Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	416.8KB
Покупки	8
Дата загрузки	14 Февраль 2024
Расширение	docx
Категория	Педагогика

Boshlang’ich sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida so’z turkumlarini o’rgatish metodikasi.

haqidagi bilim chuqurlashtiriladi.
,,Ot" tushunchasini shakllantirish uchun shu so'z turkumiga kiradigan otiarni
asosiy leksik guruhlarga ajratish, barcha otlarga xos bo'lgan belgilarni, ularning
nutqimizdagi o'rnini ko'rsatish muhim ahamiyatga ega. Shu maqsadda mavzuni
o'rganishga bag'ishlangan birinchi darslardayoq shaxs va narsani bildiradigan
so'zlar bir tizimga solinadi, kishilarni, buyum, o'simliklar va hayvonlarni, tabiat
hodisalarini, voqealarni bildiradigan so'zlar guruhlarga ajratiladi. Shu so'zlarning
hammasi uchun umumiy bo'lgan belgilar aniqlanadi: bu so'zlar shaxs, narsalarni
bildirib kim?yoki nima? so'rog'iga javob bo'ladi.
Dasturga ko'ra, boshlang'ich sinf o'quvchilarini sifat va boshqa so'z
turkumlaridan yasalgan mavhum ma'nodagi (yaxshilik, go 'zciG'lik. ishonch,
sevinch, o'kinch, qo'rqinch, tayanch kabi) otlar bilan tanishtirish talab etilmaydi.
Ammo matnda uchrasa va o'quvchilar qiziqib so'rasalar, otning bolalar o'rgangan
belgilari asosida (nima? so'rog'iga javob bo'lishi, shaxs yoki narsa nomini
bildirishi) tushuntiriladi. Otlarning nutqda katta ahamiyatga ega ekanini ko'rsatish
uchun o'qituvchi o'qish kitobidan matn tanlab, o'quvchilarga matndagi otlarni
topishni, so'ngra matnni shu so'zlarsiz o'qishni topshiradi. O'quvchilar matndagi
otlarni tushirib qoldirib o'qiganda, matn mazmunini tushunib bo'lmasligini
anglaydilar. Xulosa chiqariladi: ot atrofimizni o'rab olgan shaxs va narsalarning
nomi, bu so'zlarsiz bir-birimizga o'z fikrimizni tushuntira olmaymiz.
2.1 Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida son – so‘z turkumini o‘rganish
bosqichlari va o‘rganish bo‘yicha dars ishlanma
Son – so‘z turkumini o‘rganish bosqichlari „Son" ustida ishlash dastur
talabiga ko‘ra 1-sinfdan boshlansa ham, uni o‘rganish jarayoni, metodik jihatdan 4
bosqichga bo‘linadi.
Son" boshlang‘ich ta’limda elementar nazariy tushunchalar asosida amaliy
o‘rganiladi.
Lekin 1-bosqichni to‘liq ma’noda sonni amaliy o‘rganish bosqichi deb
nomlaymiz. Chunki bu bosqichda umuman nazariyasiz son ustida ishlanadi va bu 1-
23

Bir mayizni_______________bo ‘lib yemoq
Pak-pakana bo ‘yi bor,____________qavat to ‘ni bor va hokazo.
Sonlarni miqdor bildiruvchi so‘zlar bilan almashtirish: 100 ta — ancha ko‘p,
2 ta — kam, oz. Ularni ifodalashdagi farqni aniqlatish: ikki raqam bilan yoziladi,
kam, oz so‘zlarini raqam bilan yozib bo‘lmaydi.
Sonlarning imlosiga doir mashqlarda raqamlarni harflar bilan ifodalash (2, 7,
8, 9, 11 — ikki...: 2+ov, 7+ala, 6+ov; 10 gramm, 100 so‘m, o‘n so‘m...), harflar
bilan yozilgan sonlarni raqamlar bilan (arab va rim) ifodalash (yetti o‘quvchi,
beshinchi sinf, ikki ming birinchi yil, o‘n to‘rtinchi yanvar, 5-sinf, V sinf, 7
o‘quvchi...) kabi topshiriqlardan foydalaniladi. Mashqlar asta-sekin
murakkablashtirib boriladi.
Boshlang‘ich sinflarda sonni o‘rgatish ot bilan bog‘liq holda amalga
oshiriladi. Sonning ot bilan bog‘lanishi asosida o‘quvchilar ko‘p ma’lumotlarni
ham egallaydilar.
Sonni o‘rganish yakunida o‘quvchilar quyidagi bilim, ko‘nikma va
malakalarni egallashlari lozim:
1. Sonning sanoq va tartib ma’nolarini bildirishini.
2. Son nechta?, qancha?, nechanchi? so‘roqlariga javob bo‘lishini.
3. Son otga bog‘lanib kelishini.
4. Son gapda ikkinchi darajali bo‘lak vazifasida kelishini.
5. Sonlarni imlo jihatdan to‘g‘ri yozishni.
6. Og‘zaki va yozma nutqda sonlardan to‘g‘ri va o‘rinli foydalana olishni.
7. Sonlarga shakldosh so‘zlar topishni.
8. Matndagi sonlarni boshqa miqdor bildiruvchi so‘zlar bilan
almashtirishni.
Har bir grammatik mavzu bir necha darsda o‘rganiladi. Shuning o‘ziyoq
o‘qituvchilardan har bir darsda o‘rganiladigan grammatik material tabiatidan kelib
chiqib metod, usul va ish tiirlarini belgilab olishni, muayyan darslikdan kelib
chiqib, darsning texnologik xaritasini ishlab chiqishni taqozo etadi.
27

Xulosa
Maktablarda ona tili o‘rgatishning mazmuni jamiyat rivojlanishining
hozirgi bosqichida davlatimizning maktab oldiga qo‘ygan vazifasiga moslangan.
Bu vazifalar ko‘p qirrali bo‘lib, ularni bajarish o‘quvchilar ongini o‘stirishga,
ularga g‘oyaviy-siyosiy, axloqiy, estetik va mehnat tarbiyasini berishga
yo‘naltirilgan. {Ona tilini o‘rgatish natijasida o‘quvchilarda o‘z fikrini grammatik
to‘g‘ri, uslubiy aniq, mazmunli, ohangga rioya qilib ifodalay olish va uni imloviy
to‘g‘ri yoza olish ko‘nikmalari shakllantiriladi. Bu vazifa o‘quv predmeti sifatida
o‘zbek tilining o‘ziga xos xususiyati bo‘lib, o‘quvchini shaxs sifatida
shakllantirishga yo‘na!tirilgan umumta’lim vazifalari bilan bog‘liq holda amalga
oshiriladi.
Ona tili kursida beriladigan bilimlar mazmunini o‘zbek tilining tovush tuzilishi
va yozma nutqda tovushlarni ifodalash usullari haqi dagi (fonetik va grafik);
so‘zlarning o‘zgarishi va gapda so‘zlarning bog‘lanishi haqidagi (grammatik, ya’ni
morfologik va sintaktik), so‘zning morfemik tarkibi va so‘z yasalish usullari
haqidagi (so‘z yasalishiga doir); so‘zlarning leksik-semantik guruhi haqidagi
(leksikologik); o‘zbek tilining to‘g‘ri yozuv tamoyillari va tinish belgilarining
ishlatilishi haqidagi (orfografik va punktuatsion) bilimlar tashkil etadi.
Shunday qilib, sonning leksik-semantik va grammatik xususiyati uni leksik va
grammatik aspektda o‘rganishni taqozo etadi. Son gram- matika va imlo
o‘qitishdagi suhbat metodida, yarim izlanishli muam moli metodda, analitik (tahlil),
sintetik (tarkib), induktiv metodlarda o‘rganiladi. Bu metodlar son yuzasidan
beriladigan tushunchalarning mohiyatiga, o‘quvchilarning tayyorgarlik darajasiga
bog‘liq holda tan- lanadi. Agar o‘quvchi son haqida ma’lum darajada bilimga ega
bo‘lsa, yarim izlanishli muammoli metod yoki suhbat metodidan; agar bola son
haqida umuman tushunchaga ega bo‘lmasa, induktiv va analiz mctodlaridan
foydalaniladi.
Son" boshlang‘ich ta’limda elementar nazariy tushunchalar asosida amaliy
o‘rganiladi.
30

