Boshlang‘ich sinfda badiiy asar ustida ishlash - Педагогика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	42.9KB
Покупки	0
Дата загрузки	12 Октябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Педагогика

Продавец

Shavkat

Дата регистрации 04 Апрель 2024

0 Продаж

Boshlang‘ich sinfda badiiy asar ustida ishlash

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI
“PEDAGOGIKA” KAFEDIRASI
“Boshlang‘ich sinfda badiiy asar ustida ishlash” mavzusidagi
KURS ISHI
Bajardi: BT22-S-31A guruhi talabasi Bozarova Farog‘at
Rahbar: Kuranbayeva Xusnora Abdullayevna
_________________
(imzo)
Toshkent-2024

MUNDARIJA
Kirish…………………………………………………………………………………4
1.Badiiy asar ustida ishlashning asosiy bosqichlari…………………………………..6
2.O qish darslarida adabiy tushunchalar ustida ishlash……………………………...15ʻ
3.3-sinf O qish darslarida " Ulug larni o rganmoq-oqillik" bo limi yuzasidan berilgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
mavzularni tahlil qilish……………………………………………………………….20
4. " Ulug larni o rganmoq-oqillik" bo limini takrorlashga oid dars ishlanma……….22
ʻ ʻ ʻ
Xulosa………………………………………………………………………………. 27
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………………....28
2

Boshlang‘ich sinfda badiiy asar ustida ishlash
Reja:
1. Badiiy asar ustida ishlashning asosiy bosqichlari.
2. O qish darslarida adabiy tushunchalar ustida ishlash.ʻ
3. 3-sinf O qish darslarida " Ulug larni o rganmoq-oqillik" bo limi yuzasidan
ʻ ʻ ʻ ʻ
berilgan mavzularni tahlil qilish.
4. " Ulug larni o rganmoq-oqillik" bo limini takrorlashga oid dars ishlanma.
ʻ ʻ ʻ
3

Kirish
Respublikamizda amalga oshirilayotgan ulkan bunyodkorlik ishlari, islohotlar,
mamlakatimiz iqtisodiy qudrati oshib borish natijasida jamiyat ijtimoiy sohasining
markaziy bo'g'ini hisoblangan xalq ta’limida ham tub islohotlar ro'y bermoqda. U
yangilanmoqda, yoshlar ta’lim-tarbiyasini takomillashtirish, ularning mazmunini,
uzluksizligini ta’minlab beradigan yangi hujjatlar, pedagogik texnologiyalar, amaliyot
uslublari bilan boyib bermoqda. Zero, yurtboshimiz ta’kidlaganidek, “...Xalq ta’limini
tubdan isloh qilish, mazkur dasturni amalga oshirish bizdan nihoyatda katta kuch,
mablag' va imkoniyat talab qilmoqda. Lekin, istiqbolimiz, istiqlolimiz ko'zi bilan
qaraganda, ham iqtisod, ham siyosat, ham ma’naviyat nuqtai nazaridan bu sarf-
xarajatlarga nazar tashlasak, undan keladigan manfaat har qanday xarajatlarni
qoplashi va oqlashi muqarrar” 1
Boshlang’ich sinflar o’qish darslarida o’quvchilar nutqini o’stirish vositalaridan
biri to’g’ri uyushtirilgan qayta hikoyalashdir. Maktab tajribasida to’liq, qisqartirib,
tanlab va ijodiy qayta hikoya qilish turlari mavjud. Boshlang’ich sinf o’quvchilari
uchun matnni to’liq yoki matnga yaqin qayta hikoyalash ancha oson, boshqa turlari
esa nisbatan qiyinroqdir. Qayta hikoyalashda o’qilgan hik oya mazmuni yuzasidan
o’qituvchining savoli o’quvchilarni hikoyaning detallari haqida, ayrim voqealar
o’rtasidagi bog’lanishning sabab-natijalari haqida fikrlashga qaratilishi lozim. Asar
syujetining rivojlanishida qatnashuvchi shaxslar, ularning xatti-harakati asosiy rol
o’ynaydi. Bolalar asar mazmunini unda ishtirok etuvchi shaxslar va ularning xatti-
harakati, harakterli xususiyatlarini tahlil qilish yordamida yaxshi anglab yetadilar.
O’qituvchining savoli asar qahramonlari nima qilgani, ularning u yoki bu xatti-
harakatlari qaerda va qanday sharoitda yuz bergani haqida so’zlab berishga,
voqealarning izchil bayon qilinishiga va o’zaro bog’liqlikni yoritishga yo’naltirilishi
lozim.
1
I.Karimov. “Barkamol avlod O'zbekiston taraqqiyotining poydevori”.T. “Sharq”. 1997 yil. 19-bet.
4

O’quvchi o’qilgan asar mazmunini o’qituvchi savoli yordamida aytib berishida
faqat analizdan emas, sintezdan ham foydalanadi: ayrim faktlarni o’zaro bog’laydi
(sintezlaydi), bir-biriga taqqoslaydi, ular yuzasidan muhokama yuritadiva xulosa
chiqaradi. Ko’pincha boshang’ich sinf o’quvchilari qatnashuvchi shaxslar xatti-
harakatini yaxshi tushunmasliklari, ba’zan noto’g’ri yoki yuzasi tushunishlari
natijasida asar mazmunini anglab etmaydilar. Shuning uchun ham o’qituvchi savolni
juda o’ylab tuzishi, u bolani fikrlashga, o’ylashga majbur etadigan, qatnashuvchi
shaxslarning xatti-harakati, voqealarning bog’lanishi yuzasidan muhokama
yuritadigan, ularni o’zaro qiyoslashga, ijobiy va salbiy tomonlarini aniqlashga yordam
beradigan bo’lishi lozim. O’quvchi asarda qatnashuvchilarning xatti-harakatini
qanchalik aniq ko’z oldigan keltira olsa, u hikoyaning asosiy mazmunini shunchalik
chuqur tushunadi, shunchalik mustaqil qayta hikoya qilib beradi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari: 3-sinf o‘quvchilariga “Ulug‘larni
o‘rganmoq oqillik” bobini o‘rgatish orqali ularda buyuk ajdodlarimizga nisbatan faxr,
g‘urur va iftixor tuyg‘ularini shakllantirish hamda o‘uvchilar ongiga singdirish.
Kurs ishi predmeti: 3- sinf O‘qish kitobida berilgan “Ulug‘larni o‘rganmoq
oqillik” bobini o‘rgatish.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish qism, mavzuni yoritishga oid 4 ta reja,
xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
5

