Boshlangʻich sinflarda "Gap"mavzusini oʻrganish

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	159.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 Mart 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Surayyo Qurbondurdiyeva

Ro'yxatga olish sanasi 04 Fevral 2025

19 Sotish

Boshlangʻich sinflarda "Gap"mavzusini oʻrganish

Sotib olish

MUNDARIJA:
Kirish… ………………………………………………………………………….3
I BOB BOSHLANG`ICH SINFLARDA “GAP VA UNING TURLARINI”
MAVZUSINI O`QITISH METODIKASI NING NAZ A RIY ASOSLARI
1.1. “Gap” haqida umumiy ma`lumot……………………………………… 5
1.2. „ Gap bo`laklari“ va ularni o`rganish usullari………………………… .8
II BOB. BOSHLANG`ICH SINFLARDA „GAP“ MAVZUSINI O`QITISH
METODIKASI .
2.1. 1-2-sinfda gap bo`laklarini o`rganish………………………………… 16
2.2. Boshlang`ich sinflarda „Gap va uning turlari“ mavzusini o`qitish
metodikasi …………................................................................................................ 20
XULOSA…………………………………………………………… .. ………… 23
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………… …25
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. O'zbekiston Respublikasining "Ta'lim to'g'risida"gi
qonuni hamda "Kadrlar tayorlash milliy dasturi" talablari asosida ta'limning
maqsadi, vazifalari, mazmuni, shakli, vositalari hamda prinsiplari tanlanishi
birinchi darajali ehtiyojga aylandi.
O`rta maktab ona tili dasturiga taalluqli ko`pgina masalalar boshlang`ich
sinflardayoq shu darajada mustahkam o`zlashtirilishi kerak. Bunda o`zlashtirilgan
bilimlar o`quvchilar ongida butun umr saqlanib qolishi va boshqa masalalar esa
o`qitishning bosqichida keyingi sinflarda mufassal qarab chiqishga tayyorgarlik
ko`rish maqsadidagina kiritiladi yoki biror malaka va ko`nikmalarni shakllantirish
jarayonida fikrlash qobiliyati darajasini oshirish imkoniyatiga ega bo`lish uchun
kiritiladi.
Bu degani - mamlakatimizning "ta'lim to'g'risida" gi qonuni, "Kadrlar
tayorlash milliy dasturi", "Maktab ta'limini rivojlantirish davlat umummilliy
dasturi"ning besh tamoyili asosida o'quvchilarga ta'lim berish, ko'nikma hosil
qilish, ularning malakalarini oshirish, huddi buyuk ajdodlarimiz singari o'zbek
nomini dunyoga doston qiluvchi asl o'g'il-qizlar qilib kamolga yetkazishdir.
Bu borada prezidentimiz Sh. M. Mirziyoyevning: “Ilm-fan va
texnologiyalarning jadal rivojlanishi, global dunyoda raqobatning ortishi sharoitida
har bir davlat va jamiyatning bu jarayonda raqobatbardoshligi yoshlarning
intellektual rivoji hamda ularning iste`dodi va qobiliyatlarini to'liq amalga
oshirishga e`tibor berishga bog'liq bo'ladi.
Yurtimizdan dunyo ilm-fani taraqqiyotiga beqiyos hissa qo‘shgan buyuk
mutafakkirlar yetishib chiqqan. Yoshlarimizni ularga munosib ma’rifatli, ilmli
qilib tarbiyalashimiz lozim. Bunda maktab tarbiyasi alohida o‘rin tutadi” – degan
so’zlari ham barchamiz uchun muhim dasturulamal bo’lishi lozim.
"Bizni hamisha o‘ylantirib keladigan yana bir muhim masala – bu
yoshlarimizning odob-axloqi, yurish-turishi, bir so‘z bilan aytganda, dunyoqarashi
bilan bog‘liq. Bugun zamon shiddat bilan o‘zgaryapti. Bu o‘zgarishlarni
hammadan ham ko‘proq his etadigan kim – yoshlar. Mayli, yoshlar o‘z davrining
3

talablari bilan uyg‘un bo‘lsin. Lekin ayni paytda o‘zligini ham unutmasin. Biz
kimmiz, qanday ulug‘ zotlarning avlodimiz, degan da’vat ularning qalbida doimo
aks-sado berib, o‘zligiga sodiq qolishga undab tursin. Bunga nimaning hisobidan
erishamiz? Tarbiya, tarbiya va faqat tarbiya hisobidan", deya ta’kidladi
Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev.
O`rta maktab matematika dasturiga taalluqli ko`pgina masalalar
boshlang`ich sinflardayoq shu darajada mustahkam o`zlashtirilishi kerak. Bunda
o`zlashtirilgan bilimlar o`quvchilar ongida butun umr saqlanib qolishi va boshqa
masalalar esa o`qitishning bosqichida keyingi sinflarda mufassal qarab chiqishga
tayyorgarlik ko`rish maqsadidagina kiritiladi yoki biror malaka va ko`nikmalarni
shakllantirish jarayonida fikrlash qobiliyati darajasini oshirish imkoniyatiga ega
bo`lish uchun kiritiladi.
Biz farzandlarimizning nafaqat jismoniy va ma`naviy sog`lom o`sishi, balki
ularning eng zamonaviy int е l е ktual bilimlarga ega bo`lgan, uyg`un rivojlangan
insonlar bo`lib, XXI asr talablariga to`liq javob b е radigan barkamol avlod bo`lib
voyaga y е tishi uchun zarur barcha imkoniyat samaralarini yaratishni o`z oldimizga
maqsad qilib qo`yganmiz.
Boshlang`ich ona tili kursining vazifasi maktab oldiga qo`yilgan
"o`quvchilarga fan asoslaridan puxta bilim berishda yangi texnologiyadan
foydalanish, ularga hozirgi zamon ijtimoiy-iqtisodiy bilimlarni berish, turmushga,
kasb-hunarga yo`naltirish, kasblarni ongli tanlashga o`rgatish kabi vazifalarni hal
qilishda yordam berishdan iborat.
Kurs ishining maqsadi: Boshlang`ich sinflarda „Gap“ mavzusini o`qitish
metodikasi ni o‘quv jarayoniga tatbiq etish.
Kurs ishining vazifalari:
1. Boshlang`ich sinflarda „Gap“ mavzusini o`qitish metodikasi ni
shakllantirish;
2. Boshlang`ich sinflarda „Gap“ mavzusini o`qitish metodikasi ni ishlab
chiqish;
3. Boshlang`ich sinflarda „Gap“ mavzusini o`qitish metodikasi ni o’rgatish;
4