Grammatika va uning vazifalari
Grammatika tilshunoslik fanining nazariy bo'limlaridan biri bo'lib, gapda
so'zlaming o'zgarishi va birikishi haqidagi qoidalarni o'rgatadi. Grammatika
atamasining ikki ma'nosi mavjud, Birinchidan grammatika tilning muayyan
tarkibiy qismi grammatik qurilishini ifodalasa, ikkinchidan shu grammatik
qurilishga xos qoidalarni umumlashtirib, uni ilmiy asosda o'rganuvchi fanni
bildiradi.
Tilning grammatik qurilishi grammatikaning tekshirish obyektidir. Ma'lumki,
har qanday tilning o'ziga xos grammatik qurilishi mavjud bo'ladi. Tilning
grammatik qurilishi muayyan tilning boshqa tillardan farqlovchi o'ziga xos
belgilaridan biridir. Shu boisdan grammatika tilning eng yuqori, oliy shaklidir.
Binobarin grammatikasiz fikr ifodalab bo'Imaydi.'Tilning grammatik qurilishi o'z-
10

qo’shimchasi (-ma) ning talaffuzi va imlosini o’rgatish hisoblanadi.
Fe’lning harakat bildirishi yuzasidan o’quvchilarda aniq tasavvur hosil qilish
uchun o’qituvchi ularga shu darsdagi mehnat jarayonini tasvirlashni, ya’ni
o’quvchilarning o’zlari bajarayotgan ish-harakatni aytishni so’raydi, suhbat
o’tkazadi. Suhbatda ,,O’qituvchi nima qildi? O’quvchilar nima qildilar? Hozir
o’qituvchi nima qilyapti? O’quvchilar nima qilyaptilar? Endi o’quvchilar nima
qiladilar? O’qituvchi nima qiladi?" kabi savollardan ham foydalanadi. Suhbat
jarayonida o’quvchilar o’qituvchi rahbarligida fe’llarni so’rog’i bilan yozib
boradilar. Masalan, nima qildi? - so’zladi, tushuntirdi; nima qildilar? - tingladilar,
yozdilar; nima qilyapti? - tushuntirayapti, so’rayapti, tinglayapti; nima qilyaptilar?
- • javob berayaptilar, yozayaptilar, tinglayaptilar; nima qiladi? - tekshiradi,
ko’radi; nima qiladilar? ishlaydilar, bajaradilar, yozadilar.
Suhbatdagi yoki o’quvchilar aytgan gaplardan birini gap bo’lagi jihatdan tahlil
qilish asosida xulosa chiqariladi: nima qildi? nima qilyapti? nima qiladi? kabi
so’roqlarga javob bo’lib, predmet harakatini bildirgan so’zlar fe’l deyiladi. Fe’l
gapda kesim vazifasida keladi.Mavzu yuzasidan o’quvchilarda ko’nikma hosil
qilish uchun so’roq berib fe’lni aniqlash, gap mazmuniga mos fe’lni tanlab
qo’yish, aralash berilgan so’zlardan, shuningdek, rasmga qarab gap tuzish kabi
mashqlardan foydalaniladi.Dasturga ko’ra 3-sinfda bo’lishli va bo’lishsiz fe’llar
o’rganiladi.
Mavzu suhbat asosida tushuntiriladi. Suhbat uchun ,,O’qish darsida kimlar o’qidi?
Shokir ham o’qidimi? Kim so’zladi? Alisher so’zladimi? Barno kutubxonaga
boradimi? Abdulla-chi?, U qachon bormoqchi? Hozir kim tushuntirayapti? Hozir
Tohir gapiryaptimi?" kabi savollardan ham foydalaniladi. O’quvchilar so’roq berib
fe’llarni topadilar, ma’nosini qiyoslaydilar va o’qituvchi rahbarligida
tushuntiradilar. Xulosa chiqariladi: fe’l harakatning yuzaga chiqqanini, ya’ni
bajarilganligini (o’qidi, so’zladi), hozir bajarilayotganini (tushuntiryapti), endi
bajarilishini (boradi, o ‘qiydi) bildiradi. Bu fe’llar bo’lishli fe’llar deyiladi. Ayrim
fe’llar harakatning bajarilmaganligini (o’qimadi, so’zlamadi), hozir
bajarilmayotganini (o’qimayapti), keyin ham bajarilmasligini (bormaydi)
16

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Sh.M. Mirziyoyev “Erkin va farovon demokratik O’zbekiston Davlatini
birgalikda barpo etamiz” –T.: “O’zbekiston” 2016-y 56-b.
2. Sh.M. Mirziyoyev “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak”. –T.:
“O‘zbekiston” 2017 y. -104-b.
3. Sh.M. Mirziyoyev “Qonun usutuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash –
yurt taraqqiyoti va xalq farovoniligining garovi”–T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -48-
4. Sh.M. Mirziyoyev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz”–T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -488-b.
5. Sh.M. Mirziyoyev “Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko’taramiz”. –T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -592 b.
6.Abdullayeva Q. Va b. O’qish axborot vositalarii. (Bilim bog’i) 2-sinf. – T.:
O’qituvchi, 2003 y., 192
7. Adizov B. R. Boshlanqich ta'limni ijodiy tashkil etishning nazariy asoslari.
13.00.01. — pеdagogika nazariyasi va tarixi. — T.:2003 y, 44 b.
Internet saytlari
1. www.natlib.uz internet kutubxona
2. www.ziyonet.uz materiallari
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
6. www.testing.uz
7. www.math.com
32

aniqlaydilar va ularni guruhlaydilar (sanoq bildiruvchi so‘zlar, tartib bildiruvchi
so‘zlar). Shuning ichida iimumlashtirish ham amalga oshiriladi. Sonning leksik
ma’nolari bilan uning grammatik xususiyatlari ham qayd etiladi: narsa, shaxs
bildirgan so‘zlarga bog‘lanib keladi, tartib bildirgan so‘z -nchi, -inchi
qo‘sliimchasini oladi va hokazo.
„Son — so‘z turkumi" sifatida unga xos bo‘lgan quyidagi xususiyatlar ajratiladi:
a) shaxs; b) narsalarning sanog‘ini, tartibini bildiradi va nechta?, qancha?,
nechanchi? so‘roqlariga javob bo‘ladi; d) gapda otga bog‘lanib keladi; e) gapda
ikkinchi darajali bo‘lak vazifasida keladi.
Bu bosqichda og‘zaki va yozma shakldagi ijodiy yozma ishlar (ta-biat, yil fasllari,
qushlar, hayvonlar, o‘simliklar haqida kichik hikoya tuzish) o‘tkaziladi,
o‘quvchilarning sonlardan o‘rinli va savodli foydalanishlariga diqqat qaratiladi.
Son bilan shakldosh so‘zlar o‘quvchilarga aniqlatiladi, ma’nosi izohlatiladi: uch-
uch, yuz-уuz, qirq-qirq kabi.
4-bosqichda eng asosiy e’tibor sonlarning imlosiga qaratiladi, ya’ni
sonlarning har bir qismini alohida yozish (yetti, yigirma yetti), chiziqchasiz va
chiziqcha bilan yozish (7 o‘quvchi, 7-sinf, X sessiya, 8-dekabr, 1992-yil),
qo‘shimcha qo‘shilgandan keyin son o‘zagidagi o‘zgarishlarni yozuvda to‘g‘ri
ifodalash (ikki+ov=ikkov, yetti+ov=yettov, ikki+ala=ikkala), qo‘sh undoshli
sonlarning yozilishi (ikki, yetti, sakkiz, o‘ttiz), sonlarning gramm, kilogramm,
metr, litr so‘zlari bilan qo‘llanishi yangi bilim sifatida o‘rgatiladi. Sonning
3-bosqichda o‘rganilgan grammatik xususiyatlari bu bosqichda asosan
mustahkamlanadi.
Metodik ishlar mazmuni shu vazifalarni bajarishga qarab belgilanadi. Gap
yoki matnni o‘rganishda, chiziqchalar o‘rniga mos sonlarni qo‘yib o‘qish, gap
tuzishda maqollar, topishmoq; matn tuzishda ertak- lardan foydalanish tavsiya
etiladi. Masalan:
____________о ‘lchab, _____________kes.
____________yigitga____________qirq hunar oz.
________ketib, _______________qoldi.
26

II.Bob. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida ot va son so’z turkumini o’rgatish
metodikasi
2.1 Boshlang’ich sinf ona tili darslarida ot so’z turkumini o’rgatish
metodikasi
So'z turkumlari ustida ishlash metodikasining lingvistik asosi so'zlarning
leksik-grammatik, morfologik va sintaktik belgilariga ko'ra turli guruhlarga
ajratilishi, ya'ni so'z turkumlari haqidagi ilm hisoblanadi.
Boshlang'ich sinflar dasturi o'quvchilarni so'z turkumlari mustaqil va
yordamchi so'z turkumlariga bo'linishi bilan maxsus tanishtirishni ko'zda tutmaydi,
ammo o'qituvchi bolalarni so'z turkumlarining belgilari bilan amaliy tanishtiradi.
So'z turkumlarini o'rganishdagi asosiy vazifa o'quvchilarning og'zaki va
yozma nutqini o'stirish, lug'atini yangi ot, sifat, son, fe'l-lar bilan boyitish,
o'quvchilar shu vaqtgacha foydalanib kelayotgan so'zlarning ma'nosini aniq
tushunishiga erishish, bog'lanishli nutqda u yoki bu so'zdan o'rinli foydalanish
malakasini o'stirish hisoblanadi. Bu vazifalarni muvaffaqiyatli hal qilish uchun
so'z turkumlarini o'rganish jarayonida sinonim, antonimlar (atamalar berilmaydi)
ustida muntazam ish olib boriladi, o'quvchilar ko'p ma'noli so'zlar, ularning o'z va
ko'chma ma'noda ishlatilishi bilan tanishtiriladi. Bunda ta'limni o'quvchilarning
shaxsiy tajribalari, bevosita ko'rganlari, radiodan eshitganlari, kitobdan bilib
olganlari bilan bog'lash muhim ahamiyatga ega.
O'quvchilarda kuzatish, muhim narsalarni sezish ko'nikmalarini
shakllantirish, atrof-muhit haqidagi bilimlarini boyitish bilan bir vaqtda ularning
nutqini o'stirish vazifasi ham amalga oshiriladi.
“Ot" mavzusini o'rganish tizimi maqsadga yo'naltirilgan jarayon bo'lib,
bunda shu so'z turkumining umumlashtirilgan ma'nosi va grammatik belgilari aniq
izchillikda, bir-biri bilan ilmiy asoslangan bog'liqlikda o'rganiladi, shuningdek,
otdan nutqda to'g'ri foydalanish va to'g'ri yozish malakasini shakllantirish
maqsadida bajariladigan mashqlar asta murakkablashtira boriladi.
Til hodisasi sifatida otning xususiyatlari, uni o'rganish vazifalari,
o'quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda, har bir sinf uchun
20

