.Diyor, A.Obidjon kabi
‟
yozuvchi va shoirlarning asarlari o quvchilarda katta qiziqish uyg otadi.
ʻ ʻ
Shuning uchun har bir maktab, ta lim muassasasi o quvchilar o rtasida turli
‟ ‟ ‟
mavzularda ijod ahli bo lgan shoir va yozuvchilar bilan uchrashuvlar tashkil
ʻ
etib turishi shart. Bunday uchrashuvlar o quvchilarni vatanni madh qilishga
ʻ
uni sevib ardoqlashga chaqiradi. Kitobni, asarni qanday paydo bo lishini, uni
ʻ
hurmat qilish asrab-avaylashni o rgatadi. Shunday qilib badiiy adabiyot,
ʻ
bolalar adabiyoti voqelikni haqqoniy aks ettirishi, yorqin obrazlar yaratishi
bilan bolalarda estetik did va ahloqiy sifatlarni mujassamlashtiradi. Ularda
hayot go zalligini idrok etishga o rgatadi. So z san ati badiiy asarda o z
‟ ‟ ʻ ‟ ʻ
ifodasini topadi. Xalq badiiy sovzning yosh avlod tarbiyasidagi kuch-qudrati
va jozibasiga qadim zamonlardanoq e tibor berib kelingan. Badiiy so z
‟ ʻ
xalqning barcha madaniy boyliklarini abadiylashtirgan. Buning uchun esa
o quvchi albatta xalq og zaki ijodini yaqindan o qishi lozim. Ertaklar-
ʻ ʻ ‟
yaxshilikka yetaklar deganlariday o quvchi ettaklar bilan tanishar ekan mard,
ʻ
jasur vatanparvar, mehribon bo lishga, topishmoqlar o qir ekan, topog on,
ʻ ʻ ʻ
bilimdon, zukko bo lishga intiladi[2].
‟
10

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi : Mustaqillikning ilk yillaridan boshlab yurtimizda
Prezident Islom Karimov rahnamoligida milliy qadriyatlarni qayta tiklash va
boyitish, jahon tamadduniga beqiyos hissa qo’shgan buyuk ajdodlarimiz xotirasini
abadiylashtirish hamda ularning boy ilmiy merosini o’rganish va ommalashtirishga
qaratilgan keng ko’lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Ana shunday ajdodlarimiz
orasida atoqli o’zbek shoiri, mutafakkir va davlat arbobi Nizomiddin Mir Alisher
Navoiy alohida o’rin tutadi.
Shoir qalamga olgan adolat, o’zaro hamjihatlik, oliyjanoblik, mehr-muruvvat, ota-
onaga ehtirom, donolik, miskinlarga yordam berish, xalqlar orasidagi do’stlik,
Vatan obodligi uchun ko’mak berish, yosh avlodni barkamol qilib tarbiyalash
singari yuksak insoniy fazilatlar mamlakatimizning zamonaviy taraqiyotida,
xususan, amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy hamda ma’naviy-ma’rifiy
islohotlarda o’z aksini topmoqda.
Kurs ishining maqsadi: Prezident Islom Karimovning “Yuksak manaviyat
- yengilmas kuch” asarida keltirilganidek, inson qalbining quvonchu qayg’usini,
ezgulik va hayot mazmunini Navoiydek teran ifoda etgan shoir jahon adabiyoti
tarixida kamdan-kam topiladi. Ona tiliga muhabbat, uning beqiyos boyligi va
buyukligini anglash tuyg’usi ham bizning ongu shuurimiz, yuragimizga avvalo
Navoiy asarlari bilan kirib keladi. Xalqimiz va yoshlarimiz uning bebaho merosi
bilan qanchalik oshno bo’lsa, jamiyatda ezgu insoniy fazilatlarning shakllanish
jarayoni shu qadar muvaffaqiyatli kechadi.
Kurs ishining vazifasi : Boshlang’ich sinflarda Ulug’ shoir va mutafakkir
asarlari umumta’lim maktablari, kollej va litseylarda hamda oliy ta’lim
muassasalarida keng o’rganilishi barobarida bastakor, musiqachi va mo’yqalam
sohiblari uchun ham bitmas-tuganmas ilhom manbai bo’lib xizmat qilmoqda.
Shoirning g’azallari asosida yaratilgan yangi-yangi qo’shiqlar, uning ijodiga
bag’ishlangan asarlar xalqimiz e’tiboriga havola qilinmoqda. Bu yosh avlodni
3

2.1 Boshlang’ich sinf ona tili va o’qish darslarida o’zbek
shoirlarining ijodini o rganish.ʻ
Boshlang`ich ta’limning asosiy vazifalaridan biri o`quvchilarning so`z
zahirasini boyitishdir. Bunda lug`at ustida ishlashga e’tibor qaratishimiz,
lozim. Ona tili bilan o`qish fanlarini doimo bog`lab borish maqsadga
muvofiq.
Bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchilar bilan ishlashda testlar bilan ishlash
ham yaxshi natija beradi. Ma’lumki respublikamizda o`quvchilar bilimini
baholashda test sinovlaridan unumli foyalanilmoqdalar. Masalan asarni
o`zlashtirishga ulgurmayotgan past o`zlashtiruvchi o`quvchilarga yozma
yoki og`zaki holda quyidagicha testlar bilan murojaat etish mumkin.
Kichkintoylarning katta dunyosini badiiy «kashf» etish, umuman
intellektual lirik qahramon yaratishda har bir shoirning o’ziga xos, izdividual
uslubi bor. Shunga muvofiq, qahramonlar bir tomondan o’zaro farqlansa,
ikkinchi tomondan, mushtarak xususiyatlarga ham ega. Ayniqsa bu o’ziga
xosliklar yosh shoirlar ijodida ham yaqqol kuzga tashlanadi. Chunonchim,
Safar Barnoyev she’rlarining qahramoni-kurashchan obraz-o’qishda
a’lochiligi, jamoat ishlarida ilg’orligi, tabiat sirlariga qiziquvchanligi,
hayotda jasurligi bilan sadoqatli do’st va qadrdon o’rtoq sifatida alohida
ajralib turadi. Uning hayot haqida o’z falsafasi bor. Bizni kurshagan olam
qahramon nazarida sirli bir jumboq bo’lib gavdalanadi. Lekin jumboq
jumboqligicha qochib ketavermaydi. Shoir uning siri va sababini bolalar
dunyoqarashiga mos tarzda badiiy psixologik tahlil qilish orqali ocha boradi.
Lirik qahramon bugungi farovon turmushimizning tub mohiyatini o’ylar
ekan, uning osonlik bilan qo’lga kiritilmaganligini qalbdan his etadi. Otalar
ishidan faxrlanish uning qalbida iftixor tuyg’ularini uyg’otadi:
Dadamning ko’llari miltiq ham ushlagan,
17

