• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 48.7KB
Покупки 5
Дата загрузки 26 Сентябрь 2024
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Asadbek Mamarizayev

Дата регистрации 09 Апрель 2024

141 Продаж

Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitishda kompetensiyaviy yondashuv o‘quv dasturi tahlili

tarkib topa boshlaydi. Lekin bolalar irodasining bunday sifatlari katta odamlarnikidek mustahkam, ya’ni xarakter xislatlariga aylanib ketgan darajada bo‘lmaydi. Bolalarda ko‘rinadigan ba’zi iroda sifatlari (qat’iylik, mustaqillik kabi) ko‘pincha epizodik xarakter kasb etadi. Bu yoshdagi bolalar bajarayotgan ishlarida biron to‘sqinlik uchrab qolsa, o‘zlari mustaqil ravishda bartaraf qilishga urinadilar. Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi Jamoa rivojlanish darajasidan dalolat beradigan muhim belgilaridan biri - o‘quvchilarning birgalikdagi faoliyatiga ishtiyoqi hisoblanadi. Kechaga tayyorgarlik ko‘rish, shanbaliklarda ishtirok etish kabi maktab tajribasida muntazam uchrab turadigan ishlarda ko‘zga tashlanadi. Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasini rivojlantirishda o‘quvchilarning faqat sinfdan tashqari faoliyatida namoyon bo‘ladigan munosabatilarni tahlil etish bilangina cheklanib bo‘lmaydi. Sinf rahbari ishining o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, u oddiy bolalar jamoasini emas, balki o‘quvchilar jamoasini shakllantiradi. O‘quvchilarning asosiy vazifasi o‘qishdan iborat. Shuning uchun sinf rahbari dastavval bolalarning o‘qishda o‘quvchilarning o‘zaro ga qanday munosabatda ekanliklarini, o‘zlarini darsda qanday tutishlarini, bir-biriga sidqidildan yordam berish yoki bermasligini kuzatadi va kerakli tadbirlarni qo‘llaydi. Maktab o‘quvchilarining bilimga qiziqishi ularning hayotiy ehtiyojlariga bevosita bog‘liqdir. Maktab hovlisidagi bog‘, tokzor, issiqxonada o‘tkaziladigan amaliy jarayon - daraxtlarni butash, ularga payvand solish, tok kesish, daraxt o‘tqazish, issiqxonalarda pomidor, sabzavotlar yetishtirish qoidalari o‘quvchilarda katta qiziqish uyg‘otadi. Bilimga bo‘lgan qiziqishni shakllantirish va o‘stirishda sinflarni, o‘quv xonalarini va maktab binosini jihozlash ham katta ahamiyat kasb etadi. O‘quvchilarda bu jarayon turli qarashlar, did, dunyoqarashni shakllantiradi, estetik zavq uyg‘otadi, tegishli ma’lum sohalarga havas uyg‘otadi. Shuningdek, tadbirlar yoki sayohatlar orqali ham ijtimoiy faol fuqarolikni tarbiyalash mumkin. 15 jamiyatda to‘plangan ma’lumotlar yosh, psixologik xususiyatiga ko‘ra qiziquvchan, har qanday holat, voqelik, hodisa, jarayonning mohiyatini anglashga intiluvchi yoshlar tomonidan tinimsiz ravishda o‘zlashtiriladi. O‘z mohiyatiga ko‘ra tizimsiz ravishda o‘zlashtirilgan ma’lumotlar shunchaki axborot bo‘lib, ular bilim sanalmaydi. Uchinchidan, yoshlarning hali xayotiy tajribaga, barqaror ma’naviy-axloqiy tamoyillarga ega bo‘lmay turib, haddan tashqari katta hajmdagi “axborot maydoni”dan uzluksiz ravishda ma’lumotlarni o‘zlashtirishlari ortiqcha yuklamalarga ega bo‘lishlariga olib keladi. Katta miqdordagi yuklama esa o‘z- o‘zidan inson miya faoliyatida ma’lumotlarni qabul qilish, ularni o‘zlashtirish, qayta ishlashda zo‘riqishni yuzaga keltiradi. Ruhiy zo‘riqish o‘z navbatida tushkunlikni keltirib chiqaradi. Tushkunlikning doimiy rivojlanishi esa asab tizimi kasalliklarining yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi I . O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasini egallash ham boshlang‘ich