Boshlangʻich sinflarda insho yozishga oʻrgatish - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	50.3KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	17 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Surayyo Qurbondurdiyeva

Ro'yxatga olish sanasi 04 Fevral 2025

9 Sotish

Boshlangʻich sinflarda insho yozishga oʻrgatish

Sotib olish

2 Mundarija
Kirish……………………………………………………………………………………….3

I. Bob. Insho haqida umumiy tushuncha
1.1 Inshoning ta’limiy tarbiyaviy ahamiyati………………………………6
1.2 O’quvchilarni rasmga qarab insho yozishga o’rgatish
…………………………………………………………………………………..9
II. Bob. Insho yozish qoidalari.
2.1 Insho yozish malakasi va uni shakllantirish usullari……………14
2.2 Og’zaki va yozma insho turlari………………………………………..…18
Xulosa………………………………………………………… …………………………. 25
Foydalanilgan
adabiyotlar………………………………………………………………………………26
Kirish

3Jahon ta'lim tizimida ta'lim oluvchilarning nazariy bilim va amaliy ko'nikmalarini
uyg'un shakllantirish masalalariga alohida e'tibor berilmoqda. Chunki dunyoning
hozirgi rivojlanish jarayonida ta'lim vositasida shaxsning intellektual imkoniyatlarini
kengaytirish, texnologik rivojlanish sharoitida uning nazariy bilimlarini amaliyot
bilan bog'lash va kasbiy faoliyatga tayyorlash muhim bo'lib turibdi. Jahon
taraqqiyotida ro'y berayotgan bunday o'zgarishlar boshlang'ich ta'lim jarayoniga ham
ijobiy ta'sirini o'tkazmoqda. Buning natijasida jahon ta'lim tizimi o'zaro aloqalar
jarayonini boshdan kechirmoqda va bu jarayonda boshlang'ich ta'limning
mamlakatlar bo'yicha tajribalarini ommalashtirish ham keng ko'lamli tus olmoqda.
Dunyo mamlakatlarida boshlang'ich ta'lim vositasida o'quvchilarning ko'nikmalarini
amaliy shakllantirish bo'yicha o'ziga xos yondashuvlarga amal qilinmoqda. Bunda
TIMSS, PISA va PIRLS kabi halqaro ta'lim dasturlari turli qoidalarni taqdim qilib,
dunyo mamlakatlari boshlang'ich ta'lim jarayonida amalga oshirilayotgan ta'lim va
tarbiya ishlarini uyg'unlashtirish hamda ularning samaradorligini oshirish vazifasini
bajarmoqda. Bu xalqaro ta'lim dasturlari dunyo mi amlakatlari boshlang'ich ta'lim
jarayonini texnologik rivojlantirish bo'yicha o'ziga xos nazariy va metodik
tavsiyalarni ham taqdim etib bormoqda. Natijada boshlang'ich ta'lim jarayonining
xalqaro miqyosdagi aloqalari yangicha yondashuvlar va vositalarga binoan amalga
oshirilmoqda.
Mamalakatimiz boshlang'ich ta'lim jarayonida o'quvchilarning savodxonligini
yuksaltirish, ularning nazariy va amaliy ko'nikmalarini talab darajasida takib
toptirish, boshlang'ich sinf o'quvchilarini ta'limning keyingi bosqichlariga munosib
tayyorlash jarayoni kechmoqda [1]. Bu jarayonda boshlang'ich sinf o'quvchilarining
ko'nikmalari ko'lamini kengaytirish, ularni ijtimoiy faollashtirish va metodik jihatdan
tayyorlash muhim o'rin tutadi. Shu ma'noda boshlang'ich sminflarda insho va bayon
yozish metodini klasterlash muammosini tadqiq etish dolzarb bo'lib turibdi. Chunki
insho - bu boshlang'ich sinf o'quvchilarining yozma va og'zaki nutqini hamda
mustaqil fikrlash ko'nikmasini kutilgan darajada shakllantiruvchi muhim vositadir,
bayon esa o'quvchilarni ijodiy fikrlash, tafakkur qilish va fikrlarini to'g'ri ifodalash
ko'nikmalarini tarkib tortiruvchi o'ziga xos omildir. Shu sababli boshlang'ich sinflarda

4insho va bayon yozirsh metodining yangicha vositalarini tadqiq etish muhim
ahamiyachtga ega. Bunday vositalardan biri klasterlash bo'lib, unda ta'lim
ishtirokchilari keng ko'lamli hamkorlik asosida o'quvchilarning insho va bayon
yozish ko'nikmasini yuksak darajada shakllantirish ishida faol ishtirok etadi.
Bularning barchasi boshlang'ich sinflarda insho va bayon yozish metodini klasterlash
muammosini tadqiq etishni taqozo etadi.
Mazkur muammo tadqiqi O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 5
iyundagi PQ-3775-son "Oliy ta'lim muassasalarida ta'lim sifatini oshirish va ularning
mamlakatda amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlarda faol ishtirokini
ta'minlash bo'yicha qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida", 2020 yil 27 fevraldagi PQ-
4623-son "Pedagogik ta'lim sohasini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari
to'g'risida"gi qarorlari, 2022 yil 28 fevraldagi PF-34-son "Yangi O'zbekiston
taraqqiyot strategiyasi to'g'risida", 2022 yil 11 maydagi PF-134-son "2022-2026
yillarda xalq ta'limini rivojlantirish bo'yicha Milliy dasturni tasdiqlash to'g'risida"gi
farmonlari ijrosini ta'minlash jarayonida muhim ahamiyatga ega.
Boshlang'ich sinflarda insho va bayon yozish metodini klasterlash muammosini
o'rganishda pedagog olimlar tomonidan bayon qilingan nazariy-metodik qarashlarga
asoslanish maqsadga
muvofiq bo'ladi. Shu jihatdan mamlakatimizda boshlang'ich ta'lim nazariyasi,
didaktikasi va metodikasining dolzarb masalalari bo'yicha J.Yo'ldoshev, R.Djurayev,
B.Abdullayeva, SH.Mardonov, R. Mavlonova, O.Musurmonova, R.Safarova
kabilarning tadqiqotlarida muhim nazariy qarashlar bildirib o'tilgan. Ularda
boshlang'ich ta'limni tashkil etish jarayonida o'quv mazmuni, mashg'ulotlar
metodikasi va o'quvchilarning o'zlashtirganik darajasini baholash masalalariga
alohida e'tibor berilgan.
Bevosita boshlang'ich ta'lim muammolari bo'yicha O.Adizov, D.Axatova,
G.Raxmonova, N.Raxmonqulova kabi pedagog olimlarimizning tadqiqotlari mavjud.
Bu tadqiqotlarda mamlakatimizda boshlang'ich ta'lim tarixi, uning vazifalari,
boshlang'ich ta'limni tashkil etish metodikasi, boshlang'ich ta'lim jarayoniga
zamonaviy texnologiyalarni tadbiq etish va oliy pedagogik ta'lim jarayonida bo'lajak

5boshlang'ich sinf o'qituvchilarini tayyorlash masalalari tadqiq etilgan. Bu
tadqiqotlarni o'rganish boshlang'ich sinflarda insho va bayon yozish metodini
klasterlash asoslarini ishab chiqishda muhim o'rin tutadi.
Xorijlik pedagog olimlar o'tgan asrning XX yillaridan boshlab boshlang'ich ta'lim
muammolarini izchil tadqiq etib kelishmoqda. Bu borada rossiyalik pedagog
Konstantin Ushinskiyning boshlang'ich ta'lim metodikasi bo'yicha tadqiqotlari butun
dunyoga e'tiroq etilganligini ta'kidlab o'tish joiz. Amerikalik psixolog olim Karl
Rodjersning "hammaga har doim boshlang'ich ta'lim" g'oyasi asosida yaratgan
tadqiqotlari Yevropa, Osiyo va Amerika qit'alari mamlakatlari boshlang'ich ta'lim
jarayoniga tadbiq jetilgan, buning natijasida barchani boshlanhg'ich ta'lim bilan
qamrab olish amaliyoti tarkib topgan.
Bundan tashqari, chex pedagogi Yan Amos Komenskiyning "Buyuk didaktika",
shversariyalik pedagog Iogan Genrix Pistalossining "Metodika" va fransuz pedagogi
Jan Jak Russoning "Emil" pedagogik risolalarida boshlang'ich ta'lim nazariyasi, uni
tashkil etish asoslari va o'quvchilarning o'zlashtirganlik darajasini baholash
masalalari bo'yicha muhim nazariy-metodik tavsiyalar ishlab chiqilgan. Bu nazariy-
metodik tavsiyalar hozirgi zamon boshlang'ich ta'lim jarayonida o'ziga xos vositalar
va metodlar sifatida foydalanilmoqda
Ayni paytda, boshlang'ich sinflarda insho va bayon yozish metodini klasterlash
muammosi maxsus tadqiq etilmaganligini ta'kidlab o'tish joiz. Shu sababli bizningcha
bu borada quyidagi vazifalarni qo'yish maqsadga muvofiq bo'ladi:
mavzusiga oid ilmiy manbalarni o'rganish asosida boshlang'ich sinflarda insho va
bayon yozish metodini klasterlashning asoslarini o'rganish
boshlang'ich sinflarda insho va bayon yozish mazmuni, uning optimal metodlari va
mazkur metodni klasterlash zaruriyati masalalarini tahlil etish;
boshlang'ich sinflarda insho va bayon yozish metodini klasterlashning fanlar
bog'liqligi, o'quvchi va psixolog hamkorligi hamda maktab jamoasi integratsiyasi
metodologik faktorlarini tadqiq qilish
I. Bob Insho haqida umumiy tushuncha.