qahramonlarining xatti-harakatlari , fe’l-atvorlari, nutqiy o’ziga xosliklari
o’quvchining diqqatini o’ziga jalb qiladi.
3-sinf “O’qish kitobi” da “Qaysar buzoqcha” (O. Qo’chqorbekov),
“CHumoli va Tipratikan”, “O’jar Toshbaqa” (H. Yoqubov), “CHayondan
so’radilar” kabi Masallar joy olgan. Bu Masallarning qahramonlari ham
hayvonlar: buzoqcha, chumoli, tipratikan, toshbaqa, chayon. Majoziy
qahramonlarni tanlashda ham yozuvchi har bir hayvonning xususiyatidan
kelib chiqadi. Masalan, buzoqchalar arqondan bo’shatib yuborilsa, shataloq
otib, uzoq-uzoqlarga ketib qoladi. Qaysar buzoqcha ham to’dasidan ajralib,
bo’riga duch keladi, ya’ni ko’ngilsiz voqea yuz beradi. Buzoqcha orqali
onasidan uzoqlashib ketgan bolalar, vatanidan yiroqda turli kulfatlarga duch
kelayotgan kishilar nazarda tutilgan.
Shoir ijodining allegorik mazmuniga to’xtalmasdan, bosh qahramon
qiyofasini tahlil qilishga kirishiladi. 1-sinfda bolalar Shoir ijodini hayvonlar
haqidagi ertakka o’xshash kulguli asar kabi qabul qilsalar, 2-sinfdan boshlab
ular Masaldagi hayvonlarning xatti-harakati, o’zaro munosabatlari ba’zan
kishilar hayotida ham uchrashini, Masal axloqiy bilim beradigan hikoya
ekanini, ko’proq she’riy tarzda bo’lishini, unda kishilardagi ayrim
kamchiliklar tasvirlanishini bilib ola boshlaydilar.
Masallarda yashiringan o’tkir kinoya, voqealarning tez-tez o’rin
almashinib turishi uni bir maromda o’qishga xalaqit beradi. SHuning uchun
ifodali o’qishga yetarli malaka hosil qilmagan o’quvchi avval matn bilan
yaxshilab tanishib chiqishi lozim.
Masal tahlil qilinayotganda, voqea rivojini jonli tasavvur qilish,
obrazlarni aniq idrok etishda o’quvchilarga yordam berish zarur. CHunonchi,
ularga ayrim epizodlarni so’z bilan tasvirlash, ba’zilariga o’qituvchi
25

REJA:
Kirish ……………….……………….……………….…………………….3
I.Bob.Boshlang`ich sinflarda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish va
uni o’tkazish usullari.
1.1 Sinfdan tashqari ishlar haqida umumiy tushuncha…………………….5
1.2 Boshlang`ich sinflarda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish va uni
o’tkazish usullari. ……………….……………….………………………….7
1.3 Ishlarni tashkillashtirish va ularni xulosalash………………………….14
II.Bob. Boshlang’ich sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida
sinfdan tashqari o qish darslarida o’zbek shoirlarining ijodini o rganish.ʻ ʻ
2.1 Boshlang’ich sinf ona tili va o’qish darslarida o’zbek shoirlarining ijodini
o rganish.……………….……………….……………….…………………17
ʻ
2.2 O’zbek shoirlarining ijodini o rganish
ʻ Sayido Nasafiy, Maxmur,
Gulxaniy o’rganish ……………….……………….……………….……….23
XULOSA …………….……………….……………….…………………..29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………….……………….…30
2

istaklari, xohish va ehtiyojlariga suyangan holda, ularning darsdan bo‘sh
vaqtlarida o‘quv-tarbiya jarayonini to‘ldiradi. U o‘quvchilarning ijodiy
qobiliyatlarini, tashabbus-korligini oshirishga imkoniyat yaratadi. Sinfdan
tashqari ishlarning o‘ziga xosligi shundaki, to‘garak, klub dasturlarining
rang-barangligi, ular mazmunidagi yangiliklar o‘smir yigit-qizlarning shaxs
sifatida shakllanishlari uchun yangi imkoniyatlar yaratadi.
Tarbiya, jamiyatdagi hodisa sifatida, o‘sib kelayotgan avlodning jamiyat
hayotida, turmushi, ijtimoiy ishlab chiqarish faoliyati, ijodi va ma’naviyligida
ishtirok etishi murakkab qarama-qarshi ijtimoiy-tarixiy jarayon hisoblanadi.
Ularning odam bo‘lishlari, rivojlanishlari va individualliklari, jamiyatning
ishlab chiqarish kuchlari muhim elementlari, shaxsiy baxtlarini yaratuvchilari
bo‘lib ishtirok etadi. U ijtimoiy taraqqiyot va avlodlar ketma-ketligini
ta’minlaydi.
Maktabda va sinfdan tashqari ishlar jarayonida o‘quvchi-larning bir-biriga
hurmati, axloqiy sifatlari jamoa orasida shakllanib boradi. Bunda
o‘quvchilarning bir-biriga bo‘lgan muomala madaniyati ham shakllanadi.
O‘quvchi o‘qituvchiga taqlid asosida yoki do‘stlari orasida o‘rgangan
tarbiyasi muomilasiga ta’sir qilishi mumkin. O‘qituvchi o‘quvchilar orasida
muomala madaniyatini shakllantirish uchun avvalambor o‘quvchining o‘ziga
bo‘lgan muomalasini, e’tiborini o‘rganishi kerak.
Boshlang`ich sinflarda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish va uni
o’tkazish usullarinidan o’quvchilarning tarbiyaviy ihslarlda dastlabki bilim,
ko’nikma va malakalarini aniqlash uchun o’tkaziladi. Bunday baholash
natijalari tarbiyaviy ihslarlarni o’rganish bo’yicha tarbiya jarayonining
mazmunini, usullari va shakllarini tanlash imkonini beradi.
Toshkent shahri Yakkasaroy tumanidagi 160-maktabda pedagogik
amaliyotimiz jarayonida boshlang`ich sinflarda sinfdan tashqari ishlarni
15