sinflarda muhim ahamiyatga ega. O‘zini-o‘zi anglashning rivojlanishi har bir bolada o‘ziga xos tarzda kechadi. Dunyoning rivojlangan davlatlaridan biri bo‘lgan AQSH pedagogikasidagi ta’limotda ham quyidagilarni ko‘rish mumkin: -bolani o‘z kuchi, imkoniyatiga ishonch ruhida tarbiyalash; -o‘quvchining eng kichik shaxsiy imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish uchun kurash; -bolani kamsitmaslik, insoniy qadriyatlarni va g‘ururini erga urmaslik; - o‘quvchining ilk davridanoq kasb-korga yo‘naltirish, Vataniga faxr va iftixor ruhida tarbiyalash. Shuningdek, o‘qituvchi yo‘naltiruvchi rol o‘ynaydi va asosiy maqsad intellektni mashq qildirish va mantiqiy fikrlashga o‘rgatishdir. Ma’lumki, bola bilimga qiziqmasdan turib, o‘qishga intilmaydi, muvaffaqiyatli o‘qiy olmaydi. Bolada o‘z kuchiga va qobiliyatiga ishonch hosil etish, o‘qishga jalb etish, ilk yutuqlari uchun rag‘batlantirish, ayniqsa, 13 ahamiyatlidir. Boladagi o‘qishga qiziquvchanlik qiyinchiliklarni yengishga, faolligini oshirishga, ishonch uyg‘otishga va mustaqilligi kamol topishiga olib keladi. Sinf rahbarlarining madaniyat darajasining kengligi, pedagogik odob talablariga rioya qilishi, har bir bola shaxsini inson sifatida hurmat qilishi bilan unga nisbatan talabchanlikni unutmaslik, tashkilotchilik malakalariga ega bo‘lishi, o‘z malakasini tinimsiz oshirib borish bilan ishga ijodiy yondashish talab qilinadi. O‘zini-o‘zi anglashning rivojlanishi bolaning bilish va motivatsion sohalari shakllanishi bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. Mana shu sohalarning rivojlanib borishi natijasida bola ham o‘zini, ham o‘zi egallab turgan vaziyatni anglashga qodir bo‘la boshlaydi, ya’ni unda o‘zining ijtimoiy "men"ini anglash shakllanadi. Bu hodisa bolaning keyingi yosh bosqichiga o‘tishida muhim rol o‘ynaydi. Bu davrda bolalarda ixtiyoriy harakatlar rivojlanishi bilan birga irodaviy jarayonlar ham ko‘rina boshlaydi (maqsad qo‘yish, yo‘1-yo‘riq hamda vositalarni belgilash, qarorga kelish va qarorni ijro etish). Bolalar irodaviy harakatlarini o‘stirish va mustahkamlashda ularni mehnat mashg‘ulotlariga jalb qilishning ham ahamiyati kattadir. Bolalarga biron mehnat topshirig‘i berilsa, ular ayni chog‘dagi o‘zlarining mayl-xohishlarini yengib, mehnat topshiriqlarini o‘z vaqtida bajarishga intiladilar. Bolalardagi irodaviy harakatlami rivojlantirish maqsadida ularni o‘z- o‘ziga xizmat qilish, sinfda navbatchilik qilish, gullarni parvarish qilish va tabiat burchaklarida navbatchilik qilish kabi mehnat turlariga jalb qilish zarur. Bunda faqat mehnat topshiriqlari berish bilangina cheklanib qolmay, balki bolalarning bu topshiriqlarni qanday bajarayotganliklarini ham tizimli ravishda tekshirib, nazorat qilib turish lozim. Ana shunday qilgandagina bolalarda javobgarlik hissi yuzaga keladi. Bundan tashqari bolalarda ijtimoiy motivlarning ta’siri bilan bir qator irodaviy sifatlar, ya’ni qat’iylik, mustaqillik, tashabbuskorlik, dadillik kabi sifatlar 14 KIRISH ..................................................................................................................... 3 I BOB BOSHLANG‘ICH SINFLARDA MATEMATIKA O‘QITISHDA KOMPETENSIYAVIY YONDASHUV O‘QUV DASTURI TAHLILI 1.1 . Boshlang‘ich sinflarda matematika fanidan kompetensiyaviy yondashuv ning maqsadi va vazifalari................................................................................................. 5 1.2. Matematika o‘qitishda kompetensiyaviy yondashuv...................................... 