Boshlang’ich sinflarda grammatik tahlilni o’tkazish metodikasi - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	187.7KB
Xaridlar	11
Yuklab olingan sana	29 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Boshlang’ich sinflarda grammatik tahlilni o’tkazish metodikasi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
URGANCH INNOVATSION UNIVERSITETI
Ijtimoiy-gumanitar fanlar fakulteti
Boshlangich ta’lim yo’nalishi
Latipova Nafosatning
Ona tili o’qish savodxonligi va uni o’qitish metodikasi fanidan
K URS ISHI
Boshlang’ich sinflarda grammatik tahlilni
o’tkazish metodikasi

MUNDARIJA:
KIRISH.....................................................................................................................3
I BOB. Grammatik tahlil va uning boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun
ahamiyati
1.1. Grammatik tahlilning maqsadi va mazmuni ……….………………………... 5
1.2. Grammatik tahlil o’quvchilarning fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishdagi
o’rni…………………………………………………………………………..…… 9
1.3. Boshlang’ich sinf o’quvchilarida grammatik tahlil ko’nikmalarini
shakllantirishning dolzarbligi…………………………………………………….15
II BOB. Boshlang’ich sinflarda grammatik tahlilni o’tkazish metodikasi
2.1. Grammatik tahlil turlarini tanlash va ulardan darsda foydalanish ………..…18
2.2. Grammatik tahlilni o’tkazish usullari va metodlari ……………………….…21
2.3. Grammatik tahlilni o’quvchilarga qiziqarli va tushunarli qilib o’rgatish
usullari…………………………………………………………………………….25
XULOSA................................................................................................................
30
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR..............................................................32
ILOVALAR………………………………………………………………………36

KIRISH.
Mavzuning dolzarbligi. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining ona tili va
o’qish savodxonligi darslarida grammatikaga oid tushunchalarni shakllantirishda
ta’limiy o’yinlar, ulardan kichik maktab yoshidagi bolalarning o’qish faoliyatida
foydalanish metodikasi haqida hamda bir nechta ta’limiy o’yinlardan misollar
keltirilgan. Grammatik tushunchaning bu xususiyatlari tufayli o’quvchilarda
tushuncha juda ko’p qiyinchilik bilan shakllanadi. Grammatik tushunchani
o’zlashtirish uzoq tushunchani o’zlashtirish davom etadigan va kichik yoshdagi
o’quvchilar uchun ancha murakkab jarayondir. O’qituvchi boshlang’ich sinflarda
tushunchani o’zlashtirishga oid ishlarni tashkil etishda o’rganiladigan
tushunchaning lingvistik mohiyatini, bilimlarni o’zlashtirish jarayonining
psixologik-didaktik xususiyatlarini, o’quvchilarning nutqiy va aqliy o’sishi bir-
birini taqozo etishini, grammatik bilimning nutqdagi rolini asos qilib oladi.
Jamiyatimizning barcha jabhalarida qayta qurish bo’lgani kabi ta’lim-tarbiya
sohasida ham qayta qurish, yangilanish zarurligi namoyon bo’lib bormoqda.
Mustaqillik va ta’lim sohasidagi islohotlar ta’lim jarayoni uchun tavsiya etiladigan
didaktik materillarni zamon talablari asosida tubdan qayta ko’rib chiqish va
zamonaviy shakllarini yaratishni taqozo etmoqda. Mustaqil O’zbekistonning
kelajagi ko’p jihatdan barkamol, intellektual salohiyatli avlod va unga ta’lim-
tarbiya berish sifatiga bog’liq. S h u bois Vatani, halqini sevadigan, istiqlol
g’oyalariga sadoqatli, mustaqil fikrlaydigan ijodkor shaxsni etishtirish davlatning
ta’lim sohasidagi siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biridir shuning bilan birga
ta’lim tizimidagi tub islohotlar orqali shaxs ma’naviy kamolotini ta’minlash
mazkur yo’nalishning dolzarb muammolaridan biri bo’lib, bu haqda O’zbekiston
Respublikasining «Ta’lim to’g’risida» gi Qonuni va «Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi» da ta’lim tizimini tubdan isloh qilish, ma’naviy barkamol shaxsni
tarbiyalash davlat ahamiyatiga molik muhim vazifalaridan biri ekanligi
ko’rsatilgan. Maktabgacha ta’lim umuman olganda, uzliksiz ta’limning birinchi

bosqichi hisoblanib, u maktabda o’qish uchun tayyor bo’lgan sog’lom va to’laqonli
shaxs sifatida shakllangan bolani tarbiyalashni ko’zda tutadi.
Bolani maktabda muvaffaqiyatli ta’lim olishga tayyorlash uchun unga ona
tilining barcha boyliklarini egallab olish uchun tegishli shart-sharoitlarni yaratish
zarur. Bola nutqining rivoji ko’p jihatdan uning ruhiyatiga, sog’lom, tetik o’sishiga.
Ahloqiy sifatlariga o’quv dasturini o’zlattirishda me’yorli bajarilishini
ta’minlashshiga, qo’ l lanmalarning monandligiga bog’likdir. Bu masalalar
maktabgacha ta’limda o’z echimi ifodasini topishi va o’z ona tilida ravon gapira
oladigan qilib tarbiyalashga qaratilishi zarur. Bolalarning aqliy jarayonini
rivojlantirish uchun ularning nutqini o’stirish zarur: Bola har bir so’z manosini
tushuna olishi uni o’z nutqida erkin ifodalashga muvofiq bo’lishi kerak.
Kurs ishning maqsadi. Boshlang’ich sinflarda grammatik tahlilni o’tkazish
metodikasining maqsad i , mazmuni va mohiyati to’g’risida bilimlarni hamda to’liq
tasavvurni shakllantirish.
Kurs ishning vazifalari:
– Bolalarda o’qish va yozishga bo’lgan qiziqishini uyg’otish
– Bolalarni yozish, o’qish ko’nikmalarini shakllantirishni ifodala sh .
– Mashhulotlar jarayonida bolalarni grammatikaga oid tasavvurlarni o’rgat ish
Kurs ishining ob’ekti: Boshlang’ich sinflarda 1-4-sinf ona tili darsliklari.
Kurs ishning predmedi: Boshlang’ich sinflarda grammatik tahlilni
o’tkazish jarayonida tayyorlov darslarini tashkil qilish jarayoni.
Kurs ishi tuzilishi : Kirish, ikkita bob, rejalar, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar
ro’yxati va ilovadan iborat.

I BOB. Grammatik tahlil va uning boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun
ahamiyati
1.1. Grammatik tahlilning maqsadi va mazmuni
Ta’lim jarayoni va uning rivojlanishi uchun so’nggi yillarda juda katta
e’tibor qaratilayotganligi barchamizga ayon. Davlatimiz rahbari tomonidan olib
borilayotgan islohotlardan ham buni anglash qiyin emas. Har bir millat o’z tili,
o’z madaniyatiga chuqur hurmatda bo’lishi, uni kelajak avlodlarga boyitib, meros
qilib qoldirishi lozim. O’z ona tilida fikrini erkin bayon qilib, til boyliklaridan
unumli foydalangan holda grammatik tushunchalarni ham o’rgangan o’quvchi
boshqa tillarni ham tez va oson o’rganadi. O quvchining mustaqil faoliyatiniʻ
qo llab-quvvatlashga, erkin, ijodiy va tanqidiy fikrlashga undaydigan, grammatik
ʻ
tushunchalarni shakllantirishda ta’limiy o’yinlardan foydalanish
metodikasita’limiy o’yinlar voTil hodisalari, til kat е goriyalari boshqa hodisalarga
nisbatan juda mavhumligi bilan farqlanadi. Grammatik tushunchalar esa so’z,
so’z birikmasi, gap, morf е ma, l е ks е ma, fon е ma va boshqalarning o’ziga xos
muhim b е lgilarini aniqlash va umumlashtirish natijasi hisoblanadi. Boshqacha
qilib aytganda, kishilar tomonidan yaratilgan grammatik tushunchaga asos
bo’lgan dastlabki mat е rialning o’zi y е tarli darajada mavhumdir. D е mak,
grammatik tushunchalar umumlashtirilganlarning yana umumlashtirilgani
hisoblanadi.
Grammatik tushunchaning bu xususiyatlari tufayli o’quvchilarda
tushuncha juda ko’p qiyinchilik bilan shakllanadi. Grammatik tushunchani
o’zlashtirish uzoq tushunchani o’zlashtirish davom etadigan va kichik yoshdagi
o’quvchilar uchun ancha murakkab jarayondir. O’qituvchi boshlang’ich sinflarda
tushunchani o’zlashtirishga oid ishlarni tashkil etishda o’rganiladigan
tushunchaning lingvistik mohiyatini, bilimlarni o’zlashtirish jarayonining
psixologik-didaktik xususiyatlarini, o’quvchilarning nutqiy va aqliy o’sishi bir-
birini taqozo etishini, grammatik bilimning nutqdagi rolini asos qilib oladi.
Ta’lim tarbiya tizimining bugungi kundagi vazifasi o’sib-ulg’ayib kelayotgan
yoshlarni vatanparvar, zamonaviy bilim, ko’nikma va malakalarini o’zlashtirgan

kelajakda jamiyatda o’z o’rnini egalashga erishgan-komillikka intiladigan
barkamol avlodni voyaga yetkazishdir. Mamlakatimizda ta’lim sohasida olib
borilayotgan islohatlarda umumta’lim maktablari hal qilivchi kuchga aylangani
ayni haqiqatdir. Maktablarda kelajak avlod vorislarini tarbiyalashga yo’naltirilgan
imkoniyatlar o’z navbatida, pedagog xodimlardan sifatli ta’lim-tarbiya berishni,
o’quvchi yoshlardan esa puxta bilim olishni talab etadi. Bu o’z navbatida har bir
o’qituvchi zimmasiga yanada yuksak mas’uliyat va vazifalarni yuklaydi.
bosqichlarida hech qiynalmasdan yanada yuksak natijalarga erisha oladi.
Jamiyatimizning barcha jabhalarida qayta qurish bo’lgani kabi ta’lim-
tarbiya sohasida ham qayta qurish, yangilanish zarurligi namoyon bo’lib
bormoqda. Mustaqillik va ta’lim sohasidagi islohotlar ta’lim jarayoni uchun
tavsiya etiladigan didaktik materillarni zamon talablari asosida tubdan qayta ko’rib
chiqish va zamonaviy shakllarini yaratishni taqozo etmoqda. Zamonaviy didaktik
materiallar qanday bo’lishi kerak ekanligi borasida qator didakt olimlar izlanishlar
olib borishmoqda. Ushbu paragrafda zamonaviy darslik, o’quv qo’llanmalar va
ikkilamchi didaktik materiallarga quyiladigan talablarni tahlil qilamiz. Bugungi
kunda boshlang’ich ta’limning sifati, samaradorligi butkul o’qituvchi zimmasiga,
uning izlanuvchanligi, fidoiyligi, o’z mas’uliyatini qay darajada xis etishiga
bog’liq bo’lib qoldi.
Har bir boshlang’ich sinf o’qituvchisi o’zi o’qitayotgan sinf o’quvchilari
o’quv yili yakunida fanlardan egallashlari lozim bo’lgan bilim, malaka,
ko’nikmalar mezoni talablari darajasida bilim, malaka va ko’nikmalariga ega
bo’lishiga erishishi kerak. Shunday ekan darslarni qanday usul bilan olib borish
masalasini o’qituvchi ehtiyoriga berish ma’qul, deb bilamiz. Lekin o’qituvchi aniq
maqsad bilan faol va fidokorona mehnat qilishi, d a r s n i n g h a r b i r b o s q i c h
i g a m a s ’ u l i y a t b i l a n yondoshmog’i lozim. Demak dars jarayonida
o’quvchini faollashtirish, mustaqil faoliyat ko’rsata oladigan qilib etishtirish lozim.
Hozirgi kunda o’qituvchilardan talab etilayotgan narsa, o’quvchilarni faolligini
kuchaytirish, chunki faollik bor joyda onglilik bo’ladi. Darslarni zamonaviy usulda
tashkil etish uchun bir qator metodik va pedagogik talablarga qattiy rioya qilish

lozim. Birinchi navbatda o’qituvchi nazariy va metodik tomondan yaxshi
qurollangan va o’z kasbining jon kuyar fidoiysi bo’lmog’i kerak. Ikkinchidan esa,
estetik did bilan ma’lum bir tizimda ishlangan k o’ r g a z m a l i q u r o l l a r v a t
a r q a t m a d i d a k t i k materiallarga ega bo’lishi kerak. Shuningdek, o’zi
o’qitayotgan sinf o’quvchilarini o’z farzandi mehri bilan sevishi va o’z oldigan
yosh avlodni kelajakning etuk hamda barkamol avlodi etib tarbiyalashdek
murakkab va mas’uliyatli vazifa turganini unutmasligi kerak.