O‘qituvchi:-Birinchi gapda yil so‘zi orqali uchinchi so‘ziga so‘roq bering
(nechanchi yili?). Uchinchi so‘zi qaysi so‘roqqa javob bo‘lyapti? (nechanchi?)
Yilning nimasini bildiryapti? Belgisini bildiryaptimi? (yo‘q).
Bolalar javob berolmaydi.
O‘qituvchi sinf xattaxtasiga quyidagi birikmalami yozadi:
birinchi yili
uchinchi yili
ikkinchi yili
-Tartib bo‘yicha qaysi oldin turadi? (1) birinchi yili; 2) ikkinchi yili; 3)
uchinchi yili) Ко ‘rdingizmi, 1-, 2~, 3- yilning, narsaning (pred metning)
tartibini bildiryapti.
-Siz nechanchi sinfda o‘qiysiz? (2-sinfda)
-Siz qaysi sinf dan keyin turasiz? (1-sinfdan)
Bu jarayonda stol ustiga predmetlami qo‘yib, ularning tartibini aniqlatish
mumkin.
Bu so‘zlar narsalarning tartibini bildirib, nechanchi? so‘rog‘iga javob
bo‘ladi, narsa, shaxs bildirgan so‘zlarga bog‘lanib keladi:
Strelka bilan ko‘rsatiladi: uchinchi yili ikkinchi yili Ikkinchi gap tahlili orqali
sanoq bildirayotgan so‘zning so‘roqlari, u bog‘lanib kelayotgan so‘z aniqlanadi:
qancha? yuz kilogramm uzum Yuz so‘zi sanoq bildiryapti, kilogramm so‘zi bilan
birga qancha? so‘rog‘iga javob bo‘lyapti, uzum so‘ziga, ya’ni narsa bildirgan
so‘zga bog‘lanyapti.
b) xulosani shakllantirish: xulosa ba’zan o‘quvchilar tomonidan, ba’zan
o‘qituvchi tomonidan shakllantiriladi. Uzoq muddatli tahlil va tushuntirishdan
so‘ng xulosani ta’rifini ko‘pincha o‘quvchilar shakllantiradi, yasaydi. Bu mavzuda
o‘qituvchi quyidagicha xulosa yasaydi: Nechta?, qancha? so‘rog‘iga javob bo‘lgan
so‘zlar sanoqni, nechanchi? so‘rog‘iga javob bo‘lgan so‘zlar tartibni bildiradi.
29

,,So‘z“ mavzusi o‘tilayotganda o‘quvchilar tomonidan so‘zning talaffuzi, leksik
ma’nosi, morfologik tarkibi, grammatik belgilari, yasalishi, nutqda ishlatilishi va
yozilishini yaxlit tushunishga asosiy diqqat qaratiladi. Bunda o‘qituvchi so‘zning
nom bo‘lib xizmat qilishini ham, morfemik tarkibi va leksik ma’nosining bir-biriga
ta’sirini ham o‘quvchilaming tushunib olishlariga erishishi lozim.
,,Gap“ mavzusini o‘rganish vaqtida esa ishning asosiy yo‘nalishi nutqda
gapning til birligi sifatidagi vazifasini tushuntirish va o‘quvchilarda og‘zaki va
yozma nutqlarida gapdan oson foydalanish ko‘nikmasini shakllantirish
hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi: Ma’lumki, ma’no bildiradigan tovushlar
yig‘indisi so‘zdir. Tilning lug‘at boyligi, leksikasi fikr ifodalash uchun xizmat
qiladigan o‘ziga xos qurilish materialidir.
Kurs ishining vazifasi: Tilning lug‘ati qanchalik boy bo‘lsa ham grammatikasiz
u o‘lik hisoblanadi. Tilning lug‘at boyligi o‘z-o‘zicha aloqa vazifasini bajarmaydi.
Aloqa maqsadida xizmat qilish uchun lug‘at boyligidagi so‘zlar bir-biri bilan
grammatik jihatdan o‘zaro bog‘lanib, gap tuziladi. Mana shu tuzilgan gap orqali
fikr ifodalanadi.
Kurs ishining ob’ekti 1-4-sinflarda ona tilini o‘rganish tizimi fonetika,
leksikologiya, so‘z yasalishi va grammatikaning o‘zaro bog‘lanishi mohiyatini
hisobga olgan holda tuziladi. Bu hoi dastur materiallarini o‘rganish tartibini
belgilashda ham, ta’lim mazmunini (dastur bo‘limlari o‘rtasidagi uzviy
bog‘lanishni) aniqlashda ham hisobga olinadi.
Kurs ishining predmeti: .Tilning barcha jihatlarining bir-biriga ta’siri uning
aloqa quroli vazifasida namoyon bo‘ladi. Tilning asosiy birligi sifatida aloqa
maqsadida so‘zni to‘g‘ri talaffuz qilish yoki yozish, shu tilda so‘zlashuvchi barcha
kishilarga bir xilda tushunarli bo‘lishi, gapda grammatik jihat dan to‘g‘ri tuzilishi
kerak.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi: Kurs ishi kiris qismi, ikkita bob, to’rta reja,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat
4

1.2 Boshlang’ich sinf ona tili darslarida fe’l so’z turkumini o’rgatish
metodikasi.
Fe’l ustida ishlashda izchillik, bo’limlar orasidagi bog’lanish, dastur
materialining hajmi, uni har bir sinfda o’rganish usullari va vositalari shu so’z
turkumini o’rganish vazifasi, uning lingvistik xususiyatlari va kichik yoshdagi
o’quvchilarning bilish imkoniyatlariga qiziqishlariga,tasavvuriga qarab
belgilanadi.,,Fe’l" mavzusini o’rganishda asosiy vazifalar: so’z turkumi sifatida
fe’l haqida dastlabki tushunchani shakllantirish, o’quvchilar nutqini fe’llar bilan
boyitish hamda og’zaki va yozma nutqda fe’ldan to’g’ri foydalanish ko’nikmasini
o’stirish, o’quvchilarning aqliy faoliyatini rivojlantirish, grammatik mavzu bilan
bog’liq holda ayrim imloviy qoidalarni o’zlashtirish hisoblanadi. Bu vazifalar
birbiri bilan bog’liq holda hal etiladi. Fe’lning lingvistik xususiyatlari xiyla
murakkab, shuning uchun boshlang’ich sinf o’quvchilari faqat lining muhim
nazariyalari bilan tanishtiriladi Material tanlashda shu materialning nutq va imloga
oid vazifalarni hal qilishda qanchalik zarurligi hisobga olinadi.
Fe’lni o’rganishda izchillik. 1-sinfda fe’l ustida ishlash. Fe’l ustida ishlashga
tayyorgarlik savodga o’rgatish davrida boshlanadi. Bu davrda
o’quvchilarning diqqati fe’lning leksik ma’nosiga qaratiladi; fe’l tichun tipik
hisoblangan leksik ma’nosiga qaratiladi; fe’l uchun tipik hisoblangan
leksikgrammatik ma’noni, ya’ni predmetning harakatini bildirishni umumlashtirish
imkonini beradigan aniq material yig’iladi. Fe’l ustida ishlash mashqlarini
,,Alifbe"dagi so’z va mashqlarni o’qish, rasmga qarab gap tuzish bilan bog’lab
o’tkaziladi. Bunda o’qituvchi o’quvchilar gap tuzishda mazmunga mos fe’lni
topishga, so’z nimani bildirishini va qanday so’roqqa javob bo’lishini aniqlashga
yordam beradigan sharoit yaratadi. Masalan, bolalar kuzda meva va sabzavotlarni,
daraxtlarni kuzatib yoki rasmlarni ko’rib, gapni mazmunga mos so’zlar bilan
to’ldiradilar: Kuzda mevalarmma qiladi?... (pishadi), sabzavotlar nima qiladi?...
(yetiladi), daraxl barglari nima qiladi?... (sarg’ayadi). Bolalar nima qilyaptilar?...
(dam olyaptilar), ...(o’ynayaptilar), (ishlayaptilar). Fe’lni o’rganishda maqsadga
14

Uqtirish xatida ona tili fanining tutgan o’rni, uning vazifalari ko’rsatilib,
metodik yo’l-yo’riqlar beriladi. Dasturning asosiy qismi
3 bo’lim, u har bir sinfda o’quvchilar o’zlashtirishi lozim bo’lgan bilim va
ko’nikmalar hajmi ko’rsatilgan. Dasturning bo’limlari: “Savod o’rgatish va nutq
o’stirish”, “O’qish va nutq o’stirish”, “Grammatika, imlo va nutq o’stirish”dan
iborat. Har bir bo’lim bir necha qismlardan iborat. Masalan, “O’qish va nutq
o’stirish” bo’limi, “Sinfda o’qish” va “Sinfdan tashqari o’qish”ni; sinfda o’qish
o’z navbatida “O’qish mashg’ulotlarini”, “Matn ustida ishlash” qismlarini o’z
ichiga oladi va h.
6