10 II BOB BOSHLANG‘ICH SINFLARDA M А T Е M А TIK А NI O‘QITISHNI ILMIY JIHATLARI 2.1. Umumta’lim maktablari kompetensiyaviy yondashuv o‘quv rejasining tahlili........................................................................................................................ 17 2.2. Umumta’lim fanlari bo‘yicha Davlat Ta’lim Standartlari............................... 23 XULOSA ................................................................................................................ 26 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .............................................................. 27 Kirish 2 yuritishda tayanch va fanga oid kompetensiyalar quyidagicha yozilishi tavsiya qilinadi: 4 TK - tayanch kompetensiyalar 1. TK1 - kommunikativ kompetensiya 2. TK2 - axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi 3. TK3 - o‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi 4. TK4 - ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi 5. TK5 - milliy va umummadaniy kompetensiya 6. TK6 - matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish hamda foydalanish kompetensiyasi FK - fanga oid kompetensiyalar 1. FK1 - matematika mazmuniga oid umumiy kompetensiya 2. FK2- kognetiv kompetensiya O‘quvchilarda shakllantiriladigan tayanch kompetensiya elementlari: Kommunikativ kompetensiya: A1 matematikaga oid atamalarning ma’nosini tushunib, to‘g‘ri o‘qiy olish; so‘z va gaplarni bog‘lagan holda o‘z fikrini aniq va ravshan ifodalay olish; fikrni mantiqiy izchillikda ifodalay olish; matematik matn ma’nosini qayta so‘zlab bera olish; matematik qoidalarni yoddan ayta olish. matematikaga oid audiomatn, videotasvirlarni tinglab tushuna olish, tegishli munosabat bildira olish. A1+ matematikaga oid audiomatn, videotasvirlarni tinglab tushuna olish, mazmunini aytib bera olish. Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi: A1 tavsiya etilgan media manbalardan axborotni izlab topa olish, zarur bo‘lsa uni boshqa ko‘rinishlarga (matn, jadval, sxema va h.k.) o‘tkaza olish; diagrammalar, jadvallar, chizmalar ko‘rinishida berilgan statistik ma’lumotlarga asoslanib, turli obyekt va hodisalarni taqqoslay olish. uchta sonning o‘rta arifmetigini topa olish. axborotlarni statistik ma’lumotlar ko‘rinishlarning bir turidan boshqa ko‘rinishga o‘tkaza olish. 4 Umumiy o‘rta ta‘limning Davlat ta‘lim standartlari. Boshlang‘ich ta‘lim ―Ta‘lim taraqqiyoti jurnali, Toshkent ―Sharq, 1999, 7 – son 10 mazmun jihatdan yangi materialga bog‘liq bo‘lsa, uni tekshirish ham rnumkin. Agar uy vazifasi yangi mavzuga bog‘liq bo‘lmasa, yangi mavzuni o‘tishda o‘quvchilar uni qo‘llamasa, u holda yangi bilimlarni bayon qilish darsida uy vazifasini tekshirish shart emas. Shunday qilib darsning birinchi qisrni o‘quvchilarning faolligini va diqqatini yo‘naltirishga qaratilmog‘i lozim, bu bosqichga uncha ko‘p vaqt sarf qilmaslik kerak. O‘quvchilar diqqatini yo‘naltirish usullaridan yana biri darsning mavzusi va maqsadini aniq tushunarli e’lon qilishdir. Bunda albatta o‘quvchilarning qiziqishini orttirish va muammoli vaziyat yaratish zarur. Masalan: o‘quvchilar faqat hisoblashning og‘zaki usuli bilan tanish bo‘lsalar, ularga ikkita uch xonali sonlarni qo‘shish tavsiya qilinsa, bunday holatda o‘quvchilar o‘zlarining ortiqcha bilim va malakalarini qo‘llaydilar. O‘quvchilar rna’lum qiyinchiliklardan o‘tadilar. Shunday qilib, oldindan o‘rganilgan hisoblash jarayonlari bilan bu misolni bajarish qiyin emasligiga ishonch hosil qiladi. Ta’lim tizimini