1. Badiiy asar ustida ishlashning asosiy bosqichlari
Respublikamiz mustaqillikka erishgandan so’ng boshlang’ich sinflar uchun
yangi dastur va darsliklar yaratildi. O’qish dasturlarida badiiy asarni tahlil qilishga
ko’proq ahamiyat berilib, matn ustida ishlash yuzasidan xilma-xil topshiriq turlaridan,
texnika vositalaridan foydalanishga ko’proq e’tibor berildi.
“Badiiy asar quyidagi muhim metodik qoidalar asosida tahlil qilinadi:
 Asar mazmunini tahlil qilish va to’g’ri, tez, ongli, ifodali o’qish malakasini
shakllantirish bir jarayonda boradi.
 Asarning g’oyaviy-tematik asoslarini uning obrazlari, sujet chizig’i, qurilish va
tasviriy vositalarini tushuntirish o’quvchilarning shaxs sifatida umumiy kamol
topishiga, bog’lanishli nutqning o’sishini ta’minlaydi.
 O’quvchilarning hayotiy tajribasiga tayanish asar mazmunini ongli idrok
etishning asosi va uni tahlil qilishning zaruriy sharti hisoblanadi.
 4-sinfda o’qish darslari o’quvchilarning bilish faoliyatini aktivlashtirish va atrof
muhit haqidagi bilimlarni kengaytirish vositasi hisoblanadi.” 2
Asarni tahlil qilishda uning hissiy ta’sirini ham hisobga olish zarur. O’quvchi
matnni o’qibgina qolmay, muallif hayajonlangan voqeadan hayajonlansin. Matnni
tahlil qilishda o’quvchilarda fikr uyg’onsin, ularda estetik didni tarbiyalasin.
Boshlang’ich sinflar “O’qish kitobi”da turli janrdagi badiiy va ilmiy- ommabop
maqolalar berilgan. Sizga ma’lumki, badiiy asarda hayot obrazlar orqali aks ettiriladi.
Uning markazida inson, uning tabiat va jamiyatga munosabati turadi. Badiiy asarda
borliqni, voqelikni obrazlar vositasida tasvirlash, ob’ektiv mazmun va sub’ektiv
bahoni aniq materialda berish haqidagi qoidalar metodika uchun katta nazariy-amaliy
ahamiyatga ega. Birinchidan, asar ustida ishlashni muallifning asarida tasvirlangan
voqealarga munosabati o’qituvchining diqqat markazida turadi. O’quvchilar voqelikni
obrazlar orqali tasvirlashning o’ziga xos xususiyatlarini asta tushuna boshlaydilar.
Ikkinchidan, har qanday badiiy asarda aniq tarixiy voqelar tasvirlanadi. Asardagi
2
Qosimova K. Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi. - Toshkent: O’qituvchi. 1985-yil
6

voqealarga tarixiy yondoshilgandagina asarga haqqoniy baho berish mumkin.
Uchinchidan, yozuvchining hayoti va qarashlari bilan o’quvchilarning yoshlariga mos
ravishda tanishtirish maqsadga muvofiq. To’rtinchidan, badiiy asarni tahlil qilishda
o’quvchilarni asarning g’oyaviy yo’nalishini tushunishga o’rgatish muhimdir.
Psixolog olimlarning ko’rsatishicha, badiiy asarni idrok etish uchun uni
tushunishning o’zigina yetarli emas. Asarni idrok etish murakkab jarayon bo’lib,
asarga, unda tasvirlangan voqelikka qandaydir munosabatning yuzaga kelishini o’z
ichiga oladi. Kichik yoshdagi o’quvchilar adabiy qahramonga ikki xil munosabatda
bo’ladi.
Adabiy qahramonga emotsional munosabat.
“Asarda qatnashuvchi shaxslarga baho berishda o’quvchilar o’z shaxsiy
tushunchalaridan foydalanadilar. Qahramonning boshqa fazilatlarini baholash uchun
ularda so’z boyligi, tajriba yetishmaydi. O’qituvchining vazifasi o’quvchilar payqay
olmagan sifatlarni ko’rsatish va o’quvchilar nutqiga kiritishdir. Yana bir narsaga
e’tibor berish maqsadga muvofiq:
 O’quvchilar asar qahramoniga munosabatlarini ifodalashda u harakat qilgan
sharoitni hisobga olmaydilar.
 Qahramonning nima uchun shunday qilishi kerakligini tushunolmaydilar, uning
uchun maqsadga muvofiq ish olib borishlari zarur.
 O’qish malakalarining sifatlari va ularni takomillashtirish yo’llari
 Dastur talablarini to’liq bajarish va amalga oshirish uchun, birinchi navbatda
o’qish ko’nikmalarini to’g’ri va puxta egallash va takomillashtirib borish zarur.
 O’qish ko’nikmalari savod o’rgatishg jarayonida shakllanadi, o’qitishning
keyingi bosqichlarida takomillashadi” 3
O’qish malakalarining sifatlariga badiiy asar matnini to’g’ri, tez, ongli va ifodali
o’qish kiradi. O’qish darslarida o’quvchilarning o’qish malakalari shakllantiriladi va
takomillashtiriladi. O’qish malakasining sifatlari o’zaro bog’liq bo’lib, ularning
3
Qosimova K. Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi. - Toshkent: O’qituvchi. 1985-yil
7

asosiysi ongli o’qish hisoblanadi: o’quvchi matnni tez va to’g’ri o’qisa-yu, anglab
o’kimasa yoki uning tez o’qishi natijasida boshqalar matn mazmunini tushunmasa,
to’g’ri o’qisa-yu, o’ta sekin o’qisa, nutq birliklari orasida pauzalarga e’tibor bermasa,
matnda ifoda etilayotgan fikr tushunilmaydi. Muayyan tezlikda va to’g’ri o’qish ongli
o’qishga xizmat qiladi; to’g’ri, tez va ongli o’qish esa ifodali o’qishning asosi
hisoblanadi.
O’qish malakalarini egallash maktabda o’qitiladigan barcha predmetlarni
muvaffaqiyatli o’zlashtirishning muhim sharti hisoblanadi. O’qish faoliyatning asosiy
turi bo’lib, o’quvchilarni g’oyaviy-siyosiy, aqliy, estetik va nutqiy tomondan
rivojlantirish uchun juda katta imkoniyat yaratadi. Bu jarayon esa o’qish malakalarini
o’stirish va takomillashtirish ustida sistematik va maqsadga muvofiq ishlashni talab
qiladi.
O’qish malakasini egallash ancha murakkab bo’lib, uni shakllantirish uzoq vaqtni
talab etadi. Psixolog T. G. Yegorov o’zining «Ocherki psixologii obucheniya detey
chteniyu» nomli asarida o’qish malakalarini shakllantirish jarayonini uch bosqichga
ajratadi: analitik bosqich, sintetik bosqich va avtomatlashgan bosqich. “Analitik
bosqich savod o’rgatish davriga to’g’ri keladi, bunda so’zni bo’g’in-harf tomonidan
tahlil qilish va bo’g’inlab o’qish malakasi shakllantiriladi. Sintetik bosqich uchun
so’zni sidirg’a o’qish harakterlidir; bunda so’zni ko’rish orqali idrok qilish va uning
talaffuzi so’z ma’nosini anglash bilan asosan mos keladi. O’qish so’z ma’nosini idrok
qilish bilan amalga oshadi. O’quvchilar sintetik bosqichga 3-sinfda o’tadilar. Bundan
keyingi yillarda o’qish avtomatlasha boradi. O’qish darslarida asar ustida ishlashni
shunday tashkil etish kerakki, asar mazmunini tahlil qilish o’qish malakalarini
takomillashtirishga yo’naltirilgan bo’lsin” 4
.
To’g’ri o’qish deganda xato qilmasdan, yanglishmasdan o’qish tushuniladi, ya’ni
to’g’ri o’qish so’zning tovush-harf tarkibini, grammatik formalarni buzmasdan,
so’zdagi tovush yoki bo’g’inni tushirib qoldirmay, oshiqchasini qo’shmay, harflar
4
Abdullaeva K va boshqalar. Savod o'rgatish darslari. T.,«O'qituvchi». 1996-yil.
8