61.1 Inshoning ta’limiy-tarbiyaviy ahamiyati.
Tanlangan mavzuning g’oyaviy yo’nalishini ochish tarbiyaviy vazifani hal qilishga
imkon beradi. Bu jihatdan mehnat, mehnat qahramonlari haqidagi, bolalarning hayoti,
maktab, tug’ilib o’sgan qishlog’i yoki shahri haqidagi, urush qahramonlari haqidagi
mavzular ayniqsa qulay. Bu mavzulardagi insholar mehnat kishilariga,
qahramonlarga chuqur hurmatni tarbiyalaydi. Insho jamiyat hayotini tushunishga
o’rgatadi. Tabiatga, kishilarga, ularning yaxshilikka intilishlari va harakatlariga,
mehnatga va mehnat mahsuliga muhabbatni tarbiyalaydi, kishilar xatti-harakatidagi
chiroyli jihatlarni egallashga, hozirgi zamon axloqiy talablarini anglashda
o’quvchilarga yordam beradi. Inshoning tarbiyaviy ahamiyatini oshirish uchun
quyidagilarga rioya qilish talab etiladi: 1. Osondan qiyinga tamoyiliga rioya qilgan
holda og’zaki va yozma inshoni muntazam o‘tkazib borish bilan o‘quvchilarda
mustaqillikni tarbiyalash. Mustaqil insho o’quvchilar faolligini o’stiradi. 2. Inshoni
hayot bilan bog’lash. Bunda kuzatishlar asosidagi insho, kundalik yuritish, qilingan
ishlar yuzasidan „hisobot» tarzidagi insho, xat, maqola, o’qilgan kitob haqida taqriz
kabilarning tarbiyaviy ahamiyati juda katta. 3. Insho uchun maktab va o’qituvchining
tarbiyaviy vazifalariga mos bo’lgan mavzu tanlash. Bunday mavzularga mehnat
haqidagi, kishilarning maqtovga loyiq ishlari haqidagi, axloqiy muammolar, Vatan
haqidagi mavzular kiradi. Mavzuni o’qituvchi maktab sharoiti va o ‘z sinfi
o’quvchilarining xususiyatlarini hisobga olgan holda tanlaydi. 4. Insho ustida
ishlashda ishning hissiy darajasini — ta ’sirini oshirish. Bunda tabiat obrazli va
emotsional, qahramonlik yoki foydali harakatlar qiziqarli, ta’sirchan qilib
tasvirlanadi. ,,Vatan“ so’zini aytish bilan kishining bolalikda o‘sib-ulg‘aygan joyi
tasviri ko‘z oldida paydo bo’ladi. Ishlab chiqarishga ekskursiya materiali asosida
mehnat haqidagi insho yangi tarbiyaviy imkoniyatlarni ochib beradi: unda bolalar
ishlab chiqarishdagi muvaffaqiyat va qiyinchiliklar, ilg’or kishilar haqidagi, kasb va
mutaxassislik haqidagi, texnika haqidagi ma’lumotlardan foydalanadilar. Ishlab
chiqarishga ekskursiya va mehnatni tasvirlash bilan bog’liq holda kasb haqida
suhbatlashishga to‘g ‘ri keladi va bu inshoda o ‘z aksini topadi. Mehnat haqidagi
insho gazetaga maqola shaklida yozilishi mumkin. Mehnat yoki ishlab chiqarish

7haqidagi insho mavzulariga „Bizning qishloq”, „Karam uzish“, ,,Bog‘da“, „Bizning
jamoa xo‘jaligimiz“, ,,Pochtada“ , „ Do‘konda“, „Paxtakorlarga yordamimiz“,
„Bizning hashar“ , „Maktab yer uchastkasida», „Daraxt o‘tqazish“ kabilar kiradi.
„Men nimalarni bilaman?“ mavzusidagi tanlovga bolalar juda qiziqadilar. Tanlov
bolalarning mehnat ko’nikmalarini aniqlabgina qolmay, ularni uyda, polizda, bog‘da
ishlashga rag’batlantiradi. Maqsad kishilarga foyda keltiruvchi mehnatga hurmatni
tarbiyalashdir. Qishloq maktab o’quvchilari ota-onalariga sabzavotlar ekish, hosilni
yig‘ish, o’tin tayyorlash kabi ishlarda qanday yordamlashganliklari haqida yozadilar.
Sinfda mehnat haqidagi insho muhokama qilinadi. Bolalar foydali, zaruriy ijtimoiy
faoliyat sifatida mehnatning mohiyatini tushuntiradilar. Ular har qanday mehnat
e’zozlanishini aytadilar. Kelajak haqida „Kim bo‘lishni xohlayman?“ mavzusida
tayyorgarliksiz hikoya qilish tarzidagi insho ham katta tarbiyaviy kuchga ega. Juda
yaxshi yozilgan inshoni sinfda ifodali o’qib berish va tahlil qilish bolalarni
tarbiyalaydi. Ba’zi maktablarda bolalar inshosi va hatto bolalar sh e’rlari to’plami
tuziladi, yaxshi yozilgan hikoya uchun tanlov e’lon qilinadi.
Insho mavzusi va uni yoritish. Mavzu insho predmeti bo’lib, uning mazmunini tashkil
etadi. Mavzuga qarab inshoda aks ettiriladigan materiallar, dalillar, hodisalar
tanlanadi. Inshoning to’g’ri va to’liq bo’lishi o’qituvchi mavzuni qanday
shakllantirishi, o’quvchilar uni qanday tushunishlariga bog’liq. Insho ustida ishlashda
mavzu tanlash, uni rejalashtirishda esa og‘zaki va yozma insho mavzusini belgilab
olish muhim rol o‘ynaydi. O‘quvchilar mavzuni yoritishga 1 -sinfdan boshlab
o’rganadilar. Ular mavzuga oid gap tuzadilar. Masalan, bahor havosi haqida, ona
qishlog‘i (shahri) haqida, qo‘rqoq quyon, ayyor tulki haqida gap tuzadilar. Keyin
savollar asosida bir mavzuga oid bir necha gap tuzib, uni yozadilar. Insho uchun iloji
boricha tor — aniq chegaralash mumkin bo’lgan mavzuni tavsiya qilish
foydali. ,,Kuz“ mavzusi o’quvchilar uchun juda keng mavzu bo‘lib, bunda o’quvchi
umuman kuz haqida, kuzda qilinadigan ishlar haqida yozishi mumkin, lekin
mavzuning aniq chegarasini bilmaydi. O’quvchilarga kuzga oid „Paxta terimiga
yordam», „Kuz kunlarining birida», „Bog’da olma terdik», „Pom idor terishga

8yordamlashdik», „Kech kuzda bog’ manzarasi» kabi mavzularni tavsiya qilish
mumkin. Og’zaki va yozma insho ustida ishlashda mavzu berib, uni yoritishni talab
qilishdan tashqari, avval material to’plash va shu yig’ilgan materiallar asosida
mavzuni shakllantirishni tavsiya qilish ham mum kin. Masalan, kech kuzda tabiatni
kuzatish va material yig’ish tavsiya qilinadi, kuzatishlar „Kech kuzda» mavzusida
insho yozish bilan yakunlanadi. Bunda o’quvchilar mavzuni to’liq yoritadilar.
Insho rejasini tuzish. Reja har qanday og’zaki yoki yozma hikoya qilishning zaruriy
pog’onasi, uning ,,loyihasi“dir. Kishi o’z nutqi haqida o’ylab, asosiy gaplarini
belgilab oladi. Insho uchun reja tuzish shuning uchun ham zarur. Reja tuzishga
o’rgatishda oldin nima haqida to’xtalish, keyin uni qanday davom ettirish, undan
so’ng nima haqda aytish, nihoyat, hikoyani qanday tugatish kerakligini o’quvchilarga
tushuntirish foydali usul hisoblanadi. Reja avval so’roq gap tarzida, keyin darak gap,
oxiri nominativ gap tarzida tuziladi. Reja ko‘pincha insho yozishdan oldin unga
tayyorlanish jarayonida (rasm asosida yoziladigan insho rejasi kabi) tuziladi. Ba’zan
rejani ekskursiya, kuzatishdan oldin, unga tayyorgarlik jarayonida tuzish maqsadga
muvofiq. Ekskursiya, kuzatish, ijtimoiy foydali mehnat rejasi shu ishlar bajarilishidan
oldin yoki ular yuzasidan material to’plash, insho uchun material tanlash va uni
tartibga solish jarayonida tuziladi. Bunday reja insho yozishdan oldin ko‘rib chiqilib,
unga ayrim aniqliklar kiritiladi.
1.2 O’quvchilarni rasmga qarab insho yozishga o’rgatish.