O’zbek tili yozuvi tovush yozuvi, ya’ni fonematik yozuvdir. Har bir tovush
uchun, har bir fonema uchun maxsus grafik shakl (harf) olingan. O’qishda grafik
shakllar tovushga aylantirilsa, yozuvda aksincha, tovushlar harflarga aylantiriladi.
Bu o’qish va yozish faoliyatida o’quvchi uchun qiyinchilik tug’dirgandek tuyulsa-
da, aslida o’qish va yozish jarayonini soddalashtiradi, chunki tilimizdagi tovushni
ifodalovchi harflar soni uncha ko’p emas. O’qish va yozishni o’zlashtirish uchun
tovush va harflarning o’zaro munosabatiga oid qoidalarni o’zlashtirish kifoya.
Savod o’rgatish metodikasida o’zbek tili tovushlar va harflar tizimining o’ziga xos
xususiyatlarini hisobga olish talab etiladi.
Savod o’rgatish jarayonidagi o’qish darslarining asosiy vazifasi o’quvchilarga
tovush va harfni tanishtirish, ularning to’g’ri talaffuzini o’rgatish orqali bolalarda
to’g’ri, ongli, ifodali o’qish ko’nikmalarini shakllantirishdan iborat. SHuningdek,
o’quvchilar lug’atini boyitish, bog’lanishli nutqini o’stirish, bilimini boyitish,
tafakkurini shakllantirish, eshitish, qabul qilish sezgisini o’stirishda ham bu davr
mas’uliyatliligi bilan alohida o’rin tutadi.Tayyorgarlik davri o’qishga o’rgatish
uchun zamin hozirlaydi. Bu davrda bolalarda o’zgalar nutqini eshitish, diqqatni
to’plash, til birliklarini (tovush, bo’g’in, so’z, gap) farqlash, ajratish, ularning
vazifalarini anglash kabi xususiyatlar shakllantiriladi. Bular o’quvchilarning
o’qishni muvaffaqiyatli egallashlariga yordam beradi. Savodga tayyorlash
bo’yicha o’tkaziladigan mashg’ulotlarda savodga o’rgatish ikki davrga ajratiladi.
1. Tayyorgarlik davri
2. Asosiy davr (Savodga tayyorlash)

Tayyorlov guruhlarida yil davomida o’tkaziladigan mashg’ulotlar bolalar
yoshiga mos bo’lishi va ketma—ketlikda olib borilishi kerak.
Mashg’ulotlar ishlanmasida mavzuning maqsad-vazifalari, kutilayotgan
natijalar, kerakli jihozlar, mashg’ulotning borishi to’liq yoritiladi. Mashg’ulot
mavzulari bolalar uchun tushunarli, amaliy ishlar va turli interfaol o’yinlar bolalar
yoshiga mos, qiziqarli va turli bo’lishi lozim. Mashg’ulotlar davomida bolalar
barmoq mashqlarini tetiklashtiruvchi daqiqalarda bajaradilar, harflar bilan maxsus
o’yinlar, (yig’ish, terish), amaliy ishlarni bajarib, alifbeni bilib, bo’g’inlarni o’qiy
olish ko’nikmalari mustahkamlanib boradi. Har bir mashg’ulotning oxirida
bolalarning bilimlarini aniqlash va mustahkamlash uchun savollar berilgan.
O’zbekiston o’z mustaqilligini qo’lga kiritgan dastlabki kunlardanoq yangi,
rivojlangan jamiyat qurish yo’liga kirdi. Zahmatkash halqimiz o’zining fidoiy
mehnati va tinch hayoti bilan dunyodagi taraqqiy topgan mamlakatlar qatoridan
mustahkam o’rin egallash maqsadida barcha sohalarda chuqur islohotlarni amalga
oshira boshladi. Kelajagi buyuk davlat barpo etish borasida amalga oshirilayotgan
barcha tarixiy o’zgarish va yangilanishlar yurtdoshlarimiz qalbi, ongiga ulkan
ta’sir ko’rsatmoqda.
Keyingi yillarda ijodkor o’qituvchilar bolalarning qayerda toliqib
qolishlarining oldini olish, ularni o’qishga, ilm olishga qiziqtirish maqsadida turli
usullardan foydalanib kelmoqdalar. Ma’lumki bola maktabga kelganga qadar
asosan o’yin bilan mashg’ul bo’lgan. Ularda chaqqonlik, ziyraklik, hozirjavoblik,
sinchkovlik, epchillik kabi ijobiy xislatlar kurtak ota boshlagan, lekin hali
etilmagan bo’ladi. Muttasil o’yin bilan mashg’ul bo’lgan bolaning faoliyati
endilikda o’zgaradi. Kechagi o’yin bilan mashg’ul bo’lgan bola endilikda 40-45
daqiqa davomida diqqatini bir yerga to’plab, talabga rioya qilgan holda o’qituvchi
bilan faoliyatda bo’ladi, bilim oladi, mushohada qiladi. Bu bola uchun juda
murakkab jarayondir. O’qituvchi yana shunday vaqtda o’quvchilarni o’quv
mashg’ulotlariga qiziqtirish yo’llarini topishi o’z ishiga ijodiy yondashuvi lozim.
O’quvchilarning darsga bo’lgan qiziqishini oshirish, tafakkurini rivojlantirishda
noan’anaviy dars turlarini qo’llash, ta’limiy o’yinlardan foydalanish yaxshi natija

beradi. Bunday darslarning oddiy darslardan farqi shundaki, o’qituvchi darsni
o’yin tariqasida tashkil etadi va bolalarni xayolan turli olamga, ertaklar olamiga,
kosmas va hatto marsga ham olib chiqishi mumkin. Masalan, o’yin, munozara
(savol-javob), mushohada bellashuv sahnalashtirilgan uyg’unlashgan, test-sinov
kabi dars shakllari noan’anaviy darslar jumlasiga kiradi. Bunday dars darslikda
berilgan katta bo’lim
materiallari o’rganib bo’lingach , chorak (yil ) oxirlarida egallangan bilimlarni
takrorlash, mustahkamlash maqsadida o’tkazilishi ham mumkin. Bunday
noan’anaviy darslar, albatta, qiziqarli o’tadi. Uquvchilarning diqqati tarbiyalanadi.
O’yin faoliyati tobora jiddiy tus olib, mashg’ulot (dars) bilan almashinadi, ya’ni
topshiriqlar, suhbatlar, savshl-javoblar asta-sekin murakkablashib boradi. Bazan
darsda o’quvchilarni mustaqillikka, ijodkorlikka yo’naltirish maqsadida juda ko’p
ish turlaridan foydalangan holda darslar tashkil etiladi. Bunday hollarda dars
strukturasi buziladi. Ana shu dars strukturasining buzilishi noan’anaviy dars
demakdir. Demak noan’anaviy dars-dars strukturasining buzilishi. Quyida biz
boshlang ich sinf o quvchilarining grammatikaga oid tushunchalariniʻ ʻ
shakllantirishda ta’limiy o’yinlardan foydalanishda foydalaniladigan o’yinlardan
namunalar keltirib o’tamiz
1.2. Grammatik tahlil o’quvchilarning fikrlash qobiliyatlarini
rivojlantirishdagi o’rni .
Tilning grammatik va sintaktik tuzilmalari kognitiv qobiliyatlarni
rivojlantirishda muhim omil bo’lib xizmat qiladi. Bunda quyidagi jihatlar muhim
ahamiyatga ega:
1. Sintaktik tuzilmalarning ta'siri. Sintaks — bu jumla tuzish qoidalari va unga
amal qilish jarayonidir. Uzun va murakkab tuzilmali jumla tuzishga urinish
o’quvchidan fikrlash qobiliyatini talab qiladi. Masalan, murrakab jumla tuzilishi
va uni tushunish kognitiv jarayonlarni kuchaytiradi, chunki o’quvchi jumla
qismlari o’rtasidagi mantiqiy bog’liqlikni tushunishi kerak bo’ladi. Sintaktik
tuzilmalarning o’quvchilarning fikrlash va tushunish qobiliyatlariga ijobiy
ta’siri bor. Murakkab va uzun jumlalar o’quvchilarning fikr yurg’izish

jarayonini rivojlantirib, ularning kognitiv malakalarini mustahkamlaydi. Ta’lim
jarayonida sintaksning bu xususiyatlaridan samarali foydalanish o’quvchilarga
nafaqat til qoidalarini o’zlashtirish, balki mustaqil fikr yuritish va mantiqiy
bog’liqlarni chuqur tushunish imkonini beradi. Murakkab va uzun jumlalarni
tuzishga urinish o’quvchining mulohaza qilish qobiliyatini faollashtiradi. Bu
kabi jumlalar mazmunini tushunish o’quvchidan jumla qismlari orasidagi
mantiqiy bog’liqlikni anglashni talab qiladi.
Misol uchun, jumladagi bo’laklarning bir-biri bilan aloqasini tushunish orqali
o’quvchi ma’noni to’g’ri anglaydi. Bu jarayon o’quvchilarning sinchkovlik bilan
fikrlash, tahlil qilish va ma’lumotlarni boshqarish qobiliyatini kuchaytiradi.
2. Grammatik qoidalarning kognitiv ta'siri. Grammatika qoidalari, jumladan,
zamonlar, bosh va yordamchi fe'llar, hollar o’rtasidagi bog’liqliklarni tushunish
o’quvchilarda ma'lumotni mantiqiy tarzda ishlashga yordam beradi. Grammatika
bilimlari orqali o’quvchilar turli kontekstlarda so’z va jumla tuzilishini
o’zgartirishni tushunishga erishadilar, bu esa ularning kognitiv qobiliyatlarini
kuchaytiradi.
Zamonlar, bosh va yordamchi fe’llar kabi grammatika qoidalarining
o’rganilishi orqali o’quvchilar mantiqiy bog’liqliklarni chuqur tushunishga
erishadilar. Masalan, zamonlar orasidagi farqlarni anglash o’quvchiga jumlada
sodir bo’layotgan harakatning vaqtini aniqlash imkonini beradi. Bu esa ularning
o’qiyotgan matn yoki gapni to’g’ri anglashiga, har bir so’z va fe’lning vaqt
doirasini aniqlashga yordam beradi. Jumladagi bosh va yordamchi fe’llarning
birgalikdagi o’rni esa o’quvchiga harakatning shakl va mazmunini anglash
imkonini beradi, bu esa ma’lumotlarni tizimli ravishda tushunishga yordam beradi.
Kognitiv qobiliyatlarni rivojlantirishda tilning roli Til o’rganish jarayonida
o’quvchilar fikrlash, mantiqiy bog’liqliklarni tushunish va tizimlashtirish kabi
qobiliyatlarni rivojlantiradilar. Bunda grammatik va sintaktik tuzilmalarni chuqur
o’rganish quyidagi jihatlarda ahamiyatlidir:
1. Mulohaza qilish va tahlil qilish qobiliyati. Grammatik va sintaktik
tuzilmalarni qo’llash orqali o’quvchilar jumla tuzish va undagi bog’liqliklarni