Xulosa
Tarbiya, jamiyatdagi hodisa sifatida, o‘sib kelayotgan avlodning jamiyat
hayotida, turmushi, ijtimoiy ishlab chiqarish faoliyati, ijodi va ma’naviyligida
ishtirok etishi murakkab qarama-qarshi ijtimoiy-tarixiy jarayon hisoblanadi.
Ularning odam bo‘lishlari, rivojlanishlari va individualliklari, jamiyatning ishlab
chiqarish kuchlari muhim elementlari, shaxsiy baxtlarini yaratuvchilari bo‘lib
ishtirok etadi. U ijtimoiy taraqqiyot va avlodlar ketma-ketligini ta’minlaydi.
Albatta, boshlang’ich ta’lim maktablarining 1-2-3-4 sinf «O’qish kitobi»
darsliklariga kiritilgan mavzular, xususan Anvar Obidjon, Safar Barnoyev,
Miraziz A’zam Tursunboy Adashboyev asarlarini, she’rlarini o’qish va o’rganish,
mustaqil ishlar tashkil qilish o’qituvchi tomonidan uning rahbarligi ostida
o’tkaziladi. Bu o’z navbatida, o’qituvchi tomonidan puxta o’ylangan,
rejalashtirilgan, ma’lum sistemaga solingan va mazmunli bo’lishi talab qilinadi.
Darhaqiqat, Anvar Obidjon, Safar Barnoyev, Miraziz A’zam, Tursunboy
Adashboyevlarning asarlarini, she’rlarini dars jarayonida o’qish ishlarini, tahlil
qilish, shuningdek, mustaqil o’qish ishlarini tashkil etish o’z e’tibori bilan yangilik
sanaladi.
Shoir Anvar Obidjon aytganidek:
Obro’yingni baland tutmoq,
E bolam, o’z qo’lingdadir.
Sening olamdagi narxing
Vatan, millat, tilingdadir.
29

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Sh.M. Mirziyoyev “Erkin va farovon demokratik O’zbekiston Davlatini
birgalikda barpo etamiz” –T.: “O’zbekiston” 2016-y 56-b.
2. Sh.M. Mirziyoyev “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak”. –T.:
“O‘zbekiston” 2017 y. -104-b.
3. Sh.M. Mirziyoyev “Qonun usutuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash –
yurt taraqqiyoti va xalq farovoniligining garovi”–T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -48-
4. Sh.M. Mirziyoyev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz”–T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -488-b.
5. Sh.M. Mirziyoyev “Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko’taramiz”. –T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -592 b.
6.Abdullayeva Q. Va b. O’qish axborot vositalarii. (Bilim bog’i) 2-sinf. – T.:
O’qituvchi, 2003 y., 192
7. Adizov B. R. Boshlanqich ta'limni ijodiy tashkil etishning nazariy asoslari.
13.00.01. — pеdagogika nazariyasi va tarixi. — T.:2003 y, 44 b.
Internet saytlari
1. www.natlib.uz internet kutubxona
2. www.ziyonet.uz materiallari
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
6. www.testing.uz
7. www.math.com
30

kiradi, tillardan tushmay qoladi.
Yosh shoir S.Barnoyev bolalarga o’rnak bo’larli darajadagi lirik
qahramon yaratish ustida samarali ijod etgan. Uning she’rlarining
qahramoni, shoirning o’zi e’tirof etganidek, qo’zichoq, qo’ng’iroq va
qo’g’irchoq doirasidagi tor muhitda o’ralashib yurmaydi. U hayotni, tabiatni,
ona-Vatanni jon-dilidan sevuvchi o’spirin bo’lib, ilmga chanqoq, olam
oirlariiing mag’zini chaqishga harakat qiladi. Borliqni dialektik birlikda
kuzatadi:
Biri-biriga monand,
Biri-biriga payvand.
Birlashgan butun
olam,
Quchoqlashgan tog’lar ham.
Bu birlik shunchaki qayd qilinmaydi, balki uning zamirida do’stlik
iplari bor
degan yuksak ijtimoiy ma’no chiqariladi:
Quyosh bobo himmati,
Daryolarning qudrati,
Shamolning harakati,
Ona yerning mehnati
Ulkan do’stlik hurmati.
Qahramon hayot va taraqqiyot haqida falsafiy fikr yuritib, butun olam
ijodkori insondir, degan haqqoniy xulosaga keladi:
19

Gulni ham ekkandir dadamshshg qo’llari.
Otalar yaratgan totli hayot nash’asi o’z navbatida uni sevishga,
ardoqlashga
burchli qilib qo’yadi. Buning uchun, avvalo, o’qish, mehnatga muhabbat
bog’lash lozim. O’qish va mehnat jarayonida esa boshqalar bilan qudratli
do’stlik rishtalari bog’lanadi. Shoirning lirik qahramoni tor hayot qobig’iga
o’ralib qolgan emas, aksincha, ertangi kunga jiddiy boqadi. Undan yangicha
ma’no, yetuklik izlaydi:
Umrning yo’li-yu, mazmuni,
Kaftimda sanoqsiz chiziqlar.
Kaftimning so’qmog’i,
yo’llari.
Bekorchi damlarga qiziqmay,
Quyoshga cho’zganman qo’llarim.
Shunisi diqqatga sazovorki, qahramon o’z baxtini, taqdirini xalq va Vatan
taqdiri bilan bog’laydi. Uning uchun ona va Vatan mushtarak tushunchalar
bo’lib,
ular oldida o’zini qarzdor his etadi. Chunki ona unga jon baxsh etgan bo’lsa,
Vatan o’z quchog’ida avaylab o’stirmoqda. «Shu tufayli ona, yurt, bizga
doim suyuksiz», deydi u. Shu tariqa konkretlikdan umumiylikka qarab
boriladi, muhim ijtimoiy xulosalar chiqariladi, hayot haqiqatini badiiy
tasdiqlaydigan yorqin obrazlar qiyofasi tavdalantiriladi. Buni shoirning «Yuz
dona lola», «Tinchlik qo’shig’i», «Ona madhi», «Samarqand bilan quyosh»,
«Dadamning qo’llari», «Dedi-dedi fosh bo’ldi» щ ye’rlarida qo’rsa bo’ladi.
Yaxshi she’r she’rxonlar qalbiga hyech qanday vositasiz o’zi oqib
18