9Insho 1-sinfda kichik og’zaki axborot va ehtirosli hikoyadan boshlanib, o‘z fikrini
ifodalashga, o‘quvchi shaxsining tashkil topishiga xizmat qiladigan, ta’lim-
tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan jiddiy rejali aqliy ishga aylanadi.Insho − ijodiy ish
bo‘lib, u o‘quvchidan faollik, qiziqish, fikr bildirishni talab qiladi. Material
tayyorlash, uni tartibga solish, insho kompozitsiyasi va rejasi haqida o‘ylash,
mantiqiy bog’lanishni belgilash, so‘z, so‘z birikmasini tanlash, gap tuzish va uni
o‘zaro bog’lash, imloni tekshirish kabi barcha murakkab ishlar o‘quvchidan aqliy
kuchini to‘la ishga solish bilan birga, o‘z ma’naviy faoliyatini boshqarish
ko‘nikmasini ham talab etadi.Inshoda til nazariyasi nutq tajribasi bilan qo‘shiladi.
O‘quvchi inshoni mustaqil, ijodiy xarakterda bo‘lgani uchun, «o‘ziniki»ni yozgani
uchun ham sevadi. Maktab rivojining barcha bosqichlarida bolalarning mustaqil
tuzgan hikoyasi − inshoga alohida ahamiyat berilgan. Maktablar yangi, o‘quvchilar
nutqini o‘stirish, aqliy, ijodiy o‘sishiga mo‘ljallangan dasturga o‘tishi munosabati
bilan uning ahamiyati yanada o‘sdi.Og’zaki va yozma inshoga o‘rgatish jarayonida
o‘quvchilarda mavzuni tushunish va yoritish, o‘z inshosini aniq fikrga bo‘ysundirish,
material to‘plash, uni tartibga solish va joylashtirish, reja tuzish va reja asosida
yozish, mazmunga va nutq vaziyatiga mos ravishda til vositalaridan foydalanish,
yozgan inshosini takomillashtirish ko‘nikmalari hosil qilinadi. Bulardan tashqari,
«texnik» vazifalar ham amalga oshiriladi, ya’ni matnni yozishda imlo qoidalari va
husnixatga e’tibor berish, matnni xatboshidan yozish, hoshiyaga rioya qilish kabi
talablarga ham amal qilinadi.
Og’zaki va yozma insho material manbaiga, mustaqillik darajasiga, tayyorlash
usuli, janri va til xususiyatiga qarab tasnif qilinadi. Insho material manbaiga
ko‘raquyidagi uchga bo‘linadi:1) o‘quvchining o‘zi ko‘rgan-bilganlari, eshitganlari
haqidagi, ya’ni mehnat, kuzatishlar, ekskursiyalar, o‘yinlar, o‘z tajribasi va
boshqa jonli materiallar asosidagi insho;2) kitob materiali, rasmlar, filьm,
spektaklь, o‘qituvchi hikoyasi va boshqa manbalar asosidagi insho;Mustaqillik
darajasiga, tayyorgarlik ko‘rish metodiga ko‘rainsho ikki turli bo‘ladi:1) sinf
o‘quvchilari uchun umumiy bir mavzu asosida jamoaviy tayyorgarlikdan so‘ng
yoziladigan insho;2) alohida mavzu asosida individual tayyorgarlikdan so‘ng

10yoziladigan individual insho.Janriga ko‘rahikoya, tasvir, muhokama tarzidagi
insholarga bo‘linadi. Boshlang’ich sinflarda tasvir va muhokama elementlari mavjud
bo‘lgan hikoya tarzidagi inshodan ko‘proq foydalaniladi.Inshoni tasnif qilish
ta’limiy vazifalarni chuqur anglash va metodik vositalarni tanlashga, shuningdek,
ish turlarini zaruriy yo‘nalishda, baravar taqsimlashga yordam
beradi.Boshlang’ich sinflarda yozdiriladigan inshoning muhim turlaridan biri
kichik yoshdagi o‘quvchilarning shaxsiy hayotiy tajribasiga asoslangan
inshodir.Rasm asosidagi inshomaktablarda tez-tez o‘tkaziladi, chunki rasm bolalar
nutqiy ijodini, tasavvurini boyitishga xizmat qiladi. Rasm bolalar sezgisiga ta’sir
etadi, hayotning bola tajribasida hali uchramagan tomonlarini ochadi. Rasm
o‘quvchilarga tanish bo‘lgan hodisalarni chuqur anglashga ham yordam beradi.Rasm
asosidagi inshoning uch asosiy turi bor:1) rasmlar seriyasi yoki rasmli reja asosida
yoziladigan hikoya tarzidagi insho;2) syujetli, o‘quvchilarni o‘ylashga, faraz
qilishga undaydigan bir rasm asosida yoziladigan hikoya tarzidagi
insho;O‘quvchilar avval rasmlar seriyasi asosida, so‘ng bir rasm asosida, undan so‘ng
tasviriy insho yozish (rasmni tasvirlash)ga o‘rgatiladi.Dasturga ko‘ra, 1-sinf
o‘quvchilari o‘yinlari, mehnatlari, voqea-hodisalar haqidagi taassurotlariasosida
o‘qituvchi rahbarligida hikoya tuzishlari va uni ma’lum tayyorgarlikdan so‘ng
yozishlari, 2 -sinfda rasmlar seriyasi asosida kichik hikoya tuzish va uni jamoa tarzda
tuzilgan reja asosida yozish, tabiatni kuzatish va mehnat jarayoni haqida, bolalarning
o‘yinlari, ishlari, sayillari haqida, avval o‘qituvchi rahbarligida, keyin mustaqil
ravishda kichik hikoya tuzish va uni yozish, shaxsiy ishlari haqida xat yoza
olishlari, 3 -sinfda rasmlar (bir mavzuga oid bir necha rasm, syujetli bir rasm,
rasmnitasvirlash) asosida hayotiy tajribalari, kuzatishlari, ekskursiyalardan olgan
taassurotlari asosida rejani, avval jamoaviy ravishda, keyin mustaqil tuzib hikoya
qilish va uni yozishlari talab etiladi.