tushunishga o’rganadilar. Bu, o’z navbatida, mulohaza qilish qobiliyatini
rivojlantirishga yordam beradi.
2. Kognitiv muammolarni yechish qobiliyati. Muammoli vaziyatlarda
grammatik qoidalarni qo’llash va sintaktik tuzilmalarni tushunish orqali
o’quvchilar muammolarni yechishga yordam beruvchi fikrlash tizimini
rivojlantiradilar. Bu jarayon ularning tanqidiy fikrlash qobiliyatini ham oshiradi.
Ma'lumotni qayta ishlash va xotirani rivojlantirish Grammatik tuzilmalarni yodlab
olish orqali o’quvchilar xotiralarini rivojlantiradilar. Bu jarayon ma'lumotni
mantiqiy bog’lash va tizimlashtirishga yordam beradi, bu esa kognitiv
qobiliyatlarni yanada mustahkamlaydi. Pedagogik yondashuvlar O’quvchilarning
kognitiv qobiliyatlarini rivojlantirishda grammatik va sintaktik qoidalarni
amaliyotga tatbiq etish muhimdir. Pedagoglar ushbu jarayonda quyidagi
yondashuvlardan foydalanishlari mumkin:
 Mashqlar va o’yinlar: Grammatik va sintaktik tuzilmalarga asoslangan mashqlar,
masalan, tushuntirish, tajriba orqali o’rganish, interaktiv o’yinlar kognitiv
qobiliyatlarni rivojlantiradi.
 Hamkorlikda o’rganish: Guruh bo’lib amalga oshiriladigan mashqlar, baho berish
jarayonida mulohaza qilish va ma'lumotni qayta ishlash qobiliyatini rivojlantiradi.
O’quvchilar tayyorgarlik davrida ayrim mashqlarni bajargan bo’lishlariga
qaramay, o’qituvchi navbatdagi darsni e’lon qilish bilan birga yozuv asboblarini
qayta tekshirib chiqishi lozim. Shu bilan birga, quyidagi vazifalarni bajarishni
maqsad qilib qo’yishi lozim:
1. Barmoq va qo’l muskullari harakatini o’stiruvchi gimnastik mashqlar o’tkazish.
2. Doskaga mashqni yozib ko’rsatish va asosiy e’tiborni nimaga jalb etishni
tushuntirish. (Ayrim o’quvchilar harfni qanday yozishni so’zlab berishlari ham
mumkin)

3. Daftardan foydalanishni, yozuvni qayerdan boshlashni tushuntirish.
4. Partada to’g’ri o’tirish, ruchkani to’g’ri ushlash, daftarni to’g’ri tutish
qoidalarini eslatib o’tish.
5. Har bir qatorga nechta harf yozishni tushuntirish, o’quvchilarning yozuvini
muntazam kuzatib borish.
6. Ishning birinchi qismi tugallangandan so’ng (o’qituvchining savoliga qarab)
bajargan yozuvlarini doskadagi namuna bilan solishtirib ko’rishga va yo’l qo’ygan
xatolarini topishga o’rgatish.
7. Vazifani qayta tushuntirish orqali o’quvchilardagi kamchiliklarni yo’qotish.
8. Jismoniy mashq daqiqalari o’tkazish.
9. Yangi mashqni tushuntirish, dasrlikning qaysi beti, qachon va necha qator
yozish kerakligini belgilab qo’yish.
10. Ko’z bilan daftar orasidagi masofani to’g’ri saqlashga o’rgatish.
11. Har bir mashqni bajarishda uni tahlil qilish, zarur bo’lsa, qo’shimcha
ko’rsatmalar berish.
O’qish va yozish nutq faoliyatining turi. Maktabda o’qitish elementar o’qish
va yozishga o’rgatishdan boshlanadi. “Alifbe”ga asoslangan holda qisqa vaqt
ichida o’quvchilar o’qish va yozishga o’rgatiladi, ya’ni o’qish va yozish
ko’nikmasini egallaydilar. Savod o’rgatish davrida o’qish va yozish harakatini
maqsadga muvofiq ravishda bajara olish o’qish va yozish ko’nikmasi deyiladi. Bu
ko’nikma bilimni talab qiladi, chunki har qanday ko’nikma bilimsiz
shakllanmaydi. Bilim ko’nikmaga aylanmagan bo’lishi mumkin. Masalan, bola v
harfining elementlarini, yozuv chiziqlari orasiga qanday joylashtirilishini bilib, uni
daftarda yoza olmasligi yoki o’quvchi harflarni tanib, ularni o’qiy olmasligi
mumkin. Yozish ko’nikmasini hosil qilish uchun boshqa faoliyat turlari, ya’ni
yozish jarayonida partada to’g’ri o’tirish, ruchkani barmoqlar orasida tutish,
daftarni qiyalikda qo’yish kabilar ham o’rgatiladi. O’qish va yozish ko’nikmasi
takomillashtirila borib, malakaga aylantiriladi. Malakaning shakllanishi uchun bir
faoliyat bir necha bora takrorlanishi lozim.

Yozish malakasida o’quvchi ruchkani qanday ushlash, qanday yurgizish
haqida o’ylab o’tirmay, so’z va gaplarni yoza boshlaydi. Demak, o’qish va yozish
malakasi harakatning o’ylab o’tirmay amalga oshirilish jarayonidir. Malaka
o’qitishning keyingi bosqichlarida mustahkamlanib, avtomatlashish darajasiga
yetkaziladi. O’qish va yozish kishi nutq faoliyatining turi bo’lib, u nutqqa oid
malakadir. O’qish malakasi ham, yozish malakasi ham nutq faoliyatining boshqa
turlari bilan, ya’ni og’zaki hikoya qilish, o’zgalar nutqini eshitish orqali anglash,
ichki nutq bilan uzviy bog’liq holda shakllanadi. Maktabda o’qitishning
muvaffaqiyati savod o’rgatishning qanday tashkil etilganligiga bog’liq[5.33bet].
O’quvchini savod o’rgatish jarayonida elementar o’qish va yozishga
o’rgatishda o’quvchilarning faoliyat ko’rsatishi va nutq faoliyatiga kirishishlari
uchun talab bo’lishi, o’z fikrini og’zaki yoki yozma ifodalashi uchun zaruriyat va
ehtiyojni yuzaga keltiruvchi vaziyat yaratilishi lozim. O’qish va yozish malakasi
biri ikkinchisining muvaffaqiyatli amalga oshuvini ta’minlaydi. Shuning uchun
ham o’qishga o’rgatish bilan yozuvga o’rgatish parallel olib boriladi va bu faoliyat
muntazam ravishda mashq qildiriladi. Shunday ekan, savod o’rgatish jarayonida
bola juda ko’p o’qishi va yozishi zarur. O’qish uchun ham, yozish uchun ham
yangi matn olinadi, chunki bir matnni bir necha bor qayta o’qish bilan maqsadga
erishish qiyin. Bu ko’pincha o’qilgan matnni yuzaki yodlab olishga olib keladi.
Takroriy faoliyatda vaziyat va mazmunning almashinishi malakani
mustahkamlashga yordam beradi, qobiliyatni o’stiradi. O’quvchi oldida uzoq
muddatda amalga oshadigan maqsad o’qish va yozishni o’rganish hamda hozirda
bajarishi shart bo’lgan kundalik maqsad topishmoqni o’qish va javobini topish,
so’z va gaplarni o’qish, rasm asosida so’zlab berish kabilar turadi. O’zbek tili
yozuvi tovush yozuvi, ya’ni fonematik yozuvdir. Har bir tovush uchun, har bir
fonema uchun maxsus grafik shakl (harf) olingan.
O’qishda grafik shakllar tovushga aylantirilsa, yozuvda aksincha, tovushlar
harflarga aylantiriladi. Bu o’qish va yozish faoliyatida o’quvchi uchun qiyinchilik
tug’dirgandek tuyulsa-da, aslida o’qish va yozish jarayonini soddalashtiradi,
chunki tilimizdagi tovushni ifodalovchi harflar soni uncha ko’p emas. O’qish va

yozishni o’zlashtirish uchun tovush va harflarning o’zaro munosabatiga oid
qoidalarni o’zlashtirish kifoya. Savod o’rgatish metodikasida o’zbek tili tovushlar
va harflar tizimining o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olish talab etiladi. O’zbek
tilining tovush tizimi va yozuvi. O’zbek tili yozuvi fonematik yozuv hisoblanadi.
1993-yildan boshlab o’zbek tili yozuvi uchun lotin grafikasi asos qilib
olindi. Nutqning har bir tovushi uchun unga mos grafik shakl qabul qilindi.
O’qituvchi savod o’rgatish jarayonida o’quvchilarni tovush va harflar bilan
tanishtirishda, ularni sintezlab o’qishga o’rgatishda o’zbek tilining fonetik
xususiyatlarini hisobga olishi zarur.
Savod o’rgatish analitik-sintetik tovush metodiga asosan olib boriladi. So’z
bo’g’inga bo’linadi, bo’g’indan kerakli o’rganilayotgan tovush ajratilib olinadi,
tahlil qilinadi, o’rganiladigan harf bilan sintezlanadi, shu asosda harf va butun
o’qish jarayoni o’zlashtiriladi. Bunda o’zbek tili grafik tizimi, tovushlarni yozuvda
belgilash xususiyatlari hisobga olinadi.
Kichik yoshdagi o’quvchini o’qishga o’rgatishda quyidagilar kuzatiladi:
1. Bola o’qish paytida bitta harfni ko’radi, uni bilish uchun rasmlarni ko’z oldiga
keltiradi, rasmlarni yoki boshqa harflarni eslaydi, esga tushirgach, uni aytishga
oshiqadi, biroq o’qituvchi aytishga yo’l qo’ymaydi, undan bo’g’inni aytishni talab
qiladi. O’quvchi ikkinchi harfni eslab olguncha, birinchisi esdan chiqib qoladi yoki
ularni qo’shib bo’g’in, bo’g’indan so’z hosil qilguncha, o’qish jarayoni sustlashadi.
2. Ko’pincha bola o’qiyotgan qatorni yo’qotib qo’yadi, harfni, bo’g’inni, so’zni
qayta o’qishiga to’g’ri keladi. O’quvchining diqqati kengaygan sari bo’g’in va
so’zni butunligicha idrok eta boshlaydi.
3. O’qishni endi o’rganayotgan bola o’qiyotgan matn mazmunini o’zlashtirmaydi,
chunki u so’zni qanday o’qishga ko’p kuch beradi. Darslikdagi rasmlar,
o’qituvchining savollari, ko’rgazmali qurollar ularning ongli o’qishlarini
ta’minlaydi.
4. Tajribasiz kitobxon so’zni birinchi bo’g’iniga yoki rasmga qarab topadi. Bu
xato o’qishga olib keladi. Bunday xatoning oldini olish uchun so’z bo’g’inlab