o’rnini almashtirmay, aniq talaffuz qilib, so’zga urg’uni to’g’ri qo’yib o’qish
hisoblanadi. M. Odilova va T. Ashrapovalar «Adabiy talaffuz normalariga qo’yilgan
barcha talablar to’g’ri o’qish ko’nikmasiga ham taaUuqlidir», - deb ta’kidlaydilar.
Rus metodisti Yakovleva to’g’ri o’qishga quyidagicha ta’rif bergan: «To ’g’ri o ’qish
- bu materialni tovush tomondan xatosiz va bir tekisda ravon nusha ko ’chirishdir».
Demak, to’g’ri o’qish so’zning tovush tarkibini, grammatik shaklini buzmasdan
adabiy-orfoepik me’yorlar asosida o’qishdir.
Boshlang’ich sinf o’quvchilarida idrok etish, talaffuz qilish va matn mazmunini
tushunish o’rtasida puxta sintez yo’q bo’lgani uchun ular o’qishda xatoga yo’l
qo’yadilar. Bu esa matn mazmunini tushunishni qiyinlashtiradi.
To’g’ri o’qish so’zning uzun-qisqaligiga, o’quvchining so’z boyligiga, ya’ni
so’zning leksik ma’nosini qanchalik bilishiga hamda so’zning bo’g’in va morfemik
tarkibiga bog’liq. “O’quvchilar ko’pincha quyidagi sabablarga ko’ra xatoga yo’l
qo’yadilar:
 So’zni talaffuz qilish bilan uning ma’nosini tushunish o’rtasida puxta sintez
bo’lmagani uchun, ya’ni bola so’zning oldin tovush tomonini ko’radi, uni
talaffuz qilishga oshiqadi. So’zning ma’nosini esa e’tibordan chetda qoldiradi.
 So’zning bo’g’in tuzilishi murakkabligi tufayli. So’z ko’p bo’g’inli bo’lsa, bola
uni oldin eshitmagan bo’lsa xatoga yo’l qo’yadi.
 So’zning ma’nosini bilmaslik tufayli xatoga yo’l qo’yadi.
 Tez o’qiyman deb xatoga yo’l qo’yadi.
 To’g’ri o’qish yoryog’likka va yorug’likning tushishiga ham bog’liq.
 Undosh tovush so’zning o’rtasida va oxirida kelgan yopiq bo’g’inli so’zlarni
o’qishda qiynaladilar” 5
.
“Xato o’qishning oldini olish uchun quyidagilar e’tiborga olinadi:
5
Qosimova K. Boshlang'ich sinflarda ona tili o'qitish metodiicasi. T., O'qituvchi, 1985- yil
9

1. Matnni o’qitishdan oldin undagi o’qilishi qiyin so’z, birikma va gaplarni
aniqlash va ular ustida ishlash usullarini belgilab olish. Tuzilishi murakkab
so’zlarni bo’g’inlab o’qilishini mashq qildirish.
2. Matnni o’qishdan oldin uning mazmunini tushunishni qiyinlashtiradigan
so’zlarning lug’aviy ma’nosini tushuntirish. So’z ma’nosini izohlash usullarini
aniqlash.
3. Vazifalarni aniq va tushunarli qilib berish
4. Matnni diqqat-e’tibor bilan o’qishlari uchun sharoit yaratish.
5. Oldin ichda o’qitish, so’ng ovoz chiqarib o’qitish.
6. 6.O’qitishda o’quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olish,ya’ni
matnnin oson, o’rtacha qiyinlikda va qiyin o’qiladigan o’rinlarini belgilab olib
unga kuchi yetadigan o’quvchilarga oldindan taqsimlab olish.
7. 7.O’quvchilarning o’qishini muntazam tekshirib turish.
8. Xatoning harakteriga qarab, uni metodik tomondan to’g’ri tuzatish yo’lini
aniqlash.
9. 9.O’quvchilarni xato qilish mumkin bo’lgan o’rindan ogohlantirib turish.
10. Xat cho’pdan foydalanish” 6
.
Xato o’qish o’quvchining shaxsiy ko’ruv sezgisiga ham bog’liq bo’ladi.O’qituvchi
tuzilishi murakkab so’zlarni oldindan doskaga yoki kartongabo’g’inlarga bo’lib yozib
qo’yib, o’quvchilarga xor bo’lib o’qitilishi yaxshi natija beradi. O’quvchilar yo’l
qo’ygan xato ikki xil yo’l bilan tuzatiladi: 1) O’quvchi so’z oxiridagi qo’shimchani
noto’g’ri o’qisa, o’quvchini o’qishdanto’xtatmasdan xatoni to’g’rilash mumkin; 2)
xato o’qish bilan gaplarning mazmuni buzilsa, qayta o’qitish usulidan
foydalaniladi.Bunda o’quvchiga o’qigan matni yuzasidan savol berilsa, o’quvchi
e’tiborli bo’lib qayta o’qiydi.
Tez o’qish. Tez o’qish normal tezlikda o’lib, o’qish sur’ati matnning
mazmunini tushunishdan ajralib qolmasligi kerak. O’qish tezligi matnni tushunish
6
Qosimova K. Boshlang'ich sinflarda ona tili o'qitish metodiicasi. T., O'qituvchi, 1985- yil
10

tezligi bilan muvofiq ravishda o’suvi kerak. O’qilayotgan asar mazmunini
o’zlashtirishni, matin mazmunini ongli idrok etishni ta’minlaydigan o’qish tez o’qish
deyiladi.
O’qish sifatlarini yaxshi o’zlashtirgan holda o’quvchilarning o’qish sur’ati bir-
biridan farq qiladi. Bu dastur talablarini bajarmadi, degan gap emas. Og’zaki nutq
tempiga to’g’ri keladigan o’qish sur’ati normal tezlik hisoblanadi. Chunki o’ta tez
ham , o’ta sekin o’qish ham matn mazmunini o’zlashtirishni qiyinlashtiradi.
“O’qish tezligi bir daqiqada o’qiladigan so’zlar soni bilan belgilanadi. 2005 -
yilda e’lon qilingan o’qish dasturida 1- sinfning 2- yarim yilligida o’qish sur’ati 20-25
so’z (notanish matnni o’qish tezligi Xam 20-25 so’z); o’quv yili oxirida 2530 so’z; 2-
sinfning 1- yarim yilligida matnni o’qish tezligi 30-35 so’; 2-yarim yilligida 40-50
so’z; 3- sinfning 1- yarim yilligida 60-70 so’z; 2- yarim yilligida 70-80 so’z; 4-
sinfning 1- yarim yilligidja ichda ovozsiz 110-130 so’z, ovozli o’qishda 90-100 so’z.
Tajribalar shuni ko’rsatadiki, bir daqiqada bola 250 so’zli matnni o’qisa, undagi
200 ta so’zni eslab qolar ekan. Agar harflab, bo’g’inlab o’qisa, uning diqqat
markazida so’z emas, bo’g’in bo’ladi. atijada u so’zlarni eslab qola olmaydi.
Bu 4- sinf o’quvchilarining o’qish tezligiga tatbiq etilsa, 125 so’zdan 100
so’zni eslab qoladi. Bu esa yuqori ko’rsatkichlarga erishish imkonini beradi.4 - sinfda
xatto bir daqiqada 170-180 ta so’z o’qiydigan o’quvchilar ham bor” 7
.
O’qish tezligi to’rt yil davomida to’g’ri va ongli o’qish bilan bog’liq holda asta
ortib boradi. O’qish tezligini tekshirganda o’qituvchi o’qiladigan materialning
harakterini , ya’ni g’oyaviy mavzuviy murakkabligshini , so’z va gaplarning
tuzilishini , ularning bolalar nutqida qaydarajada ishlatilishini, o’qishning to’g’ri va
ongli bo’lishini hisobga oladi. O’quvchilarning o’qish tezligi har xil bo’ladi, albatta.
O’qituvchining vazifasi barcha o’quvchilarning o’qish tezligini, iloji boricha bir
xillikka keltirishdan iborat. Bunga asosan matnni ovoz chiqarib o’qishni mashq qilish
bilan erishiladi.
7
Qosimova K. Boshlang'ich sinflarda ona tili o'qitish metodiicasi. T., O'qituvchi, 1985- yil
11