Mavzu:Boshlang’ich sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida so’z
turkumlarini o’rgatish metodikasi.
REJA:
Kirish ........................................................................ .................. ....................3
I.Bob. Boshlang’ich sinf darslarida so’z turkumlarini o’rgatish metodikasi.
1.1. Ona tili boshlang’ich sinflarda asosiy fanlardan biridir. ..................................5
1.2 Boshlang’ich sinf ona tili darslarida fe’l so’z
turkumini o’rgatish metodikasi. ........................................................................14
II.Bob. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida ot va son so’z turkumini o’rgatish
metodikasi
2.1 Boshlang’ich sinf ona tili darslarida ot so’z
turkumini o’rgatish metodikasi ..........................................................................20
2.1 Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida son – so‘z turkumini o‘rganish bosqichlari va
o‘rganish bo‘yicha dars ishlanma ......................................................................23
Xulosa .............................................................................................................31
Foydalanilgan adabiyotlar ..............................................................................33
2

material hajmi, ularni o'rganish izchilligi belgilangan.
Boshlang'ich sinflarda otni o'rganish vazifalari quyidagilar:
1) ,,Ot" haqidagi grammatik tushunchani shakllantirish;
2) kim? so'rog'iga javob bo'lgan (shaxs bildirgan) otlardan so'rog'iga javob
bo'lgan (narsa, hayvon, jonivor va boshqalarni gan) otlarni farqlash ko'nikmasini
hosil qilish;
3) kishilarning familiyasi, ismi, otasining ismi, hayvonlarga qo'yilgan ornlar
va geografik nomlarni bosh harf bilan yozish ko'nikmasini shakllantirish;
4) otlarda son (otning birlik va ko'plikda qo'llanishi) bilan tanishtirish;
5) otlarni egalik qo'shimchalari bilan to'g'ri qo'llash ko'nikmasini
shakllantirish;
6) otlarning kelishiklar bilan turlanishi va kelishik qo'shimchalarining
yozilishi haqida malaka hosil qilish;
7) o'quvchilar lug'atini yangi otlar bilan boyitish va ulardan nutqda aniq,
o'rinli foydalanish malakasini o'stirish;
8) so'zlarni tahlil qilish, taqqoslash, umumlashtirishni bilish.
Bu vazifalarning har biri alohida etnas, balki bir-biri bilan o'zaro bog'liq
holda hal etiladi. Shu bilan birga, ,,Ot" mavzusini o'rganishning muayyan
bosqichida bajarish lozim bo'lgan bir vazifani hal qilishga ko'proq ahamiyat
beriladi.
Masalan, 1-2-sinflarda so'z turkumi sifatida otning belgilari (nimani
bildirishi, so'roqlari) o'rganiladi, 3-sinfda esa otga atama beriladi, birlik va
ko'plikda qo'llanishini o'zlashtirishga ahamiyat beriladi. 4-sinfda otning egalik
qo'shimchalari bilan qo'llanishi, kelishiklar bilan turlanishi va kelishik
qo'shimchalarining yozilishini o'rganishga e'tibor qaratiladi. O'quvchilarning nutqi
va tafakkurini o'stirish vazifasi esa mavzuni o'rganishning barcha bosqichlarida hal
qilinadi. Grammatik materialni o'rganish va orfografik malaka hosil qilishning
butun jarayoni o'quvchilar lug'atini boyitishga, bog'lanishli nutq malakalari va
fikrlash qobiliyatlarini o'stirishga qaratiladi.
So'z turkumi sifatida ot muayyan leksik ma'nolari va grammatik belgilari
21

Grammatik ma'no so'zning shakliy ma'nosidir. Masalan. kitoblar so'zida
grammatik ko'plik ma'nosi mavjud bo'lsa, kitobning so'zida kelishik ma'nosi
mavjud. Grammatik ma'no o'zaro munosabatlarni ifodalashi bilan birga so'zlar
uchun umumiy bo'lgan ma'nolarni ham o'zida birlashtiradi. Masalan, biz a'lo o'qish
uchun harakat qilamiz gapidagi egalik, shaxs-son va zamon ma'nolari munosabatni
anglatsa,kitobning, uyga, darsdan so'zlaridagi qo'shimchalar ushbu so'zlar uchun
umumiy ma'no-kelishik ma'nosidir. Lug'aviy ma'noga qo'shimcha ravishda bu
xildagi turli ma'nolarni ifodalanishi grammatik ma'no deyiladi. 3
Grammatik ma'no umumiydir. Jumladan, otlardagi egalik, kelishik, ko'plik
ma'nolari grammatik ma'nolardir. Grammatik ma'nolarni hosil qiluvchi turli usullar
mavjud:
l.Qo'shimchalar. So'zlarning o'zak va negiziga turli qo'shimchalar qo'shilishi
orqali grammatik ma'no hosil bo'ladi. Masalan, kitoblar, bolalar, uydan, ishdan,
ishga, oq, yozish kabi.
2. Yordamchi so'zlar. Yordamchi so'zlar, asosan, ko'mak-chilar mustaqil so'zlar
bilan birikib grammatik ma'no ifodalaydi.Masalan: Otabek Rahmatning bu so'zini
samimiyat bilanqarshi oldi. (A. Qod.)
3. So'z tartibi. So'zlarning gapda o'rin almashuvi grammatikma'no ifodalashga
xizmat qiladi. Masalan, uzoqdan katta uyko'rindi, -uy uzoqdan katta ko'rindi.
4. So'zlarni takrorlash. Nutqda so'zlarni takror holda ishlatishorqali grammatik
ma'no hosil bo'ladi. Olcha va shaftolilar g'ij -g'ij, shoxlarining boshlari yerda .(O.)
5. Ohang. Gap yoki so'zlarni turli ohanglarda aytilishi hamgrammatik ma'no
ifodalashga xizmat qiladi. Masalan, Fotima keldi.(darak gap), Fotima keldimi?
(so'roq gap), Fotima keldi ! (his -hayajon gap).
6. So'zlarni juftlash. So'zlarni juftlash ham grammatik ma'nohosil qiladigan
vositalardandir. Masalan, katta -kichik, yaxshi -yomon kabi So'zlarning juftlanishi
natijasida kattalar hamkichiklar ham, yaxshilar, yomonlar ham, xullas,
hammaningifodalanishi ham grammatik ma'nodir.
3
Adizov B. R. Boshlanqich ta'limni ijodiy tashkil etishning nazariy asoslari. 13.00.01. — pеdagogika nazariyasi va tarixi. — T.:2003 y, 44 b.
13

qo‘llash (o‘nta o‘quvchi, о‘ntacha o‘quvchi kabi) ko‘nikmasini o‘stirish,
lug‘atlardan foydalana olish qobiliyatini shakllantirish.
Bu bilim va ko‘nikmalar mashqlar bajarish bilan mustahkamlab boriladi.
Dastlabki mashqlar tayyor materialdan sonni aniqlashga va izohlashga qaratiladi,
keyingi mashqlar esa fikrni va izlanishni talab etadi. Mashqlar muayyan izchillikda
bir tizimni tashkil etishi lozim:
1.Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarga nechta?, qancha? so‘roqlaridan birini bering,
shu so‘z nimani bildirayotganini ayting.
2. Ajratib ko‘rsatilgan so‘zga so‘roq bering, nimani bildirishini ayting.
3. Sanoq (yoki tartib) bildirgan so‘zlarni nechta?, qancha? so‘roqlari
yordamida aniqlang.
4. Sanoq bildirgan so‘zlarni so‘roqlar yordamida aniqlang.
5. Tartib bildirgan sonlami nechanchi? so‘rog‘i yordamida aniqlang.
6. Nuqtalar o‘rniga so‘roqiarga mos so‘n qo‘yib o‘qing.
7. Rasm asosida (matnni qayta hikoyalash asosida) bog‘lanishli nutq tuzing.
Unda sanoq, tartib bildiruvchi so‘zlardan foydalaning.
Mashqda qo‘llanilgan sonlarning talaffuzi, imlosi va ma’nosi ustida
ishlanadi. Ko‘rinib turibdiki, mashq shartlari soddadan murakkabga tamoyiliga
asoslangan.
3-bosqichda (3-sinf) ,,Son“ tushunchasini shakllantirish hamda o‘quvchilar
nutqini yangi sonlar bilan boyitib borish, fikrini aniq ifodalash uchun gap va matn
mazmuniga mos sonlar tanlash, ularni o‘rinli qo‘llash ko‘nikmasi o‘stiriladi.
„Son” tushunchasini shakllantirish o‘quvchilarning shaxs va narsalarning
sanog‘ini, tartibini bildirgan so‘zlar kategoriyalarini o‘zlashtirish sifatiga bog‘liq.
O‘quvchilar bilimini yetarli darajaga keltirish maqsadida sonlar ishtirok etgan
gaplar asosida kuzatish, aniqlash, guruhlash va umum- lashtirish faoliyati ishga
solinadi. Masalan: „Ma’rifat xonasiga o‘quv chilar keldilar. Ikkita o‘quvchi 2-
sinfda o‘qiydi. 4 ta o‘quvchi 3-sinfda o‘qiydi".
O‘quvchilar o‘qituvchining topshirig‘i asosida ikkita (nechta?), to‘rtta (nechta?)
so‘zlari sanoq, ikkinchi, uchinchi (nechanchi?) so‘zlari tartib bildirayotganini
25

Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi: Maktabda o‘quv predmeti sifatida tilni
o‘rganish tizimi tilning barcha tomonlarini, yani fonetikasi, leksikasi, so‘z yasalishi
va grammatikasi (morfologiya va sintaksis)ning o‘zaro ichki bog‘lanishlariga
asoslanadi.
Tilning barcha tomonlari o‘zaro bog‘lanishining ko‘p qirraliligi va
murakkabligi, ularning dialektik birligi, avvalo, uning aloqa vositasidagi vazifasida
namoyon boiadi. Aloqa vositaligi tilning muhim xususiyati, asosidir. Bu vazifani
tilning har bir qismi boshqa qismlar bilan o‘zaro bog‘lanishda bajaradi. Har bir
so‘zga xos bo‘lgan tovush shakli kishilarga aloqa uchun imkoniyat yaratadi.
Ammo so‘zning to vush qurilishi, shakli mazmunsiz, aqlga to‘g‘ri kelmaganidek,
o‘zicha yashamaydi. Istalgan tovushlar yig‘indisi emas, balki ma’lum ma’no
bildiradigan tovushlar yig‘indisigina aloqa maqsadiga xizmat qilishi mumkin.
Tilning har bir tomonining xususiyati undagi til birliklarining o‘ziga xosligida
namoyon bo‘ladi. Fonetika uchun bunday til birligi nutq tovushlari, fonemalar;
leksikologiya uchun ma’nosi va qo‘llanishi nuqtai nazardan so‘z; grammatika
uchun so‘z shakllari, shuningdek, so‘z birikmasi va gap; so‘z yasalishi uchun
morfema, tuzilishi va yasalishi jihatdan so‘z hisoblanadi.
1.Tilning barcha (leksik, fonetik, so‘z yasash, grammatik) tomonlari o‘zaro
bog‘liqligini va ularning har biri o‘ziga xos xususiyatlarga ega ekanini hisobga
olib, o‘quvchilar tilni ongli o‘zlashtirishlari uchun tilning har bir tomoni
xususiyatlarini va ular o‘rtasidagi bog‘lanishni o‘zlashtirishlari zarur. Shularni
hisobga olib, kichik yoshdagi o‘quvchilar tilning talaffuzi, grafik, leksik, so‘z
yasalishi va grammatik tomonlarining o‘zaro bog‘lanishi mohiyatini tushunishlari
uchun dastur materialini o‘rganishda tilning aloqa vazifasi yetakchi ekani nazarda
tutiladi, ya’ni kishilar bilan aloqa jarayonida tilning barcha tomonlari birgalikda
foydalanilishi hisobga olinadi. Shu maqsadda tilning fonetik tomonini o‘rganishda
so‘zning ma’no va talaffuz jihatdan biriik hosil qilishini, tovushning so‘z
ma’nosini farqlashdagi o‘rnini tushuntirishga katta ahamiyat qaratiladi.
3

bajarilganini (nima qildi? ~ o’qidi, keldi, gulladi) va keyin bajarilishi (nima
qilmoqchi?— yodlamoqchi, bormoqchi) aniqlanadi. Aniq kuzatish asosida
yig’ilgan bu leksik materiallar o’qituvchi rahbarligida umumlashtiriladi va xulosa
chiqariladi:
1. Fe’llar zamon bilan o’zgaradi. Fe’l uch zamonni bildiradi: hozirgi zamon,
o’tgan zamon, kelasi zamon.
2. Hozirgi zamon fe’llari nima qilyapti? so’rog’iga javob. bo’ladi, hozirning
o’zida, ya’ni nutq so’zlanayotgan vaqtda bajarilayotgan harakatni bildiradi
.3. O’tgan zamon fe’li nima qildi? so’rog’iga javob bo’ladi, harakatning
oldin, ya’ni nutq so’zlanayotgan vaqtdan oldin bajarilganini bildiradi.
4. Kelasi zamon fe’li nima qilmoqchi? so’rog’iga javob bo’ladi,
harakatning keyin, ya’ni nutq so’zlanayotgan vaqtdan keyin bajarilishini bildiradi.
Boshlang’ich sinf o’quvchilari fe’l zamonlarini unga beriladigan savoldan bilib
oladilar. So’roqdan uning leksik ma’nosi ham bilinib turadi.
Fe’lning zamon shaklini yasash va bilib olish uchun o’quvchilarni
so’roqlardan to’g’ri foydalanishga o’rgatish muhim ahamiyatga ega. Bu maqsadga
erishish uchun avval jamoaviy ravishda ishlanadi va o’quvchilar e’tibori so’roq
bilan fe’l zamonining bog’lanishini aniqlashga qaratiladi. Zamon shaklini hosil
qilish uchun fe’lning II shaxs birlik shakli asos qilib olinadi (Boshlang’ich
sinflarda fe’lning bosh shakli o’rganilmaydi). Fe’lga so’roq berish bilan fe’l
zamoni hosil qilinadi.Bir fe’ldan uch zamonni hosil qilib, ularni taqqoslash mashqi
fe’lning zamon kategoriyasining mohiyatini tushunishga yordam beradi. Shuning
uchun ,,Fe’l"mavzusini o’rganish jarayonida fe’lni zamon qo’shimchasi bilan
o’zgartirish mashqi muntazam o’tkazib boriladi.O’quvchilarni fe’l zamonlarini
ongli qo’llashga o’rgatish maqsadida matnlardan foydalaniladi. Bunda fe’l
zamonini aniqlash va biror fe’l shaklidan foydalanishni asoslash, shuningdek, fe’l
zamonini o’zgartirish, fe’llarni muayyan bir zamonda ishlatib hikoya tuzish
topshiriladi.
Dasturga ko’ra, bu sinfda fe’llarda shaxs-son haqida tushuncha beriladi.
O’quvchilarda o’zbek tilida III shaxs: so’zlovchi (I shaxs), tinglovchi (II shaxs),
18

Tekshirish uchun savol va topshiriqlar:
1. Ona tilini o’qitish tarixiga tavsif bering. Kamchiliklarning sabablari
nimada edi?
2. 50-90-yillarda boshlang’ich sinflarda ona tilini o’qitishda qanday ijobiy
siljishlar bo’ldi?
3. Boshlang’ich sinflarda ona tili mashg’ulotlarining turi va mazmunini
sharhlang.
4. Boshlang’ich sinf ona tili dasturi tuzilishi va mazmunini tushuntiring.
5. Boshlang’ich sinflar ona tili dasturiga o’z munosabatingizni bildirib, taqriz
yozing.
6. “Ona tili – boshlang’ich sinflarda o’quv fani” mavzusida qisqacha ma’ruza
tayyorlang.
7. Dasturning “Savod o’rgatish va nutq o’stirish” bo’limini sharhlang.
8. Dasturning “O’qish va nutq o’stirish” bo’limini izohlang.
9. Dasturning “Grammatika va imlo o’stirish” bo’limini izohlang.
Tayanch atamalar: yaxlit so’z metodi, analitik-sintetik ishlar, aqliy faollik,
o’qitishning istiqboli, dastur, davlat hujjati, dastur talablari, uqtirish xati, dastur
qismi, bilim, ko’nikma, malaka, o’qish, yozuv, ona tili, bog’lanishli nutq, ta’lim,
tarbiya.
7

So'zning lug'aviy va grammatik ma'nolari
So'zlar obyektiv bog'liq bo'lgan narsa va hodisalar haqidagi tushunchalarni
ifodalaydi. Bunday tushunchalarning ifodalanishi so'zning lug'aviy ma'nosidir.
Masalan, paxta so'zi asosida oppoq, yumshoq predmetni tushunilishi shu so'zda
mavjud bo'lgan lug'aviy ma'nodir.
So'zlar lug'aviy ma'no ifodalashiga ko'ra tilda o'ziga xos mustaqillikka ega
bo'lgan, lug'aviy jihatdan shakllangan birliklardir. Lug'aviy ma'no so'zlaraning
birlamchi, asosiy, nutqdan tashqaridagi ma'nosi bo'lib, shu ma'no orqali so'zlar
narsa -hodisalar haqidagi tushunchalarni ifodalaydi. Tushuncha esa narsa-
hodisalaming kishi ongida aks etishidir. So'zlar lug'aviy ma'nosiga ko'ra
leksikalogiyaning tekshirish obyektidir.
Nutqda so'zlar faqat lug'aviy birlik bo'lib qolmaydi, balki nutq vositasiga
aylanadi, ya'ni o'zaro birikadi, bog'lanadi. Bu jarayonda so'zlar turli qo'shimcha
ma'nolarni ifodalaydi. Turli munosabatlarni bildiruvchi bunday ma'nolar lug'aviy
ma'nodan tashqaridagi qo'shimcha grammatik ma'nodir.
12