11Boshlang’ich sinflarda insho ta’limiy xarakterda bo‘ladi, 3-sinfdagina tekshiruv
insho o‘tkazish mumkin. Rag’batlantirish maqsadida ta’limiy insholar ham
baholanadi, lekin salbiy baho qo‘yish tavsiya etilmaydi.Inshoning tarbiyaviy
ahamiyati tanlanadigan mavzuga, shuningdek, insho ustida o‘quvchilar
qanchalikmustaqil ishlashi va qiziqishiga, insho g’oyasiga ham bog’liq. Insho
bolalarning voqea-hodisalarni chuqur his etishiga yordam beradi, izchil
fikrlashga o‘rgatadi, tilga va adabiy ijodga qiziqishlarini o‘stiradi. Bolalar eng
qiziqarli va o‘zlariga yaqin voqea-hodisalar haqida hikoya qiladilar va yozadilar,
ularning inshosi mustaqil ishlash malakasini o‘stiradi, ommaviy faollikni
oshiradi.Tanlangan mavzuning g’oyaviy yo‘nalishini ochish tarbiyaviy vazifani hal
qilishga imkon beradi. Bu jihatdan mehnat, mehnat qahramonlari haqidagi,
bolalarning hayoti, maktab, tug’ilib o‘sgan qishlog’i yoki shahri haqidagi, urush
qahramonlari haqidagi mavzular ayniqsa qulay. Bu mavzulardagi insholar
mehnat kishilariga, qahramonlarga chuqur hurmatni tarbiyalaydi.Insho
jamiyathayotini tushunishga o‘rgatadi. Tabiatga, kishilarga, ularning yaxshilikka
intilishlari va harakatlariga, mehnatga va mehnat mahsuliga muhabbatni
tarbiyalaydi, kishilar xatti-harakatidagi chiroyli jihatlarni egallashga, hozirgi
zamon axloqiy talablarini anglashda o‘quvchilarga yordam beradi.Inshoning
tarbiyaviy ahamiyatini oshirish uchun quyidagilarga rioya qilish talab
etiladi:Insho mavzusi va uni yoritish. Mavzu insho predmeti bo‘lib, uning
mazmunini tashkil etadi. Mavzuga qarab inshoda aks ettiriladigan materiallar,
dalillar, hodisalar tanlanadi. Inshoning to‘g’ri va to‘liq bo‘lishi o‘qituvchi mavzuni
qanday shakllantirishi, o‘quvchilar uni qanday tushunishlariga bog’liq.Insho ustida
ishlashda mavzu tanlash, uni rejalashtirishda esa og’zaki va yozma insho mavzusini
belgilab olish muhim rol o‘ynaydi.Og’zaki va yozma insho ustida ishlashda mavzu
berib,uni yoritishni talab qilishdan tashqari, avval material to‘plash va shu
yig’ilgan materiallar asosida mavzuni shakllantirishni tavsiya qilish ham
mumkin. Masalan, kech kuzda tabiatni kuzatish va material yig’ish tavsiya
qilinadi,kuzatishlar «Kech kuzda» mavzusida insho yozish bilan yakunlanadi.
Bunda o‘quvchilar mavzuni to‘liq yoritadilar.Insho rejasinituzish. Reja har qanday

12og’zaki yoki yozma hikoya qilishning zaruriy pog’onasi, uning «loyihasi»dir.
O‘quvchi o‘z nutqi haqida o‘ylab, asosiy gaplarini belgilab oladi. Insho uchun reja
tuzish shuning uchun ham zarur. 1-sinfda reja rolini o‘qituvchi savollari, ya’ni
so‘roq gaplar tarzidagi reja bajaradi; 2-sinfda reja o‘qituvchi rahbarligida jamoaviy
tarzda tuziladi; 3-4-sinflarda esa mustaqil tuziladi. Boshlang’ich sinflarda 3 -5
talik oddiy reja tavsiya qilinadi.Bolalar avval o‘qigan hikoyalariga reja tuzadilar va
uni reja asosida qayta hikoya qiladilar, keyin bayon rejasini tuzadilar, so‘ng bir
mavzuga oid bir necha rasm (rasmlar seriyasi) asosidagi insho rejasini, ya’ni rasmli
reja tuzadilar, inshoga sarlavha topadilar
SHundan so‘ng tasvirlangan voqea-harakatlar aniq ajratilgan, reja tuzishga qulay
bo‘lgan rasm yoki kuzatishlar asosida yoziladigan insho rejasini tuzishga
o‘tiladi.Reja tuzishga o‘rgatishda oldin nima haqida to‘xtalish, keyin uni qanday
davom ettirish, undan so‘ng nima haqda aytish, nihoyat, hikoyani qanday
tugatish kerakligini o‘quvchilarga tushuntirish foydali usul hisoblanadi. Reja avval
so‘roq gap tarzida, keyin darak gap, oxiri nominativ gap tarzida tuziladi.Reja
ko‘pincha insho yozishdan oldin unga tayyorlanish jarayonida (rasm asosida
yoziladigan insho rejasi kabi) tuziladi. Ba’zan rejani ekskursiya, kuzatishdan oldin,
unga tayyorgarlik jarayonida tuzish maqsadga muvofiq. Ekskursiya, kuzatish,
ijtimoiy foydali mehnat rejasi shu ishlar bajarilishidan oldin yoki ular yuzasidan
material to‘plash, insho uchun material tanlash va uni tartibga solish jarayonida
tuziladi. Bunday reja insho yozishdan oldin ko‘rib chiqilib, unga ayrim aniqliklar
kiritiladi.Inshoni yozishga tayyorlash. Og’zaki yoki yozma inshoning turi va
vazifasiga qarab unga tayyorgarlik ko‘riladi. Inshoga tayyorgarlikni o‘qituvchi
boshqaradi, bunga o‘quvchilarni ishtirok ettiradi, ularning o‘ta faolligi va
mustaqilligiga erishadi. Tayyorlik deganda, birinchidan, o‘quvchilarda nimanidir
tasvirlashga, hikoya qilishga talab uyg’otadigan vaziyat yaratish; ikkinchidan,
insho uchun yetarli bo‘lgan zarur material yig’ish; uchinchidan, mavzuga oid,
uni yoritishga mos bo‘lgan til vositalarini tanlash tushuniladi.Inshoga tayyorlik
inshoni yozishdan bir necha kun ilgari boshlanadi, darsdan tashqari vaqtlarda va
boshqa darslar jarayonida ham olib boriladi. Og’zaki yoki yozma insho ustida ishlash

13quyidagi uch bosqichga bo‘linadi:1) material yig’ish, ya’ni kuzatish, ekskursiya,
mehnat jarayoni, rasmni ko‘rib chiqish, kinofilm, spektaklni ko‘rish, badiiy va
boshqa adabiyotlarni o‘qish;2) mavzuga va uni yoritishga mos material tanlash, uni
tartibga solish, joylashtirish, ya’ni suhbat, muhokama qilish, zarur materialni ajratish,
reja tuzish, lug’at ustida ishlash, imlo va leksik tomondan tayyorlash va
hokazo;Birinchi va ikkinchi bosqichdagi ishlar, odatda, darsdan tashqari vaqtda
bajariladi. Masalan, ekskursiya asosidagi insho uchun material yig’ish uni
yozishdan ancha ilgari boshlanadi; tabiat hodisalarini kuzatish bir hafta, hatto undan
ko‘proq davom etadi; rasmlar esa insho yozishdan oldin ko‘riladi. SHunday qilib,
insho yozish yoki og’zaki hikoya qilish darsi ilgari bajarilgan ishlarning yakunidir.
Insho darsining umumlashtiruvchilik roli bog’lanishli nutq sohasidagi
ko‘nikmalarni egallash me’yoriga qarab ortib boradi.Insho darsining qurilishi
tayyorlov bosqichining xarakteriga bog’liq. Tayyorlov bosqichida qancha ko‘p
ishlansa, insho darsida matn ustida shuncha chuqur ishlash imkoniyati yaratiladi.
Insho yozishdan oldin yoki og’zaki hikoyalashda yig’ilgan materiallarni
o‘quvchilar yodiga tushirish, ularda qiziqish uyg’otish, yozishga yoki hikoya qilishga
xohish uyg’otish zarur.Insho yozish darsida quyidagi bosqichlarga rioya qilinadi:1.
Mavzuni, inshoning vazifasini e’lon qilish (yoki yodga tushirish), uni o‘quvchilar
bilan muhokama qilish
Kuzatish davrida to‘plangan materialni tartibga solish yoki material yig’ish
(masalan, rasmga qarab insho yozish uchun rasmni ko‘rish) maqsadida suhbat
o‘tkazish.O‘qituvchi har bir insho turi uchun o‘quv vazifasini belgilab oladi.
Masalan, rasmlar seriyasi asosida birinchi marta yozdiriladigan insho uchun
quyidagi vazifalar belgilab olinadi:1.O‘quvchilarni inshoning yangi turi bo‘lgan
rasmlar seriyasi asosidagi insho bilan tanishtirish.2. Rasmli reja asosida matn rejasini
tuzish.O‘quvchilarning mustaqillik darajasi o‘sib borgani sayin, inshoga talab ham
orta boradi.