keladi. Ularda do’stlik, rostgo’ylik, qo’lidan kelmaydigan ishga urinmaslik
kabi g’oyalar ilgari suriladi.
Jumladan, Masal janridagi asarlar ham boladagi qo’pollik, qo’rslik,
yolg’onchilik, yalqovlik, beparvolik kabi illatlarni bartaraf etishda yordam
beradi. Lekin amaldagi boshlang’ich sinf “O’qish kitobi” darsliklarida Masal
janriga kam o’rin berilgan. Vaholanki, bola tarbiyasida Shoir ijodining o’rni
beqiyosdir. Masaldagi qissadan hissa o’quvchi matndagi e’tibordan chetda
qoldirgan, yuzaki o’qib o’tib ketgan, yaxshi anglashga harakat qilmagan
o’rinni, bo’shliqni to’ldiradi.
3-sinf “O’qish kitobi”dan o’rin olgan “Qaysar buzoqcha” (O.
Qo’chqorbekov) Masali oilasi, o’rtoqlari, do’stlaridan ajralib, yomon
yo’llarga kirib qolgan, oqibatda ko’ngilsiz holatlarga tushib qolgan bolalarni
tarbiyalashda katta ahamiyatga ega. Ushbu Masaldagi asosiy xulosa Masal
oxirida berilgan qissadan hissada, ya’ni ota-bobolarimiz yaratib, bizga
nasihat sifatida qoldirgan “Bo’linganni bo’ri yer” hikmatida o’z ifodasini
topgan. Bu hozirgi kunda maqol tusini olgan. SHoir esa bundan juda ustalik
bilan foydalangan.
“ CHumoli va Tipratikan” Masali esa nasriy turga mansub bo’lib, unda
CHumoli timsoli orqali bolalar halollikka o’rgatiladi, har bir narsani, u katta
yoki kichik bo’lishidan qat’iy nazar, so’rab olishga, egasining ruxsati bilan
foydalanishga da’vat etiladi. Shoir ijodini o’qishda bolalar Tipratikan
timsoliga tanqidiy nazar bilan yondashadilar, agar o’zining hayotida biron-bir
shunday holat-voqea yuz bersa, uni boshqa takrorlamaslikka o’rganadilar.
Shoir ijodining, avvalo, ixchamliligi, tilining qisqa va lo’ndaligi, soddaligi,
o’tkirligi va xalqchilligi bola hissiyotiga qattiq ta’sir qiladi. Bular o’quvchilar
nutqini o’stirishda ham muhim material hisoblanadi. Masal
24

I.BOB.BOSHLANG`ICH SINFLARDA SINFDAN TASHQARI
ISHLARNI TASHKIL ETISH VA UNI O’TKAZISH USULLARI.
1.1 Sinfdan tashqari ishlar haqida umumiy tushuncha
Sinf xonasida ham sinfdan tashqari, ham sinfdan tashqari mashg'ulotlar
o'tkazilishi mumkin. Ko'p darslar sinfdan tashqarida o'tkaziladi (parkdagi
tabiiy tarix darsi, sport stadionida jismoniy tarbiya). Ekskursiyalar, lager
safarlar sinfdan tashqarida va maktab soatlaridan keyin o'tkaziladi.
Yuqoridagilar bilan bog'liq holda, sinfdan tashqari va sinfdan tashqari
mashg'ulotlar, shuningdek sinfdan tashqari mashg'ulotlar tushunchalarini
aniqlashga ruxsat beriladi.
Sinfdan va darsdan tashqari mashg'ulotlar o'rtasidagi munosabatni
shakllantirish mumkin emas, chunki Darslarda berilgan o'quv vazifalari
bevosita hal qilinadi. To'garaklar va tanlovlar kabi ko'plab darslardan tashqari
mashg'ulotlar ta'lim muammolarini hal qilishga qaratilgan. San'at, teatr
studiyalari, sport sektsiyalari maktab soatlaridan tashqarida o'tkaziladi, ammo
ular ta'lim muammolarini hal qilish bilan bog'liq bo'lmagan yoki bilvosita
bog'liq bo'lishi mumkin, bu ularni maktab o'quvchilarining darsdan tashqari
yoki maktabdan tashqari faoliyati bilan bog'liq. Sinfdan tashqari
mashg'ulotlar bir sinf yoki o'quv parallel o'quvchilari o'rtasida norasmiy aloqa
uchun sharoit yaratishga qaratilgan va aniq ta'lim va ijtimoiy-pedagogik
yo'nalishga ega (munozaralar klublari, qiziqarli odamlar bilan kechki
uchrashuvlar, ekskursiyalar , keyingi munozara bilan teatr va muzeylarga
tashriflar, ijtimoiy ahamiyatga ega tadbirlar, mehnat tadbirlari). ) Maktabdan
tashqari mashg'ulotlar bolalarning ijodiy qiziqishlarini rivojlantirish uchun
shart-sharoitlar yaratish va ularni badiiy, texnik, ekologik, biologik, sport va
boshqa mashg'ulotlarga jalb qilish haqida gap ketganda, qo'shimcha ta'lim
berish bilan chambarchas bog'liq.
5

o simliklar, qushlar hamda hayvonlar haqidagi asarlarni o qituvchi topib,ʻ ʻ
tanlab o quvchilarga o qishga tavsiya etadi. 3 va 4-sinflarda sinfdan tashqari
ʻ ʻ
o qish mashg ulotlarida o quvchilarning mustaqil o qishlari uchun
ʻ ‟ ʻ ʻ
kishilarning hayoti, yorqin tasvirlangan, ularning ma naviy-axloqiy turmush
‟
tarzi aks ettirilgan badiiy va ilmiy-ommabop asarlar tavsiya etiladi. 3-4
sinflarda sinfdan tashqari o qish darslari ikki haftada bir marta o tkaziladi. Bu
ʻ ʻ
sinflarda o qituvchi sinf kutubxonasida kerakli bo lgan o quvchilar yoshiga
ʻ ʻ ‟
mos kitoblarni to plashni. Sinfdan tashqari o qish burchagi turlicha bezalishi
ʻ ʻ
mumkin. Bunda o qituvchi va o quvchi hamkorlikda ish olib boradi. Badiiy
ʻ ʻ
va ilmiy-ommabop asarlar mustaqil ravishda va izchil o qib borilsagina
ʻ
o quvchilarning dunyoqarashini kengaytirishga, shakllantirishga xizmat
ʻ
qiladi[4]. Sinfdan tashqari o qish darslari yosh avlod qalbida ezgulikka
ʻ
muhabbat, yovuzlikka nafrat tuyg ularini uyg otish, matn mazmunini qayta
ʻ ʻ
hikoyalash, ma`lum reja asosida qisqartirib yoki shaxsini o zgartirib
ʻ
hikoyalash, badiiy tasvir vositalarini aniqlash, asar qahramonlarining fe l-
‟
atvorini, xatti–harakatini baholash orqali ularning bog lanishli nutqini
ʻ
o stirish, qisqa qilib aytganda, kitobxonlik madaniyatini kamol toptirishda
ʻ
katta imkoniyatlarga ega. Sinfdan va sinfdan tashqari o qish boshlang ich
ʻ ʻ
sinflarda o qitiladigan barcha predmet dasturlarining bo limlari bilan bevosita
ʻ ʻ
bog liq. O z navbatida grammatika va to g ri yozuv, tabiatshunoslik,
‟ ‟ ‟ ‟
tasviriy san at, musiqani o rganishda olingan bilim va hosil qilingan
‟ ʻ
ko nikmalar o qish darslaridan o qish darslarida foydalaniladi. O qish
‟ ‟ ‟ ʻ
darslarida o tilgan mavzular asosida badiiy kitoblar axtarish, asar
ʻ
qahramonlarining nomlarini yozish, ularni tasvirlab berish, ijodiy rasm
ishlash, fikrni yakunlash uchun mos maqollar yod olish o quvchini ijod
‟
qilishga undaydi.
Har bir sinfda sinfdan tashqari o qilgan barcha asrlar o quvhilarga mos
ʻ ʻ
ravishda biror voqeani sahnalashtirish mumkin. Bu boladagi nitqni
9