Ongli o’qish. Ongli o’qish yaxshi o’qishning asosiy sifati hisoblanadi. Ongli
o’qilgan matnning aniq mazmunini, asarning g’oyaviy yo’nalishini, obrazlarini va
badiiy vositalarining rolini tushunib o’qish, shuningdek, asarda tasvirlangan voqyea-
hodisalarga o’zmunosabatini ifodalay olishdir. “Ongli o’qish o’z navbatida,
o’quvchilarning zarur hayotiy tajribasiga, so’zning leksik ma’nosini,gapda so’zlarning
bog’lanishini tushunishga va bir qator metodik shartlarga bog’liq. Hozirda ongli
o’qish atamasi adabiyotlarda va maktabtajribasida ikki ma’noda: birinchidan, o’qish
jarayonini egallashga nisbatan o’qish texnikasma’nosida,ikkinchidan, keng ma’nodagi
o’qishga nisbatan o’qish sifatlaridan biri ma’nosida qo’llanadi.” 8
Matnni ongli o’qish uchun o’quvchilar o’qish sifatlaridan to’g’ri, me’yorida
o’qishni egallagan bo’lishlari va o’qish jarayonida qiynalmasligi talab etiladi.
O’quvchilar matnni ongli o’qishlari uchun matn mazmuni va badiiy vositalari
jihatidan tahlil qilinadi.
Ongli o’qishning muhim sharti asar qurilishi va mazmunini tushunish
hisoblanadi.O’qituvchi ongli o’qishni matnni ifodali o’qishga (agar ovoz chiqarib
o’qilsa) va asar mazmuni yuzasidan berilgan savollarga javobning to’g’riligiga qarab
baholaydi. Ongli o’qish va ifodali o’qish bir -birini taqozo qiladi, ammo bir- biriga
aynan o’xshamaydi.
Ifodali o’qish intonastiya - ohang yordamida asarning g’oyasi va jozibasini
to’g’ri, aniq, yozuvchi niyatiga mos ravishda ifodalay bilishdir. ”Ifodali o’qish
adabiyotni konkret va ko’rgazmali o’qitishning dastlabki va asosiy formasidir”, deb
ta’kidlaydi metodist olima M.A.Ribnikova. Demak, ”Ifodali o’qishning asarning
mazmunini va emostionalligini intonastiya orq ali o’quvchilarga ko’rgazmali qilib
ko’rsatishdir. Ifodali o’qishning asosiy tamoyili o’qiladigan asar g’oyasi va badiiy
qimmatini chuqur tushuntirishdir”.
Ohang og’zaki nutqning birgalikda harakat qiluvchi elementlari: urg’u, nutq temp iva
ritmi, pauza , ovozning past-balandligining yig’indisidir. Bu elementlar bir-biriga
8
Yo’ldoshev J. 1992-yil «O’qituvchilar uyidagi ijodkor o’qituvchilarning 1- anjumanidagi nutqidan .
12

ta’sir etadi va hammasi birgalikda asarning mazmunini, g’oyasini, qahramonlarning
turli kayfiyatini, ichki kechinmalarini ifodalaydi.
“O’quvchilar ifodali nutq asoslarini egallashlari uchun muhim shartlar
quyidagilardan iborat:
 Nutq jarayonidan nafasni to’g’ri olish va to’g’ri taqsimlay bilish.
 Har bir tovushning to’g’ri artikulyastiyasi va aniq dikstiya(burro gapirish)
malakasini egallash.
 Adabiy talaffuz me’yorlarini egallash” 9
.
Bu shartlar faqat ifodali o’qishgagina emas, balki ifodali nutqqa, ya’ni hikoya
qilishga ham taalluqlidir. O’quvchining har qanday og’zaki hikoyasi ifodali bo’lishi
zarur.
“Ifodali o’qishning asosiy vositalaridan biri ovozdir. Ovoz nafas bilan uzviy
bog’lanadi. Shuning uchun o’qituvchi bolalarning ifodali nutqi ustida ishlashni
talaffuz qilayotganda o’z nafasini boshqara olish va ovozdan to’g’ri foydalanishga
o’rgatishdan boshlaydi. Ovoz kuchi baland -pastlik, uzun-qisqalik, tezlik (temp),
yoqimli-yoqimsizlik xususiyatlari bilan harakterlanadi. O’quvchilar matn mazmuniga
qarab, baland yoki past ovozda o’qish(gapirish)ga, nutqda tez, o’rtacha yoki sekin
tempni tanlashga, biror tuyg’uni ifodalashga o’rganadilar. Ifodali o’qishga o’rgatishda
o’quvchilar pauza va logik urg’u bilan ham tanishtiriladi.
Ifodali o’qishga tayyorlanish shartli ravishda uch bosqichga bo’linadi:
1. Asrning aniq mazmunini tushunish , unda qatnashgan shaxslarning xatti-
harakatini tahlil qilish, asarning g’oyasini belgilash,ya’ni asarning g’oyaviy
mavzuviy asosini, uning obrazlarini badiiy vositalari bilan yaxlit holda
tushunish.
2. Matnning qayerida pauza qilishni, mantiqiy urg’uning o’rnini,o’qish tempini
belgilab olish.
9
Oripov K., Obidova M. Ifodali o'qish. T., «O'qituvchi», 1982- yil .
13

3. O’qishni mashq qilish. Avtor fikrini, uning tasvirlangan voqyea- hodisalarga va
qatnashuvchi shaxslarga munosabatini ovoz bilan bera olish uchun matnni
qayta o’qish.” 10
Asarning mazmuni va g’oyaviy yo’nalishini tahlil qilish ifodali o’qishga o’rgatish
bilan bog’lab olib boriladi. Ifodali o’qishga o’rgatishda matn ma zmunini tushunish,
muallif hikoya qilgan voqyealarga o’z munosabatini bildirish asosiy vazifa
hisoblanadi. O’quvchilarda ifodali o’qish malakasini shakllantirish uchun asarni
o’qituvchining ifodali o’qishi muhim ahamiyatga ega.
10
Oripov K., Obidova M. Ifodali o'qish. T., «O'qituvchi», 1982- yil.
14

2.O qish darslarida adabiy tushunchalar ustida ishlashʻ
Umumiy o’rta ta’limning birinchi bosqichi bo’lgan X-XV sinflar dasturida
o’quvchilarda kitobxonlik madaniyati va nutqini o’stirishga alohida e’tibor beriladi,
badiiy asar bilan ishlash ko’nikmasini tarbiyalash va o’stirish nazarda tutiladi.
Dasturda badiiy asarni to’g’ri, tez va ifodali o’qish ko’nikmasini tarbiyalash va
rivojlantirish yo’li bilan o’quvchilarda asar ustida mustaqil ishlash va uni o’qish
malakasini o’stirish asosiy vazifa qilib qo’yiladi. Bu sinflarda o’quvchilar badiiy va
ilmiy-ommabop asarlar mazmunini to’liq tushunishga odatlanadilar, ya’ni asarning
ta’sirchanligini, obrazliligini his eta boshlaydilar. Shu asosda ularda axloqiy, estetik,
obrazli taassurot tarkib topadi.
“Boshlang’ich sinflarda o’quvchilar ertak, hikoya, masal, she’r, maqol,
topishmoq, ilmiy-ommabop asarlar va dostonlardan parchalar o’qish orqali ularda
ifodalangan voqyea-hodisalar, obrazlar va ularning xulq-atvori bilan tanishadilar,
o’qigan asarlariga baho berishni o’rganadilar; ularda asarning tili, uslubi, yozuvc hi
qo’llagan tasvir va ifoda vositalari haqida dastlabki adabiy tushunchalar shakllana
boshlayd” 11
i.
O’quvchilar asar mazmunini o’zlashtirish bilan birga unda bayon etilgan asosiy
fikrni aniqlab olishga, fikrlar o’rtasidagi bog’lanishni belgilashga o’rganadilar. Badiiy
asarni o’qish bilan bolalarda o’zlarini o’rab turgan muhit, Vatan va uning tabiati,
kishilar mehnati haqida ham tasavvur hosil bo’ladi.
O’qish darslari o’quvchilarda badiiy asarlarning bir-biridan farqini ajrata olish,
yozuvchining hayotiy voqyealarni qanday badiiy vositalar orqali aks ettirgani va
qanday obrazlar yaratganini aniqlay olish, mustaqil o’qish va asarni tahlil qilish
malakasini hosil qiladi. O’quvchilar adabiy ma’lumotlarni o’zlashtirish orqali badiiy
asarning mazmuni, g’oyasi va ahamiyatini anglab ola boshlaydilar.
O’quvchilarning nutqini o’stirishda, yuqoridagilar bilan birga, adabiy
tushunchalarni shakllantirish ham muhim o’rin tutadi. O’quvchilar adabiy
11
Ta’lim taraqqiyoti. Boshlang’ich ta’lim, «Sharq» 1999-yil, 7-maxsus son.
15