14II. Bob. Insho yozish qoidalari.
2.1 Insho yozish malakasi va uni shakllantirish usullari.
Insho arabcha so‘z bo‘lib, «yaratish», «bino qilish», «qurish» ma’nosini
beradi. Hozirgi tilimizda bu so‘zning ma’nosi ancha torayib, asosan, o‘quvchi
va talabalar to- monidan yoziladigan «ijodiy yozma ish» ma’nosida qo‘llanadi.
Insho – muallifning ma’lum bir mavzu asosida o‘z fikrlarini yozma shaklda
bayon qiluvchi kichik asar. In- shoda muallifning so‘z qo‘llash mahorati, fikrlash
ko‘- nikmasi, bilim va dunyoqarashi, savodi namoyon bo‘- ladi
Insho – o‘quvchi yaratadigan matn turi. Unda ma’lum bir mavzu mustaqil
ravishda ochib beriladi. Inshoda o‘quv- chining o‘z fikrlarini yozma shaklda
to‘g‘ri, ravon, savodli bayon qilish malakasi aks etadi.
Inshoda mavzu bo‘yicha bilimlar yuzaga chiqadi. Yozuvchi va shoirlar, olim va
muxbirlar o‘zi yozadigan asar, ilmiy ish, maqolaga katta mas’uliyat bilan
qaragani kabi o‘quvchi ham insho yozishdan oldin unga har to- monlama
tayyorlanishi lozim.
Katta-katta olimlar ijodiy ishlarini o‘quvchilik paytida insholardan boshlashgan.
Insho yozish uchun, avvalo, bilim egallash zarur. Takror va takror yozish
natijasida esa insho yozish ko‘nikma va malakasi shakllanadi. Yaxshi inshoning
zamirida boy bilim va tinimsiz mashq yotadI
Har qanday ish tartib bilan bajarilganligi kabi insho ham reja asosida yozilishi
kerak. Puxta reja inshoning si- fatini ta’minlashga xizmat qiladi.
Inshoda o‘quvchining o‘z fikri va boshqa manbalardan olgan ma’lumotlari
ajralib turishi kerak. Boshqalarning fik- rini o‘zinikiday qilib berish
ko‘chirmakashlik sifatida sal- biy baholanadi.
Inshoning har bir turi o‘ziga xos shakl va mazmun xu- susiyatiga ega.
Insho – o‘quvchi ijodiy mehnatining oliy ko‘rinishi, uning aqliy mehnati mahsuli.
Insho puxta reja bo‘yicha yozilishi, mantiqan izchil, imloviy, uslubiy va punk-
tuatsion jihatdan to‘g‘ri, dalillarga tayangan bo‘lishi zarur. Insho yozish uchun
mavzu chuqur o‘rganilishi, dalillash uchun ko‘chirmalar yig‘ilishi, ularning man-

15balari aniq bo‘lishi kerak. So‘ngra reja tuzilib, reja aso- sida yozishni boshlash
lozim. Insholar hajmi o‘quvchi- ning yoshiga qarab turlicha bo‘lishi mumkin.
Milliy ensiklopediyaga ko ra, pedagogikada insho o quvchi mavzuni mustaqil ʻ ʻ
yoritadigan yozma ish turlaridan biridir. Ona tili va adabiyot darslarida ta limiy
ʼ
hamda nazorat maqsadlarida umumiy ta lim maktablari, akademik litsey va kasb-
ʼ
hunar kollejlarining barcha bosqichlarida o tkaziladi.
ʻ
Insho o tilgan biror mavzu yoki erkin mavzuda bo lishi mumkin. Bu yozma ish
ʻ ʻ
turi o quvchilar badiiy adabiyotni to g ri idrok etishlariga, fikrni ixcham,
ʻ ʻ ʻ
mantiqiy ifodalashlariga, ularning yozuv savodi o sishiga yordam beradi.
ʻ
“Yozni qanday o tkazdim?”, “Kelajakda kim bo lmoqchiman?” kabi oldindan
ʻ ʻ
belgilangan mavzulardagi insholar mulohazali insho yoki esse sanaladi.
Esse AQSHdagi juda ko p universitetlarda dastlabki o quv yilida o tiladigan
ʻ ʻ ʻ
asosiy fanlar qatoriga kiritilgan. Bu fan doirasida talabalar essening asosiy turlari
va ularni qanday yozishni o rganadi.
ʻ
Adabiy janr sanaladigan esse ta limdagi essedan farq qiladi.
ʼ
Bizda asosan insho keng tarqalgan. U ona tili va adabiyot fani doirasida yoziladi.
Insholarga sodda yoki murakkab reja tuzish mumkin. Reja shakli o quvchi
ʻ
mavzuni qay darajada yoritmoqchi bo lganiga yoki qo yilgan talabga ko ra
ʻ ʻ ʻ
tanlanadi.
1. Adabiy insho.
2. Erkin insho.
3. Ilmiy insho.
. Adabiy insho bu adabiyotda qo'llanadigan so'zlarni qo'shib yozish. Unda ko'proq
adabiy lug'atlardan foydalaniladi. O'zining jihati esa shu narsada ajralib turadi.
Adabiy inshoning ichi xuddi tasvirni qanday bayon etilsa, xuddi o'shandek
tasvirlab yoziladi. U yerda mening fikrimcha badiiy to'qima bordek. Chunki
bunda inshoni yozish uchun to'qima yaratish kerakdek. Hamda bu adabiy inshoga
aylantiriladi.

16. Erkin inshoda o'quvchi o'zining fikr-mulohazalari bilan ish tutadi. Ya'ni insho
o'quvchi o'zining bilimlari va axloqiy mezonlariga qarab yo'l tutishidir. Bunda u
o'zining aynan adabiyot bilan bog'lanmagan holda yozishi kerak bo'ladi. Aqliy
jihatdan inshoni o'zining so'zlari va gaplari bilan to'ldirishi zarur.
. Ilmiy inshoda o'quvchi qaysidir fanga tegishli mavzu tanlab yozishi lozim
bo'ladi. Unda ilmiy jihatdan manbalardan olingan materiallarni qo'llash zarur.
Hamda unda adabiy inshoda yoziladigan badiiy tasvir bo'lmasligi kerak. Qaysidir
nutqqa oid qilib yozish ham mumkin. Qanday qulay bo'lsa yozish mumkin.
. Darhaqiqat, inshoning turlari juda ajoyib. Har birida qanday yozish qoidasi ham
bor. Ularni o'qish va rioya qilish bizning vazifamiz.
Maktab adabiy ta'limida nutq o'stirishga doir o'quv tadbirlarida yozma ishlarning
o'rni katta. Nutq o'stirishga doir yozma ishlar o'tkazish o'quvchilarda badiiy matn
ustida ishlash malakasini shakllantirish, bildirilmoqchi bo'lgan har bir fikrni
o'ylab ko'rish hamda uning ta'sirchan va tushunarli bo'lishini ta'minlash borasida
katta imkoniyatlarga egadir. Yozma ishlar olinganda, o'qituvchi sinfdagi har bir
o'quvchi bilan alohida shug'ullanib o'tirishi shart emas. Buning ustiga, yozma
ishlar faqat sinfda bajariladigan tadbir bo'lmay, ularni uyga vazifa yoxud mustaqil
ish sifatida ham berish mumkindirki, bu hol ham uning ulkan samara berish
imkoniyati borligini ko'rsatadi.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
O'quv amaliyotidan ma'lum bo'lishicha, yozma nutq adabiy ta'limda ko'proq insho
o'tkazish yo'li bilan rivojlantirilgani maqsadga muvofiqdir. Adabiyot fani bo'yicha
o'rta ta'lim bitiruvchilariga qo'yilgan malaka talablarida "Adabiy-nutqiy
kompetentsiyalar manbalar asosida turli mavzularda insho va ijodiy matnlar (5-8
sahifa) yoza olish" talabi qo'yilganligi ona tili va adabiyot fani o'qituvchilariga
yaxshi ma'lum [1, B.12]. Negaki, yozma ishlarning bu turida o'quvchida erkin
fikrlash, narsa-hodisalarga mustaqil munosabat bildirish imkoni kengroq bo'ladi.
Boshqa yozma ish turlarida bu imkoniyat bir qadar cheklangan bo'ladi. Masalan,

17bayon asosan matnni eslab qolish va qayta yozma hikoyalashga yo'naltirilgan
bo'ladi. Bayon yozdirilganda, o'quvchilarning matnga munosabat bildirish va
ijodiy yondashuviga o'rin qolmaydi. Nutq esa munosabat jarayonidagina o'ziga
xoslik, ijodiylik va ta'sirchanlik kasb etadi. Shu ma'noda adabiyot o'qitishda
inshoning ahamiyati beqiyosdir. U o'quvchilarning bog'lanishli nutq malakalarini
oshirishda eng muhim didaktik vosita hisoblanadi. Ayni shu holat adabiyot
saboqlar tizimida insho yozishga katta e'tibor berilishini taqozo etadi.
Insho so'zi arabcha bo'lib, "yozish", "belgilab qo'yish", "ijodqilish" ma'nolarini
bildiradi. Insho - o'quvchining muayyan mavzu yuzasidan o'z fikr-mulohazalarini
tilning grammatik qoidalariga muvofiq tarzda mustaqil yozma bayon qilish usuli.
Bugungi kun adabiyot o'qitish metodikasi ilmida insho quyidagicha tasnif
qilinadi:
I. Shakliga ko 'ra:
a) og'zaki insho; b) yozma insho.
II. Pedagogik maqsadiga ko 'ra:
a) ta'limiy insho; b) nazorat insho.
III. Yo 'nalishiga ko 'ra:
a) adabiy insho; b) erkin insho; v) adabiy-ijodiy insho.
IV. Janriga ko'ra:

18a) rivoya insho; b) tasviriy insho; d) muhokama insho; ye) taqriz insho; f)
munozara insho; g) tadqiqiy insho v.h.k.
2.2 O’quvchilarni tarbiyalashda inshoning o’rni.
Inshoning muvaffaqiyatli yozilishi to'lig'icha unga yaxshi tayyorgarlik ko'rishga
bog'liq. O'quvchi inshoda yoritilishi lozim bo'lgan mavzuni atroflicha bilishi
kerak. Buning uchun u mavzuga tegishli materiallarni to'plab, saralab, eng
keraklilaridan foydalangan holda o'z qarashlarini yozma shaklda ifodalashni
uddalay olishi zarur.
Milliy metodika ilmida metodist olimlarimiz tomonidan insho yozish qonun-
qoidalariga doir bir qator ilmiy izlanishlar qilingan. Jumladan, mashhur metodist
olim S. Dolimovning: 'Sinfda o'qituvchi rahbarligida analiz etilgan asar
muhokama tarzida insho yozish uchun o'quvchilarga tayyor material beradi. Bu
tayyor material tezis shaklida bo'lib, buni o'quvchi mustaqil ravishda
kengaytirishi, faktlar bilan o'z fikrini isbotlashi va ...mustaqil ravishda tsitatalar
kiritishi lozim", - deya berilgan tavsiyasi [2, B.12] ta'limiy insho yozish
bosqichlarini tayin etishi, unda o'qituvchi va o'quvchilar amalga oshiradigan
ishlar ko'lamini ko'rsatishi nuqtai nazaridan g'oyat muhimdir.
Inshoni mazmunli yozish va berilgan mavzuni chuqur yoritishga erishish uchun
o'quvchi oldin inshoga tegishli bo'lgan mavzu, epigraf, reja, tezis, dalil, kirish,
asosiy qism, xulosa kabi tushunchalarni puxta o'zlashtirib olishi zarur.
Mavzu - inshoning nima haqda yozilishini belgilaydi va u umumlashma
xarakterda, o'quvchi fikriga aniq yo'nalish berishni ko'zda tutadi.
Epigraf - ijodiy ishning asosiy yo'nalishini belgilab berishga xizmat qiladigan
so'z, ibora, jumla, maqol yoki parcha. U biror mashhur shaxsning asaridan
keltirilishi ham, o'quvchining o'z fikri bo'lishi ham mumkin.
Reja insho yozishda o'quvchining mavzu yuzasidan bilganlarini muayyan tartibga
solish, ifodani chegaralash va ta'sirchanligini oshirish, fikrni tizim holiga
keltirish, muhimni nomuhimdan ajratish vositasidir. Har qanday insho reja
asosida yozilishi shart. Negaki, rejasiz yozilgan inshoning boshi-keti bo'lmaydi.

19Insho rejasining hozir o'qitish amaliyotida bo'lgani kabi sodda yoki murakkab
kabi ikki turdan qaysi birida bo'lishi hech kim tomonidan majburiy tarzda
belgilanmasligi lozim. Rejaning qaysi turidan foydalanilganlik inshoning
saviyasiga qo'yiladigan bahoga ta'sir ko'rsatmasligi kerak. O'quvchi ushbu
inshoda bildirmoqchi bo'lgan fikrlarini tartibli ravishda ifodalashi uchun, qanday
bo'lsa-da, albatta, reja tuzishi kerak. Reja o'quvchini insho yozish davomida
maqsadli fikrlashga yo'naltirsa, o'qituvchiga o'quvchining fikrlash yo'sini qanday
kechganini bilish va xolis baholash uchun ham zarurdir.
Tezis ijodiy ish mobaynida ilgari surilishi ko'zda tutilgan asosiy fikr va fikrlar
yig'indisi bo'lib, o'quvchi uni oldindan tasavvur qilishi va iloji bo'lsa, qoralama
qog'ozga yozib qo'yishi maqsadga muvofiq bo'ladi.
Dalil - o'quvchining o'z qarashlarini asoslash va bayon etilajak asosiy fikrning
to'g'riligini isbotlashga xizmat qiladigan ma'lumot va vositalar yig'indisi.
O'quvchi inshoda o'zi bildirgan har bir fikrga o'rganilgan asar yoki mavzuda talab
etilgan hayotiy hodisadan dalil topishga o'rganishi kerak.
Kirish - yozma ishning zarurligi, mavzuning dolzarbligi va zarurligi nimadan
iborat ekanligini ko'rsatishni ko'zda tutadigan, inshoda gap nima haqida borishini
izohlab beradigan ijodiy unsur. "Kirish" qismining miqdori ko'pi bilan insho
umumiy hajmining 10 foizidan oshmasligi maqsadga muvofiqdir.
Asosiy qism - mavzu to'liq yoritib berilishi, rejadagi asosiy bandlar ifoda etilishi
lozim bo'lgan qismlar. Asosiy qism insho umumiy miqdorining 80 foizidan kam
bo'lmasligi maqsadga muvofiq. Shunga erishilganda, mavzuning mohiyati
to'laroq ochiladi.
Xulosa - ijodiy ish mavzusi yuzasidan chiqarilgan umumlashma to'xtam. Xulosa
inshodagi asosiy umumlashtiruvchi fikr bo'lib, o'quvchining mavzu yuzasidan
yozma ish faoliyati yakunini ko'rsatadi. Inshoning xulosasi umumiy mavzudan
bevosita kelib chiqishi, shu vaqtga qadar keltirilgan dalillarga tayanib bildirilishi
zarur fikrdir. "Xulosa" qismining miqdori insho umumiy hajmining 10 foizidan
oshmasligi maqsadga muvofiq. Insho rejasida "Kirish, "Asosiy qism", "Xulosa"

20singari unsurlar alohida ko'rsatilmagani ma'qul ekanligini taniqli metodist
olimlarimiz qayd etganlar [3, B. 40]. Bu unsurlar insho yozish kechimida ko'zda
tutilishining o'zi yetarli bo'ladi. O'quvchilar yuqorida aytilgan talablarga to'liq
amal qilgan holda insho yozishga o'rgansalar va ushbu mashg'ulot bilan
muntazam shug'ullanib borsalar, ularning yozma nutqi ko'zda tutilganiday
rivojlanishiga erishish mumkin bo'ladi.
Insholarni tekshirish adabiyot o'qitish metodikasi ilmi va o'qitish amaliyotidagi
eng muhim muammolardan hisoblanadi. Chunki insholar nisbatan katta hajmda
va qisqa muddat ichida yozilganligi hamda o'quvchilarning grammatika
borasidagi bilimlari yetarli bo'lmagani uchun ko'pincha xatolar miqdori ortib
ketadi. Adabiyot o'qitish amaliyotida eng ko'p tarqalgan yozma ish turi insho
bo'lgani uchun quyida, asosan, yozma ishning shu turini o'tkazish, tekshirish va
baholash to'g'risida fikr yuritiladi.
Insho yozdirishdan maqsad o'quvchilarning yozuv savodxonligini oshirish, ularni
har qanday murakkab fikr-mulohaza va his-tuyg'ularni tushunarli, savodli hamda
ta'sirli qilib ifodalab berishga o'rgatishdan iboratdir. Shu boisdan insho yozish
tilning grammatik qoidalariga uzviy bog'langan. Hozirga kelib o'quvchilar orasida
savodxonlik darajasining keskin pasayib ketishiga asosiy sabablardan biri shuki,
tilimizning imlo qoidalari, grammatik normalarini ishlab chiqishda hamisha ham
chuqur ilmiy asoslarga tayanilmagan.
Hali-hanuz ko'pgina grammatik qoidalar milliy tilning xususiyatlariga to'la
muvofiq emas. Bular rus yoki ingliz tillari grammatikasidan ko'r-ko'rona nusxa
ko'chirish tufayli paydo bo'lgan. Yangi yozuv va imlo qoidalaridagi bir qator
sun'iyliklar ham o'quvchilarning yozma ishlarda xatoga yo'l qo'yish xavfmi
kuchaytirdi. Chunonchi, "-q", "-g'" tovushlari bilan tugagan so'zlardan keyin qaysi
so'zlarga faqat "-ga" qo'shimchasini, qaysi so'zlarga esa "-ka" va "-qa"
qo'shimchasini qo'shish kerakligi, "u" yuklama holida kelsa ham, bog'lovchi
vazifasida qo'llansa ham chiziqcha (-) bilan yozilishi kerakligi kabi qoidalar
o'quvchilarning savodxonligini ko'tarish yo'lidagi to'siqlarga misoldir.