o’qitiladi, so’zni bo’g’in-tovush tomondan tahlil qilishga, tovush-harf tomondan
analiz va sintez qilishga diqqat qaratiladi.
1.3. Boshlang’ich sinf o’quvchilarida grammatik tahlil ko’nikmalarini
shakllantirishning dolzarbligi
Maktablarda ona tili o’rgatishning mazmuni jamiyat rivojlanishining hozirgi
bosqichida davlatimizning maktab oldiga qo’ygan vazifasiga moslangan. Bu
vazifalar ko’p qirrali bo’lib, ularni bajarish o’quvchilar ongini o’stirishga, ularga
g’oyaviy-siyosiy, axloqiy, estetik va mehnat tarbiyasini berishga yo’naltirilgan.
Ona tilini o’rgatish natijasida o’quvchilarda o’z fikrini grammatik to’g’ri, uslubiy
aniq, mazmunli, ohangga rioya qilib ifodalay olish va uni imloviy to’g’ri yoza
olish ko’nikmalari shakllantiriladi. Bu vazifa o’quv predmeti sifatida o’zbek
tilining o’ziga xos xususiyati bo’lib, o’quvchini shaxs sifatida shakllantirishga
yo’naltirilgan umumta’lim vazifalari bilan bog’liq holda amalga oshiriladi. Ona tili
kursida beriladigan bilimlar mazmunini o’zbek tilining tovush tuzilishi va yozma
nutqda tovushlarni ifodalash usullari haqidagi (fonetik va grafik); so’zlarning
o’zgarishi va gapda so’zlarning bog’lanishi haqidagi (grammatik, ya’ni morfologik
va sintaktik); so’zning morfemik tarkibi va so’z yasalish usullari haqidagi (so’z
yasalishiga doir); so’zlarning leksik-semantik guruhi haqidagi (leksikologik);
o’zbek tilining to’g’ri yozuv tamoyillari va tinish belgilarining ishlatilishi haqidagi
(orfografik va punktuatsion) bilimlar tashkil etadi. Bu bilimlar, birinchidan,
grammatik, fonetik, so’z yasalishiga oid tushunchalarda, ikkinchidan, grafik,
orfografik, punktuatsion qoidalarda namoyon bo’ladi. Bundan tashqari, o’zbek tili
kursi fonetik, grafik, morfologik, sintaktik va boshqa ko’nikma va malakalarni
ham o’z ichiga oladi. Tilni o’rganish jarayonida o’quvchilarda boshqa ko’pgina
o’quv predmetlari uchun umumiy bo’lgan ko’nikmalar (predmetlararo
ko’nikmalar)ni hosil qilish ustida ham ish olib boriladi.

Pedagogikada bunday predmetlararo ko’nikmalarga analiz, sintez,
abstraktlashtirish (til hodisalarini fikran tasavvur etish), umumlashtirish, guruhlash,
taqqoslash kabilar kiradi. Ushbu ko’nikmalarni o’quvchilarda shakllantirish ustida
maqsadga muvofiq ishlash ularning o’quv faoliyatini faollashtirishga, bilimlarini
muvaffaqiyatli egallashlariga imkoniyat yaratadi. Ona tili kursidan hosil
qilinadigan maxsus ko’nikmalar bilan predmetlararo ko’nikmalar, bir-biridan
ajratilmagan holda o’quv-tarbiyaviy jarayonda shakllantiriladi. Maktablarda ona
tili o’rgatishning mazmuni jamiyat rivojlanishining hozirgi bosqichida
davlatimizning maktab oldiga qo’ygan vazifasiga moslangan. Bu vazifalar qo’p
qirrali bo’lib, ularni bajarish o’quvchilar ongini o’stirishga, ularga g’oyaviy-
siyosiy, axloqiy, estetik va mehnat tarbiyasini berishga yo’naltirilgan. Ona tilini
o’rgatish natijasida o’quvchilarda o’z fikrini grammatik to’g’ri, uslubiy aniq,
mazmunli, ohangga rioya qilib ifodalay olish va uni imloviy to’g’ri yoza olish
ko’nikmalari shakllantiriladi. Bu vazifa o’quv predmeti sifatida o’zbek tilining
o’ziga xos xususiyati bo’lib, o’quvchini shaxs sifatida shakllantirishga
yo’naltirilgan umumta’lim vazifalari bilan bog’liq holda amalga oshiriladi.
Ona tili kursida beriladigan bilimlar mazmunini o’zbek tilining tovush
tuzilishi va yozma nutqda tovushlarni ifodalash usullari haqidagi (fonetik va
grafik); so’zlarning o’zgarishi va gapda so’zlarning bog’lanishi haqidagi
(grammatik, ya’ni morfologik va sintaktik); so’zning morfemik tarkibi va so’z
yasalish usullari haqidagi (so’z yasalishiga doir); so’zlarning leksik-semantik
guruhi haqidagi (leksikologik); o’zbek tilining to’g’ri yozuv tamoyillari va tinish
belgilarining ishlatilishi haqidagi (orfografik va punktuatsion) bilimlar tashkil
etadi. Bu bilimlar, birinchidan, grammatik, fonetik, so’z yasalishiga oid
tushunchalarda, ikkinchidan, grafik, orfografik, punktuatsion qoidalarda namoyon
bo’ladi. Bundan tashqari, o’zbek tili kursi fonetik, grafik, morfologik, sintaktik va
boshqa ko’nikma va malakalarni ham o’z ichiga oladi.
Tilni o’rganish jarayonida o’quvchilarda boshqa ko’pgina o’quv predmetlari
uchun umumiy bo’lgan ko’nikmalar (predmetlararo ko’nikmalar)ni hosil qilish
ustida ham ish olib boriladi. Pedagogikada bunday predmetlararo ko’nikmalarga

analiz, sintez, abstraktlashtirish (til hodisalarini fikran tasavvur etish),
umumlashtirish, guruhlash, taqqoslash kabilar kiradi. Ushbu ko’nikmalarni
o’quvchilarda shakllantirish ustida maqsadga muvofiq ishlash ularning o’quv
faoliyatini faollashtirishga, bilimlarini muvaffaqiyatli egallashlariga imkoniyat
yaratadi. Ona tili kursidan hosil qilinadigan maxsus ko’nikmalar bilan
predmetlararo ko’nikmalar, bir-biridan ajratilmagan holda o’quv-tarbiyaviy
jarayonda shakllantiriladi. Grammatik tushunchalarda til hodisalarining muhim
belgilari umumlashtiriladi. Tushunchani o’zlashtirish ustida ishlash jarayonida
o’rganiladigan tushunchaning muhim belgilarini ajratpsh maqsadida muayyan til
materiali analiz qilinadi. Masalan, so’z o’zgartuvchi qo’shimcha uchun quyidagi
ikki muhim belgi xarakterli:
1) so’z o’zgartuvchi qo’shimcha – so’zning o’zgaradigan qismi;
2) so’z o’zgartuvchi qo’shimcha sintaktik vazifani bajaradi, ya’ni gapda
so’zlarni bog’lash uchun xizmat qiladi. Shunday qilib, tilga oid tushunchalarni
shakllantirish jarayoni shartli ravishda to’rt bosqichga bo’linadi:
Birinchi bosqich – tushunchaning muhim belgilarini ajratish maqsadida til
materialini tahlil qilish. Bu bosqichda ma’lum so’z va gaplarning leksik
ma’nosidan kelib chiqib mavhumlashtirish amalga oshiriladi va shu til hodisasi, til
kategoriyasi uchun umumiy hisoblangani ajratiladi. O’quvchilar tahlil qilish va
mavhumlashtirish aqliy amalini bilib oladilar.
Ikkinchi bosqich – tushunchaning belgilarini umumlashtirish, ular orasidagi
bog’lanishni aniqlash(tushunchalarning ichki bog’lanishini aniqlash), atamani
berish. O’quvchilar taqqoslash va tarkib amalini bilib oladilar.
Uchinchi bosqich – tushuncha ta’rifini ifodalashni tushunish, belgilar
mohiyatini va ular orasidagi bog’lanishni aniqlash.
To’rtinchi bosqich – yangi til materiali asosida o’rganilayotgan tushunchani
aniqlashtirish, bilim tajribaga tatbiq etiladigan mashqlar ishlash, o’rganilayotgan
tushunchaning ilgari o’zlashtirilgan tushunchalar bilan bog’lanishini aniqlash.
Ko’rsatilgan bosqichlarni “fe’l” grammatik tushunchasini shakllantirish jarayoni
misolida ko’rib chiqaylik: Tushuncha ustida ishlash til materialini tahlil qilish va

tushunchaning muhim belgilarini aniqlashdan boshlanadi. Ko’pgina tekshirishlar,
agar o’quvchilar o’qituvchi rahbarligida muayyan vazifani bajarish bilan dastlabki
til materialini o’zlari tuzsalar yoki tanlasalar, ularning analitik faoliyati
samaradorligi ortishini ko’rsatdi. Masalan, o’quvchilar harakatlarini kuzatish
asosida gap tuzadilar. Darsda o’quvchilarni fe’ldan foydalanish va e’tibor bilan
yozishga undaydigan qulay nutqiy vaziyat yaratiladi.
II BOB. Boshlang’ich sinflarda grammatik tahlilni o’tkazish metodikasi
2.1. Grammatik tahlil turlarini tanlash va ulardan darsda foydalanish.
Ulug’-donishmandlardan biri«..kelajak tashvishi bilan yashasang,
farzandlaringga yaxshi bilim ber,o’qit», degan ekan. Shubhasiz bu gaplar to'g'ri.
Toki inson o'zini durustlamaguncha boshqalarga ham o'rnak bo'la olmaydi.
Buyuk kelajakni istasang kecha-kunduz harakat qilish kerak. Bolalaringning
yaxshi kelajagini istasang esa undan ham qattiq mehnat qilishga to'g'ri
keladi. K.D.Ushinskiy boshlang’ich maktab o’quv predmetlari tizimida ona tiliga
katta ahamiyat berib, uni markaziy va yetakchi predmet hisoblagan. „Ajoyib
o’qituvchi bo’lgan ona tili bolaga ko’p narsani o’rgatadi. Bola ikki-uch yil ichida
shuncha ko’p narsa o’rganadiki, ko’p narsa bilib oladiki, 20 yil qunt bilan
metodik jihatdan juda to’g’ri o’qiganda ham uning yarmicha o’rgana olmaydi.
Ona tilining ulug’ pedagogligi ham ana shundadir" -deydi u[5.128bet].
Shuning uchun ham boshlang’ich sinflarda ona tilini o’rganishga katta
ahamiyat beriladi. Boshlang’ich sinflarda o`qish darslari o’z vazifalarini belgilab
olishda ta’lim sohasidagi davlat hujjatlariga tayanadi. Keyingi yillarda
mustaqillik sharofati bilan ta’limni tubdan isloh qilish davlat siyosatining asosiy
yo’nalishiga aylandi. Yurtimizda ta'lim-tarbiya tizimida amalga
oshirilayotgan islohotlar haqiqiy ma'noda bir-ikki yillik yoki qisqa davrda
samaraga erishishga qaratilgan ish emas, balki chin ma'noda bir necha yuz
yillarga tatiydigan o’zgarish bo’ldi, desak xato bo’lmaydi.
Bu prezidentimizning kelajagimiz, kelajak avlodimiz haqida qayg’urib,
yurtimizning barcha farzandlari –mening farzandlarim, ular bizlardan ko’ra
kuchli, bilimli va albatta baxtli bo’lishlari kerak, degan g’oyasi zamirida