modernizatsiyalashning hozirgi bosqichi o‘qituvchining kasbiy tayyorgarligi, uning pedagogik mahorati, kompetentligi, eridusiyasi, intellektualligi va umumiy pedagogik mahoratiga yuqori talablarni qo‘ymoqda. Bu holatning yuzaga kelishi esa, respublika ta’lim tizimida insonparvarlik, shaxsga yo‘naltirilgan o‘qitish, kasbiy tayyorgarlikda kompetentli yondoshuv g‘oyalariga o‘tishdan kelib chiqmoqda. Ta’limda asosiy ustuvorlik ta’lim oluvchi shaxsi, shaxslararo munosabatlarni o‘zgartirib, zamonaviy o‘qitish va pedagogik texnologiyalarni qo‘llagan holda jarayonni shunday boshqarish kerakki, ta’lim oluvchi nafaqat o‘qitish ob’yekti, balki sub’yekti ham bo‘lishiga asoslangan shaxsning shakllanishiga beriladi. Shu bois, bo‘lajak o‘qituvchining kasbiy va shaxsiy shakllanishiga yordam beruvchi pedagogik vositalarni aniqlash muhim ahamiyatga ega bo‘lmoqda. Olingan bilimlar, texnika va texnologiyalarning tez eskirishi va yangilanishi o‘qituvchi oldiga doimiy ravishda o‘z malakasini oshirish, fan, texnika, madaniyat va ilg‘or pedagogik tajribalarning zamonaviy yutuqlariga ega bo‘lish masalasini qo‘ymoqda. Amaliyotning ko‘rsatishicha, o‘quv reja va dasturlarni takomillashtirish har doim ham o‘quv jarayonining samarasini 19 О ’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA О ’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI “PEDAGOGIKA” KAFEDRASI Sirtqi ta’lim О ’zbek tili va adabiyoti ta’lim y о ’nalishi “ Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitishda kompetensiyaviy yondashuv o‘quv dasturi tahlili ” mavzusidagi KURS ISHI Ilmiy Rahbar: “Pedagogika” kafedrasi ________________________________ (imzo) Toshkent-2024 MUNDARIJA 1 yuklamalari hajmiga hamda ta’lim sifatiga qo‘yiladigan talablardan iborat bo‘lib, u quyidagilardan tashkil topadi: Davlat ta’lim standarti talablariga rioya qilish ustidan nazoratni amalga oshirishning maqsadi — davlat ta’lim standarti talablarini bajarish darajasini aniqlash, zarur chora-tadbirlarni amalga oshirish asosida ta’lim sifatini ta’minlashdan iborat. 6 Davlat ta’lim standarti talablariga rioya qilish ustidan nazorat O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan quyidagi ko‘rinishlarda amalga oshiriladi: davlat ta’lim standarti talablari asosida barcha umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida o‘quvchilar egallashi lozim bo‘lgan malaka talablariga baho berish; tayanch o‘quv reja va o‘quv dasturlarining bajarilishini tahlil qilish; umumiy o‘rta ta’lim muassasasida davlat ta’lim standartlari talablari bajarilishi va ta’lim sifatiga ta’sir etuvchi omillarni, foydalanilgan pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining natijaviyligini tahlil qilish. Umumiy o‘rta ta’lim sifatini nazorat qilishning turlari quyidagilardan iborat: ichki nazorat — O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan tartib asosida umumiy o‘rta ta’lim muassasasining monitoring guruhi tomonidan amalga oshiriladi; tashqi nazorat — ta’lim sohasidagi vakolatli davlat organlari, hududiy xalq ta’limi boshqaruvi organlari tomonidan amalga oshiriladi; davlat-jamoatchilik nazorati — qonun hujjatlarida belgilangan tartibda hududiy xalq ta’limi boshqaruvi organlari va nodavlat notijorat tashkilotlar hamkorligida amalga oshiriladi; milliy va xalqaro darajada baholash — Hukumatning tegishli qarori hamda xalqaro shartnomalar asosida xalq ta’limi boshqaruvi organlari, nodavlat notijorat tashkilotlar va xalqaro tashkilotlar hamkorligida amalga oshiriladi. 