21O'zbek tilining grammatik qoidalari jonli so'zlashuv tilidan juda ham uzoqlashib
ketgan. O'quvchilarga amaliy ko'nikma va malakalar berish o'rniga murakkab
ilmiynamo qoidalar va lingvistik yangiliklar tiqishtirilgani uchun o'quvchilarning
yozma nutqi susayib, savodxonlik darajasi pasayib bormoqda. Ona tiliga doir
darsliklarda til ta'limining amaliy jihatlarini emas, balki uning nazariy qirralarini
o'rgatishga ko'proq e'tibor qaratiladi.
Buning ustiga, oliy va o'rta maxsus ta'lim tizimiga testning bir yoqlama yo'sinda
kiritilishi, unga javob topishga e'tiborni oshirib, yozma ishlar va unga zarur
bo'lgan grammatik qoidalar bobida nopisandlikni keltirib chiqarmoqda. Ob'ektiv
va sub'ektiv sabab va omillarga ko'ra, bugungi kun maktab adabiy ta'limida insho
yozdirish nafaqat saviya, balki miqdor jihatdan ham oldingiga nisbatan keskin
kamayib ketgan. Bu, o'z navbatida, ona tili va adabiyot fani o'qituvchilarining
inshoni o'tkazish va uni tekshirish bo'yicha ilmiy-metodik ko'nikma va
malakalarining susayishiga olib kelinganligi bois biz ushbu maqolada metodist
olimlarimizning bergan ilmiy tavsiyalari asosida e'tiborni insholarni samaraliroq
o'tkazish va ularni o'quvchilarning yozma ish bajarish ko'nikmalarini
mustahkamlashga xizmat qiladigan, ularni ijodga undaydigan yo'sinda tekshirish
yo'llari xususida fikr yuritishga qaratamiz.
Adabiyot o'quvchisi o'tib bo'lingan biror mavzu yuzasidan yoki biror erkin, yoxud
adabiy-ijodiy insho yozdirar ekan, yozma ishning ona tilidan o'rganilgan biror
muhim grammatik qoidani mustahkamlashga qanchalik xizmat qilishini ham
hisobga olishi maqsadga muvofiqdir. Insho yordamida mustahkamlangan
grammatik qoida o'quvchi xotirasida chuqur iz qoldiradi, uning savodxonligini
yaxshilashga xizmat qiladi. Shuningdek, o'quvchilarda grammatik qoidalar
shunchaki yodlab olinadigan narsalar emas, balki tilning mavjudligini
ta'minlaydigan va tushunib olish mumkin bo'lgan, takrorlanib turadigan ilmiy
xulosalar ekanligini anglab olish ko'nikmasini shakllantiradi.
Aytish kerakki, ta'limiy insholar o'qituvchi o'z oldiga qo'ygan pedagogik
maqsadga ko'ra turfa ko'rinishlarda o'tkazilishi mumkin. Chunonchi, u yozma

22ko'rinishda bo'lganidek, og'zaki yo'sinda ham o'tkazilishi mumkin. Bir soat
davomida olinganidek, bir darsning qandaydir bir qismida yozdirilishi ham
mumkin. Qisqa vaqtda olishga mo'ljallangan insholar oldiga o'ziga yarasha
maqsad qo'yiladi. Ya'ni o'quvchilarning kichik bir hayotiy yoxud adabiy hodisa
bo'yicha kuzatishlari qandayligini yaqinda o'rganilgan biror grammatik qoidani
o'zlashtirganlik darajasini aniqlash bilan qo'shib yuborish mumkin
Misol uchun, ona tilidan "Undalma" mavzusi o'tilgan bo'lsa, o'quvchilarga shu
mavzu o'tilgan vaqtdagi fasl yuzasidan o'n minutlik qisqa ta'limiy insho
yozdirilib, unda kamida 4 undalma qatnashishi talab etilsa, o'quvchilar ham fasl
bo'yicha mulohazalarini bayon qilishadi, ham yozma ishlarida kerakli miqdordagi
undalmani qoidaga muvofiq qo'llashga urinishadi.
Nazorat insholar barcha sinflarda kamida to'liq bir soat, 10-11-sinflarda esa,
ehtiyojga qarab, qatorasiga ikki soat davomida olinishi maqsadga muvofiqdir.
Negaki, o'quvchilarning chorak, o'quv yilining yarmi yoxud to'la o'quv yili
davomida olgan bilimlarini tekshirishga qaratilgan nazorat insholarning mavzulari
o'quvchilarning qamrovli fikrlashiga qaratilgan bo'lib, ularning adabiyot va ona
tili bo'yicha muayyan vaqt mobaynida qanchalik o'sishga erishganliklarini
ko'rsatadi.
Insholarni tekshirish faqat o'quvchilar mehnatini baholashdangina iborat bo'lib
qolmay, didaktik jihatdan samarali bo'lishi uchun ulardagi xatolarning tabiatini
to'g'ri belgilash muhim ahamiyat kasb etadi.
Insholarda uchraydigan xatolar ularning tabiatiga ko'ra a) uslubiy; b) imlo; v)
tinish xatolar tarzida uchga bo'linadi
Uslubiy xato insho yozish jarayonida o'quvchilar tomonidan yo'l qo'yiladigan eng
jiddiy xato hisoblanadi. Negaki, uslubda o'quvchi shaxsining intellektual darajasi,
fikrlash yo'sini qandayligi aks etadi. Fikrlashida chalkashlik bo'lgan shaxs
grammatik qoidalarni o'zlashtirgani bilan to'la savodli bo'la olmaydi. Chunki
bunday o'quvchi so'zlarni to'g'ri yozgani bilan tilga doir qoidani amaliyotga tatbiq
etish yo'llarini bilmagan, mavzuga doir fikrlarining o'zini muayyan tizimga
solmagan bo'ladi. Didaktik nuqtai nazardan uslubiy xato qo'pol xatolar sirasiga

23kiradi. Uslubiy xatoga yo'l qo'yilgan inshoning mazmuni chuqur bo'lishi mumkin
emas. Shuning uchun ham inshoda birorta uslubiy xatoga yo'l qo'yilgan bo'lsa
ham unga "5" (besh) baho qo'yilmaydi.
Imlo xatolari o'quvchining grammatik savodxonlik darajasini anglatadi. Bu xil
xatoning ko'payib ketishi o'quvchining morfologiya va sintaksisga doir
grammatik qoidalarni yaxshi o'zlashtirmagani va so'zlarning yozilish holatini
bilmasligidan dalolat beradi. Bu xil xatolarga yo'l qo'ymaslik uchun o'quvchi so'z,
qo'shimcha, so'z birikmalari va qo'shma gaplarning yozilishiga doir qoidalarni
puxta o'zlashtirib, ularni istalgan vaziyatda qo'llay biladigan bo'lishi kerak.
Tinish xatolari ham muhim ahamiyatga ega bo'lib, hamma vaqt faqat
punktuatsiyani anglatib qolmay, ba'zan grammatik qoidalarni ham bildiradi.
Chunonchi, ergashgan qo'shma gaplar, ko'chirma gaplar, juft va takroriy so'zlar
yozilishiga doir holatlarda qo'llanilishi kerak bo'lgan qo'shtirnoq ("") va chiziqcha
(-) punktuatsiyaning emas, balki grammatikaning tadqiqot manbai hisoblanadi.
Adabiyot bo'yicha o'tkaziladigan har qanday yozma ishda, jumladan, inshoda ham
o'quvchilar yo'l qo'yadigan xatolar didaktik xarakteriga ko'ra, ikki turli bo'ladi: a)
qo 'pol xatolar; b) qo 'pol bo 'Imagan xatolar.
Qo'pol xatolar o'quvchining muayyan grammatik qoidalarni bilmasligi, u yoki bu
so'zning qanday yozilishi zarurligidan xabarsizligi sababli yo'l qo'yiladigan
xatolar bo'lib, inshoning bahosiga salbiy ta'sir ko'rsatadi.
Qo'pol bo'lmagan xatolar o'quvchining shoshganligi, e'tiborsizligi, charchaganligi
va bq. sabablar tufayli grammatik talablarga to'liq va qat'iy rioya
qilolmaganligidan yuzaga kelgan xatolar bo'lib, bahoga salbiy ta'sir ko'rsatmaydi.
Qo'pol bo'lmagan xatolarga harflarni bosma shaklda yozish, bosh harf o'rniga
kichik harfning kattaroq ko'rinishini qo'llash, so'zlarning qisqartma shaklidan
foydalanish kabilar kiradi.
Shuningdek, inshoda yo'l qo'yiladigan xatolar qaytarilish chastotasiga ko'ra tipik
(ko'p uchraydigan) va notipik (kam uchraydigan) tarzida ham ikki turga bo'linadi.
Tipik xatolarga a) so'zlarni adabiy normaga muvofiq emas, balki shevadagiday
qo'llash; b) qaratqich kelishigi qo'shimchasi "-ning" bilan tushum kelishigi