I BOB BOSHLANG`ICH SINFLARDA GAP MAVZUSINI O`QITISH
METODIKASI NING NAZRIY ASOSLARI.
1.1. “Gap” haqida umumiy ma`lumot.
Sintaksisda o’rganiladigan asosiy sintaktik birlik gap hisoblanadi. Gap
- kishilar nutqining kichik birligi bo'lib, u grammatik jihatdan tashkil qilingan
, mazmun va intonatsiya jihatdan nisbiy tugallikka ega bo'lgan so’zlar bog'la
masi yoki yakka so'zdir. Aloqa birligi bo'lmish gap fikmi ifodalash va shakll
antirish birligi hamdir. Shunga ko'ra gap kommunikativ (aloqa qilish) va kog
nitv (fikr ifodalash) vazifalarni bajaradigan nutq birligi sanaladi.
Gapning mazkur xususiyatlari uni so'zdan va so'z
birikmasidan farqlaydi. Gapning quyidagi asosiy belgilari mavjud:
Gapning ko'pgina turlari mantiqiy hukm bilan chambarchas bog'liq. Hukmda
esa biror narsa haqida nimadir tasdiqlanadi yoki inkor etiladi va aynan ana shunda
predikativlik o'z ifodasini topadi. Demak, gapning muhim belgilaridan biri
predikativlikdir. Predikativlik gap mazmunining obyektiv borliqqa bo'lgan
munosabatini ifodalaydi. Predikativlik ifodalovchi grammatik vositalar mavjud
bo'lib, ular mayl, zamon, shaxs-son kategoriyalaridir.
Predikativlik odatda so'zlaming predikativ aloqaga kirishuvi bilan, ya'ni ega-
kesim aloqasi bilan ifodalanadi. Masalan: Bolalar keldi. Bolalar xursand.
Ayrim hollarda predikativlik bir bosh bo'lak bilan ham ifodalanishi mumkin.
Masalan: Tinchlik uchun kurashaylik. Gapda bayon qilinayotgan fikrga so'zlovchin
ing munosabati ham ifodalanadi.
Bunday munosabat modallik deb yuritiladi. Anglashiladiki, gapning asosiy
belgilaridan biri modallik hisoblanadi. Modallik (tasdiq, inkor, gumon, shuba
kabilar) mayl kategoriyasi, modal so'zlar, yuklamalar kabi vositalar orqali
ifolanadi.
Gap intonatsiya (ohang) jihatdan tugallikka ega bo'ladi. Intonatsiya ham
predikativlik, modallik belgilari singari gapni so'z birikmasidan chegaralashga
xizmat qiladi. Intonatsiya, birinchidan, so'zlar bog'lanmasi yoki yakka so'z ga
pni shakllantirganini ko'rsatsa, ikkinchidan, gapning tugallanganligini ifodalab,
5

uni boshqa gapdan ajratib turadi. Intonatsiyaning xabar, so'roq, buyruq va bos
hqa turlari farqlanadi.
Gap mazmun jihatdan ham nisbiy tugal bo'ladi. Uning tugal fikmi ifodalashi
ma’lum sharoit bilan bog'liqdir. Shunday qilib, predikativlik (gap mazmunining
borliqqa munosabati). modallik (so'zlovchining aytilayotgan fikrga munosabati), i
ntonatsiya shakllanganlik va mazmunan nisbiy tugallik gapning asosiy xususiyatlar
i, belgilari sanaladi.
O'zbek tilida gaplar turli nuqtayi nazardan tasnif qilinadi:
1.Ifoda maqsadiga ko‘ra.
2.Emotsionalikka ko'ra.
3.Tuzilishiga ko'ra.
Ifoda maqsadiga ko'ra va bu maqsad bilan bog'liq bo'lgan intonatsiyaga ko'ra
gaplar darak, so'roq, buyruq gaplarga
ajratiladi. Emotsionalikka ko ' ra gaplar ikki turga bo ' linadi : emotsional gaplar
yoki undov gaplar va emotsional bo ' lmagan gaplar . Darak, so'roq, buyruq gaplar da
rak, so'roq, buyruq ohangi bilan aytilsa, emotsional bo'lmagan gaplar deb yur
itiladi.
Yuqorida sanab o'tilgan gaplar kuchli hishayajonga ega bo'lishi bilan emot
siona gapga aylanadi. Emotsional gaplar undov gaplar deb ataladi.
Tuzilishiga ko'ra gaplar sodda va qo'shma bo'ladi. Gaplarning bunday
bo'linishi ulaming tarkibidagi predikativlik birliklaming soniga, miqdoriga asos
lanadi.
Gaplar ifoda maqsadiga ko'ra quyidagi turlarga ajratiladi:
1)darak gap;
2) so'roq gap;
3) buyruq gap.
Borliq hodisalarini tasdiq yoki inkor yo'li bilan xabar qiluvchi gap darak gap
deyiladi. Darak gap nutqda gapning boshqa turlariga qaraganda ko'p qo'llanadi.
Darak gap mazmunan va tuzilishi jihatdan rang-barang bo'ladi. Darak gap
darak intonatsiyasi bilan aytiladi. Bunda gapning birinchi qismida ohang ko'ta
6

riladi, ikkinchi qismida esa pasayadi. Masalan: Yoz kechasining yoqimli salqi
ni. Ko'kda, daraxtlar ustida g'ij-g'ij yulduzlar yonadi. Chirildoqlarning mayin
musiqasi hamma yoqni to'ldirgan, go'yo kechaning о ‘zi kuylaydi. Darak gapning
kesimi ko'pincha aniqlik (xabar) maylidagi fe'l bilan yoki fe'ldan boshqa so'z
turkumlari bilan ifodalanadi.
Darak gap oxiriga nuqta qo'yiladi. So'zlovchiga noma'lum bo'lgan voqea-
hodisa, harakat-holat haqida ma'lumotberish ko'zda
tutiladigan gap so'roq g ар deyiladi. So'roq gaplar ko'proq dialogik nutqda qo'lla
nadi. Bunday gaplar alohida intonatsiya
bilan aytiladi. So'roq gaplarni quyidagi vositalar shakllantiradi:
So'roq yuklamalari (-mi, -chi, -a, -ya). Masalan: Chindan qo'rqqaningmi bu,
Robiya? (P.O.). Ammo Naziraning o'rniga o'zimni qo'yib k о ’rsam-chi?
(O'.Usmonov).
So'roq olmoshlari (kim, nima, qanday, qaysi, qachon, qayerda, nega va
boshqalar). Masalan: Akmalxon, nega bizga qatnamay qo’ydingiz? (F.Musajonov).
Nega o'rtoqlaringizga qaramaysizlar? Bu qanaqa tartibsizlik? (O.Usmonov).
So'roq intonatsiyasi. Bunda savol mazmuni bilan bog'liq bo'lgan so'zda
intonatsiya (ohang) ko'tariladi. Masalan: Soyliqqa borasiz? - deb so’radi. (O'.
Usmonov). Juda kamnamolar Akmalxon? (F.Musajonov).
So'roq gaplar so'roqning xususiyatiga ko'ra uch turga bo'linadi: sof so'roq
gaplar, ritorik so'roq gaplar, so'roq buyruq gaplar.
Sof so'roq gaplar tinglovchidan so'roqqa javobni talab qiladi. Masalan:
Kechagi maqola nima bo'ldi. Rahim aka? (F.Musajonov). Qishloq xojalik
bo'limi shumi? (F.Musajonov)
Ritorik so'roq gaplarda so'roq ichida uning javobi ham anglashilib turadi.
Masalan: Dunyoda sizga ishongan, sizni jonidan aziz ko'radigan kishining yuzi
ga oyoq bosishdan og'ir jinoyat bormni? (A.Muhiddin).
So'roq-buyruq gaplar so'roq orqali buyruq vazifasini o'z ichiga oladi.
Masalan: Aka, nega indamaysiz? (P.Qodirov). Uka, Murtazobekning o'zi
qayerdaligini aytib berolmaysizmi? (O '. Usmonov).
7