donishmandlarcha siyosat yotganini ko’rsatadi. Ta'lim o'qituvchi va
o’quvchilarning hamkorlikdagi faoliyati bo’lib, shu jarayonda shaxsning
taraqqiyoti, uning ma'lumoti va tarbiyasi ham amalga oshadi. Darslarda
o’qituvchi o’z bilimi, ko’nikma va malakalarini mashg’ulotlar vositasida
o’quvchilarga yetkazadi, o'quvchilar esa uni o’zlashtirib borishi natijasida undan
foydalanish qobiliyatiga ega bo’ladi, o’rganish jarayonida o’quvchilar
o’zlashtirishning turli ko’rinishlaridan foydalanishadi, ya'ni o’zlashtirilayotgan
ma'lumotlarni qabul qilish, qayta ishlash hamda amaliyotga tatbiq etishda o’ziga
xos tafovutlarga tayanadi. Ta'lim jarayonida o’qituvchi va o’quvchilarlarning dars
paytidagi hamkorligi, o’quvchilarning mustaqil ishlashi, sinfdan tashqari ishlar
shaklida ta'lim va tarbiya masalalari hal etiladi. Ta'limning maqsadi
jamiyat ehtiyojiga mos ravishda shakllanadi. Shunday ekan, ta'lim-tarbiya
maqsadi mos va mutanosib bo’lishi kerak. Ilmiy adabiyotlarda ta'limning maqsadi
imkoniyatlaridan to’g’ri, aniq, o’rinli foydalanish ko’nikma va malakalarini
hosil qilish, mantiqiy-ijodiy tafakkurni rivojlantirish, kommunikativ
savodxonlikni oshirish, milliy g’oyani singdirish, sharqona tarbiyani
shakllantirish, shaxsni ma'naviy boyitishdan iboratligi ta'kidlangan. Ta'limiy
maqsad asosida o’quvchilarda mustaqil fikrlash, og’zaki va yozma savodxonlikni
oshirish, mantiqiy tafakkurni rivojlantirish orqali ularning muloqot madaniyati
takomillashtiriladi. Tarbiyaviy maqsad asosida esa ma'naviy, g’oyaviy,
nafosat tarbiyasi beriladi. Til o’rganish jarayonida xalqning madaniy-axloqiy
qadriyatlariga yaqinlashtirish imkoni paydo bo’ladi. Ma'lumki, ta'limda ilg’or
pedagogik va yangi axborotlar texnologiyalarini tatbiq etish o’quv
mashg’ulotlarining samaradorligini oshiribgina qolmay, ilm-fan yutuqlarini
amaliyotda qo ‘llash orqali mustaqil va mantiqiy fikrlaydigan, har
tomonlama barkamol yuksak ma'naviyatli shaxsni tarbiyalashda muhim
ahamiyat kasb etadi.
Insoniyatning ehtiyoj va talablari, jismoniy va ma`naviy yuksalishi
respublikamiz davlat siyosatning markaziga chiqarilgan bo`lib, hozirgi kunda
davlatimiz rahbari Sh.M.Mirziyoyevning ta’lim-tarbiya borasida olib

borayotgan ishlarida yaqqol namoyon bo`lmoqda. Muhtaram Prezidentimiz
Sh.M. Mirziyoyevning 2017-yil 7-fevraldagi PF-4947-sonli “O ‘zbekiston
Respublikasini yanada rivojlantirish bo`yicha Harakatlar strategiyasi
to’g’risida”gi farmonida uzluksiz ta`lim tizimini yanada takomillashtirish
yo`lini davom ettirish, mehnat bozorining zamonaviy ehtiyojlariga
muvofiq yuqori malakali kadrlarni tayyorlash, ilmiy va innovatsion
yutuqlarni amaliyotga joriy etishning samarali mexanizmlarini yaratish ta`lim
tizimi sohasidagi ustivor yo`nalishlar sifatida belgilandi. Davlatimiz
tomonidan ta`lim-tarbiya ishlari sifatini ko’tarish ishlari amalga oshirila
boshlandi.
K.D.Ushinskiy boshlang’ich maktab o’quv predmetlari tizimida ona tiliga katta
ahamiyat berib, uni markaziy va yetakchi predmet hisoblagan. „Ajoyib o’qituvchi
bo’lgan ona tili bolaga ko’p narsani o’rgatadi... Bola ikki-uch yil ichida shuncha
ko’p narsa o’rganadiki, ko’p narsa bilib oladiki, 20 yil qunt bilan metodik
jihatdan juda to’g’ri o’qiganda ham uning yarmicha o’rgana olmaydi. Ona tilining
ulug’ pedagogligi ham ana shundadir" —deydi u [5.128bet].
Shuning uchun ham
boshlang’ich sinflarda ona tilini o’rganishga katta ahamiyat beriladi.
Boshlang’ich sinflarda o`qish darslari o’z vazifalarini belgilab olishda ta’lim
sohasidagi davlat hujjatlariga tayanadi. Keyingi yillarda mustaqillik sharofati
bilan ta’limni tubdan isloh qilish davlat siyosatining asosiy yo’nalishiga aylandi.
Nutq va uni o’stirish tushunchasi. Nutq-kishi faoliyatining turi, titl vositalari
(so’z, so’z birikmasi, gap) asosida tafakkurni ishga solishdir. Nutq o’zaro aloqa
va xabar funktsiyasini, o’zaro fikrni his-hayajon bilan ifodalash va boshqalarga
ta’sir etish vazifasini bajaradi. Yaxshi rivojlangan nutq jamiyatda kishining
aktiv faoliyatining muhim vositalaridan biri sifatida xizmat qiladi. O’quvchi
uchun esa nutq maktabda muvafaqqiyatli ta’limolish qurolidir. Nutq –ustirish
nima?Agar o’quvchi va uning tildan bajargan ishlari ko’zda tutilsa, nutq
o’stirish deganda tilni har tomonlama (talaffuzi, lug’ati, sintaktik qurilishi,
bog’lanishli nutqni) aktiv amaliy o’zlashtirish tushuniladi. Agar o’qituvchi

ko’zda tutilsa, nutq o’stirish deganda, o’quvchilar tilning talaffuzi, lug’ati,
sintaktik qurilishi va bog’lanishli nutqni aktiv egallashlariga yordam beradigan
metod va priyomlarni qo’llash tushuniladi.
Ona tili darslarida o’quvchilar til yordamida tabiat va kishilar hayoti haqida
bilim oladilar: ular kuzatishni, o’ylashni va ko’rganlari, eshitganlari, o’qiganlari
haqida to’g’ri bayon qilishni o’rganadilar. Ona tili darslari bolalar lug’atini
boyitishga samarali yordam beradi, nutqni to’g’ri tuzishni o’rgatadi. O’qish
darsi va u bilan bog’liq holda olib boriladigan kuzatish, ekskursiya
o’quvchilarga tabiat hodisalari, kishilar hayoti va mehnati haqida, axloq
qoidalari, boshqa kishilar bilan muomala normalari haqida bilim beradi; bu
darsda bolalar nutqiga, uni shakllantirish va o’stirishga keng imkoniyat mavjud.
Grammatika va to’g’ri yozuv darslarida tilni maxsus o’rganish bilan bolalar
alohida tovush, bo’g’in, so’z va gaplarni eshitishga va aytishga o’rganadilar.
Ular predmet, harakat, belgi bildiradigan ko’pgina so’zlarni, shuningdek,
tovush, harf, bo’g’in, o’zak, so’z, so’z yasovchi, forma yasovchi, qo’shimcha,
so’z turkumi, ot, sifat, son, fe’l, olmosh, bog’lovchi, gap, gap bo’lagi, bosh
bo’lak, ikkinchi darajali bo’lak, darak gap, so’roq gap, undov gap; turlanish,
bosh kelishik singari juda ko’p yangi terminlarni bilib oladilar. Boshlang’ich
sinfdagi boshqa darslarda ham o’quvchilar nutqi xilma-xil so’zlar bilan
boyitiladi.
Matematika darslarida bolalar yangi tasavvur va tushunchalar, juda ko’p so’z
va terminlar bilan o’z nutqlarini boyitadilar. O’quvchilar tabiatshunoslik darslarida
va ekskursiya vaqtida ko’rgan predmetlarini o’qituvchi yordamida guruhlaydilar,
ularni o’zaro taqqoslab, o’xshash va farqli tomonlarini topib aytadilar. Bular, o’z
navbatida, tabiatga oid ayrim tushunchalarni aniq bilib olishga imkon beradi va
tafakkurini o’stiradi. Mehnat va rasm darslari ham, jismoniy tarbiya, ashula
darslari ham, shuningdek, darsdan tashqari mashg’ulotlar ham o’quvchilar nutqi va
tafakkurini o’stirishga imkon beradi.
O’qituvchi barcha darslarda, sinfdan va maktabdan tashqari mashg’ulotlarda
faqat orfoepik talaffuz va adabiy til normalariga rioya qilgan holda ifodali,

ta’sirli so’zlashi, shuningdek, ham doim o’quvchi daftariga barcha hujjatlarga
husnixat va imlo qoidalariga rioya qilgan holda yozishi zarur.[3.105b]
2.2. Grammatik tahlilni o’tkazish usullari va metodlari.
O’quvchilarning darsga bo’lgan qiziqishini oshirish, tafakkurini
rivojlantirishda noan’anaviy dars turlarini qo’llash, ta’limiy o’yinlardan
foydalanish yaxshi natija beradi. Bunday darslarning oddiy darslardan farqi
shundaki, o’qituvchi darsni o’yin tariqasida tashkil etadi va bolalarni xayolan turli
olamga, ertaklar olamiga, kosmas va hatto marsga ham olib chiqishi mumkin.
Masalan, o’yin, munozara (savol-javob), mushohada bellashuv sahnalashtirilgan
uyg’unlashgan, test-sinov kabi dars shakllari noan’anaviy darslar jumlasiga kiradi.
Bunday dars darslikda berilgan katta bo’lim m a t e r i a lla r i o’ r ga ni b bo’ li n
ga c h , c h or a k (yi l ) oxirlarida egallangan bilimlarni takrorlash, mustahkamlash
maqsadida o’tkazilishi ham mumkin. Bunday noan’anaviy darslar, albatta, qiziqarli
o’tadi.
O’quvchilarning diqqati tarbiyalanadi. O’yin faoliyati tobora jiddiy tus olib,
mashg’ulot (dars) bilan almashinadi, ya’ni topshiriqlar, suhbatlar, savshl-javoblar
asta-sekin murakkablashib boradi. Bazan darsda o’quvchilarni mustaqillikka,
ijodkorlikka yo’naltirish maqsadida juda ko’p ish turlaridan foydalangan holda
darslar tashkil etiladi. Bunday hollarda dars strukturasi buziladi. Ana shu dars
strukturasining buzilishi noan’anaviy dars demakdir.
Demak noan’anaviy dars-dars strukturasining buzilishi. Quyida biz
boshlang ich sinf o quvchilarining grammatikaga oid tushunchalariniʻ ʻ
shakllantirishda ta’limiy o’yinlardan foydalanishda foydalaniladigan o’yinlardan
namunalar keltirib o’tamiz. “So’z va hodisalarni eslash” ta’limiy o’yini Sinf
o’quvchilari kichik guruhchalarga birlashtiriladi va har bir guruh bittadan so’z
tanlaydi:
a) daraxt, paxta so’zi bilan o’yin boshlanadi. Dovuchcha, danak, do’mbira,
doira, dolana; paxta, piyola, parta, pomidor kabi "d", "p" harflari bilan
boshlanadigan so’zlar topiladi.