3) o’qilgan Masalda qatnashuvchi shaxslar (hayvonlar) xarakteriga xos
xususiyatlar haqida suhbat.
2. Shoir ijodini o’qituvchi o’qishi (magnitafon yozuvini eshitish yoki film
ko’rsatish). Emosional baholash planida suhbat.
3. Shoir ijodining aniq mazmunini analiz qilish:
1) Masal struktura va kompozisiyasini aniqlash (o’qish, reja tuzish v.h.);
2)qatnashuvchilarning xatti-harakati, fe’l-atvori sabablarini, xarakteriga
xos xususiyatlarini tushuntirish (tanlab o’qish, so’z bilan va grafik rasm
chizish, savollarga javob);
3) Shoir ijodining aniq mazmunidan kelib chiqib undagi asosiy fikrni
belgilash.
4. Allegoriyani ochish.
5. Axloqiy xulosa aks ettirilgan qismni tahlil qilish.
6. Hayotda uchragan o’xshash hodisalarga taqqoslash.
28

Inson qo’li — besh barmoq,
Besh qit’ani zabt etgan.
Muz-tog’larni eritgan.
Olam inson kaftida.
Inson-ijodkor. U tabiatni o’z mehnati bilan bo’ysundirib, unga chiroy
baxsh etadi. Olam go’zalligidan zavqlanadi. Hayotga, tabiat va Vatanga
bo’lgan muhabbat tuyg’usi ana shunday shakllanadi. Bu shoirning «Bahs»,
«Kech kuz», «Yur, dalalar qo’yniga», «Tog’lar bayrami», «Yurt mehri»
singari she’rlarida ravshan ko’rinadi.
Odam va olam, zamin va zamon o’rtasidagi doimiy aloqa, insonning
hukmronlik roli Qambar O’tayevning «Qizil galstuk», «Tog’ boshidagi
lola», «Soat», Mashrab Boboyevning «Qaldirg’och nima deydi?», «Yangra
gornim!» kabi jajji kitobxonni o’ylashga majbur etadigan she’rlarida
o’zining yaxshigina ifodasini topgan.
Bolalar uchun jon kuydirib qalam tebratayotgan Miraziz A’zam,
Tursunboy Adashboyev manzumalarining qahramoni kichik maktab
yoshidagi bolalar bo’lsa ham, ziyrakligi tufayli tabiat jumboqlarini yechishga
urinadi, insoniy munosabatlarni sinchkovlik bilan kuzatadi. M. A’zam
«Azizning orzulari», «Yo’lchilar qo’shig’i», «Tong bilan birga turdik»,
«Yerga dovrug’ olamiz» hamda «Bir cho’ntak yong’oq» turkum she’rlarida
g’oyaviy niyatini to’laroq ochish maqsadida so’z o’yinidan takrordan
foydalansa, T. Adashboyev she’rlarida yumoristik talqin asosiy o’rin tutadi.
Ularda qadrdon qishloq dalalari, keng vodiylar tarannum etiladi.
M. A’zam qo’liga qalam tutar ekan, o’quvchisining kimligini bir
daqiqa ham unutmaydi, qahramon bilan birga o’ylaydi, uning uchqur
20

berish;
4.Jamoada yangi an`ana, qonun-qoidalarni dastlabki kurtagini yaratish va
unga amal qilish;
5.Jamoa istiqbolini davr talabi bilan moslashgan holda belgilash talab
qilinadi.
Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarning tarbiyaviy ta`siri ko’p darajada
o’quv jarayonini tashkil etish saviyasiga hamda o’quvchilar jamoasininig
xilma -xil ishlarni qanday yo’lga qo’yishlariga bog`liqdir. Sinfdan tashqari
faoliyat majburiy dastur bilan chegaralanmaydi, balki yoshlar har xil
o’quvchilarni ixtiyoriy ravishda birlashtiradi. Ularning tashabbusi asosida
ishlarni amalga oshiradi, fanga qiziqtiradi, ularni xalqning madaniy hayoti
muhitiga olib keladi. Sinfdan tashqari ishlar shaxsdagi ijtimoiy faollik,
ijtimoiy ong hamda axloqiy odatlarni tarkib toptirishning eng muhim
omilidir.
Tarbiya jarayonining mazmuni bolalarga beriladigan ma`naviy axloqiy
bilimlar tizimi, ishonch, e`tiqod, intizom, xulq-atvorni bir butun holatini
tashkil etadi. Mustaqil O’zbekistoning, istiqlol va istiqboli uchun fidoiylik
ko’rsatuvchi avlodni tarbiyalash mazmuni tamoman o’zgacha xarakter kasb
etmoqda:
fuqarolik demokratik jamiyatni barpo etish mohiyatini
anglab oluvchi;
 vatanini har doim turli oqimlardan himoya etuvchi;
 diniy bag`rikenglik va mehr-muravvatli bo’lish;
 davlat siyosatini tushunish unga fidoiy bo’lish;
 o’zligini anglash, ajdodlar merosini qadrlash;
 yuqoridagi komil insonga xos sifatlarni tarbiyalashda;
 maqsadni aniqligi va uni to’g`ri yo’naltirish madaniyati;
 tarbiyachi-o’qituvchi va tarbiyalanuvchini hamkorlik faoliyati;
12