So'zlovchining biror narsaga buyurish-xohishini bildiradigan gap buyruq gap
deyiladi. Buyruq gapda quyidagilar ifodalanadi:
Buyruq, do'q-po'pisa. Masalan: Taqsir, ... bitta surat chizib bering.
(P.Qodirov). Bolalar tezroq olib chiqilsin!.. (P.Qodirov). Professor Jamolov senga
ham ota, ham ustozlik qiladi, o'g'lim... Gapidan chiqma. (J.Abdullaxonov ).
Sen darsingga o'tir, qizim, - buyruq qildi Yulduzga.
Iltimos, yalinish, istak. Masalan: Oshiqmang, bo'ladi, faqat iltimos qilamanki.
bo'tam, buni hozircha zinhor-bazinhor sir tuting. Zero, nifoq solguvchilar pay
do
bo’lib, biror ishkallikni o’ylab topmasinlar. Institutimiz rahnamolari bu maqsadga
uncha ro'yixushlik bermayotganlarini unutmang. (J.Abdullaxonov).
Maslahat. Masalan: Fanda kashf qilishdan buyuk narsa yo'q, toylog'im.- deb
qoldi professor. - siz ham faoliyatingizni kashf qilishdan boshlang
(J.Abdullaxonov). Keling. institutda olgan nazariy bilimingizni amaliyot bilan
bog'lash imkoniga ega bo'ling avval. (J.Abdullaxonov).
Buyruq gapning ko’pgina ma’nolari intonatsiya orqali anglashiladi.
Buyruq gapni shakllantirishda quyidagi vositalar xizmat qiladi:
1) buyruq intonatsiyasi.
2) ko'pincha buyruq maylidagi fe’l bilan ifodalangan kesimi.
3) gapga buyruq ohangni qo’shadigan maxsus so'zlar (keling, kel, yaxshisi,
iloji bo’lsa va boshqalar). Buyruq gap kesimning ifodalanish usuliga ko'ra
1.2. „ Gap bo`laklari“ va ularni o`rganish usullari .
Tilshunoslikda gap nutq birligidir. Shuning uchun, uning sintaktik tahlili
nutq lingvistikasi qonun – qoidalari bo‘yicha amalga oshirilishi kerak bo‘ladi.
Nutq lingvistikasi qonun-qoidalari esa endigina ilmiy asoslana boshladi. Shu
sababli ular orqali sintaktik tahlilda o‘z aksini topishi lozim bo‘lgan gapning
struktur butunligini tashkil etayotgan bevosita ishtirokchi elementlarning tildan
nutqqa ko‘chirilishi va bu jarayonda ularning qay tarzda sintaktik faollik olishi,
sintagmatik zanjirning voqelanishidagi ulushi masalalarini izohlab bo‘lmaydi.
8

Gap bo‘laklari nazariyasiga asoslanuvchi an‘anaviy sintaktik tahlilning zaif
tomonlari haqida ba‘zi tilshunoslar o‘z fikr va mulohazalarini bildirishgan
bo‘lishiga qaramay, bu sohada hali keskin o‘zgarishlar sodir etilganicha yo‘q. Rus
tilshunosi Z.D.Popova mazkur masala bobida quyidagilarni yozadi:
« Традиционное учение о членах предложения содержало в себе такие
противоречия , которые постоянно побуждали синтаксистов к его
пересмотру » [1-c.69.]. Z.D. Popova gap bo‘laklari tushunchasiga yangicha
yondashib, ularning gapda bajaradigan vazifalarini birmuncha mukammalroq va
aniqroq izohlashga harakat qiladi.
Olima G.A.Zolotova qo‘llagan ―subyektiv va ―predikativ terminlaridan‖ ‖
foydalanib, gap bo‘laklarini ularning vazifalariga ko‘ra quyidagicha tasnif etadi.
Gapning struktur sxemasiga kiruvchi gap bo‘laklari. Bunga subyektivlar (ega,
dativ subyektiv, genitiv subyektiv, instrumentativ subyekt va h.k.lar); predikativlar
(kesim, predikativ ravish, infinitiv va h.k.) kiradi. Gapning struktur sxemasiga
kirmaydigan gap bo‘laklari. Bu bo‘laklar, o‘z navbatida, ikkiga bo‘linadi: 1.
Gapning pozitsion sxemasiga kiruvchi ikkinchi darajali bo‘laklar (to‘ldiruvchi,
hol). 2. Gapning pozitsion sxemasiga kirmaydigan ikkinchi darajali bo‘laklar
(aniqlovchi) [ 2-c. 72.]. Tilshunoslarning gapning ikkinchi darajali bo‘laklari
haqida ham bildirishayotgan salbiy mulohazalarini kuzatamiz. Bu xususda
gapirganda akademik V. V. Vinogradov gapning ikkinchi darajali bo‘laklari
masalasini tubdan qayta ko‘rib chiqish kerakligini, ular grammatik tamoyillarga
izchil asoslanmaganligi tufayli gap strukturasida sodir bo‘ladigan jonli sintaktik
aloqalarni mutlaqo sun‘iy ifodalashini alohida ta‘kidlagan edi [3-c. 282.]. Bunday
fikr Ya. I. Rosloves tadqiqotlarida ham ko‘zga tashlanadi. Uning «Вопросы
языкознания» jurnalida e‘lon qilingan maqolasida quyidagilarni o‘qiymiz:
«Традиционное учение о второстепенных членах предложения… переживает
своеобразный и противоречивый кризис»[4-c.74]. Olim masalaning bunday
holatga kelib qolishining asosiy sababi mantiqiy va sintaktik kategoriyalarning,
gap va hukmning, gap bo‘laklari va mantiqiy hukm bo‘laklarining bir-biridan
keskin farqlanmayotganligida deb biladi.
9

Tilshunoslik adabiyotlarida gap bo‘laklari va ularning talabga javob bera
olmayotgani haqida aytilgan fikr va mulohazalar anchagina bo‘lishiga qaramay,
hozirgacha bu xususda sof lingvistik qonunqoidalarga izchil asoslanuvchi biror bir
konkret taklif kun tartibiga qo‘yilgani yo‘q. Bizningcha, buning amalga oshishi
nutq lingvistikasining to‘liq ilmiy asoslanishi bilan bevosita bog‘liqdir. Boshqacha
aytganda, gap nutq birligidir va shu bois uning sintaktik tahlili muammolarini ham
nutqdan ayri holda hal etish mushkuldir.
Ma‘lumki, har bir til tizimining sintaktik qatlamini o‘rganishda gaplar
struktura jihatdan kommunikativ yo‘nalishiga hamda tarkibiga ko‘ra tasniflanadi.
Ammo gapdagi so‘zlar o‘zaro bog‘langan bo‘lib, ularning har biri gap tarkibida
biror grammatik vazifani bajaradi. Gap strukturasini tahlil qilishda undagi gap
bo‘laklari sintaktik kategoriya hisoblanadi. Mazkur kategoriyalar gap tarkibidagi
elementlarning o‘zaro munosabatini, bu munosabatning harakterini, gapning
grammatik jihatdan qanday bo‘laklarga ajralishini, so‘zning gapdagi rolini
ko‘rsatadi. Har bir gap ma‘lum obyektiv mazmun va substant material, ya‘ni
so‘zlar yordamida ifodalanadi. Gapning substantsional tomoni uning sintaktik
strukturasi hisoblanadi. Sintaktik strukturani tashkil etgan elementlar
tilshunoslikda turlicha, ya‘ni "gap bo‘laklari", "sintaksema"[5-c.23.], "sintaktik
shakl" kabi26 nomlanib kelinmoqda. Sintaktik elementlarni, shuningdek, aktant
nomi bilan ham atashadi. Avvalo shuni aytish lozimki, «aktant» termini
tilshunoslikka taniqli fransuz olimi Lyus‘en Ten‘yer tomonidan kiritilgan edi. U
aktant deganda, fe‘l bajarayotgan ish-harakati ijrosida faol qatnashayotgan leksik
birliklarni tushunadi. Aktantlar, boshqacha aytganda, harakat ijrochisi va uning
iste‘molchilaridir.
Ularning ishtirokisiz fe‘lning sintaktik vazifalari xususida hamda uning
jumla tarkibida voqyelanayotgan faolligi xususida mukammal ma‘lumotga ega
bo‘lish qiyin. Aktant gap sathida ot turkumidagi so‘z yoki mazkur so‘zning o‘rnida
qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan olmosh, otlashgan biror so‘z orqali ifodalanadi.
L.Ten‘yer aktantlarni harakat ijrosidagi darajasiga qarab uch turga bo‘lib talqin
etadi va ularni 1-darajali, 2- darajali, 3- darajali aktantlar deb nomlaydi[6- c.23-
10