24qo'shimchasi "-ni"ning farqiga bormaslik; v) "h" va "x" harflarini farqlay
olmaslik; g) so'zlashuv nutqida qo'llash mumkin bo'lgan, lekin adabiy tilda
ishlatilmaydigan oborotlarni qo'llash kabilar kiradi. Tipik xato o'quvchilarning
ko'pchiligi tomonidan muntazam ravishda yo'l qo'yiladigan xatodir.
Notipik xato esa, har bir o'quvchining umumiy savodxonlik va u yoki bu
grammatik qoidani o'zlashtirganlik darajasiga bog'liq tarzda yo'l qo'yiladigan
xatolardan iborat bo'ladi.
Adabiyot o'qitish metodikasi uchun o'quvchilar yo'l qo'ygan xatolarni to'g'ri
topish va jo'yali belgilash katta didaktik ahamiyat kasb etadi. Xatolarning qanday
tabiatga ega ekani yozma ishga qo'yilgan belgidanoq ko'rinib turishi o'quvchilarni
keyingi xatolardan bir qadar asraydi. Mashhur metodist olim Subutoy
Dolimovning quyidagi fikrlari bu jihatdan diqqatga sazovordir: "O'quvchilarning
bayon va inshosidagi xatolar asosan quyidagi belgi bilan ko'rsatiladi: orfografik
xato bir to'g'ri qisqa chiziq (—) va daftarning hoshiyasiga bir tik chiziq ( | ) bilan;
punktuatsion xato ikki to'g'ri qisqa chiziq (=) va daftar hoshiyasiga bir to'g'ri
chiziq
( | ) bilan; gapning noto'g'ri tuzilishi ilon izi (---) chiziq va hoshiyada us. (uslub)
bilan ko'rsatiladi. So'z noto'g'ri ishlatilgan bo'lsa, katta chiziq bilan o'chiriladi va
daftarning hoshiyasiga mn (mazmunan noto'g'ri) debyozib qo'yiladi, bir so'z
hadeb
takrorlanaversa, qavs () ichiga olib qo'yiladi, gap bo'laklaridan biri tushib qolgan
bo'lsa, shu so'z o'rnida V belgisi va hoshiyada uch nuqta (...) qo'yiladi, tushunib
bo'lmaydigan yoki shubha tug'diradigan so'zlar bo'lsa, ostiga chiziladi va
hoshiyada so'roq (?) bilan ko'rsatiladi. Bu belgilardan tashqari, o'qituvchi bayon
va inshoga qisqacha mulohaza ham yozadi. Bunda yozma ishning yutuq va
kamchiliklari ko'rsatiladi"

25XULOSA
Bevosita amaliy qimmatga ega bu xil fikrlar milliy ta'lim tizimi tamomila yangilanib
ketgan bugungi kunda ham qo'llanilayotir. Taniqli olim ta'kidlaganidek, metodika
ilmi va o'qitish amaliyotida inshoda yo'l qo'yilgan xatolarni belgilashning o'ziga xos
usullari bordir. Avvalo, har qanday insho qizil rangli ruchkada tekshirilishi va yo'l
qo'yilgan xatolar o'quvchilarga yaqqol ko'rinib turishi kerak. Chunonchi, inshoning
uslubiy xatoga yo'l qo'yilgan o'rniga to'lqinli chiziq chizilib, hoshiyaga "usl." belgisi
qo'yiladi. Imlo xatosi to'g'rilanadi, to'g'rilangan so'z yoki harf tagiga bir ko'ndalang
chiziq, hoshiyaga bir tik chiziq tortiladi. Tinish xatolari ham to'g'rilanib, to'g'rilangan
belgi tagiga ikki ko'ndalang chiziqcha tortilib, hoshiya chetiga bir ko'ndalang chiziq
qo'yiladi. Noto'g'ri qo'llangan so'z tagiga chizilib, hoshiyaga "mn" (mazmuni
noto'g'ri) belgisi qo'yiladi. Shunda har bir o'quvchining inshoda qaysi turdagi xatoga
qancha miqdorda yo'l qo'yganligi aniq bo'lib turadi. Adabiyot o'qituvchisi insholarni
tekshirishda o'quvchilarning xatolarini ko'paytirish yoki kamaytirish yo'lidan emas,
balki ularning ijodiy ishini xolis baholash yo'lidan borishi kerak. Buning uchun
o'qituvchi qo'pol bo'lmagan xatolarga yo'l qo'ygan o'quvchining inshosini
tekshirganda, qilingan xatorlarni belgilagan va to'g'rilagan holda yozma ishning
bahosini pasaytirmasligi kerak. Shuningdek, insho yozayotgan vaqtda xatolarni
kamaytirishga xizmat qiladigan o'quv vositalarining olib kirilib, ulardan
foydalanilishiga imkon berish kerak. Chunonchi, ta'limiy insholarni yozdirishda
mavzuga tegishli spravochniklar, lug'atlar, imlo qoidalaridan foydalanish
o'quvchilarning savodxonligini ko'tarishga xizmat qiladi. Shuning uchun ham
bolalarga bulardan foydalanish imkonini berish lozim. Aytish kerakki, hozirgi adabiy
ta'lim amaliyotida insholarni baholash diktantga qo'yiladigan talablar asosida olib
borilayotganligi uchun ham pedagogik jihatdan adolatli emas. Negaki, insho katta
fikriy zo'riqish va atroflicha savodxonlikni talab etadigan yumushdir. Insho yozish
uchun o'quvchi diktant yozgandagidan bir necha barobar ko'p aqliy-jismoniy kuch

26sarflaydi. Shuning uchun ham insholarni baholashni bir qadar liberallashtirish
zarurdir.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.Sh. Mirziyoyev. Tanqidiy tahlil, qathiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har
bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo lishi kerak. – T.:O zbekiston, 2017.ʻ ʻ
2.Sh. Mirziyoyev. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz. – Toshkent: O zbekiston, 2017.
ʻ
3.Mirziyoyev Sh. Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi
bosqichga ko’taramiz. – Toshkent: “O zbekiston” NMIU, 2017. – 592 b.
ʻ
4.I.Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: “Ma’naviyat”,
2008.
5.Abdurahmonov, K. O’qitish metodikasi. O’zbekiston Respublikasi Ta’lim
Vazirligi, 2021, 75-bet.
6.Dilmurodov, R. O’yinlar va amaliy mashg’ulotlar. O’qituvchi, 2023, 60-bet.
7.Ishonov, B. Ona tili o’qitish metodikasi. Fan va texnologiya, 2019, 22-bet.
8.Nematov, S. So’z o’zgarishlari va tahlili. Ta’lim jurnali, 2020, 50-bet.
9.Rashidov, A. O’zbek tilida so’z tarkibi. O’zbekiston Respublikasi Ta’lim Vazirligi,
2020, 15-bet.
10.Sharipov, T. O’zbekiston Respublikasi Ta’lim Vazirligi, 2021, 60-bet.
11.Siddiqova, Sh. “Badiiy matnni shakllantiruvchi sintaktik vositalar”. Boshlang’ich
ta’limning dolzarb masalalari: muammo va yechimlar, 2020.
12.Xamidov, M. Interaktiv o’qitish metodlari. Ta’lim va ilmiy tadqiqot, 2022, 45-bet.
9.Abdurahmonov, K. Morfologik tahlil nazariyasi. O’zbekiston Noshirlik, 2021, 45-
bet.
10.Dilmurodov, R. Morfologiya va uning o’rni. Ta’lim va ilmiy tadqiqot, 2022, 70-
bet.

27

Sotib olish