vatanparvarlik, fidoyilik hamda Vatan taqdiriga daxldorlik ruhida tarbiyalashda
muhim ahamiyat kasb etadi.
Qariyb 30 ta to’plamdan iborat she’rlar va dostonlar, ilmiy va falsafiy asarlarni o’z
ichiga olgan buyuk ajdodimizning bugungi kunga qadar yetib kelgan bebaho
adabiy merosi ko’pqirrali bo’lishi bilan birga XV asr oxiridagi Markaziy Osiyo
xalqlarining ma’naviy hayotini to’liq ifodalab beradi. Mustaqillik yillarida uning
barcha asarlari to’laligicha 20 jildda chop etildi.
Kurs ishining ob’ekti .O’zining ulkan adabiy merosi orqali badiiy ijod
sahnasida eski o’zbek tili - turkiy tilning fors tili darajasiga olib chiqilishi Alisher
Navoiyning milliy madaniyatimiz taraqqiyotiga qo’shgan yana bir ulkan hissasi
bo’ldi. Murakkab va sayqal berish qiyin deb hisoblangan mazkur tilda Navoiyga
qadar hyech kim keng va to’liq ijod qilmagan. Shu asnoda shoirning tahsinga
sazovor ijodi nafaqat o’zbek tili, balki boshqa turkiy tillar adabiyoti taraqqiyotiga
ham chuqur ta’sirini ko’rsatdi.
Kurs ishining predmeti : Mamlakatimizda o’zbek xalqining ushbu buyuk
o’g’loni xotirasiga katta hurmat va ehtirom ko’rsatiladi. O’zbekiston Milliy
kutubxonasi, Davlat Akademik opera va balet katta teatri, Fanlar akademiyasi
qoshidagi Til va adabiyot insitituti, Adabiyot muzeyi, yurtimizning yetakchi sanoat
markazi joylashgan viloyat va shahar, metro bekati, ko’cha, mahalla va
xiyobonlarga sheriyat mulkining sultoni hisoblangan ulug bobomizning tabarruk
nomi berilgan.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, asosiy qism, 2 bob, 5 ta reja, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlar ro’yixatidan iborat.
4

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
T ERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI BOSHLANG’ICH TA’LIM
KAFEDRASI (SIRTQI) “BOSHLANG’ICH TA’LIM VA SPORT
TARBIYAVIY ISH” YO’NALISHI
4-KURS 406-GURUH TALABASI
SAFAROVA MEH RINISONING
“ONA TILI O’QITISH METODIKASI” FANIDAN TAYYORLAGAN
KURS ISHI
MAVZU: BOSHLANG’ICH SINF ONA TILI VA O’QISH SAVODXONLIGI
DARSLARIDA SINFDAN TASHQARI O QISH DARSLARIDA O’ZBEKʻ
SHOIRLARINING IJODINI O RGANISH.
ʻ
Bajardi :___________________________
Ilmiy rahbar:_______________________

TERMIZ 2023
MAVZU: BOSHLANG’ICH SINF ONA TILI VA O’QISH
SAVODXONLIGI DARSLARIDA SINFDAN TASHQARI O QISH
ʻ
DARSLARIDA O’ZBEK SHOIRLARINING IJODINI O RGANISH.
ʻ
1

Maktabdan tashqari mashg'ulotlar va bolalarning qo'shimcha ta'limi
o'rtasidagi bog'liqlik turli xil tanlovlar, maktab ilmiy jamiyatlari , kasaba
uyushmalari va elektoral kurslardir. Ular tomonidan qo'yilgan maqsad va
vazifalar, ishning mazmuni va usullariga qarab, ularni o'quv jarayonining bir
va boshqa sohalariga ajratish mumkin. Umumiy o'rta ta'lim tizimida
maktabdan tashqari mashg'ulotlarning ta'lim yo'nalishiga - maktab
o'quvchilarining o'quv faoliyatiga ustunlik beriladi.
Ushbu xususiyatlarni hisobga olgan holda, o'qituvchilarga maktab
o'quvchilari uchun darsdan tashqari tadbirlarni tashkil etish, axborot-
kommunikatsiya texnologiyalarining afzalliklaridan foydalanish va
quyidagilarga asoslanish kerak:
darsdan tashqari va maktabdan tashqari mashg'ulotlarning samaradorligi va
sifati;
 o'quvchilarning bilim va ijodiy faolligini o'quv ma'lumotlarini
kompyuterli vizuallashtirish, o'yin vaziyatlarini kiritish, boshqarish
qobiliyati , maktab o'quvchilarining darsdan tashqari mashg'ulotlari usulini
tanlash orqali faollashtirish.
 turli mavzudagi muammolarni hal qilishda zamonaviy axborotni qayta
ishlash, saqlash, uzatish, shu jumladan audiovizual vositalar yordamida
ob'ektlararo aloqalarni chuqurlashtirish (masalan, avtomatlashtirilgan,
intellektual ta'lim tizimlari, darsdan tashqari mashg'ulotlarni va talabalarning
bo'sh vaqtlarini tashkil qilishda foydalaniladigan elektron darsliklar);
 sinfdan tashqari mashg'ulotlarda olingan bilimlarning amaliy
yo'nalishini mustahkamlash;
6

o’quvchilar nutqi va tafakkurini o’stirishda muhim material hisoblanadi.
Masal kichik hajmli, ammo boy mazmunli, tugun, kulminasion nuqta va
echimi bo’lgan kichik pesani eslatadi. U biror voqea-hodisani qisqa va
mazmunli tasvirlashda ajoyib namuna bo’la oladi.
Bolalarni Masaldagi kinoyaviy mazmun emas, balki, birinchi navbatda,
obrazlarning go’zalligi o’ziga jalb qiladi. SHuning uchun Masal ustida
ishlashni hayvonlar hayotidan yozilgan hikoya ustida ishlash kabi
uyushtiriladi. Odatda, Masal personajlari o’z xatti-harakatlari, fe’l-atvorlari
bilan, nutqiy uslublari, odatlari bilan o’zlarini tavsiflaydilar, ba’zan u
xarakteristikani Shoir ijodining boshqa personaji to’ldiradi. Muallifning o’zi
esa bir-ikki so’z bilan tavsifni mukammallashtiradi.
Shunday qilib, Masal ustida ishlash quyidagi komponentlarni o’z ichiga
oladi: Masal mazmunini aniq idrok etish; kompozisiyasi, qatnashuvchilarning
xarakteriga xos xususiyatlarini, xatti-harakatlarining sabablarini ochish
allegoriyani aniqlash;
Qish keladi qilich olib,
Bo’ron bilan dovrug’ solib
Masal qismlaridagi asosiy fikrni aniqlash; Masal xulosasini tahlil qilish.
Mana shu izchillik hisobga olinsa, Masal o’qish darsining qurilishi
quyidagicha bo’ladi:
1. Tayyorgarlik ishlari (bunda Shoir ijodining xususiyatlari va qaysi
sinfda o’qitilishiga mos ravishda ish turlari tanlanadi:
1) Masal muallifi haqida o’qituvchi hikoyasi ;
2) o’qilgan Masal materiali yuzasidan viktorini (savol-javob o’yini);
27