28.]. L.Ten‘yerning aktantlar nazariyasi mantiq iskanjasida bo‘lgan tilshunoslikni
sezilarli darajada undan tozalash uchun xizmat qilishi shubhasizdir, zotan, mazkur
nazariyada an‘anaviy sintaktik tahlilda qo‘llaniladigan ega, kesim, aniqlovchi va
h.k. tushunchalaridan foydalanilmaydi. Ma‘lumki, an‘anaviy tilshunoslikda
gapning sintaktik talqini xususida so‘z yuritilganda gapni bo‘laklarga ajratib tahlil
qilish tushuniladi. Gap bo‘laklarining bunday tavsifi tilshunoslikda XX asrning
o‘rtalariga qadar sintaktik tahlil jarayonida yetakchi rol o‘ynadi. Shunday
bo‘lishiga qaramasdan, til birliklariga, shu jumladan, sintaksemalarga muayyan
ichki strukturaga ega bo‘lgan murakkab sistema sifatida yondashuv, tilning boshqa
sathlarida bo‘lgani kabi sintaktik sathda ham turli yangicha tahlil mezonlarini
ishlab chiqish uchun asos bo‘ldi Xususan, A. Nurmonovning fikricha, sistem
tilshunoslikda gapning struktur elementlari gap bo‘laklari yoki sintaktik pozitsiya,
propozitiv struktura elementlari esa obyektiv reallik strukturasiga nisbatan
izomorflik, kommunikativ (aktual) struktura tema (ma‘lum) va rematik (yangi),
modal struktura obyektiv va subyektiv munosabatlar nuqtayi nazaridan
o‘rganilad] .
Darhaqiqat, har bir strukturaning o‘ziga xos elementlari mavjud bo‘lib,
ular faqat shu struktura darajasidagina o‘zaro assotsiativ va sintagmatik aloqada
bo‘ladi. Shu jihatdan qaralganda, an‘anaviy tilshunoslikdagi ayrim
muammolarning sababi oydinlashadi. Xususan, an‘anaviy tilshunoslikda gapning
sintaktik tahlili uni bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarga ajratish bilan
chegaralanadi. Bunday tahlil gapning shakliy tomonini tekshirish hisoblanadi.
Mantiq tilshunoslari esa gap elementlarini ega o‘rnida «subyekt», kesim o‘rnida
«predikat» kabi lisoniy atamalar yordamida tahlil qiladi.
Lekin bu borada ega bilan subyekt, kesim bilan predikat o‘rtasidagi
o‘xshashlik tomonlar hamda ularning bir-biridan farq qilish muammosi anchagina
bahslarga yo‘l ochib berishi e‘tibordan chetda qoladi. Masalan, rus mantiqiy
tilshunosi F.I. Buslayev, «...tilda egaga bosh kelishikda kelgan ot mos keladi...
ba‘zan ega va kesim boshqa so‘z turkumlari bilan ifodalanadi, lekin har holda
egani anglatgan so‘z ot ma‘nosini, kesimni anglatgan so‘z esa fe‘l ma‘nosini oladi»
11

Gap ustida ishlash Gap ustida ishlash o‘quvchilarning nutqini o‘stirishda
muhim ahamiyatga ega. Gap ustida ishlashning asosiy vazifasi o‘quvchilarai
sintaktik jihatdan to‘g‘ri va aniq gap tuzib, tugallangan fikr bildirishga o‘rgatish
hisoblanadi. Gap (grammatik jihatdan o‘zaro bog‘lan gan, tugallangan mazmun va
tugallangan intonatsiyaga ega bo‘lgan) nutq birligi bo‘lib, aloqa maqsadiga xizmat
qiladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun muhimi, birinchidan, gap nutq birligi
ekanligidir. Shunday ekan, nutqqa oid mashqlarga qo‘yilgan talablar gap ustida
ishlash mashqlariga ham taalluqlidir; ikkinchidan, gap-grammatik tomondan
to‘g‘ri tuzilgan birlik, shunday ekan, gap ustida ishlash grammatika bilan
chambarchas bog‘liq bo‘lib, bu jarayonda gap qurilishi, gapda so‘zlarning
bog‘lanishi va gapning turlari ustida ishlash juda muhimdir; uchinchidan, gap nutq
va til birligi bo‘lib, tugallangan mazmunni bildiradi. Binobarin, gapning mazmuniy
asosi, mazmun ottenkalari ustida ishlash va ularning gap tuzilishiga bog‘liqligi
ustida ishlash ham zarur; to‘rtinchidan, gapning intonatsiyasi katta ahamiyatga ega,
shuning uchun intonatsiya ustida ishlash, intonatsiyaning mazmun bilan
bog‘liqligini tushuntirish kerak. Boshlang‘ich sinflar dasturining „Grammatika,
imlo va nutq o‘stirish“ bo‘limida sintaksisdan beriladigan bilimlar aniq
ko‘rsatilgan. Bola boshlang‘ich sinflarda beriladigan sintaktik materiallar hajmida
faqat ona tili darslaridagina emas, balki boshqa darslarda va maktabdagi barcha
mashg‘ulotlar jarayonida gap tuzish, uni tahlil qilish va qayta tuzishga o‘rgatib
boriladi.
Gap ustida ishlash mashqlarining turlari Gap ustida ishlashga oid mashqlar
juda xilma-xil bo‘lib, analiz va sintezning ustunligiga hamda o‘quvchilarning
mustaqillik darajasiga ko‘ra tasnif qilinadi. Analiz yoki sintezning ustunligiga
nisbatan gap ustida ishlash mashqlari ikkiga bo‘linadi: - analitik mashqlar, ya ’ni
tuzilgan tayyor matndan olingan gapni tahlil qilish; - sintetik mashqlar, ya ’ni
mustaqil gap tuzishga qaratilgan mashqlar. Analitik mashqlar sintetik mashqlarga
zamin hozirlaydi, ular parallel holda yoki sintetik mashqdan so‘ng analitik mashq
o‘tkaziladi. O‘quvchilarning mustaqilligi va bilish jarayonining faollik darajasiga
ko‘ra gap ustida ishlash mashqlari uchga bo‘linadi: 1) namuna asosidagi mashqlar;
12

2)konstruktiv mashqlar; 3)ijodiy mashqlar. Namuna asosidagi mashq aniq, to‘g‘ri
tuzilgan sintaktik qurilmalarni amaliy o‘zlashtirishni, ularning ichki bog‘lanishini,
mazmunini tushunishni ko‘zda tutadi. Bunday mashqlar ichida analitik
mashqlarga, shuningdek, gapni kuzatish va eshitish, uni o‘qishga muhim o‘rin
beriladi. Namuna asosidagi mashqlarga quyidagilar kiradi:
Gap ustida ishlashning eng oddiy, boshlang‘ich, shu bilan birga, eng zaruriy
shakli namunani o‘qish (yozish), intonatsiyasi, ifodaliligi ustida ishlash, gapning
asosini va mazmunini tushuntirish, ba’zan esa gapni yodda saqlash, yodlash
hisoblanadi. Gapni o‘qish va kuzatish nutq o‘stirishga katta yordam beradi. Gap
intonatsiyasi ustida ishlash gap mazmunini va bog‘lanishini tushunishga,
namunaga qarab, uni o‘zlashtirish va yodda saqlashga, gap qurilishini yaxshi
tushunishga yordam beradi. Bu jarayonda nutqdan gapni intonatsiyaga qarab
ajratishga, intonatsion tugallanganlikni ifodalashga, darak, so‘roq va his-hayajon
gaplarning intonatsiyasiga, uyushiq bo‘lakli gaplar va bog‘lovchisiz qo‘shma
gaplardagi sanash ohanggiga, bog‘langan qo‘shma gap intonatsiyasiga e’tibor
berish kerak. 2.Savol asosida gap tuzish. Bunda berilgan savol javob (gap tuzish)
uchun asos bo‘ladi va ,,namuna“ vazifasini bajaradi. Savolda uning asosiy
mazmunigina emas, balki barcha so‘zlari va sintaktik qurilishining chizmasi ham
beriladi. Masalan: Bolalar bog‘da nima terdilar? (Bolalar bog‘da olma terdilar).
Savollar asta-sekin murakkablashtirib boriladi: bolalar oldin so‘roq so‘z o‘rniga bir
so‘z qo‘shib gap tuzgan bo‘lsalar, keyinroq o‘z so‘zlarini ko‘proq qo‘shishga
majbur bo‘ladilar: Bolalar bog‘da nima qildilar? (Bolalar bog‘da olma terdilar.
Bolalar bog‘da olma terdilar va uni savatlarga soldilar). Yoki „Bolalar qayerda
bo‘ldilar? Ular nima qildilar?“ (Bolalar bog‘da bo‘ldilar. Ular olma terdilar va
savatlarga soldilar,). Sen tipratikan haqida nimalarni bilasan? Nega qushlar uyasini
buzish mumkin emas? kabi. Konstruktiv mashqlarga gap tuzish va uni qayta
tuzishga qaratilgan mashqlar kiradi. Bunday mashqlar grammatik tushuncha va
qoidaga asoslanadi. Konstruktiv mashqlarning turlari quyidagilar:
1.Aralash berilgan so‘zlardan gap tuzish yoki tartibsiz berilgan gaplardan matn
tuzish. Bunda so‘zlar grammatik materialning o‘rganilishiga qarab uch variantda
13