b).berilgan so’zlarga ohangdosh so’zlar topish: paxta, taxta, shaxta, vaxta,
daraxt, karaxt kabi.
d). berilgan so’zlar bilan bog’liq bo’lgan barcha so’zlarni eslash: paxta,
momiq, chigit, shona, g’o’za, ko’sak; Daraxt, barg, gul, meva, danak, kurtak,
tomir, ildiz
e). berilgan so’zlar ichidan birini tanlash: paxta, xat, daraxt, xatar
f) berilgan so’zlar bilan bog’liq birorta hodisani eslash, hikoya, ertak,
sarguzasht to’qishga harakat qilish.
"Topag’on" o’yini. Berilgan so’zlar ishtirokida matn tuzing va unga sarlavha
toping.
a) tulki, sichqon, mazali non, dush, qochdi, dum, yong’oq;
b) xurmo, malla soch, kamon, tush, afsus, daryo, osmon;
d) taksi, kino, pul, sahifa, chipta, uyalib qoldik, sahna;
e) ovchi. muzqaymoq, bo’ri, hayvonot bog’i, qafas, daraxt:
f) tufli, koptok, erka, oyna, ertak, tosh. Berilgan so’zlar ishtirokida matn tuzing
va unga sarlavha toping.
“Begona” o’yini: Bunda beshta so’z bir tanish hikoyadan yoki ertakdan olinib,
bitta so’z begona asardan olinadi. Masalan: "O’gay” "Erka", "Mehnatsevar",
"Sehrli sandiq", "Ajdar" bitta "Kulol" begona so’z. Shu begona so’zdan ertakni
davom ettirishadi.
Bola dasturda belgilangan bilimlarni kamida davlat ta’lim standarti talablari
darajasida o’zlashtirishi kerak. O’qituvchi bu jarayonni bolaga zavq bag’ishlovchi
mana shunday o’yinlar asosida qura bilsa, bilim olish jarayoni shodlik va zavq
manbaiga aylanadi va shu bilan birga o’quvchiga erkinlikni his etash imkonini
beradi. O’quvchilarni mustaqil fikrlashga yo’naltiruvchi mantiqiy metodlar,
interfaol usullarda o’z aksini topadi. Dars berish usullari ta’lim beruvchining
faoliyatini tashkiIlashtirish vositasidir. Ta’limga muhokama va rivojlantiruvchi
xarakter beruvchi, ta’lim oluvchilarni mahsuldor faoliyatini ta’minlovchi dars
berish va o’qitish usullari interfaol usullar deyiladi. Ana shunday interfaol metod

va texnologiyalardan namunalar keltiramiz: Taqdimot va muzyorarlar bu
mashg’ulotni boshlash uchun mo’ljallangan qisqa mashqlardir.
Ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi o’rtasidagi «to’siq»ni yo’qotishga qaratilgan
usul. Bu metod asosida guruh o’quvchilari orasidagi o’zaro ishonch, hurmat,
o’zaro yaqinlikni his etishga o’rgatish yotadi. Aqliy hujum yoki aqliy hamla - bu
metod asosida chegaralangan vaqt ichida aqlning tezkor harakati orqali o’ziga xos
muammo, vazifa xususida barcha o’quvchilarning imkon qadar ko’proq g’oyalarni
yaratishi yotadi, ya’ni topshiriq barcha uchun yakka holda bajarilib, fikrlar
umumlashtirilib bittasi ustida to’xtaladi. Demak bu usulning maqsadi o’zaro bahs-
munozara asosida mukammal yechim variantlarini yuzaga chiqarishdir.
Gaplarni oxiriga yetkazish - bu mashqda o’quvchi o’z g’oyalarini ifodalash
ustida ishlash, keyinchalik esa uni boshqalar bilan muhokama qilish imkonini
beradi. Bunda bir jumla yoki so’z berilib, uni mantiqan oxiriga yetkazish so’raladi,
o’quvchi esa shu jumlalarga mos so’z tuzadi.
Davra suhbati - ta’lim oluvchilar davra stolida o’tirib, bir- birlarining
savollariga konvert orqali javob yozadilar yoki suhbatni olib boruvchi boshlovchi
orqali savoljavobga kirishadilar. Guruhdagi munozaralar - qoida tariqasida boshqa
texnika turlari bilan aralash qo’llaniladigan hammaga ma’lum usulidir.
a) katta guruhda muhokama - bunda butun guruh muayyan mavzuga doir
bo’lgan g’oyalar yoki hodisalarni muhokama qilinadi. Muhokama rejalashtirilgan
yoki uyushtirilgan mavzular atrofida o’tkaziladi.
b) kichik guruhlarda muhokama - mazkur o’quv tadbirida ixtiyoriy holatda
masalani ko’tarish, muammoni muhokama qilish, hal etish, ko’tarilgan
muammolar yechimini topish va g’oyalarni baholash uchun yig’ilgan to’rt-olti
kishi ishtirok etadigan davra.
Rolli o’yin - dramma yoki “qoyilmaqom qilib o’xshatish". Rollar
o’quvchilarga aynan mo’ljallanganligini va ularga "go’yoki chinakamiga"
harakatlanish imkonini beradi. So’rovnomalar o’tkazish - bilimlarni tekshirish va
o’qitish jarayonini baholash uchun foydalaniladi. Boshqarilayotgan xayolotlar –
o’qituvchi tayyorlab qo’ygan fantaziyasini o’qiydi yoki guruhning o’zi shunday bir

hayoliy holatni rivojlantiradi. Ijodiy mehnat - rasm chizish, andozalash, qo’shiq,
tarixlar, chizgilar yozish va o’yinlar o’ylab topishni mujassam etadi.
Bunda guruhlar bir - birlarining taqdimotlarini nazorat qilishlari so’raladi.
O’yinlar va bardamlashtiruvchi mashqlar - bir xillikni yangilashtirish,
kuchquvvatni oshirish va ishni davom ettirish ishtiyoqini kuchaytirish uchun
foydalidir. Bunda turli harakatli o’yinlar o’tkazish lozim. Bu turdagi mashqlar dam
olish daqiqasi sifatida ham talqin etiladi.
Klaster - (lot."g’uncha", "bog’lab") axborotlarni yoyish usuli bo’lib, undan
foydalanish o’quvchilarning mavzuni tushunishlari uchun erkin, ochiq fikr
yuritishlariga katta imkoniyat beradi.
Eslatma: har bir ta’limiy o’yindan so’ng o’quvchilarga ko’tarinkilik ruhini
berish uchun olqishlar bilan rag’batlantirib borish zarur. Guruhlarga
birlashtirayotganda, albatta, mavzu yoki davrdan kelib chiqib nomlar berish ham
maqsadga muvofiq. Ya’ni, gullar, o’simlik, o’yinchoq, tarixiy shaxslar nomlari
bilan nomlash tavsiya etiladi. Demak, yuqoridagi berilgan tajribalarga asoslangan
ta’limiy o’yinlar orqali o’quvchilarda faollik va dars samaradorligining oshishi
ta’minlanadi. O’qituvchi ish faoliyatida mustaqil ravishda mavzuga mosini tanlash
va qo’llash imkoniga ega. Quyida berilgan metodlarning ba’zilaridan boshlang’ich
sinflarda ona tili va o’qish darslarida qanday foydalanish mumkinligi misollarda
berilgan.
Kichik treninglar, o’yinlar, qo’shiq va she’rlar mazmuniga ko’ra harakatlar
qilish asosida amalga oshirilib, o’yin, o’qish, mehnat kabi faoliyat turlaridan
foydalanadi. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining asosiy faoliyat turi o’qish
bo’lishiga qaramay, bir faoliyatdan to’la ikkinchisiga o’tish bolada qiyinchilik
tug’diradi. Shu sababli, dars jarayonida turli ta’limiy o’yinlar qo’llangan - holda
darslar tashkil etiladi. Bular bilan bir qatorda, yuqorida ham to’xtalib o’tgan edik,
o’quvchini tetiklashtiruvchi mashqlar, dam olish daqiqalari o’tkazish orqali ruhiy,
jismoniy toliqishini oldini olib, darsga bo’lgan diqqatini jamlashga olib keladi.
O’tkazilayotgan dam olish mashqlari avvalo, dars mavzusiga qolaversa. fanga mos
bo’lsa, yanada maqsadga muvofiq bo’ladi.

Boshlang’ich sinf o’quvchilarida tushunarsiz so’zlar ma’nosini tushuntirish,
matnni qayta hikoyalash yoki qayta hikoya qildirish kabi usullardan
foydalanibgina qolmay, balki ular uchun qiziqarli faoliyat bo’lgan o’yinlardan
foydalanish, ayniqsa, ko’zlangan maqsad, yuqori natijalarni qo’lga kiritishda katta
yordam beradi. Chunki o’yin kichik maktab yoshidagi o’quvchilar faoliyatida
asosiy o’rinni egallaydi. Bolalarning yosh va psixologik xususiyatidan kelib chiqib
aytadigan bo’lsak, o’yin dunyoni va o’zlikni anglashda, bog’lanishli nutqni
o’stirishda asosiy vosita hisoblanadi. [3.28bet].
2.3 Grammatik tahlilni o’quvchilarga qiziqarli va tushunarli qilib
o’rgatish usullari
O’quvchi e’tiborini faollashtirish, tasavvurni to’g’ri tuzishda qiziqtira olish
o’qituvchiga tasviriy san’at bo’yicha EHMning maxsus dasturlarini qo’llashga
yordam beradi. Darsda ishni savodli tashkil etish o’quvchini darsga qiziqtira
bilish uchun sharoitlar yaratish o’qituvchiga badiiy qobiliyatlarni rivojlantirish
uchun qo’shimcha imkoniyatlarni qo’llashga yordam beradi. Darslarning bunday
tashkil etishi qisqa muddat ichida bolalarga maktabgacha bo’lgan yoshlarida
ma’lum bo’lgan tasviriy usullarni eslash va mustahkamlashga yordam beradi.
Oliy ta’lim tizimida amalga oshiriladigan eng dolzarb muammolardan biri yetuk,
komil inson yetishtirib chiqarishdir. Bu maqsadni amalga oshirishda ona tili
o’qitish usuliyoti fanining ham o’z o’rni mavjud. Tilshunoslikdan olingan
nazariy bilimlarni yosh avlodga yetkazish usullarini o’rgatuvchi fan ona tili
o’qitish usuliyotidir. Shuning uchun ham ushbu fandan samaradorlikni oshirish
maqsadida hozirgi zamon axborot texnologiyalaridan foydalanish maqsadga
muvofiq deb o’ylaymiz.
Ta’lim-tarbiya tizimini takomillashtirishi, zamon talablariga javob beradigan
sifatli o’quv-uslubiy, ilmiy adabiyotlar, darsliklarning elektron versiyalarini
ishlab chiqishdan iborat. Elektron darsliklar kompyuter texnologiyasiga
asoslangan ko’p axborotli ko’rinishda: matnli, ovozli, video va multimediyali