xayollariga sherik bo’ladi. Bu — tizginni qahramon qo’liga tutqazib qo’yadi,
degan so’z emas, albatta. Balki jo’shqin tuyg’ularini, qaynoq ehtirosini bosh
maqsadga bo’ysundirishi samarasidir. Buni she’rlaridagi har bir so’zga katta
mas’uliyat bilan yondoshishida, so’zlarni o’z o’rnida ishlatishida, bolalar
psixikasiga mos o’ynoqi ruh baxsh eta olishida ko’rishimiz mumkin. Shoir
xuddi shu yo’l bilan sovet xalqi o’rtasidagi qudratli do’stlikni ulug’laydi.
Bizlar o’n besh bolamiz,
Oqmiz, sariq, qoramiz.
Oramizdan o’tmas qil,
Garchi bizda har xil til.
Tursunboy Adashboyev ijodida qishloq yoshlari hayoti badiiy tadqiq
qilinadi. She’rlarining lirik qahramoni oddiygina qishloq bolasi. U qayerda
bo’lmasii, tug’ilib o’sgan qishlog’ini, sevimli diyorini qo’msaydi, unga
muhabbati jo’sh uradi. Qishloqning har bir qarich yeri unra to’tiyo. Chunki
olam jamoliga ilk bor o’sha yerdan bokqan. Inson mehrini o’sha yerda
tuygan. «Do’ngliklardan mis laganda sirpanib», bolalik zavqini surgan. Bu
holni shoirning «Qishlog’im», «Yaylovda», «Zira» kabi she’rlari misolida
ko’rish mumkin. «Hisob darsida», «Qatiq», «Oy», «Dazmol» singari qator
she’rlarida esa asosny g’oyani yengil yumor vositasida ifodalaydi.
Mazkur muloqazalarimiz yoshlar she’riyati faqat zafar quchyapti, u
yuksak taraqqiyot bosqichida, degan fikrni tug’dirmasligi kerak. Chunki ular
izlanish pallasidadir. Bu davrda ba’zan kamchiliklarning ro’y berishi hchm
tabiiy. Asarning tematik doirasi, mavzu ulug’vorligi hamda g’oyaviy
mundarijasi uning estetik-tarbiyavny qimmatini tayin qilolmaganidek,
ma’lum g’oya atrofida ortiqcha takror jimjimadorlik, taqlidchilik, quruq
21

didaktika ham fikrning o’quvchiga to’liq yetib borishiga monelik qilishi sir
emas. Bunday qusurlar M. A’zamning «Onam ishga ketganda», S.
Barnoyevning «Shirinlik», G. Jo’rayevaning «Inoq oila», R. Tolipovning
«Derlar: baxting qo’lingda» singari she’rlarida ko’zga tashlanadi.
Davrimiz yuksalish davri. Kashf etilgan biron bir yangilik hali hayotga
singib ketmasdan, ikkinchisi vujudga keladi. Yutuqlarimiz jasorat va kurash
samarasidir. Bugungi kunda qahramonlikni hayotning o’zi tug’dirmoqda.
Davrimizda qahramonlik an’anaga aylanib qoldi.
Buni kattalar hayotida emas, balki o’quvchi bolalar hayotida ham
ko’rish mumkin. Yosh grajdanlar kattalar mehnatiga o’z ulushlarini
qo’shmoqdalar, tonnalab paxta termoqdalar. Turli hunar o’rganmoqdalar.
Mehnat desantlari tashkil qilmoqdalar. Xullas, ularning o’qishi, mehnati,
intilishi doston va balladalar yozishga arziydi. Afsuski bolalar shoirlari bu
ishga qalam urmayotirlar. Katta janrlar e’tibordan chetda qolmoqda. Bu hol
bolalar prozasiga nisbatan bolalar poeziyasida ochiq-oydin ko’zga
tashlanadi.
Adabiyot nazariyasida Masalga liro-epik janrlardan biri sifatida she’riy
shakldagi, majoziy xarakterdagi qisqa syujetli asar deb ta’rif beriladi.
Masallarda turli hayvonlar majoziy suratda asarning qahramonlari sifatida
tasvirlanadi.
Masal kichik hajmli, ammo boy mazmunli, tugun, kul ь minatsion nuqta va
yechimi bo’lgan kichik p ь esani eslatadi. U biror voqea-hodisani qisqa,
mazmunli tasvirlashda ajoyib namuna bo’la oladi.
«Antik adabiyotda Ezop Masallari juda mashhur bo’lgan. O’z ma’nosidan
ko’chirilgan (majoziy) so’z va kinoyaviy iboralar orqali qilinadigan
22

1.2 Boshlang`ich sinflarda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish
va uni o’tkazish usullari.
Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar kontseptsiyasida
tarbiyaviy tadbirlarni takomillashtirish zaruriyati, alohida ta`kidlangan:
siyosiy tuzumiing o’zgarganligi, yangicha iqtisodiy munosabatlarning
shakllanib borishi, tarbiyaviy ishni yaxshilashda davr talabiga javob
beradigan yangicha tamoyillari g`oyalar, ish uslubiyatlarini ishlab chiqish
hamda o’qituvchining ijodkorlik faoliyatinn qaytadan qurmoq lozimdir. 1
Tarbiyachining navbatdagi vazifasi bolalar jamoasini tashkil qilish,
tarbiyalash va jipslashtirish borasidagi nazariy bilimlarni o’zlashtirib, ilg`or
tajribalarga suyanib o’quvchilarni tarbiyaviy jarayonda o’rtoqlik-do’stlik,
o’zaro hamkorlik, hamjihatlik, o’z-o’zini tarbiyalash va boshqarish kabi
jamoatchilik sifatlarini tarbiyalash mahoratini o’zlashtirishdan iborat. Ular:
- sinfning boshlang`ich jamoasini tarbiyalash va ularda o’zaro munosabat
aloqalarini yaratish.
- o’quvchilar kundalik faoliyatlarining hamma qirralarida jamoaga
jipslashtirish.
- shaxsiy manfaatdan jamoa manfaatini yuqori qo’yishga o’rgatish.
- jamoada bir-biriga mehr-oqibatli, muruvvat va sahiylik, do’stona hamkorlik
mavjud bo’lsa, u katta tarbiyaviy kuchga aylanadi.
“Boshlang ich ta`lim o qish, yozish, sanash, o quv faoliyatining asosiyʻ ʻ ʻ
malaka va ko nikmalari, ijodiy fikrlash, o zini-o zi nazorat qilish uquvi, nutq
ʻ ʻ ʻ
va xulq-atvor madaniyati, shaxsiy gigiyena va sog lom turmush tarzi
ʻ
asoslarining egallab olinishi ta minlashga da vat etilgan. Boshlang ich
‟ ‟ ʻ
sinflarda sinfdan tashqari o qishga kichik yoshdagi o quvchilarni ona tilini
ʻ ʻ
puxta o zlashtirishga tayyorlashning ajralmas qismi, ta lim jarayonida ularni
ʻ ‟
1
Sh.M. Mirziyoyev “Erkin va farovon demokratik O’zbekiston Davlatini birgalikda barpo etamiz” –T.: “O’zbekiston” 2016-y 56-b.
7