$berilishi mumkin: a) so‘zlar tayyor ishlatiladigan shaklda beriladi: meva, bog‘da, bog‘banlar, terdilar (Bog‘bonlar bog ‘da meva terdilar), b) o‘rganilgan grammatik materialni hisobga olib, ayrim so‘zlar bosh shaklda, boshqalari tayyor shaklda beriladi. Masalan, „Otlarda birlik va ko‘plik“ mavzusi o‘tilgach, paxta, dalada, bola, terdilar shaklida berilishi mumkin; v) barcha so‘zlar bosh shaklda beriladi: koptok, hovli, bola, o‘ynamoq. 2.Nuqtalar qo‘yilmagan, bosh harf yozilmagan matndan gaplarning chegarasini ajratish. Bu mashq bolalarni o‘z nutqlarida gaplarning chegarasini ajratishga, gapni to‘g‘ri o‘qish va yozishga o‘rgatadi. 3.Berilgan sodda gapni so‘roqlar yordamida bosqichli yoyish mashqi. Masalan: Qushlar uchib keldi. Qayerdan uchib keldi? Qushlar sovuq mamlakatlardan uchib keldi. Qayerga uchib keldi? Qushlar sovuq mamlakatlardan о‘z uyalariga uchib keldi. 4.Berilgan sintaktik chizma asosida gap tuzish. Ega_______kesim Ega________________kesim / \ / \ / \ / \ II d. b. II d. b II d. b. II d.b. II d.b. Chaqqon bolalar olma terdilar. Ishchan bolalar chiroyli gullami zavqlanib terdilar. 5.Berilgan gapga o‘xshash, masalan, uyushiq egali yoki kesimli sodda yoyiq gap tuzish. Bunda o‘quvchilarga Quyosh yoritadi va isitadi kabi gap beriladi, o‘quvchi esa „Ravshan o‘qidi va ishladi“ kabi gap tuzadi. 6.Ikki-uch sodda gapdan bitta uyushiq bo ‘lakli sodda gap tuzish. Masalan, „Bahorda qaldirg‘ochlar issiq mamlakatlarga uchib ketadi“, „Bahorda laylaklar ham uchib ketadi“ gaplaridan uyushiq bo‘lakli „Bahorda qaldirg‘ochlar va laylaklar issiq mamlakatlarga uchib ketadi “ gapi tuziladi. Ijodiy mashqlarda o‘quvchilar o‘zlari erkin ravishda gap tuzadilar. Boshlang‘ich sinflarda ijodiy mashqlarning quyidagi turlaridan foydalaniladi: 1.Gap tuzish uchun mavzu beriladi, o‘quvchilar shu mavzuga mos gap tuzadilar: „Quyoshli kunda”, „ Bizning uy” yoki „ Quyon va tipratikan“ kabi. 2.Narsa rasmi yoki sujetli rasm beriladi, o‘quvchilar rasm asosida bir yoki bir necha gap tuzadilar. Ikki-uchta ,,tayanch“ so‘z beriladi, o‘quvchilar shu so‘zlami 14$

qatnashtirib gap tuzadilar. Tayanch so‘z sifatida bolalarning faol lug‘atiga
aylantirish zarur bo‘lgan so‘zlar olinad
Tilda leksik (so‘z), sintaktik (so‘z birikmasi va gap) va bog‘lanishli nutq saviyalari
ajratiladi. Shu mazmunda so‘z birikmasiga leksik saviyadan sintaktik saviyaga
o‘tish halqasi sifatida qaraladi. So‘z birikmasi leksik-grammatik birlik bo‘lib,
tugallangan fikr ifodalamaydi va bu bilan gapdan farqlanadi. So‘z birikmasi nutqda
gap ichida ishlatiladi. Bolalarga so‘z birikmasini o‘rgatish fikr elementi ustida
ishlash hisoblanadi. Boshlang‘ich sinflarda so‘z birikmasi ustida ishlashda
quyidagi mashq turlaridan foydalaniladi: 1.Bosh so‘zdan ergash so ‘zga so‘roq
berish, so‘zlaming о‘zaro bog‘lanishini aniqlash. Masalan, Anvarjon yaxshi о
‘qiydi. Kim (o‘qiydi)? - Anvarjon. (Anvarjon) nima qiladi? — о‘qiydi. Qanday
(o‘qiydi)? — yaxshi. Yaxshi о‘qiydi — so‘z birikmasi. 2.Gapda so‘zlaming o‘zaro
bog‘lanishini chizmada ко‘rsatish. Bu o‘quvchilarni asta-sekin murakkab
qurilmalarni tuzishga o‘rgatadi. Masalan: Terimchi terdi gullar ochildi paxtani
mashinada har xil gulzorda Terimchi paxtani mashinada terdi. Gulzorda har xil
gullar ochildi. 3. Matnda uchragan so ‘z birikmasining mа ’nosini tushuntirish. 1.
Matnda yoki faoliyat jarayonida uchragan yangi so‘z bilan so‘z birikmasi tuzish.
Mashqning bu turi so‘zning ma’nosini chuqur tu- shunishga va undan o‘z nutqida
foydalanishga yordam beradi. 2. So‘z turkumlarini o‘rganish bilan bog‘liq holda
so‘z birikmasi tuzdirish. Ot so‘z turkumi o‘tilganda, ot va sifat bilan (jonajon
Vatanim), ot va boshqa ot bilan (maktab bog‘i); fe’l o‘tilganda, ot va fe’l bilan
(kinoga bordi, maktabda bo‘ldi, uydan keldi, kitobni o‘qidi) so‘z birikmalari
tuzdiriladi. So‘z birikmasi tuzishda yo‘l qo‘yilgan xato gap tuzishda ham xatoga
olib keladi, shuning uchun uning oldini olish kerak. Masalan: O‘quvchi nutqida
uchraydi: To‘g‘risi: maktabga bo‘ldim maktabda bo‘ldim maktabni bog‘i
maktabning bog‘i Bolalar ko‘proq xatoga yo‘l qo‘yadigan so‘z birikmalarini yig‘ib
borish xatoning oldini olishga qaratilgan mashqlar tuzishga imkon yaratadi.
15