tushunchalarni o’rganish natijasida badiiy adabiyot san’atning bir turi ekanligi, uning
hayot bilan aloqadorligini bilib oladilar.
Asar tahlilida o’quvchilarning hayotiy taassurotlari va asarni o’rganish
natijasida ularda paydo bo’lgan estetik his-tuyg’ular hisobga olinadi. Aks holda,
o’quvchilarning bilim olishga bo’lgan qiziqishi susaya boradi.
Maktabda bolalar adabiyotini o’qitishda aniq ma’lumotlarga, badiiy asarni
o’rganish natijasida o’quvchilarda tug’iladigan his-tuyg’ularga suyanib ish ko’riladi.
Bu esa o’quvchilarda asar muallifi, obraz, g’oya, adabiy tur, syujet kabi adabiy
tushunchalarni elementar tarzda shakllantirishga yordam beradi.
“Boshlang’ich sinflarda asar tahlilida badiiy til vositalari - sifatlash, o’xshatish,
jonlantirish, mubolag’a va adabiy janr turlari - ertak, hikoya, masal, she’r, doston,
maqol, topishmoq kabilar bilan amaliy ravishda tanishtiriladi.
Badiiy asarda g’oyaviy mazmun obrazlar orqali ifodalanadi. Obrazlar esa
so’zlar yordamida yaratiladi. So’z adabiyotda badiiy obrazni yaratish qurolidir.
Asarning badiiy ifodaliligi yozuvchining undan qay darajada foydalanganligiga
bog’liq” 12
.
Asarda tasvirlangan hayotiy voqyea-hodisalarni obrazli aks ettirishda badiiy til
asosiy vositadir. Shuning uchun ham badiiy asar yuzasidan olib boriladigan kuzatish
ishlari har bir obrazni, umuman badiiy asar mazmunini ochishda katta ahamiyatga
ega.
Boshlang’ich sinflarda badiiy asar tilini tahlil qilish orqali o’quvchilarda o’z
ona tiliga muhabbat hissi, badiiy asarni ongli o’qish ko’nikmasi o’stiriladi, asar
g’oyasini chuqur idrok etishga zamin hozirlanadi, o’quvchilar nutqi riv ojlantiriladi.
Xalq og’zaki ijodida ertak janrining bolalar tomonidan yaxshi qabul qilinib,
qiziqib o’qilishining sabablaridan biri ertak tilining ta’sirchanligi, o’tkir syujetliligi va
xalq tiliga yaqinligidir. Ertak o’qib bo’lingach, uning badiiy tili us tida ishlashga
alohida ahamiyat berish zarur.
12
Qosimova K. Boshlang'ich sinflarda ona tili o'qitish metodiicasi. T., O'qituvchi, 1985- yil
16

2-sinf «O’qish kitobi»da keltirilgan «Karnaychi shoh» ertagida «yov qora
bulutday yopirilib kelayotgan ekan», «Kuychi terak» ertagida “«Terakning shoxlari
xuddi surnay chalgandek ovoz chiqarib, yaproqlari esa shildirab raqsga tushar ekan»,
«To’rg’aylar qo’shiq aytib, ularga jo’r bo’lar ekanlar», «Oh, deb nola qilibdi terak»,
«Ustoz ularning nag’malariga jo’r bo’lib, sho’x-sho’x kuy chalibdi»” 13
kabi badiiy
vositalar yordamida tasvirlangan manzaralar juda ko’p. Ular ustida ishlash o’quvchi
nutqini o’stirish bilan birga ularni fikr yuritishga, mulohaza qilishga o’rgatadi.
Ertaklarda o’xshatishlar, jonlantirish va mubolag’alardan foydalanilgan.
O’quvchilarga ularni izohlab berish, keyinchalik matndan toptirish, qayta
hikoyalashda ulardan nutqlarida foydalanishga o’rgatish zarur.
Asar o’qib bo’lingach, badiiy til vositalari ustida ishlanadi. Chunki ularning
ma’nosi kontekstdan, asar mazmunidan anglashiladi. Ayniqsa, masallarda
allegoriyani ochishda ko’chma ma’noli so’zlardan ko’p foydalaniladi. Ular bolalarga
masal mazmunini tushunishga xalal bergani uchun ayrim ko’chma ma’noda
ishlatilgan so’zlar asarni o’qishdan oldin tushuntiriladi.
3-sinf «O’qish kitobi» dan o’rin olgan «Ayamajiz» (Qudrat Hikmat) she’rida
«Bo’ralar qor kapalak», «Bog’lar sokin mizg’ishar, Misoli oq kapalak», «Muz oynalar
sovuq yeb» misralarida o’xshatish, jonlantirish; «Saxiy ona tabiat», «quchog’ida havo
sof» misralarida metafora; “«Ayamajiz izg’iydi, Ko’chalarda tutoqib, Shox-shabbani
tortqilar, Yalmog’izdek yutoqib»” 14
kabi misralarda jonlantirish va o’xshatishlar
qo’llangan. Bular ustida ishlaganda quyidagicha savol - topshiriqlardan foydalanish
mumkin:
Shoir qorni nimaga o’xshatadi? (oq kapalakka).
Ayamajizni nimaga o’xshatadi? (Yalmog’izga).
«Muz oynalar sovuq yeb» misrasini qanday tushunasiz? Oyna sovuq qotadimi?
13
Umarova M. 2-sinfda O'qish darslari (O'qituvchi kitobi.) Toshkent «Ijod dunyosi» 2017-yil
14
Fuzalov S., Xudoyberganova M. «Ona tili» 3-sinf uchun. T., «O'qituvchi» 2003 -yil.
17