o'zidan vujudga kelmaydi. U nutq jarayonida tilning fonetik ya lug'aviy tomonlari
bilan bog'liq holda borliqdagi narsa va hodisalarni umumlashtirish asosida vujudga
keladi. Biroq grammatika tilning boshqa sohalariga, chunonchi, lug'at tarkibiga
ko'ra ham keng qamrovlidir.
Chunki grammatikada faqat so'zlar emas, balki ular orasidagi munosabatlar
ham ifodasini topadi ya'ni tildagi har bir so'z lug'aviy ma'no ifodalaydi. Biroq bu
ma'nolarning o'zi bilan fikr ifodalanmaydi. Ko'rinadiki, so'zlar nutqda grammatik
jihatdan shakllangan bo'lsa o'zaro bir-biri bilan bog'lansagina fikr ifodalash uchun
xizmat qiladi. Shunday ekan har qanday so'z birikmalari va nutqning asosida so'z
votadi. Shu jihatdan tilning grammatik qurilishi lug'at tarkibi bilan chambarchas
bog'langandir.
Grammatika tilning eng oliy ko'rinishi sifatida yakka birliklar asosida emas
umumlashmalar asosida vujudga keladi. Masalan, kitob, daraxt, bola, talaba. gul
sp'zlari turli predmetlaming nomini bildiruvchi so'zlardir. Biroq ular grammatikada
bir grammatik kategoriya - ot turkumidir. Bu holat grammatik umumlashmadir.
Shu asosida grammatika tildagi so'zlar uchun umumiy bo'lgan hodisalarni
o'rganish asosida ularni muayyan tizimda birlashtiradi. Ikkinchidan
grammatikadan tashqarida so'zlar til uchun oddiy material, ular grammatik
munosabatlar asosida birikadi. Demak, grammatika tildagi lug'aviy materiallami
ma'lum maqsadlarga ko'ra ishlatish vazifasini ham bajaradi.
Tilning grammatik qurilishining muhim xususiyatlaridan biri uning
takomillashib o'zgarib borishidir. Bunday o'zgarishlar jamiyat taraqqiyotidagi
obyektiv qonunlar asosida vujudga keladi. Ammo tilning grammatik qurilishi til
uchun umumiy bo'lgan normalarga qoidalarga bo'ysinadi. Masalan, adabiy tilda
ega gapning birinchi qismida kelishi yoki aniqlovchi aniqlanmishdan oldin kelishi:
keng dala, moviy ko'l, ulkan tog'; qaratqich bilan qaratmishning shaxs va sonda
moslashib kelishi: mening do'stim, uyning eshigi, kitobining varag'i -til normalari
asosidagi hodisalardir. Bu normalar grammatikada ham grammatik qurilishga xos
qonun-qoidalar asosida o'z ifodasini topadi.
11

o’zga (III shaxs) mavjudligi haqidagi dastlabki ko’nikma ,,Otlarning egalik
qo’shimchalari bilan o’zgarishi" va ,,Kishilik olmoshlari" mavzulari
o’rganilayotganda hosil qilingan. „Fe’llarda shaxs-son" mavzusi shu ko’nikmaga
asoslangan holda tushuntiriladi. Suhbat asosida kishilik olmoshlari III shaxsni,
birlik va ko’plikni bildirishi eslatilgach, o’quvchilarga men olmoshini qatnashtirib
gap tuzish topshiriladi. Ular tuzgan gap o’qituvchi rahbarligida tahlil qilinadi
O’quvchilar men I shaxs birlikdagi kishilik olmoshi ekanini aytadilar; o’qidim
fe’lini so’z tarkibiga ko’ra tahlil qilib, o’qi — o’zak, -di — o’tgan zamon
qo’shimchasi, -m ham qo’shimcha ekanini aniqlaydilar. O’qituvchi quyidagi
mazmunda tushuntiradi: ish-harakat so’zlovchi (I shaxs), tinglovchi (II shaxs),
o’zga (III shaxs) tomonidan bajarilishi mumkin; ikkinchidan, ish-harakat yakka
(bir) yoki bir necha shaxs tomonidan bajarilishi ham mumkin. Fe’llarga qo’shilib,
ish-harakatni bajargan shaxsni va sonni (ko’plik va birlikni) ham bildiradigan
qo’shimchalar bor. Masalan, o’qidim fe’lidagi -m qo’shimchasi shunday ma’noni
bildiradi, u shaxs-son qo’shimchasidir. Chunki -m o’qish harakatini bajargan
shaxsni (I shaxsni) va sonini (bir kishi bajarganini) bildiryapti, ya’ni ham shaxsni
ham sonni ifodalayapti. O’qituvchi (xattaxtaga yozilgan gaplarni ko’rsatib)
,,Nuqtalar o’rniga gapning mazmuniga mos bo’lgan fe’llarning shaxs-son
qo’shimchasini topib qo’yib, gaplarni o’qish" vazifasini beradi. Mashq o’qituvchi
rahbarligida birgalikda bajariladi.Suhbat asosida xulosa chiqariladi: Fe’llar shaxs-
son qo’shimchalari bilan o’zgaradi. Shaxs-son qo’shimchalari zamon
qo’shimchalaridan keyin qo’shiladi.Fe’llarda shaxs-son haqidagi ko’nikmani
shakllantirish uchun mazmunga mos shaxs-son qo’shimchalarini qo’yish, berilgan
fe’llarni hozirgi, o’tgan, kelasi zamonda shaxs-son qo’shimchasi bilan tuslash,
fe’llarni so’z turkumi jihatdan tahlil qilish mashqlaridan foydalaniladi.
Bu sinfda fe’llarning yozilishi haqida ham ko’nikma hosil qilinadi. Mavzuni
tushuntirish uchun fe’llar ko’proq bo’lgan matn tanlanib, matnni o’qish, so’roq
berib fe’llarni topish va qanday yozilganini aytish topshiriladi. O’quvchilar
o’qituvchi rahbarligida vazifani bajaradilar.
19

I.Bob. Boshlang’ich sinf darslarida so’z turkumlarini o’rgatish metodikasi.
1.1. Ona tili boshlang’ich sinflarda asosiy fanlardan biridir.
Ona tili boshlang’ich sinfda asosiy o’rinni egallar ekan, har bir o’quvchida
ona tiliga qiziqish va muhabbatni tarbiyalash zarur.
Boshlang’ich sinflarda ona tili mashg’ulotlari turi va mazmuni quyidagilarni
o’z ichiga oladi:
1. O’qish, yozuv, grammatik materialni o’rganish, kuzatishlar hamda
o’quvchilarning ijtimoiy faoliyatlari bilan bog’liq holda ularning og’zaki va yozma
nutqini o’stirish.
2. Birinchi sinfga kelgan bolalarga savod o’rgatish, ya’ni ularni elementar
o’qish va yozishga o’rgatish, bu kamchiliklarni malakaga aylantirish.
3. Adabiy til normalarini, ya’ni imloviy va punktuasiyasi savodli yozuvni,
orfoepik to’g’ri talaffuzni o’rganish nutq va uslubiy elementlarni egallash.
4. Grammatika, fonetika, leksikadan nazariy materiallarni o’rganish, tildan
ilmiy tushunchalarni shakllantirish.
5. O’quvchilarni o’qish va grammatika darslari orqali badiiy, ilmiy-ommabop
va boshqa adabiyotlar namunasi bilan tanishtirish, ularda adabiy asarni idrok etish
ko’nikmasini hosil qilish.
Bu vazifalarning hammasini boshlang’ich sinflarda ona tili fani hal etadi va
boshlang’ich sinflar ona tili dasturida aks etadi. 1
Dastur davlat hujjati bo’lib, unda o’quv fanining mazmuni va hajmini
shuningdek, shu fandan bilim, ko’nikma va malakalar darajasiga qo’yilgan asosiy
talablarni belgilaydigan bo’ladi. Dastur talablarini o’qituvchi va o’quvchilar
bajarishlari shart, uni kengaytirish va qisqartirishga yo’l qo’yilmaydi.
Boshlang’ich sinflarning ona tili dasturi ikki qismdan iborat:
1. Uqtirish xati.
2. Asosiy qismi.
1
Sh.M. Mirziyoyev “Erkin va farovon demokratik O’zbekiston Davlatini birgalikda barpo etamiz” –T.: “O’zbekiston” 2016-y 56-b.
5

bildiradi.Bunday fe’llar bo’lishsiz fe’llar deyiladi.O’quvchilar bo’lishli va
bo’lishsiz fe’llarni so’roqlari bilan ikki ustun shaklida yozadilar va so’roqlarini
bo’lishsiz fe’l qanday hosil bo’lganini aytadilar. O’quvchilar bilimi mashqlar bilan
mustahkam-lanadi, bo’lishsizlik qo’shimchasi -ma -mi shaklida talaffuz qilinsa
ham, doim aslicha -ma shaklida yozilishi tushuntiriladi. O’quvchilarda bo’lishli va
bo’lishsiz fe’llarni ma’nolariga qarab farqlash ko’nikmasini o’stirish uchun
bo’lishli fe’ldan bo’lishsiz fe’l hosil qilish, bo’lishsiz fe’llarning talaffuzi va
yozilishini qiyoslash, bo’lishsiz fe’llar bilan tuzish mashqlaridan foydalaniladi.
4-sinfda fe’lni o’rganish. Bu sinfda fe’lni o’rganishning vazifalari
quyidagilar:
1. Fe’lning shaxs-son qo’shimchalari bilan tuslanishi, zamon
qo’shimchasi bilan o’zgarishi haqidagi tushunchani berish va dast-labki ko’nikma
hosil qilish; fe’lning leksik ma’nolari, bo’lishli va bo’lishsizligi, gapdagi vazifasi
haqidagi bilimni chuqurlashtirish. 2. Nutqda fe’ldan ongli foydalanish malakasini
rivojlantirish. Shu maqsadda nutqda ma’nodosh va zid ma’noli fe’llardan matn
bilan bog’liq holda o’z va ko’chma ma’noda ishlatilgan fe’llar bilan tanishtirib
borishga qaratilgan mashqlardan foydalanish.3. Zamon qo’shimchalarining
talaffuzi va yozilishi haqidagi ko’nik-manihosil qilish. 4. Qo’shma fe’llar va
ularning doim alohida yozilishi haqidagi tushunchani berish va dastlabki
ko’nikmani hosil qilish hisoblanadi.Fe’l zamoni shaklining mohiyati ish-harakat
qachon bajarilishini, ya’ni ish-harakatning nutq so’zlanib turgan paytda, undan
oldin va keyin bajarilishini taqqoslash asosida ochiladi. O’quvchilar o’zlari ba-
jargan yoki bajarayotgan harakatlarini kuzatadilar, shuningdek, keyin nima
qilishlarini muhokama qiladilar.
Xuddi shunga o’xshash kuzatishni tabiatda bo’layotgan o’zgarishlar yuzasidan
ham o’tkazadilar. Bu mavzu bahorda o’tiladi. Shuning uchun o’quvchilar kuzatish
asosida ,,Bahor keldi. O’rik, olcha gulladi. Gullar ochilyapti. Endi gilos pishadi.
Bahordan so ‘ng yoz keladi. Yozda bolalar oromgohga bormoqchi" kabi gaplar
tuzadilar. Gapdagi fe’llarga so’roq berib, ish-harakatning bajarish payti, ya’ni
ish-harakat bajarilayotganini (nima qilyapti? - o’qiyapti, ochilyapti), oldin
17