bo’lishi talabalar uchun ona tili o’qitish usuliyoti darslarini yanada chuqurroq
o’zlashtirish imkoniyatini yaratadi.
Tovush tizimi [7. 129bet]
va uning hosil bo’lishida tovush apparatlarining ishtirok
etish jarayonini talabalar multimediyali elektron darslik va axborot
texnologiyalari yordamida hosil bo’layotgan tovushning boshqa tovushlardan
o’xshash va farqli tomonlari xususida chuqur ma’lumotga ega bo’ladi.
Shuningdek, tovush apparatlarining savod o’rgatish jarayonidagi ahamiyati
rivojlanganlik darajasini ko’rsatishda ham qator afzalliklarga ega. Ushbu fan
yuzasidan biz har bir bo’limni o’z ichiga qamrab oluvchi elektron darsliklar
yaratishni maqsad qilib qo’yganmiz. Bu borada qator ishlarni amalga oshirga
harakat qilayapmiz. Grammatik tushunchalarni o’zlashtirishdagi samarador
usullar haqida yetarli darajada to’liq va aniq tasavvur etishda elektron
darsliklarning o’rni ulkan ahamiyat kasb etadi. Grammatik tushunchalarni
o’zlashtirishni qo’yidagi tartibda amalga oshirish mumkin:
1. Tovush, harf, so’z.
2. So’z turkumlari.
3.Uslubiyat va tinish belgilari. Bu uchala tipdagi tushunchalar butun tilshunoslik
bo’limlarini o’ziga birlashtirib olgan.
Har birining o’ziga xos xususiyatlarini inobatga olib, uni multimediyali
tasvirlardan foydalanib muhokama etilganda talabalarda ko’proq tushunchalar
hosil bo’ladi. Elektron darsliklarning an’anaviy, bosma shaklda tayyorlangan
adabiyotlardan afzalligi shundaki, ulardan kompyuterlar orqali masofali o’qitish va
o’qish jarayonlarida keng foydalanish mumkin.
O’z navbatida talabalar mustaqil ravishda ulardan foydalanib darslarga
avvaldan tayyorgarlik ko’rishlari va hatto bir bo’lim uchun tayyorlangan test
majmualari asosida o’z bilim darajasini aniqlash imkoniga ega bo’ladi. Buning
uchun, avvalo, o’qituvchining o’zi kompyuter, elektron darslik va internet haqida
tushunchaga ega bo’lishi va ulardan foydalanishni bilishi lozim. SHunda
o’qituvchi darsni zamon talablari asosida o’qita oladi, avlodni yangicha o’qitish
tizimi sari yetaklaydi. O’zbekiston respublikasining 2001 yil 23 maydagi “2001–

2005 yillarda kompyuter va axborot texnologiyalarini rivojlantirish “Internet”ning
xalqaro axborot tizimlariga keng kirib borishini ta’minlash dasturini ishlab
chiqishni tashkil etish chora tadbirlari to’g’risida” gi 230- sonli qarori fikrimiz
dalilidir.
Uzliksiz ta’limning ilk bosqichlaridan boshlab o’quvchilarga kompyuter,
elektron darslik va internetdan foydalanish malakasini shakllantirish o’quvchini
uzluksiz ta’limning keyingi bosqichlarida bulardan mukammal foydalanishni
o’rgansa ularning bilim va malakasini oshirishiga zamin yaratadi. Dunyoni o’z
qamroviga olgan, hayotning hamma sohasiga kirib kelayotgan kompyuter
texnologiyasi xoh u telekamunikatsiya bo’lsin, xoh u tibbiyot sohasi bo’lsin, xoh u
ishlab chiqarish korxonalari bo’lsin kompyuter texnologiyasidan foydalanib,
ishning samaradorligini oshiryaptilar. Shunday ekan, boshlang’ich sinfda
o’qiyotgan bola ertaga kim bo’lishi, qaerda ishlashi (telekamunikatsiya, tibbiyot,
ishlab chiqarish va hokazolar)dan qat’iy nazar kompyuterlar bilan ishlashni bilish
zarurati paydo bo’layapti.
Agar u kompyuterni boshqarolmasa qancha nazariy bilimi bo’lishidan qat’iy
nazar u bilimini amalga tadbiq etolmay ishdan bo’shaydi, yo kompyuter
boshqarishni o’rganib, ishini davom ettiradi.
Hadisi sharifda shunday: “Yoshlikda olingan ilm, toshga uyilgan naqshdir”
deyiladi. Darhaqiqat, shunday ekan, boshlang’ich sinflarda kompyuter yordamida
dars tashkil etilsa, o’quvchilar yoshligidan kompyuter haqida ma’lumotga ega
bo’lib dars samaradorligi ham oshadi. Buning uchun o’qituvchilardan
izlanuvchanlik bilan bir qatorda kompyuter haqida ma’lumotga ham ega bo’lishi
va undan foydalana olishlari lozim. Darslarni kompyuterlashgan tizim asosida
tashkil etish bugungi yoshlarimizning ertangi hayotidagi ayrim kamchiliklarning
oldini olib (ishga borgach kompyuter bilan ishlashi), ularning o’zlari tanlagan
sohaning ravnaqiga hissalarini qo’shishga zamin yaratadi. Bu ishni, avvalo,
maktabgacha bo’lgan ta’lim muassasalarida ham joriy etish lozim. Bola orziqib
kutilgan kun kelib u maktabga qatnay boshlaydi.

Unga maktabda va sinfda bo’layotgan har bir harakat qiziqarli tuyuladi.
Shuning uchun u bu harakatlardan o’yin elementlarini axtaradi. Bu besabab emas,
albatta. U hali o’yinqaroq bola, o’quvchi bo’lib to’liq shakllanishiga ancha vakt
bor. Boshlang’ich sinflarda o’quvchilarning o’yin faoliyatini o’qish faoliyatiga
o’tkazish birdan bo’ladigan didaktik jarayon emas. Bu ikki faoliyatni
alohidaalohida olib borib ham bo’lmaydi, chunki bolaning o’yin faoliyatida o’quv
elementlari, o’quv faoliyatida esa o’yin elementlari mavjud. SHuning uchun bolani
zeriktirmasdan darsni zamonaviy pedagogik texnologiya, kompyuter
texnologiyalaridan samarali foydalanish uchun amaliyot davridan boshlab talaba-
bo’lg’usi o’qituvchi unimli foydalanishni o’rganishi lozim.
SHu maqsadga bizlar boshlangich sinfning savod o’rgatish davridan boshlab
kopmyuter texnologiyalari asosida elektron darslik, prizentatsiya, animatsiya va
didaktik o’uyinlar asosida darslarni o’tishni taklif etmoqchimiz. Boshlang’ich sinf
savod o’rgatish davridan boshlab o’quvchilarni yangicha ruhda, zamon bilan
hamnafaslikda, sodda, qiziqarli darslarni joriy etish lozim. Buning uchun
kompyuterlar yordamida darslarni juda katta natijalar bilan tugatish mumkin.
Savod o’rgatish davriga nazar tashlasak bolalar asosan o’yin faoliyati bilan
tanish, o’rtoq baladilar. Ularni zeriktirish katta xato bo’lib, bu hatto bolaning ruhiy
faoliyatiga ham ta’sir ko’rsatishi ehtimoldan xoli emas. Kompyuter
texnologiyasining o’zi bola uchun qiziqarli narsa. Unda bajaradigan amallar,
o’yinlar undan ham qiziqarli bo’ladi. Demak bola zerikmay kompyuterlashgan
ta’limga qiziqishi tabiiy. Kompyuterdan dars jarayonida qanday foydalanish
mumkin?, u orqali qanday elektron darslik, animatsiya, prizentatsiya va didaktik
o’yinlarni tashkil etish mumkin? yoki lozimligi borasida fikr yuritmoqchimiz.
Bizlarga ma’lumki, savod o’rgatishning o’ziga xos xususiyatlaridan biri bu
bolalarning beg’ubor, toza xotirasiga (biz uni ko’pincha oq qog’ozga o’xshatamiz)
ilmlar kaliti bo’lgan harflarni muhrlashdir. Endi shu jarayonda batafsilroq
to’xtasak.
O’qituvchi dars jarayonida har bir harfni o’qitish uchun sinf taxtasiga usha
harfni yozadi va talaffuz qiladi. Bu bilan o’sha harfni bola xotirasida poydevor etib

joylashtiradi. Endi bir tasavvur qiling: O’zbekistonning minglab sinflarida minglab
o’qituvchi bolalarga savod o’rgatish bilan band. Xo’sh ularning husnixati (chiroyli
yozuvi kolligrafiyasi) va talaffuzi (ovozlarning talaffuz qilishi qobiliyati) bir xil
yoki davlat standarti talablariga to’la javob beradi, deb kim ayta oladi. Yoki
o’qituvchi biron bir sabab bois harfni to’g’ri yozib yoki talaffuz qila olmaydi. Bu
nazarga ilmaydigan, oddiydan tuyulgan kamchiliklar tilning ravnaqi, ravonligiga,
albatta, salbiy ta’sir qiladi.
Kompyuter esa bu kamchiliklardan xolidir. Agar shu jarayonda elektron
darslik yaratilsa, har bir harfning boshlang’ich yozish elementlaridan boshlab
yozishni qayerdan boshlab qayerga tugatishni, ovozlar talaffuzini bola katta
ekranda standart holda ko’rsa va eshitsa bu til va millat uchun katta muvaffaqiyat
bo’ladi. Chunki endi butun respublikamiz maktablarida savod o’rgatish davrida
bolalar bir xil standart harflarni yozish va talaffuz qilishni o’rganadilar. O’qituvchi
esa ortiqcha harakat va vaqt sarflashdan ozod bo’lib bolalarni faol nazorat qilib har
bir o’quvchi bilan yakkama-yakka ishlay oladi. Hozirgi kunda respublikamizda
ta’limni kompyuterlashtirishga qancha e’tibor berilsa, ta’limning samarasi
muvaffaqiyatli bo’ladi. Boshlang’ich sinflarda kompyuter texnologiyasi asosida
tashkil etish mumkin bo’lgan dars namunalari pastda keltirilgan.
Kompyuter yordamida “Yashiringan harfni top” o’yini O’yinning borishi:
ma’lum bir so’z berilgan bo’lib ulardan ayrim harflari yashirib qo’yilgan. masalan,
“kitob” so’zi olsak “k tob” yozilib “i” harfi yashirib qo’yilgan bo’lib,
o’quvchilardan yashiringan harfni topib so’zni o’qish talab qilinadi. Bu o’yinni
kompyuter yordamida tashkil etish ko’pgina afzallik va qulayliklar yaratadi.
O’quvchilarning o’z ustiga mustaqil ishlashni o’rganishi, mustaqil fikrlashlari va
ishining natijasi ya’ni xotosini tahlil etib kompyuter baholashi yangi avlodning
zamonaviy tafakkurini boyitishga katta zamin bo’lib xizmat qiladi.
“O’z-o’rningni top” o’yini [7.133bet]
O’yinning borishi: O’qituvchi bolalarga xohlagan
bir so’zni yo gapni aytadi, masalan, “Vatan” so’zi aytilib kompyuterlarga kiritiladi.
O’quvchilar har bir harfni ekranga chiqarish uchun bir amalni bajarishlari lozim
bo’ladi. Masalan, “V” harfini chiqarish uchun qanday amal bajarishdan qatiy nazar