Ushbu darslikning «Kumush qish» bo’limida «Qish» matni berilgan. Ushbu
matnda ham ko’plab jonlantirishlar qo’llangan. Masalan, «hamma yoqda sovuq
izg’irin kezadi», «Ingrar og’riq kabi qari tol, oynalarni bezar qish - gulkor», «Daraxt
kurtaklari rohatlanib uxlamoqda», «hozir urug’lar tinch uyquda» kabi. Matn tahlilida
«Matnning birinchi qismini o ’qing. Unda qaysi so 'z o 'z ma ’nosidan boshqa
ma’noda qo’llangan?» yoki «Matnning ikkinchi qi smida jonsiz narsalar jonlidek
tasvirlangan o ’rinlarni topib o ’qing. Boshqa ma ’noda qo ’llangan so ’zlarni o ’z ma
’nosida qo ’llab gap tuzing. Bu so ’zlar qanday ma ’noda qo ’llanganda ta ’sirchan bo
’ladi?» kabi savol-topshiriqlardan foydalanish mumkin.
“Maqol janrida ham ko’chma ma’noli so’zlar ko’p qo’llanadi. Misol uchun
«Yurt boshiga ish tushsa, Er yigit hozir» maqolida boshiga so’zi metafora yo’li bilan
ma’nosi ko’chgan, o’quvchilarga uning ma’nosi qanday usul bilan ko’chganligi
aytilmaydi, faqat boshqa ma’noda qo’llanganligi o’z ma’nosi bilan taqqoslangan
holda o’kuvchilarga o’rgatiladi” 15
.
Tarixiy asarlarda ham ta’sirchan, tasviriy-bo’yoqdor so’zlar ko’p uchraydi.
Jumladan, «Bobur va kabutar» asarida hazrat, a ’yonlar, oliy hazrat so’zlari
qo’llangan. Asar matnida qadimiy davr bilan bog’liq qo’shimchalarning qo’llanilishi
ham asarga joziba bag’ishlaydi. Masalan: «Kabutar ne deydur?» kabi. Mazkur asarda
ikkinchi shaxs qo’shimchasi o’rnida hurmat ma’nosidagi uchinchi shaxs qo’shimchasi
qo’llangan: «Xatda: Oliy hazrat, qovun ayni pishdi. Kelib qo’l urib bersalar». Shu
o’rindagi «qo’l urib bersalar» birikmasi ibora hisoblanadi. Iboralar doim ko’chma
ma’no ifodalab, nutqning ta’sirchanligini oshiradi. Matndan iboralar aniqlangach,
ma’nosini izohlashdan tashqari, ularga ma’nodosh yoki qarama-qarshi ma’noli
iboralarni topshirish ham yaxshi samara beradi.
“Topishmoqlarda ham jonlantirish va o’xshatishlar juda ko’p. Masalan: «Ayoz
bobo novvot sotdi, Olgan edim, qo ’lim qotdi» topishmog’ida o’xshatish, «Chiq-
15
Qosimova K. Boshlang'ich sinflarda ona tili o'qitish metodiicasi. T., O'qituvchi, 1985- yil
18

chiq» ishlab tolmaydi, tunda uxlab qolmaydi» topishmog’ida jonlantirish
qo’llangan” 16
.
“«Chumoli va Tipratikan», «O’jar toshbaqa» masallarida ham badiiy til
vositalari mavjud. Xususan, ularda «O’g’irlik mol aylar jonsarak», «Bola ko’nglin
ko’tarar», «Kosang joningga huzur», «Senga qalqon usti-bosh», «Parcha go’sht bo’lib
yurar», «Jish Toshbaqa» kabi ibora, birikma va gaplar uchraydiki, ular ustida
ishlashda «Bunday majorolar qachon va kimlar orasida bo ’lib o ’tishi mumkin?
Ularga hayotdan misollar keltiring» kabi topshiriqlar berish, ulardagi ma’noni
boshqacha yo’sinda bayon ettirish, o’zaro taqqoslash, ta’sirchanligidagi farqni
aniqlatish katta ta’limiy ahamiyat kasb etadi. Masalan: «Bola ko’nglin ko’tarar» -
Bolasiga yaxshi gaplar gapirar; «Kosang joningga huzur» - Kosang joningni,
sog’lig’ingni asraydi» kabi” 17
.
Boshlang’ich sinflarda adabiy tushunchalar va badiiy vositalar ustida ishlash
o’quvchilarning ijodiy tafakkurini o’stirishga, ularda jonlantirish, o’xshatish,
mubolag’a kabi adabiy tushunchalar yuzasidan dastlabki tasavvur hosil qilishga
yordam beradi.
16
Qosimova K. Boshlang'ich sinflarda ona tili o'qitish metodiicasi. T., O'qituvchi, 1985- yil.
17
Shojalilov A. va boshqalar.«O'qish kitobi»,«O'qituvchi», 2004-yil.
19

3. 3-sinf O qish darslarida " Ulug larni o rganmoq-oqillik" bo limi yuzasidanʻ ʻ ʻ ʻ
berilgan mavzularni tahlil qilish.
3- sinf O qish darsligida berilgan "Ulug larni o rganmoq-oqillik" bo limi
ʻ ʻ ʻ ʻ
yuzasiga oid 14 ta mavzu berilgan. Bu mavzular quyidagilar "Qutadg u bilik"
ʻ
hikmatlari, Jaloliddin Manguberdi, Buyuk bobomizning buyuk hikmatlari,
Xudoyberdi To xtaboyev, Alpomishning bolaligi, So nggi damgacha, Ibn Sinoning
ʻ ʻ
hikmatlari, Bolari bilan pashsha, Donolarning donosi, Bolam, Baxilning yomonligi,
Lol bo lgan tulki, Saylida va Bo lim yuzasidan takrorlash. Mavzular nomidan
ʻ ʻ
ko rinib turibdiki, ushbu bo limda buyuk ajdodlarimizning hikmatli so zlari, ularning
ʻ ʻ ʻ
hayotlariga oid hikoya va ertaklar orqali o quvchilarga yurtga sadoqat tuyg ularini
ʻ ʻ
shakllantirish nazarda tutilgan.
"Ulug larni o rganmoq-oqillik" bo limining birinchi mavzusi "Qutadg u bilik"
ʻ ʻ ʻ ʻ
hikmatlari. "Qutadg u bilik" hikmatlari o quvchilarga tushunarli bo lishi uchun
ʻ ʻ ʻ
she riy tarzda sodda tilda ifodalangan. Bilamizki, "Qutadg u bilik" asari Yusuf Hos
ʼ ʻ
Xojib qalamiga mansub bo lib, asarda turli mavzularga oid hikmatli so zlar, pand-
ʻ ʻ
nasihadlar berilgan. Asardan olingan ushbu parchada bilim haqida, to g ri so zlik,
ʻ ʻ ʻ
yolg on so zlamaslik, tilni tiyishlik, shoshqaloqlik qilmaslik hamda sabr bo lish
ʻ ʻ ʻ
haqida jumlalar keltirilgan.
Bo limning ikkinchi mavzusi Mirkarim Osim qalamiga mansub "Jaloliddin
ʻ
Manguberdi" hikoyasi. Hikoya ta sirli tarzda ifodalanib, o quvchilar uchun juda katta
ʼ ʻ
tarbiyaviy ahamiyatga ega. O quvchilar hihoyani o qish davomida ko ngillarida
ʻ ʻ ʻ
buyuk ajdodlarimizga faxr-iftixor tuyg ularini his qiladilar. Hikoya so ngida berilgan
ʻ ʻ
quyidagi savollarga javob berishadi. Chingizxon qanday hiyla ishlatdi? Jaloliddinning
mo g ullarga qarshi kurashini so zlab bering. Qaysi voqea sizni hayajonga soldi?
ʻ ʻ ʻ
kabi savollar berish orqali bahs-munozaralar yuritishadi.
Navbatdagi asar "Buyuk bobomizning buyuk hikmatli" deb nomlanadi.
Xudoyberdi To xtaboyev qalamiga mansub bo lib, hikoya janrida yozilgan. Hikoyada
ʻ ʻ
buyuk sarkarda Amir Temur bobomiz haqida so z boradi. Ushbu bo limdan o rin
ʻ ʻ ʻ
20