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
T ERMIZ DAVLA T UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI BOSHLANG’ICH TA’LIM
KAFEDRASI (SIRTQI) “BOSHLANG’ICH TA’LIM VA SPORT
TARBIYAVIY ISH” YO’NALISHI
4-KURS 406-GURUH TALABASI
NORMO’MINOVA SHALOLA G’AYRAT QIZINING
“ONA TILI O’QITISH METODIKASI” FANIDAN TAYYORLAGAN
KURS ISHI

Mavzu: Boshlang’ich sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida so’z
turkumlarini o’rgatish metodikasi.
Bajardi: _______________________
Qabul qildi: _______________________
TERMIZ-2023
1

Grammatika ikki qismdan: morfologiya va sintaksisdan iborat. Morfologiya
so'zlarning tuzilishi va o'zgarishi, so'z turkumlarini o'rganuvchi sohadir. So'z
turkumlari va ularning xususiyatlarini tekshirish morfologiyaning muhim
vazifalaridandir. Ma'lumki, so'zlar turli grammatik ma'nolarni ifodalaydi.
Grammatik ma'no ifodalashiga ko'ra so'zlar har xil shakllarda bo'ladi. So'zlardagi
bunday shakllarni ham.morfologiya o'rganadi. Morfologiya atamasining morfo -
shakl, logos - so'z ekanligi ham uning so'z shakllari haqidagi ta'limot ekanligini
ko'rsatadi. 2
Til sathi sifatida morfologiya nisbatan qamrovdor bo'lib, so'z shakllari.
so'zlarning tuzilishi va o'zgarishi, so'z turkumlari, ulaming qonuniyatlanni
o'rganuvchi ta'limotdir.
So'z shakllari. So'z shakllari hodisasi tilshunoslikdagi o'ziga xos hodisalardan
biridir. Unda ma'lum so'zning o'z lug'aviy ma'nosini saqlagan holda turli
shakllarda qo'llanilishi tushuniladi. Masalan, kitob, kitobi, kitobdan, kitobimiz.
So'z shakllarining o'zgarishi dastlab shu so'zning lug'aviy ma'nosiga daxldor
bo'lib. uni qaysi turkumga mansubligini belgilaydi va shu turkumga xos
qo'shimchalar asosida o'z shaklini o'zgartiradi.
Masalan, daraxt, odam, gul so'zlari ot turkumiga xos bo'lib o'z shaklini otga xos
bo'lgan kelishik, egalik, ko'plik qo'shimchalarini olgan holda o'zgartiradi:
daraxtim, daraxtlar, daraxtning. Sifat turkumiga xos so'zlar esa shu turkumga xos
daraja hosil qiluvchi vositalarni qabul qilgan holda o'z shaklini o'zgartiradi.
Masalan, qizil, qizg'ish, qizilroq. So'z shakllarini o'zgarishidagi bu holat
belgilangan, turg'un holat emas. So'z shakllarini o'zgarishi uchun asos bo'ladigan
qo'shimchalar, so'zlaming muayyan turkumga taalluqli ekanligini belgilashda
muhim bo'lsa-da, boshqa turkumga xos qo'shimchalarni ayniqsa, otlardagi
kelishik, egalik ba'zan ko'plik qo'shimchalarini boshqa turkunidagi so'zlar olgan
holda o'z shaklini o'zgartadi. Masalan, kattaning, kattalar, mening, ko'pdan va
boshqalar.
2
Sh.M. Mirziyoyev “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak”.
–T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -104-b.
8

bilan ajralib turadi. Barcha otlarning umumiy leksik ma'nosi shaxs va narsani
ifodalash hisoblanadi. Ot jonli mavjudotlar (kishi, (lush, hayvon, asalari), yer va
osmonga oid narsalar (quyosh, yulduz, daryo, tog'), o'simliklar (paxta, beda, gul),
voqealar (yig'in, majlis), tabiat hodisalari (shamol, bo'ron, yomg'ir,
momaqaldiroq), belgi-xususiyat (ahillik, kuchlilik, samimiyat), harakat-holat
(uyqu, sevinch, kurash), o'rin va vaqt (yoz, bahor, joy) nomlarini bildiradi.
Otlarning grammatik belgilari :
otlar birlik va ko'plikda qo'llanadi, egalik qo'shimchalari bilan o'zgaradi,
kelishiklar bilan turlanadi, gapda ko'proq ega, to'ldiruvchi, aniqlovchi, shuningdek,
hol vazifasida keladi. Ot nutqda sifat, son, olmosh, fe'l bilan birika oladi.
Otning ma'nolari va grammatik belgilari xiyla murakkab, shuning uchun
ham ot haqidagi bilim o'quvchilarda amaliy vazifalarni bajarish jarayonida asta
shakllantira boriladi.
Otni o'rganishda izchillik. Otni o'rganishga tayyorlov bosqichi savod
o'rgatish davriga to'g'ri keladi. Bu bosqichda o'quvchilar shaxs-narsalarni va
ularning nomi bo'lgan so'zlarni farqlashga o'rganadiiar, so'zning leksik ma'nosiga
e'tibor ko'proq qaratiladi ma'nolarini hisobga oigan holda so'zlar (qushlar, meva va
sabzavot-lar, kiyimlar va hokazolarni bildirgan otlar)ni guruhlash ko'nikmasi
shakllantiriladi. So'zlarni leksik ma'nosi asosida guruhlash mashqlari otiarni
taqqoslash, o'xshash tomonlarini aniqlash, umumlashtirish ko'nikmasini o'stiradi.
Shunga qaramay, grammatik tushunchani shakllantirish uchun o'quvchilar
so'zning aniq rna'nosini yetarli bilmaydilar, so'zning leksik ma'nosini bilish bilan
birgalikda uning grammatik belgilarini ham o'zlashtirish zarur.
Keyingi bosqichda otning leksik ma'nolari va grammatik belgilari ustida
maxsus ishlanadi (kim? yoki nima? so'rog'iga javob bo'lishi shaxs, narsani
bildirishi tushuntiriladi). O'quvchilar kim? so'rog'iga javob bo'lgan otiarni nima?
so'rog'iga javob bo'lgan otlardan farqlashni, ularni so'roq berish bilan ajratishni
o'rganadiiar, o'quvchilarda mavhum grammatik tafakkur o'sa boradi, ularda atoqli
otlarni bosh harf bilan yozish ko'nikmasi shakllana boradi.
2- sinfda otlarning leksik ma'nosi, atoqli va turdosh otlar (atamasiz)
22