natijasi 21 chiqishi lozim. Chunki “V” harfi alfavitda 21- o’rinda joylashgan.
Shunday qilib, o’quvchi “Vatan” so’zini ekranga chiqarish uchun beshta amal
bajaradilar. Qaysi o’quvchi tez va to’g’ri bajarsa, kompyuterda ma’lum bir kuy bilan
o’quvchi taqdirlanadi va o’qituvchi qaysi o’quvchi topshiriqni birinchi bo’lib
bajarganini aniqlaydi. O’yin davomida yo’l qo’yilgan xatoliklarni kompyuter tahlil
etadi.
XULOSA
Xulosa qilib aytganda, tilning grammatik va sintaktik xususiyatlarini
chuqurroq o’rganish o’quvchilarning kognitiv qobiliyatlarini rivojlantirishga
sezilarli darajada yordam beradi. Grammatik va sintaktik qoidalarni to’g’ri
tushunish orqali o’quvchilar nafaqat tilda, balki hayotiy jarayonlarda ham
muammolarni mantiqiy yechish va ma'lumotni to’g’ri qayta ishlash kabi
ko’nikmalarni rivojlantiradilar. Bunda pedagogik yondashuvlarning to’g’ri
tanlanganligi muhim bo’lib, ushbu jarayonda interaktiv usullardan foydalanish
o’quv jarayoni samaradorligini oshiradi.
Xulosa qilib aytganda, boshlang’ich sinf o’quvchilariga savod o’rgatishda
o’qituvchi e'tiborli bo’lishi lozim. Chunki boshlang’ich sinflarda olingan bilimlari
bilan o’quvchi shakllanadi. Tayyorlov darslari bolalarning o’quv jarayoniga
moslashishiga, o’qish va yozishga oid boshlang’ich bilim va ko’nikmalarni
shakllantirishga xizmat qiladi. Bu bosqichda to’g’ri metodlar va interaktiv usullar
qo’llanilganda, o’quvchilarning qiziqishi ortadi va o’zlashtirish darajasi
oshadi.O’qitishning uslub va metodlari: Savod o’rgatishda qo’llanilgan o’yinli
mashg’ulotlar, vizual materiallar va zamonaviy texnologiyalardan foydalanish
o’quvchilarda o’qish va yozishga nisbatan ijobiy munosabatni shakllantiradi. Bu
esa ularning mustaqil o’qish va yozishni o’rganish jarayonini tezlashtiradi.Tajriba

va kuzatishlar natijasi: O’tkazilgan tajriba va kuzatishlar orqali tayyorlov darslari
samaradorligini o’lchash imkoniyati yuzaga keladi. Natijalar shuni ko’rsatadiki,
tayyorlov bosqichida o’quvchilar bilan muloqotga kirishish, ularning yosh va
psixologik xususiyatlarini hisobga olish jarayonni yengillashtiradi va yaxshilaydi.
Tavsiyalar: Savod o’rgatish tayyorlov darslarini tashkil etishda o’qituvchilar
uchun samarali metod va usullarni tanlash tavsiya etiladi. Shuningdek, darslarni
qiziqarli va o’yinli tarzda tashkil etish orqali o’quvchilarni faol ishtirok etishga jalb
qilish lozim. Xulosa sifatida aytish mumkinki, savod o’rgatish tayyorlov
darslarini tashkil etish, to’g’ri yondashuv va usullardan foydalangan holda amalga
oshirilsa, bolalarda o’qish va yozish ko’nikmalari shakllanishi samarali kechadi.
Shu bilan birga, o’quvchilarni tayyorlov bosqichidan muvaffaqiyatli o’tkazish
uchun metodik materiallarni boyitish va interaktiv usullarni joriy etish zarur.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1. Mirziyoyev Sh.M “Qonun ustuvorligi-inson manfaatlarini ta’minlash
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi” “O’zbekiston”. 2017
2. Mirziyoyev Sh.M. Tanqid tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil
istiqbollariga bag’ishllangan majlisidagi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
nutqi. Xalq so’zi gazetasi.2017 yil yanvar; 11-son.
3. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik
- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil
istiqbollariga bag’ishlangan majlisidagi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
nutqi. // Xalq so’zi gazetasi, 2017.16 yanvar, №11

4. Mirziyoyev Sh.M.Buyuk kelajgimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz “O’zbekiston” 2017
5. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va faravon, demokratik O’zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. O’zbekiston Respublikasi Prezident lavozmiga
kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining
qo’shma majlisidagi nutqi. – T.: O’zbekiston, 2016
6. Kenjayeva M.A. O.Qurbonova. Ona tili o’qitish metodikasi. O’quv qo’llanma.
– ISBN 978 -9943-7649-3-4. Toshkent.“Iqtisod-moliya” 2021. – 220b3.
7. K. Qosimova, S.M atchonov, X. G'ulomova, Sh. Yo’ldosheva, Sh. Sariyev.
Ona tili o’qitish metodikasi (Boshlang'ich ta’lim fakulteti talabalari uchun
darslik): Т .: «NOSHIR», - 2009. 352 b.
8. Ashrapova T. va b. Ona tili o’qitish metodikasi. T. «O’qituvchi», 1984-yil.
102-103- betlar.
9. O’zbekiston Respublikasi Davlat ta'lim standartlari. O’zbekiston Respublikasi
uzluksiz ta'lim standartlarining davlat tizimi. Oliy ta'lim. 5141600 -
Boshlang’ich ta'lim va sport-tarbiyaviy ish yunalishi. - Toshkent: 2006
10. Babayeva Xulkaroy Usmonning Qizi (2023). O'QUVCHILARDA
KOGNITIV KOMPETENTSIYALARNI SHAKLLANTIRISH. Science and
innovation, 2 (Special Issue 4), 278-281. doi: 10.5281/zenodo.7930867
11. Даниленко В . П . Русская терминология : Опыт лингвистGеского
описания . – М .: Наука , 1977. – c. 246; Espersen O.A. Modern English
Grammar. – London, – p. IV.
12. Uzviylashtirilgan Davlat ta’lim standarti vao’quv dasturi –T.: Yangiyo’l
poligraf service, 2017. –1-160. b.
13. "O'qish madaniyatini oshirish" ilmiy-amaliy seminari materiallari. 2018
14. Ona tili va o'qish savodxonligi. 1-qism [Matn]: darslik 2-sinf uchun /K.
Mavlonova [va boshq.]. -Toshkent: Respublika ta'lim markazi, 2021.
15. Nodira Egamberdiyeva "Ijtimoiy pedagogika" F. Qodirova, Sh. Toshpo latova,ʻ
M. A’zamova "Maktabgacha pedagogika"

16. .Azimov Y. Y., Qo’ldoshevR. A. Husnixatga o’rgatishning amaliy asos-
lari (metodik qo’llanma). Buxoro, 2020.-130bet.
17. Safarova R.,Inoyatova M., Shokirova M., Shermamatova L. Alifbekitobi (1-
sinf uchun darslik). –T.:O’qituvchi, 2024. –80 b.
18. .Sh., Sariyev Sh. Ona tili o’qitish metodikasi. –T.: Noshir, 2009. –163 b.
19. Qosimova K., Matjonov S., G’ulomova X., Yo’ldosheva Sh., Sariyev Sh.
Ona tili o’qitish metodikasi. –T.: Noshir, 2009. –163 b.
20. Qo’ldoshev R. К макиӯ педагог ӣ ба к дакони ӯ чапдаст дар соли якуми
хониш . –GlobeEdit, 2020.
21. Qo’ldoshev R. A. Left-handed children and the learning process EPRA
International Journal of Research and Development (IJRD) Volume. – Т . 5. – С .
277-281.
22. Avezmurodovich Q. R. Psychological aspects of left-handedness:
Concept, causes, and peculiarities Academicia: an international
multidisciplinary research journal. –2021. – Т . 11. –No. 1. – С . 623-631.
23. Azimov Y. Y., Qo’ldoshev R. A. Husnixatga o’rgatishning amaliy asoslari
(metodik qollanma). GlobeEdit, 2020.-141bet.
24. Qo’ldoshev A. R. G’aforovna Habiba Jumayeva.(2021). Forming Writing
Skills in Left-Handed Students. Middle European Scientific Bulletin, 10 (1).
25. Qo’ldoshev A. R. G'aforovna Habiba Jumayeva.(2021) //Forming Writing
Skills in Left-Handed Students. Middle European Scientific Bulletin. – Т . 10. –
No. 1.
26. QO’LDOSHEV. Chapaqay bolalarni maktabga qanday tayyorlash kerak. – С .
145-147.
27. Qo ’ ldoshev R . A . Cognitive activity of left - handed children .«НАЧАЛЬНОЕ
ОБРАЗОВАНИЕ: ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ» III -Международная
научнопрактGеская конференция. –2020.
28. Rustambek Q . O . L . Birinchi sinf chapaqay o ’ quvchilarining maktabga
moslashishi , maktabgamoslashishi davridagi pedagogik yordamning

mazmuni ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ ( buxdu . uz ). –2020. –Т. 1.
– No .
29. Qo ’ ldoshev R . CHAPAQAY O ’ QUVCHILARDA YOZUV
KO ’ NIKMALARINI SHAKLLANTIRISH ЦЕНТР НАУЧНЫХ
ПУБЛИКАЦИЙ ( buxdu . uz ). –2021. –Т. 7. – No .
30. Qo ’ ldoshev R . BIRINCHI SINF CHAPAQAY O ’ QUVCHILARNI
YOZISHGA O ’ RGATISH ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ ( buxdu .
uz ). –2021. –Т. 7. – No . 7.
31. Qo ’ ldoshev R . ЧАПАҚАЙ ЎҚУВЧИЛАРНИ ЁЗУВГА
ЎРГАТИШНИНГ ИЛМИЙ АМАЛИЙ АСОСЛАРИ //ЦЕНТР НАУЧНЫХ
ПУБЛИКАЦИЙ ( buxdu . uz ). –2021.–Т. 7. – No .
32. Qo ’ ldoshev R . ЎҚУВЧИЛАРНИНГ ЧАПАҚАЙЛИГИНИНГ
ФИЗИОЛОГИК, ПСИХОЛОГИК ВА ПЕДАГОГИК
ХУСУСИЯТЛАРИ ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ ( buxdu . uz ). –
2021. –Т. 7. – No .
33. ҚўлдошевР. А. БОШЛАНҒИЧ СИНФ Ч A П A Қ A Й ЎҚУВЧИЛ A РНИ
ЁЗУВГ A ЎРГ A ТИШНИНГ ИЛМИЙ-Н A З A РИЙ A С O СЛ A РИ Scientific
progress . –2021. –Т. 2. – No . 6. –С. 1120-1129.
34. Habiba G. BIRINCHI SINF O’QUVCHILARIDA YOZUV
MALAKALARINI SHAKLLANTIRISH Scientific progress. –2021. – Т . 2. –
No. 7. – С . 983-989.
Internet saytlar
www.ziyouz.com .
www.tdpu.uz .
ILOVA

Boshlang’ich sinflarda grammatik tahlilni o’tkazish metodikasi

Sotib olish