olgan qolgan mavzular ham buyuk ajdodlarimizning haqiqatparvarligi, mardligi,
fidokorligi va yurti uchun jon berishga shay ekanligi chiroyli tasvirlarda ifodalangan.
Biz ushbu bo limda turli janrlardagi asarlarni uchratishimiz mumkin. Masalan,ʻ
hikoya, masal, she r, ertak hamda rivoyat. Masal janriga oid 2 ta: "Bolari bilan
ʼ
pashsha" nasriy usulda, "Lol bo lgan tulki" she riy usulda berilgan. Bundan tashqari
ʻ ʼ
she r janrida Berdaqning "Bolam" nomli she ri o quvchilar uchun berilgan. She rda
ʼ ʼ ʻ ʼ
yaxshiliklar qil, mard bo l, yomonlarga yaqinlashma, oq ko ngil bo l, ertangi
ʻ ʻ ʻ
kuningni o yla kabi nasihatlar berilgan.
ʻ
“Bo lim so nggida bo lim yuzasidan takrorlashga oid quyidagicha savollar berilgan:
ʻ ʻ ʻ
1. Ushbu bo limda sizga qaysi asar ko proq yoqdi?
ʻ ʻ
2. Bo limdan qaysi ajdodlarimiz haqida so z bordi?
ʻ ʻ
3. "Shoshilma har ishda, sabr qil, sabr" jumlasi haqida o z fikringizni bildiring.
ʻ
4. Bo limda qaysi buyuk insonning Ona bilan suhbati berilgan?
ʻ
5. "Ulug bobolarimiz hayoti biz uchun o rnak" mavzusida sinf ichida suhbat
ʻ ʻ
o tkazing.”
ʻ 18
O quvchilar ushbu savollarga javob berish orqali olgan bilimlarini yana bir karra
ʻ
mustahkamlab oladilar.
18
Umarova M. «O'qish kitobi» 3- sinf uchun. T., «O'qituvchi» 2019- yil
21

4. " Ulug larni o rganmoq-oqillik" bo limini takrorlashga oid dars ishlanma.ʻ ʻ ʻ
Sana:
Sinf: 3 - sinf
Fan: O’qish
Mavzu: “Ulug’lardan o’rganmoq – oqillik “ bo’limi yuzasidan takrorlash.
Darsning maqsadi:
Ta limiy:O‘quvchilarning “Ulug’lardan o’rganmoq – oqillik “ bo’limi
ʼ
yuzasidan olgan bilimlarini mustahkamlash.
Tarbiyaviy:O‘quvchilardni ajdodlarimiz an’analarini hurmat qilish,e’zozlash
ruhida tarbiyalash. Ular bilan faxrlanihissini uyg’otish.sh
Rivojlantiruvchi:O‘quvchilarni mustaqil bo’lishga, ijodiy qayta hikoyalashga
o’rgatish, nutqini o’stirish.
Tayanch kompetensiya: milliy va umuminsoniy kompetensiya -vatanga
sadoqatli, insonlarga mehr- oqibatli hamda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga
e’tiqodli bo’lish,badiiy va san’at asarlarini tushunish, madaniy qoidalarga va sog’lom
turmush tarziga amal qilish layoqatlarini shakllantirishni nazarda tutadi.
Fanga oid kompetensiya: mustaqil o’qish uchun tavsiya etilgan asarlarda
tasvirlangan voqea- hodisalar mazmunini tushunib,qayta hikoya qila oladi,asar
qahramonlariga munosabat bildira oladi.
Dars turi: mustahkamlovchi
Dars metodi: savol-javob, rolli - syujetli, slayd
Dars jihozi: ajdodlarimiz va 8-Mart ayyomi tasviri tushirilgan plakatlar, boshqotirma,
bahor nafasi ufurib turadigan:qaldirg’och, gullar, guruh nomlari va emblemalar,
baholash plakati
Darsning borishi:
I. Tashkiliy qism:
a) “Shiorimiz
Vatan bizning belanchagimiz,
22

Biz vatanning kelajagimiz.
b) salomlashish
c) navbatchi nazorati
d) davomatni aniqlash
II. O tgan darsni takrorlash.ʻ
Uyga vazifa og’zaki savol javob usulida so’rab o’tiladi. Savollarning javoblari
orqasida yashiringan bayram sovg’asini topishlari kerak bo’ladi.Sovg’a esa savollarga
to’g’ri javob bergan holdagina ochiladi.
Shahriyor:
“Bahor”sheri
Salqin saharlarda bodom gulida,
Binafsha labida,yerlarda bahor.
Qushlarning parvozi,yellarning nozi,
Baxmal vodiylarda ,qirlarda bahor.
Nigina;
“Zulfiyaxonim bo’laman”
Mening orzuyim bitta,
Men shoira bo’laman.
Zulfiyadek she’r yozib,
“Zulfiyaxonim “bo’laman
Muzaffar:
Men dunyoda eng baxtli inson,
Chunki onamning ,chehrasi shodon.
Baxtimga ,bo’ling omon,
Hech yig’lamang,faqat onajon.
Amina:
Onajonim ,mehribonim,
Poyingizga satqa jonim.
23

Jamiyki tilaklarim,
Siz bor charog’on osmonim.
Buyuk bobolarimiz siymosi
Muzaffar, Feruza: Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov Navoiy bobomizni
shunday , ta’riflaganlar: “Agar bu ulug’ zotni avliyo desak,avliyolarning avliyosi,
mutafakkir desak, mutafakkirlarning mutafakkiri, shoir desak, shoirlarning sultonidir.
Ravshan, Amina: Bobur 1483-yil 14-fevralda Andijonda tug’ilgan.O’zbek
mumtoz adabiyotining yirik vakili buyuk shoir,tarixchi,davlat arbobi,sarkarda
boburiylar sulolasi asoschisi.Asarlari aytiladi
Temur, Aslbek:Sohibqiron bobomiz Amir Temur 1336-yilning 9-aprelida
Movarounnahrning ko’rkam shahri Shahrisabzning Xo’ja Ilg’or qishlog’ida tavallud
topganlar.15 yoshga yetganida ot minib, ov qilishni sevib qoldi.
Abduvohid, Nilufar: O’rta asrning qomusiy olimi, astronomiya, fizika,
geodeziya, geologiya, minerologiya, tarix kabi fanlarga munosib hissa qo’shib, 160 ga
yaqin asarlarni meros qoldirgan.
Nozima: “Osor ul-boqiya” , “O’tmish xalqlardan qolgan yodgorliklar” ,
“Minerologiya” , “Astronomiya kaliti” , “Fizika” , “Hindiston” , “Saydona” kabi
asarlari mashhurdir.
Muxriddin, Nigina: Ibn Sino Markaziy Osiyo xalqlari madaniyatini o’rta asr
sharoitida dunyo madaniyatining oldingi qatoriga olib chiqqan buyuk
mutafakkirlardan biri. Uning to’liq ismi Abu Ali Husayn ibn Abdulloh ibn Sino
bo’lib,u Yevropada Avitsenna nomi bilan mashhurdir. Uning “Tib qonunlari” asari
mashhurdir.
Ziyod: O’gitlari: Ko’p dardga asos Hadeb voy-voylash,
Shamollash, xolos. Yomonlik poylash.
Navoiy va Bobur ruboiylari aytiladi
Feruza:Farzand ato qullug’in chu odat qilg’ay,
Ul odat ila kasbi saodat qilg’ay.
24