qaratilgan ishlar harakatni bildirgan so’zlarmavzusini o’rganishdan boshlanadi (1-
sinf o’quv yilining 2-yarmi). Fe’l leksik (nima qilyapti?) yugurayapti, arralayapti,
sakrayapti, (nima qildi?) yugurdi, arraladi, sakradi, (nima qiiadi?) yuguradi,
arralaydi, sakraydi kabi misollardan foydalanish bilan, o’quvchilar o’zlari
bajargan harakatlarni aytishni so’rab, ular bergan javobini (fe’lni) so’roqlari bilan
xattaxtaga yozib, suhbat o’tkazish bilan tushuntiriladi. O’quvchilarni so’roq berish
bilan holat bildiradigan uxlayapti, o’ynayapti, faxrlanadi kabi fe’llarni ham
tanlashga o’rgatib borish muhim ahamiyatga ega.Bunday mashqlar o’quvchilarda
predmet harakatini keng ma’noda tushunish ko’nikmasining shakllana borishiga
yordam beradi. Dastur o’quvchilarda so’zlarga so’roq berib, ularni bir-biridan
farqlash ko’nikmasini shakllantirishni talab etadi. Buning uchun o’qituvchi
fe’lning har xil shakllaridan foydalanib, maxsus mashqlar o’tkazadi. Narsa
so’rog’iga javob bo’lgan so’z bilan nima qildi? (nima qilyapti?, nima qiladi?)
so’rog’iga javob bo’lgan so’zlar taqqoslanadi: nima? so’rog’iga javob bo’lgan
so’zlar guruhi predmetni bildirishi, nima qildi? so’rog’iga javob bo’lgan so’zlar esa
predmet harakatini bildirishi aniqlanadi. Taqqoslash ot va fe’lni ajratishga
o’rgatadi, ularning nutqda bir-biriga ta’sir etishini aniqlashga imkon beradi.Fe’lga
so’roq berishga o’rgatish yuzaki bo’lmasligi, o’quvchilar harakat bir kishi
tomonidan bajarilsa, nima qildi?, nima qilyapti?, nima qilmoqchi?so’roqg’iga ikki
va undan ortiq kishi tomonidan bajarilsa, nima qildilar?, nima qilyaptilar?, nima
qilmoqchilar? so’roqlarini berishni bilishlari zarur. Bunday so’roqlarga javob
berishga o’rgatish o’z navbatida, fe’l zamonlarini o’rganishga tayyorlash
demakdir. 1-sinfda morfologik so’roq so’z nimani bildirishini aniqlash maqsadida
beriladi. O’quvchilarni so’zga so’roq berishga, o’qituvchi bergan so’rog’iga javob
bo’ladigan so’zlarni tanlashga, so’zni so’roqlarga mos ravishda o’zgartirishga
(nima qildi? — o’qidi, nima qilamiz? o’qiymiz, nima qilmoqchi? o’qimoqchi
kabi)o’rgatiladi.
2-3-sinflarda fe’lni o’rganish. Bu bosqichning asosiy vazifasi Fe’l -
so’z turkumi degan tushunchani shakllantirish, bo’lishli va bo’lishsiz fe’llarning
ma’nosi va shakliga qarab farqlash ko’nikmasini hosil qilish, bo’lishsizlik
15

So'z shakllarining o'zgarishi ikki holatni yuzaga keltiradi. Birinchidan, so'z
shakli o'zgarganda, so'zdagi asosiy ma'noga qo'shimcha ravishda grammatik ma'no
ifodalanadi. Masalan. bolalar so'zidagi -lar qo'shimchasi orqali ifodalangan ma'no
ko'plik ma'nosidir. Ikkinchidan, so'z shaklining o'zgarishi gapda so'zlaming o'zaro
birikishini ta'minlaydi: ishdan kelmoq birikmasidagi qo'shimcha ushbu so'zlarni
biriktirgan.
Ko'rinadiki, so'z shakllarini o'zgarishi natijasida morfologik shakl va sintaktik
shakl vujudga keladi. Morfologik shakl yasovchi qo'shimchalar yordamida,
sintaktik shakl esa so'z o'zgartiruvchi qo'shimchalar orqali hosil bo'ladi. Bundan
tashqari tilda so'z yasalishi uchun xizmat qiladigan so'z yasovchi qo'shimchalar
mavjud bo'lib, ular bir butun holda so'zning morfologik tuzilishini belgilaydi.
9

sinfning savod o‘rgatish va 1-sinfning 2-yarmiga to‘g‘ri keladi. Bu bosqich sonni
o‘rganuvchi keyingi bosqichlarga zamin tayyorlaydi.
Ma’lumki, savod o‘rgatish davrida o‘quvchilar bilan kundalik ishlar, rasmlar,
predmetlar, mavzular yuzasidan og‘zaki savol-javoblar o‘tkaziladi. Masalan:
„Bugun nechanchi sana? Biz nechanchi asrda yashayapmiz? Bu yil nechanchi yil?
Darsga nechta o‘quvchi kelmadi? Bir yil necha faslga bo‘linadi? Yilning birinchi
fasli qaysi?" yoki man- tiqiy mashqlar ishlash bilan bog‘liq holda:
„Xonadoningizda nechta uy hayvoni bor? Nechta yovvoyi hayvon nomini bilasiz?"
kabi.
Mavzular bilan bog‘liq holda, „Oila" mavzusida: „Oilangizda nechta kishi
yashaydi? Nechta akangiz (yo ukangiz, yoki opa-singlingiz) bor? Siz oilada
nechanchi farzandsiz? Nechanchi yilda tug‘ilgansiz? Hozir nechanchi sinfda
o‘qiyapsiz?" yoki О tovushi va О о harfi bilan tanishtirishda: Osmonda nechta oy
bor?, Nechta yulduz bor? (Bolani o‘ylashga majbur qiladi), Nechta yulduzning
nomini bilasiz?" kabi.
1-sinfning ikkinchi yarmida mashq ishlash paytida „Gapda nechta kim?
so‘rog‘iga javob bo‘lgan so‘z bor? Nechta unli bor? Nechta un dosh bor? Berilgan
so‘z nechta bo‘g‘inga bo‘linadi?" kabi savollarga javob olinadi.
Bu bosqichda aralash berilgan so‘zlardan gap tuzdirish, mashq matnidan gaplar
sonini, gapda so‘zlar sonini, so‘zdagi bo‘g‘in yoki tovush sonini aniqlatish, ba’zan
tahlilni yozma tarzda bajarish (5ta unli bor, beshta bo‘g‘in bor) kabi mashq turlari
qo‘llaniladi. Bunda „Predmet (nomi)ga bog‘lanib kelgan so‘zga so‘roq berib
ko‘rchi? U nimani bildiryapti?" kabi savollardan foydalaniladi.
2-bosqich 2-sinfga to‘g‘ri keladi. Bu bosqichda asosan ikki vazifa
bajariladi:
1.Nechta?, qancha?so‘roqlariga javob bo‘lib, shaxs va narsalarning
sanog‘ini: nechanchi? so‘rog‘iga javob bo‘lib, shaxs va narsalar tartibini bildirgan
so‘zlar haqida elementar nazariy tushunchani shakllantirish;
2. Sonlarga so‘roq bera olish, ularning nimani bildirishini ayta olish,
ulardan foydalanib o‘z fikrini aniq ifodalash, mazmunga mos holda sonlarni o‘rinli
24

Yangi grammatik materialni o‘rganish darsining qurilishi 2-sinfda „Sanoq
va tartib bildirgan so‘zlar" mavzusi misolida quyidagicha bo‘lishi mumkin:
II. Yangi grammatik materialni o‘zlashtirishni ta'minlash, o‘quv chilarning
oldingi bilimlarini aniqlash. Masalan, sanoq va tartib bildir gan so‘zlarni o‘rganish
uchun „Biz qaysi so‘zlarga so‘roq berishni o‘rgandik?" (shaxs va narsa, belgi
bildirgan so‘zlarga), „Kim?, nima? so‘roqlari qaysi so‘zlarga beriladi?", „Qanday?,
qanaqa? so‘roqlari-chi?" kabi savollardan foydalanish mumkin.
Sinf xattaxtasiga „ Ток ко‘chati о‘tqazilgandan keyin uchinchi yili hosilga
kiradi" gapi yoziladi. O‘quvchilar yuqoridagi savollar asosida narsa bildiruvchi
so‘zlarni belgilaydilar:
Nima? — tok Nima? — ko‘chat Nima? — hosil Nima? — yil
Bu savol-javob yangi materialni ongli o‘zlashtirishga o‘quv- chini tayyorlaydi
II. O‘quvchilarga bajariladigan ishlarning maqsadi e’lon qilinadi:
- Biz siz bilan gapdagi so‘zlarga so‘roq berishni va shu so‘zning nimani
bildirishini bilib oldik. Biz tahlil qilgan gaplarda ba'zi so‘zlar qolib ketdi. Bu
darsda biz shu so‘zlarga so‘roq berib, nimani bildirishini aniqlaymiz (,,uchinchi“
so‘zining tagiga chizib ko‘rsatiladi, qolgan so‘zlarni ham keyin o‘rganishlari
aytiladi).
III.Yangi grammatik materialni tushuntirish. Yangi material tanlangan
gaplami grammatik tahlil qilish va xulosa chiqarish yo‘li bilan tu shuntiriladi.
Tushuntirish izchil olib boriladigan ikkita ishdan iborat:
a) matn (ichki) tahlili: agar mavzu keng tushuntirishni taqozo etmasa,
birinchi misolni tahlil qilish bilanoq xulosa aytib qo‘ya qolinadi. Sanoq va tartib
bildirgan so‘zlar xuddi shunga to‘g‘ri keladi.
Keng va bir qancha muhim belgilarga ega bo‘lgan grammatik material
tushuntirilsa, unda bir nechta misol tahlil qilingach, xulosa chiqariladi (so‘z
o‘zgartiruvchi qo‘shimchalar, o‘zakdosh so‘zlar).
Sinf xattaxtasidagi misol yoniga yana gaplar yoziladi: „Ekilgan tokdan yuz
kilogrammgacha uzum hosili olinadi ".
28

Lekin 1-bosqichni to‘liq ma’noda sonni amaliy o‘rganish bosqichi deb
nomlaymiz. Chunki bu bosqichda umuman nazariyasiz son ustida ishlanadi va bu
1-sinfning savod o‘rgatish va 1-sinfning 2-yarmiga to‘g‘ri keladi. Bu bosqich sonni
o‘rganuvchi keyingi bosqichlarga zamin tayyorlaydi.
Ma’lumki, savod o‘rgatish davrida o‘quvchilar bilan kundalik ishlar, rasmlar,
predmetlar, mavzular yuzasidan og‘zaki savol-javoblar o‘tkaziladi.
31

Boshlang’ich sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida so’z turkumlarini o’rgatish metodikasi.

Купить