II BOB. ONA TILI O‘QITISH METODIKASINING TEKSHIRISH
METODLARI
2.1. Ona tili o‘qitish metodikasining tamoyillari.
Ona tili o‘qitish metodikasining tamoyillari O'quvchilarga ona tilini
o'rgatish, ularni tarbiyalash va har tomonlama rivojlantirish vazifasidan kelib
chiqib, bilish nazariyas asoslanib, barcha yaqin, o'zaro bog'liq fanlar tavsiyalariga
asoslanib, ona tili o'qitish metodikasi o'z tamoyillarini ishlab chiqadi. Bu
tamoyillar um umdidaktik tamoyillardan o'zgacha bo'lib, o'qituvchi bilan o'quvchi
o'rtasidagi o'quv m ehnatining yo'nalishlarini belgilab beradi.
Ona tili o'qitish tamoyillari quyidagilar.
1. Til materialiga, nutq organlarining o‘sishiga, nutq malakalarining to‘g‘ri
rivojlanishiga e’tibor berish tamoyili. N utq, til qonuniyatlariga, oz bo'lsa-da, e
’tibor bermaslik amaliy nutq faoliyatini egallashga salbiy ta ’sir ko'rsatadi.
Masalan, fonetik ko'nikmalarga yetarli e ’tibor berilmasa, imloviy savodxonlikka
putur yetadi. Bu ta ’lim tamoyili tildan olib boriladigan m ashg'ulotlarda eshituv va
ko'ruv ko'rsatmaliligini ta ’minlashni va nutq organlarini m ashq qildirishni
(gapirib berish, ifodali o ‘qishni, ichida gapirishni) talab etadi.
2. Til ma’nolarini (leksik, gram m atik, morfemik, sintaktik m a’nolarini) tushunish
tamoyili. So‘zni, m orfemani, so‘z birikmasini, gapni tushunish borliqdagi m a’lum
voqea-hodisalar o'rtasidagi bog‘lanishni aniqlash demakdir. Til m a’nolarini
tushunish tamoyiliga amal qilishning sharti tilning ham m a tom onlarini, tilga oid
barcha fanlar (grammatika, leksika, fonetika, orfografiya, uslubiyat)ni o ‘zaro
bog'langan holda o'rganish hisoblanadi. Masalan, morfologiyani sintaksisga
tayangan holdagina o'rganish, o'zlashtirish mumkin. Sintaksisni o'rganishda esa
morfologiyaga suyaniladi, orfografiya fonetika, grammatika, so'z yasalishiga
suyanadi va hokazo. So'zni morfemik tahlil qilish uning m a’nosini tushunishga
yordam beradi.
Tilning ham m a tomonlari birbiri bilan o'zaro bog'langan bo'lib, o'qitishda
buni albatta hisobga olish kerak.
16

3. Tilga sezgirlikni o'stirish tamoyili. Til — juda murakkab hodisa, uning
tuzilishini, izchil tizimini fahmlab olmay turib, sal bo'lsa-da, uning qonuniyatlarini,
o'xshashliklarini o'zlashtirm ay turib, uni yodda saqlab bo'lmaydi. Bola gaplashish,
o'qish, eshitish bilan til materiallarini yig'adi, uning qonunlarini o'zlashtiradi.
Natijada kishida tilga sezgirlik (til hodisalarini tushunish) xususiyati shakllanadi.
4. Nutqning ifodaliligiga baho berish tamoyili.
Bu tamoyil til hodisalarini tushunm ay turib savodli yozish, nutq
madaniyati vositalarining xabar berish vazifasini tushunish bilan bir qatorda, uning
ifodaliligini (uslubga oid) tushunishni, m azm uninigina emas, balki so'z va nutq
birliklarining, tilning boshqa badiiy-tasviriy vositalarining hissiy bo'yoqdorligini
ham tushunishni ko'zda tutadi. Bu tamoyilga amal qilish uchun, birinchi navbatda,
badiiy adabiyotlardan, shuningdek, tilning uslubiy xususiyatlari aniq ifodalangan
boshqa matnlardan foydalanish talab etiladi.
Bu esa m atn m azm uni va uning o'ziga xos ,,noziklik“larini ham anglab
yetishga yordam beradi.
5. Og'zaki nutqni yozma nutqdan oldin o'zlashtirish tamoyili. Bu tamoyil ham kishi
nutqining rivojlanishiga ta ’sir etadi va til o'qitish metodikasini tuzishda xizmat
qiladi. M etodika tamoyillari, didaktika tamoyillari kabi, o'qituvchi bilan
o'quvchining maqsadga muvofiq faoliyatini belgilashga, ularning birgalikdagi
ishlarida qulay yo'nalishni tanlashga yordam beradi, metodikaning fan sifatida
nazariy asoslash elementlaridan biri bo'lib xizmat qiladi.
Amaliy fanlar uchun amaliyot m uhim rol o'ynaydi. Ona tili o'qitish metodikasi
ham amaliy fanlar sirasiga kiradi. Har qanday amaliy xulosalar ishonarli bo'lishi,
yuqori ilmiy darajada, ya’ni puxta va asosli bo'lishi lozim. M etodika
tavsiyalarining ilmiy darajasi, nazariy tasdiqlanishi yuqori saviyada bo'lishi
tekshirish metodlarining puxtaligiga ham bog'liq. Tekshirish m etodlari 2 xil:
1. Nazariy tekshirish metodlari. U quyidagi hollarda tatbiq etiladi: a) biror
hodisaning m etodik asosini, unga bog'liq boshqa fanlarni o'rganish, qo'yilgan
gipotezani asoslash, izlanishning asosiy yo'nalishini belgilashda;
17

b) masala tarixi, xorijiy m aktab tajribalari va mavzuga doir adabiyotlarni
o'rganish, tajribani tahlil qilish, m asalaning isbotlanmagan va hal qilinm agan o
'rinlarini aniqlash, ilgarigi tajriba bilan hozirgi ahvolni taqqoslash, hozirgi kun
talabi bilan baholashda; d) bir-biriga yaqin fanlar (psixologiya, lingvistika,
sotsiologiya) ning tekshirish metodlarini, olimlarning tekshirish ishlari tajribasini
o'rganish, qulay metodlarni tanlash, o'zining yangi eksperimental metodikasini
yaratish, materiallarni tayyorlash maqsadida; e) empirik tajriba yo'li bilan olingan
materiallarni tahlil qilish va umumlashtirish, o'qituvchilarning ish tajribasini
o'rganish, eksperim ent natijasini tahlil qilish, amaliy tavsiyanomalarni
shakllantirishda.
2.1. 1-2-sinfda gap bo`laklarini o`rganish.
Boshlang’ich sinflarda sintaksis yuzasidan beriladigan bilimlar amaliy
o’rganiladigan nazariy o’rganiladigan bilimlarga bo’linadi. Sintaksisga oid
bilimlarni amaliy o’rgatish savod o’rgatish davridayoq boshlanadi va 4-sinfda ham
davom ettiriladi. Boshlang’ich sinfda “Gap”, “Darak gap”, “So’roq gap”, “Buyruq
gap”, “His-hayajon gap”, “Sodda gap”, “Gap bo’laklari”, “Gapning uyushiq
bo’laklari”, “Undalmali gaplar” mavzulari nazariy o’rganiladi.
Bu mavzular yuzasidan turli mashqlar bajariladi.
Boshlang’ich sinflarda ona tili darslarining muhim vazifalaridan biri fikrni
ifodalashda gapdan ongli foydalanish ko’nikmasini shakllantirish hisoblanadi.
Morfologiya va leksika, fonetika va orfografiya sintaksis asosida
o’zlashtirilgani uchun tilni o’rganishda gap ustida ishlash markaziy o’rin egallaydi.
Gap nutqning asosiy birligi bo’lib, boshlang’ich sinf o’quvchilari ot, sifat, son,
olmosh, fe’l va ularning muhim kategoriyalarining tilimizdagi rolini gap asosida
bilib oladilar. O’quvchilar ona tili leksikasini ona tili leksikasi negizida
egallaydilar.
So’zning leksik ma’nosi va unung qo’llanish xususiyatlari so’z
birikmasi yoki gapda ma’lum bo’ladi. So’z gapda bir ma’noli bo’ladi (gapdan
tashqarida bir necha ma’no ifodalashi mumkin).