- o’zini anglash, mustaqil fikrlovchi e`tiqodligi va ixtiyorlik.
Maktabgacha ta`lim muassasa tarbiyachilarini tarbiyachilik faoliyati va uni
amalga oshirish metodikasini «Uchinchi ming yillikning bolasi»
qo’llanmasidan foydalanishni tavsiya etamiz. 2
Tarbiyaviy ishlarning mazmunida bir butun yondashishdan bosh maqsad,
“Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushuncha va tamoiyllari dasturi”dagi
g`oyalarni bolalarning ongida o’ziga xos va mos ravishda singdiradi.
- Xalqimizning boy ma`naviy, an`ana, udum, urf-odatlar va ajdodlarimiz
merosidan foydalanish.
- O’zbekiston Respublikasi Konstituttsiyasi, adolat, haqiqat va erkinlikni,
ishonch-e`tiqodni tarbiyalash.
- YUrt tinchligi, Vatan ravnaqi, xalq farovonligi mohiyatini izohlash.
- Mehrli-muruvvatli va bag`ri kenglik.
Ayniqsa bog`cha va kichik maktab yoshidagi o’quvchilarning ta`limiy-
tarbiyaviy faoliyatlari o’ziga xos xususiyatga ega: o’quvchilarda hayotiy
tajribalarning kamligi, o’quv-tarbiya jarayonida hodisalarga qiziqish,
«yaxshi», «yomon» harakatlarga chuqur munosabat bildira olmasligi kabilar.
Boshlang`ich sinf o’quvchilarining dars va darsdan tashqari tarbiyaviy
faoliyatini rejalashtirish o’ziga xos qoidalarga egadir:
1. Har bir sinf jamoasining tarbiyalangan darajasini o’rganish.
2. O’quvchilarning oilavny hayoti, ota-onaning farzand tarbiyalashdagi
burchi va vazifasini qanday his etishi.
3. Kundalik o’zgarishlarga o’quvchilarshshg munosabati.
2
Sh.M. Mirziyoyev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz”–T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -488-b.
13

tashkil etish va uni o’tkazish usullarini o’rganishda qo’lladik va samarali
natijalarga erishdik. 3
Tajriba-sinov ishlarining mazkur bosqichini amalga oshirish uchun
o’quvchilarning qiziqishlari va mustaqil fikrlashlarini aniqlashga xizmat
qiluvchi tarbiyaviy mavzularni belgilab oldik.
Tajriba-sinov ishlarimizning izlanuvchan va ta’kidlovchi bosqichlarida
tajriba sinflar o’quvchilarning mustaqil fikr yuritish qobiliyatini
rivojlantirish, tarbiyaviy mavzularni mazmunini chuqur o’zlashtirish
maqsadida turli usullardan samarali foydalanildi.
Sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish va uni o’tkazish usullari asosida
tarbiyaviy ishlarni tashkil etishda o’quvchilarning yosh va individual
xususiyatlari, mavzusi va maqsadidan kelib chiqdik.
Sinf rahbari tomonidan o’tkaziladigan sinfdan tashqari tarbiyaviy
tadbirlarga sinf tarbiyaviy soatlari ham kiritiladi, (yil davomida 30-34 soat
dars jadvaliga kiritiladi), u soddalashtirilgan, barcha sinflar uchun qulay
quyidagi andozaga tushirilishi mumkin.
Avvalgi adabiyotlarda berilgan rejalashtirish chizmasiga "Bajarilish turi"
qo’shimcha sifatida kiritildi. Maqsad, rejalashtirilgan mavzu masalan, "Ota-
onam - suyangan tog`im" yuzasidan suhbat, kecha, konferentsiya uchrashuv,
ekskursiya va hokazolar o’tkazish mumkin. Albatta, bu tadbirlarning
barchasini bir o’quv yilida o’tkazib, sinf rahbarining tarbiyaviy ish rejasida
bu mavzu har yili takrorlanib, bajarilish turi o’zgartirib boriladi.
II.Bob. Boshlang’ich sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida
sinfdan tashqari o qish darslarida o’zbek shoirlarining ijodini o rganish.ʻ ʻ
3
Sh.M. Mirziyoyev “Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz”. –T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -592 b.
16

Komil insonni tarbiyalashda sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarni amalga
oshirishning nazariy va amaliy g oyalarining asoslash, sharhlash hamdaʻ
sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni tashkil etishda kasbiy mahoratni
oshirishga xizmat qiluvchi samarali shakl, metod va vositalarning
aniqlanganligi, shuningdek, komil insonni tarbiyalashda tarbiyaviy ishlarning
amalga oshirish texnologiyasining ishlab chiqishda O zbekiston Respublikasi
ʻ
Konstitutsiyasi, O zbekiston Respublikasining “Ta lim to g risida”gi qonuni,
ʻ ʼ ʻ ʻ
xalq ta limi sohasiga oid rasmiy hujjatlar Prezidentimizning “Barkomol
ʼ
avlod” to g risidagi ilmiy nazariy ta limotlari. Sharq mutafakkirlari asarlari
ʻ ʻ ʼ
shuningdek pedagogika nazaryasi rivojlanishida faoliyat ko rsatayotgan
ʻ
O zbekiston olimlari va pedagoglari N.Azizxodjayeva, M.Inomova,
ʻ
O.Musurmonova, U.Mahkamov, S.Ochil, I.Saidahmedov, N.Ortiqov,
A.R.Xodjaboyev va boshqalarning ilmiy g oyalaridan nazariy asos sifatida
ʻ
foydalanadi. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar o„quv-
chilarning qiziqishi, istaklari, xohish va ehtiyojlariga suyangan holda,
ularning darsdan bo„sh vaqtlarida o„quv-tarbiya jarayonini to„ldiradi. U
o„quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini, tashabbus-korligini oshirishga
imkoniyat yaratadi. Sinfdan tashqari ishlarning o„ziga xosligi shundaki,
to„garak, klub dasturlarining rang-barangligi, ular
Kichik yoshdagi maktab o’quvchilar jamoalari tashkil qilishda
o’qituvchidai turli-tuman usul va vositalardan mahorat bilan foydalanish
talab qilinadi:
1.O’qituvchi jamoa a`zolarini yangi sharoitga (maktabning I sinfidan
boshlab) moslashuv davrida ularga ishonch, xurmat, xushmuomalalik,
talablarni to’g`ri qo’ya bilish shu bilan birga o’quvchini tushunish va eshita
bilish mahoratiga ega bulish talab etiladi;
2.O’quvchilar jamoasidagi etaklovchi kuch tayanch o’zagini tanlash;
3.Jamoa a`zolarining har birining kuchiga, qobiliyatiga qarab topshiriqlar
11

Boshlang’ich sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida sinfdan tashqari oʻqish darslarida o’zbek shoirlarining ijodini oʻrganish.

Купить