Har kimki atog’a ko’p rioyat qilg’ay,
O’g’lidin anga bu ish siroyat qig’ay.
Abbos: Zohid,sanga – hur-u,manga – jonona kerak,
Jannat sanga bo’lsun,manga – mayxona kerak.
Mayxona aro soqi-yu paymona kerak,
Paymona necha bo’lsa to’la,yona kerak.
Nigina:Har kimki chuchuk so’z elga izhor aylar,
Har nechaki ag’yor dudur yor aylar.
So’z qattig’i el ko’ngliga ozor aylar,
Yumshog’i ko’ngullarni giriftor aylar.
Hojakbar:Zevar kishiga ne toju ne afsar bil,
Ul zevar adab birla hayo darxar bil.
Har kimki adabsizdur,ishin abtar bil,
Alqissa eranlarg’a adab zevar bil.
Shirin:Kecha kelgumdir debon ul sarvi gulru kelmadi
Ko’zlarimg’a kecha tong otquncha uyqu kelmadi
Lahza-lahza chiqtim-u chekdim yo’lida intizor
Keldi jon og’zimg’ayu ul sho’xi badxo’ kelmadi.
Malika:Har kimki,vafo qilsa- vafo topqusidir!
Har kimki,jafo qilsa- jafo topqusidir!
Yaxshi kishi ko’rmagay yomonlik hargiz,
Har kimki,yomon bo’lsa- jazo topqusidur!
Shahriyor:Hijron qafasidajon qushi ram qiladur,
G’urbat bu aziz umrni kam qiladur.
Ne nav bitay firoq-u g’urbat sharhin
Kim,ko’z yoshi nomaning yuzin nam qiladur?
Malika:Ko’ngli tilagan murodg’a yetsa kishi,
Yo borcha murodlarni tark etsa kishi.
25

Bu ikki ish muyassar o’lmasa olamda
Boshini olib bir sorig’a ketsa kishi.
Temur:Ko’pdin berikim,yoru diyorim yo’qtur,
Bir lahza-yu bir nafas qarorim yo’qtur.
Keldim bu sori o’z ixtiyorim birla,
Lekin borurimda ixtiyorim yo’qtur.
Nilufar:Yod etmas emish kishini g’urbatta kishi,
Shod etmas emish ko’ngulni mehnatta kishi.
Ko’nglum bu g’ariblikda shod o’lmadi,oh,
G’urbatta sevunmas ermish,albatta,kishi” 19
.
O’quvchilar dars davomida rag’batlantirib boriladi.
III.Dars yakuni: o’quvchilarni baholash.
IV.Uyga vazifa:o’tilgan mavzularni o’qib kelish.
19
Mirzaev I. Dars tahlili. T., «O'qituvchi», 1985- yil.
26

Xulosa
Boshlang’ich sinflarda to’g’ri, tez, ongli va ifodali o’qishga o’rgatish vazifasi
o’quvchilarda asarni tahlil qilish ko’nikmasini shakllantirish bilan birga amalga
oshiriladi. O’qish malakalarini shakllantirish bilan matn ustida ishlashning o’zaro
bog’liqligi asarni tahlil qilishga qanday yondashishni belgilab beradi. Badiiy asar
ustida ishlashning 2-bosqichi asar tahlilidir. Asarni tahlil qilishning asosiy yo’nalishi
matnning aniq mazmuni (voqealar va uning rivojlanishi)ni, kompozistiyasini, ishtirok
etuvchi shaxslarning axloqi va harakterli xususiyatlarini, asarning g’oyasini aniqlash
hisoblanadi.
Asarni tahlil qilishning metodik shartlaridan biri asar mazmunini uning
tasviriy-ifodali vositalari bilan bog’liq holda qarashdir. Yana bir asosiy qoida asar
ustida ishlash jarayonida ta’lim-tarbiyaviy vazifalarni umumiy ravishda amalga
oshirish hisoblanadi. Bu qoidalar asar ustida ishlashning asosiy yo’nalishini
belgilaydi, shuningdek, matnni tahlil qilish jarayonida o’quvchilar bajaradigan
topshiriqlarni va muhokama qilish uchun ularga beriladigan savollarning harakterini
aniqlab olishga yordam beradi.
Tanlab o’qish matn ustida ishlashning eng samarali usulidir. Tanlab o’qishdan
matn ustida ishlashning barcha bosqichlarida turli xil qiyinchilikda, murakkablikda
foydalaniladi. U o’quvchilarda yaxshi o’qish sifatlarini o’stirish bilan birga ularning
ijodiy tasavvuri, nutqi va zehnini o’stirishga yordam beradi.Tanlab o’qish ongli va
ifodali o’qish malakasini shakllantirishni matn ustida ishlash ko’nikmasini
shakllantirish bilan birga qo’shib olib borishga, bolalarning ijodiy tasavvurini, nutqi
va zehnini o’stirishga imkon beradi, shuning uchun undan o’qish darslarida keng
foydalaniladi. Tanlab o’qish matn rejasini tuzishda ( matn qismiga uning mazmunini
ifodalaydigan gapni, ya’ni reja qismini topishda) qahramonga tavsif berish (matndan
qahramonning muayyan bir xususiyatini, harakatini tavsiflovchi materiallar
tanlash)da, asar g’oyasini aniqlash (g’oyani anglatgan o’rinni topib o’qish)da tatbiq
etiladi.
27

Foydalanilgan adabiyotlar.
1. Karimov I.A. «Barkamol avlod - O’zbekiston taraqqiyotining poydevori», T.,
1998-yil.
2. Ta’lim taraqqiyoti. Boshlang’ich ta’lim, «Sharq» 1999-yil, 7-maxsus son.
3. Qosimova K. Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi. - Toshkent:
O’qituvchi. 1985-yil.
4. Yangi tahrirdagi DTS - 2005-yil. Boshlang’ich ta’lim jo’rnali, 5-son.
5. Sh.Rahmatullayev, A.Xojiyev. O'zbek tilining imlo lug'ati, 1995-yil
6. Abdullaeva K va boshqalar. Savod o'rgatish darslari. T.,«O'qituvchi». 1996-yil.
7. G'afforova T., Shodmonov E., Eshturdieva G. «Alifbe»-(«Savod»); «Ona tili», T.,
«O'qituvchi», 1999- yil.
8. Shojalilov A. va boshqalar.«O'qish kitobi»,«O'qituvchi», 2004-yil.
9. Umarova M. «O'qish kitobi» 3- sinf uchun. T., «O'qituvchi» 2003- yil
10. Umarova M. 3-sinfda O'qish darslari (O'qituvchi kitobi.) Toshkent «Ijod dunyosi»
2003-yil.
11. Fuzalov S., Xudoyberganova M. «Ona tili» 3-sinf uchun. T., «O'qituvchi» 2003 -
yil.
12. Ikromova R. Grammatika, imlo va nutq o'stirishdan tarqatma materiallar. T.,
«O'qituvchi», 2003- yil.
13. Mirzaev I. Dars tahlili. T., «O'qituvchi», 1985- yil.
14. Oripov K., Obidova M. Ifodali o'qish. T., «O'qituvchi», 1982- yil.
15. Qosimova K. Boshlang'ich sinflarda ona tili o'qitish metodiicasi. T., O'qituvchi,
1985- yil.
Elektron ta’lim resurslari
www.ziyonet.uz
www.pedagog.uz
28

MUNDARIJA

Kirish

1.Badiiy asar ustida ishlashning asosiy bosqichlari

2.Oʻqish darslarida adabiy tushunchalar ustida ishlash

3.3-sinf Oʻqish darslarida " Ulugʻlarni oʻrganmoq-oqillik" boʻlimi yuzasidan berilgan mavzularni tahlil qilish

4. " Ulugʻlarni oʻrganmoq-oqillik" boʻlimini takrorlashga oid dars ishlanma

Xulosa

Foydalanilgan adabiyotlar

Купить