18

Metodist olima T.G.Ramzayeva boshlang’ich sinflarda gap ustida ishlashni
shartli ravishda besh yo’nalishga bo’ladi:
 Gap haqidagi grammatik tushunchani shakllantirish (til birligi
bo’lgan gapning muhim belgilarini o’rgatish).
 Gap qurilishini o’rgatish (so’z birikmasida so’zlarning bog’lanishi
ustida ishlash, gapning grammatik asosini, bosh va ikkinchi
darajali bo’laklarning xususiyatlari, yoyiq va yig’iq gaplar ustida
ishlash).
 O’quvchilarning nutqida gapning ifoda maqsadiga va ohagga ko’ra
turlaridan foydalanish ko’nikmasini shakllantirish.
 Gapda so’zlarni aniq qo’llash ko’nikmasini o’stirish.
 Yozma nutqda gapni to’g’ri tuzib yozish (uni bosh harf bilan
boshlash, tinish belgilarini qo’yish) ko’nikmasini shakllantirish.
Ishning bu besh yo’nalishi bir-biriga o’zaro ta’sir etadi va gapning ayrim
tomonlarini o’rganish maqsadidagina ularning har biri mustaqil muhokama
qilinadi. Gapni o’rganish va nutqda undan foydalanish ko’nikmasini shakllantirish
o’quvchilarning aniq bilimlarini doimiy kengaytirib, boyitib borishga asoslanadi.
O’quvchi qanday yangilikni bilsa, unda bu yangilik haqida xabar berish ehtiyoji
tug’iladi. U o’z fikrini ifodalash uchun qulayroq shakl qidiradi. Demak, aloqa
qilish talabidan gapni mukammalroq egallsh zaruriyati kelib chiqadi.
“Gap” mavzusi barcha sinflarda o’rganiladi. Gapning belgilari haqidagi
bilimlar chuqurlashtirilib boriladi. O’quvchilar fikr ifodalovchi nutq birligi –gap
haqidagi elementlar tasavvurdan gapning bosh va ikkinchi darajali bo’laklari,
gapda so’zlarning bog’lanishi, gapning uyushiq bo’laklarini o’rganishga o’tadilar.
Gap ustida ishlashning bosshlang’ich bosqichi savod o’rgatish davriga
to’g’ri keladi. Bu davrda o’quvchilar gapning muhim xususiyatlari (fekr ifodalashi,
tugallangan ohang bilan aytilishi) bilan tanishadilar. Gapning bu xususiyatlarini
bilmasdan turib, so’zlardan gap tuzib bo’lmaydi. Agar o’quvchilar gapning bosh
bo’laklarini ajrata olmasalar, gap nutqning yaxlit birligi ekanini bilmaydilar. Ega
19

bilan kesim gapning qurilishi va mazmunining asosini tashkil etadi. Shuning
uchun ham savod o’rgatish davrida gapning bosh bo’laklari ustida kuzatish
o’tkazganma’qul.
Gapning bosh bo’laklarini kuzatish bilan o’quvchilar o’z fikrlarini aniq
ifodalashga o’rganadilar, ularda nutqdan gapni ajratish ko’nikmasi shakllanadi.
Gapni o’rganish me’yoriga qarab uning tarkibiy qismlari, xususan, so’z birikmasi
haqidagi tasavvur aniqlanadi.
Boshlang’ich sinflarda o’rganiladigan sintaktik material kam bo’lsa ham,
butun o’quv yili davomida, boshqa mavzularga singdirilgan holda gap ustida ishlab
boriladi.
Dasturga ko’ra, 1-sinfda o’quvchilarga gap haqida elementer tushunchalar
beriladi. Gap tugallangan fikr bildirishi, gap so’zlardan tashkil topishi, uning
oxiriga ma’lum tinish belgilarining qo’yilishi haqida amaliy ma’lumotlar beriladi.
2-sinfda esa o’quvchilar gap haqida nazariy tushunchjalar oladilar. Ular
gapdan shu gap kim yoki nima haqida aytilganini va u haqda nima deyilganini
bildirgan so’zni ajratishga o’rganadilar.
Aslida gapning grammatik asosi ustida ishlash mana shundan boshlanadi
va bu bosh bo’laklarni o’rganishga muqaddima
bo’ladi. 3-sinf gap ustida ishlashda yangi bosqichdir. O’quvchilar gapni amaliy
o’rganishdan tushuncha sifatida o’rganishga o’tadilar. Ular gapning muhim
belgilarini bilib oladilar. Bu bosqichda bosh va ikkincji darajali bo’laklarning
ta’rifi, ega va kesim atamalari kiritiladi.
2.2. Boshlang`ich sinflarda „Gap“ mavzusini o`qitish metodikasi.
Bu sinfda gapda so’zlarning bog’lanishiga katta e’tibir beriladi. O’quvchilar
gapning asosi (ega va kesim)ni ajratadilar , ikkinchi darajali bo’laklarni
farqlaydilar va gapdagi ikki so’z (hokim va tobe so’z)ni, so’zlarning grammatik
jihatdan, ya’ni qo’shimchalar orqali bog’lanishini bilib oladilar.n4-sinfda gapning
uyushiq bo’laklarini o’rganish bilan gap bo’laklari haqidagi bilim kengaytiriladi.
Shunday qilib, o’quvchilarda gap bo’laklari haqidagi tasavvurni o’stirish
gapni o’zlashtirishda etekchi hisoblanadi. Birinchidan, boshlang’ich sinf
20

o’quvchilari gap bolaklarini ikki guruhga (bosh va ikkinchi darajali bo’laklarga)
bo’linishini o’lashtiriladilar.
Bu sinflarda ikkinchi darajali bolaklar turlarga
ajratilmaydi. Gapni o’zlashtirish uchun bosh va ikkichi darajali bo’laklarning
mohiyati ochiladi: bosh bo’laklar gapning grammatik asosini tashkil qiladi, fikr,
asosan, gapning grammatik asosi orqali ifodalanadi; ikkinchi darajali bo’laklar esa
bosh bo’laklarni aniqlovchilik va to’ldiruvchilik vazifasini bajaradi.
Ikkinchi darajali bo’lakalrning mohiyatini ochish uchun o’quvchilar gapni
tahlil qiladilar va ular qaysi gap bo’lagiga bog’lanib, uni izohlab kelayotganini
aniqlaydilar. Ikkinchi darajali bo’alklarning xususiyatlari gapni yoyish (yig’iq
gapni yoyiq gapga aylantirish) jarayonida yaqqol ko’rinadi. Masalan, o’quvchilar
“Qaldirg’ochlar uchib keldi” gapini yozadilar. Fikrni to’liq ifodalash uchun gapga
qayerga? Va qachon? So’roqlariga javob bo’luvchi so’zlarni qo’yishni talab qiladi.
O’quvchilar bu vazifani bajarib , qaysi gap bo’lagi (ikkinchi darajali
bo’lak) fikrni yana aniqroq ifodalaganiga ishonch hosil qiladilar.
O’quvchilarda gapda so’zlarning bog’lanishini aniqlash ko’nikmasini
shakllantirish muhim sintaktik va nutqiy ko’nik,alar qatoriga kiradi. So’z birikmasi
gap qismi sifatida ajratiladi va boshlan-ich sinflarda uning muhim bеlgilari idrok
qilinadi. «So`z birikmasi» atamasi darsliklarga kiritilmagan, ta'rifi bеrilmaydi.
Ammo kichik yoshdagi o`quvchilar uning quyidagi muhim bеlgilarini amaliy bilib
olishlari zarur:
So`z birikmasi grammatik va mazmun tomonidan bog`langan ikki qism
bo`ladi. Masalan, «dunyo xalqlari tinchlik uchun kurashadilar» gapida ikkita so`z
birikmasi bor:
1) dunyo xalqlari;
2) tinchlik uchun kurashadilar.
So`z birikmasida bir hokim so`zga ikkinchi bir so`z tob е bo`ladi. Hokim
so`zdan tobе so`zga so`roq bеriladi, tobе so`z shu so`roqqa javob bеrgan so`zdir.
21

Maslan, (qanday?) iqtidorli o`quvchilar (nimaga) to`garakka a'zo bo`ldilar. Ega va
kеsim so`z birikmasini emas, gapni tashkil etadi.
Gap tarkibidagi so`z birikmalarini ajratish ko`nikmasi uzoq mashq davomida
shakllantirib boriladi. Buning uchun o`quvchilarning so`z birikmasidan bir
so`zning boshqa so`zga tobеligini tushunishga qaratilgan mashqlar tizimidan
foydalaniladi:
Gaplarni yoyish. Buning uchun gapning qaysi bo`lagi yoyishni talab qilishi
aniqlanadi. Masalan, «daraxtlar gullaydi» gapini tahlil qilish uchun bеrilgan ega
va kеsim (gapning asosi) ajratiladi.
-daraxtlar qachon gullashini aytish uchun gapga qaysi so`zni qo`shish k е rak?
-Qachon gullaydi? (bahorda gullaydi)
-Bu so`z gapning qaysi bo`lagi bo`ladi. (ikkinchi darajali bo`lagi).
-U gapning qaysi bo`lagiga bog`lanadi, ya'ni tobеlanadi? (k е simga
bog`lanadi).
-gapga egani izohlaydigan yana bitta so`z qo`shing. Qanday gap hosil
bo`ldi?(M е vali daraxtlar bahorda gullaydi).
So`zlari aralash b е rilgan gapni qayta tiklash. Avval gapning asoslarini (ega
va k е sim) tiklanadi (aniqlanadi), so`ng so`roqlar yordamida ikkinchi darajali
bo`laklar (so`z birikmalari) «topiladi», tiklanadi. Masalan, Mashinada , t е radi,
t е rimchi,paxtani.
-Gap kim haqida aytilgan? (t е rimchi haqida, kim?-t е rimchi)
-U haqda nima d е yilgan? (T е radi. T е rimchi t е radi-bosh bo`laklar).
-So`roqlar yordamida so`z birikmasini toping. Nimani t е radi? (Paxtani
t е radi), nimada? T е radi (Mashinada t е radi). K е yin gapda so`zlarning qulay tartibi
aniqlanadi (T е rimchi paxtani mashinada t е radi). Gap ohanggi ustida ishlanadi.
Uzluksiz (tinish b е lgilarisiz) matndan gaplarni ajratish. Mashqning bu turi
ongli bo`lishi uchun har bir gapning bosh bo`laklarini va so`z birikmalarini ajratish
lozim.

22

Xulosa
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta’lim sohasini isloh qilish, kasb-hunar
ta’limi tizimini yanada rivojlantirish va oliy ta’limning bakalavr yo‘nalishiga qabul
bo‘yicha test sinovlarini takomillashtirish masalalari yuzasidan yig‘ilish o‘tkazdi.
Unda O ‘ zbekiston Respublikasi Bosh vaziri , tegishli vazirlik va tashkilotlar
rahbarlari ishtirok etdi .
Mamlakatimizda istiqlolning dastlabki yillaridan boshlab ta ’ lim - tarbiya
tizimini rivojlantirish davlat siyosati darajasiga ko ‘ tarilib , farzandlarimizning jahon
andozalariga mos sharoitlarda zamonaviy bilim va kasb - hunarlarni egallashlari ,
jismoniy va ma ’ naviy jihatdan yetuk insonlar bo ‘ lib voyaga yetishlarini ta ’ minlash ,
ularning qobiliyat va iste ’ dodi , intellektual salohiyatini ro ‘ yobga chiqarish ,
yoshlarimiz qalbida ona yurtga sadoqat va fidoyilik tuyg ‘ ularini kamol toptirish
borasida ulkan ishlar amalga oshirilmoqda .
Prezidentimizning 2017 yil 7 fevraldagi " O ‘ zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo ‘ yicha Harakatlar strategiyasi to ‘ g ‘ risida " gi farmonida ijtimoiy
soha , xususan , ta ’ lim va ilm - fan sohalarini rivojlantirish borasida bir qator
vazifalar belgilangan .
Hujjatda ta ’ lim muassasalarining moddiy - texnik bazasini mustahkamlash ,
yangi ta ’ lim muassasalarini qurish , ta ’ mirlash va kapital ta ’ mirlash barobarida
ularni zamonaviy o ‘ quv va laboratoriya jihozlari , kompyuter texnikasi va o ‘ quv -
metodik qo ‘ llanmalar bilan ta ’ minlash nazarda tutilgan .
2017-2021 yillarda oliy ta ’ lim tizimini tubdan takomillashtirish dasturini
ishlab chiqish , o ‘ quv dasturlarini yanada takomillashtirish , pullik xizmatlar
ko ‘ rsatish va moliyalashtirishning qo ‘ shimcha manbalarini izlashda oliy o ‘ quv
yurtlarining vakolatlarini kengaytirish yo ‘ li bilan ularning mustaqilligi bosqichma -
bosqich rivojlantirilib boriladi .
1. Butun nomanfiy sonlar mavzusini o’qitishda tеstlardan foydalanish bilan
bog’liq asosiy yo’nalishlari aniqlandi, bu muammoni maktab o’quvchilari
matеmatik tayyorgarligiga nisbatan qo’llash shart-sharoitlari bеlgilandi.
23

2. Butun nomanfiy sonlar mavzusini o’qitishda tеstlardan foydalanish ning
asosiy yo’nalishi sifatida mashg’ulotlar o’tkazish jarayonida psixologik
jarayonlarni faollashtirish (qabul qilish, diqqat va hokazo) asos qilib olindi;
3. Butun nomanfiy sonlar mavzusini o’qitishda tеstlardan foydalanish
bosqichlarida mahorat, bilimni egallashda ijodiy xususiyat hosil bo’ladi.
4. Butun nomanfiy sonlar mavzusini o’qitishda tеstlardan foydalanish orqali
matеmatik bilimlarni mustahkamlashga yondoshishni amalga oshirishning taklif
etilayotgan uslublari, yo’llari, shakli va vositalari dastur matеriallarini chuqur,
mustahkam o’zlashtirishni ta'minlaydi.
5. Butun nomanfiy sonlar mavzusini o’qitishda tеstlardan foydalanish
bilimlarni o’zlashtirish va mahorat shakllanishining turli bosqichlarida maktab
matеmatika dasturiga mos mantiqiy masalalar va darsda ularni qo’llashni tashkil
etishda qo’shimcha o’quv vaqtini talab qilmaydi.
24

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni. T
“O‘zbekiston” 2020 106-bet
2. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent, “O‘zbekiston”
nashriyoti, 2017 yil
3. O‘zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” T
“O‘zbekiston” 2018 106-bet
4. “2017-2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasining beshta ustivor
yo‘nalishlari bo‘yicha harakatlar strategiyasini kelgusida amalga oshirish chora
tadbirlari to‘g‘risida” PF 2017-yil 15-avgust
5. “O‘zbekiston Respublikasining yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi
qonuni. 2016-y Xalq so‘zi gazetasi №6617
6. SH.M.Mrziyoyev “Erkin va faravon demakratik O’zbekistin davlatini
birgalikda barpo etamiz” “Toshkent”2016-yil
7. Mirziyoyev Sh.M. - Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash –
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi mavzusidagi O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali
marosimdagi ma’ruzasi. – T.: - O‘zbekiston, 2016.–48 b.
8. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – T.: -
O‘zbekiston. – 2017.– 102b.
9. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan
birga quramiz. – T.: -O‘zbekiston , 2017. – 488 b. ‖
10. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlisga qilgan
murojaatnomasi Xalq so‘zi, 2017 yil 23 dekabr.
11. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning 2017-yil 15-
iyundagi “Ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, muqaddas dinimiz sofligini asrash
davr talabi” mavzusidagi ma’ruzasi. Xalq so‘zi gazetasi 2017-yil 16- iyun №119.
12. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning Birlashgan
Millatlar Tashkilotining 72-sessiyasida so‘zlagan nutqi
25

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Boshlangʻich sinflarda "Gap"mavzusini oʻrganish

O'xshash dokumentlar