6 Jumay е v M.E. Tadjiyeva Z.G‘. Boshlang‘ichsinflarda mat е matika o‘qitish m е todikasi. (O O‘Y uchun darslik.) Toshk е nt. “Fan va texnologiya”, 2005 yil. 24 1.2. Matematika o‘qitishda kompetensiyaviy yondashuv Ushbu o‘quv dasturida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida shakllantiriladigan tayanch va fanga oid kompetensiyalar kiritilgan. Shuningdek, me’yoriy hujjatlarni 9 maqsadga erishish uchun qat’iyat va irodani tarbiyalaydi, algoritmik tarzdagi tartib-intizomlilikni ta’minlaydi va tafakkurini kengaytiradi. Matematika olamni bilishning asosi bo‘lib, tevarak-atrofdagi voqea va hodisalarning o‘ziga xos qonuniyatlarini ochib berish, ishlab chiqarish, fan-texnika va texnologiyaning rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Boshlang‘ich ta’limning Matematika fani o‘quv dasturi o‘quvchilarda kompetensiyalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan Davlat ta’lim standarti talablaridan kelib chiqib tuzildi. Boshlang‘ich ta’limda matematika fanini o‘qitishning asosiy maqsadi: o‘quvchilarda kundalik faoliyatda qo‘llash, fanlarni o‘rganish va ta’lim olishni davom ettirish uchun zarur bo‘lgan matematik bilim va ko‘nikmalar tizimini shakllantirish va rivojlantirish; jadal taraqqiy etayotgan jamiyatda muvaffaqiyatli faoliyat yurita oladigan, aniq va ravshan, tanqidiy hamda mantiqiy fikrlay oladigan shaxsni shakllantirish; milliy, ma’naviy va madaniy merosni qadrlash, tabiiy-moddiy resurslardan oqilona foydalanish va asrab-avaylash, matematik madaniyatni umumbashariy madaniyatning tarkibiy qismi sifatida tarbiyalashdan iborat. Boshlang‘ich ta’limda matematika fanini o‘qitishning asosiy vazifalari: o‘quvchilar tomonidan matematik tushunchalar, xossalar, shakllar, usullar va algoritmlar haqidagi bilim, ko‘nikmalar egallanishini ta’minlash; inson kamoloti va jamiyat taraqqiyotida matematikaning ahamiyatini anglash, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, kundalik hayotda matematik bilim va ko‘nikmalarni muvaffaqiyatli qo‘llashga o‘rgatish; o‘quvchilarning individual xususiyatlarini rivojlantirgan holda, mustaqil ta’lim olish ko‘nikmalarini shakllantirish; fanlar integratsiyasini inobatga olgan holda o‘quvchilarda, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni, kreativlikni shakllantirish hamda ongli ravishda kasb tanlashga yo‘naltirishdan iborat. Amaliy-tajriba va sinov mashqlarida matematika darslarda kundalik faoliyatda shaxsiy, oilaviy va iqtisodiy vaziyatlarga, jumladan, tejamkorlikka, mehnatni yengillashtirishga va unumdorligini oshirishga, savdo- sotiq bilan bog‘liq bo‘lgan masalalar yechilishi lozim. 8 Kurs ishining og zaki bayoni bo yicha komissiya tomonidan baholanishiʻ ʻ (kurs ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________ Jami ball_______________________ Komissiya raisi _____________________ ____________________ (FISH) (imzo) Komissiya a’zosi ____________________ ____________________ (FISH) (imzo) Komissiya a’zosi _____________________ ____________________ (FISH) (imzo) 30 d) o‘quvchilarni matematik qonuniyatlar asosida real haqiqatlarni bilishga o‘rgatish. Bu yerda o‘quvchilarga real olamda yuz beradigan eng sodda hodisalardan tortib to murakkab hodisalargacha hammasining fazoviy formalari va ular orasidagi miqdoriy munosabatlarni tushunishga imkon beradigan hajmda bilimlar berish ko‘zda tutiladi. Kurs ishining predmeti: Maktab o‘quvchilari matematikasiga oid o‘quv materialini o‘rganishda texnologik yondashuvga asoslangan usullarini topish. 2 Kurs ishining tuzilish va hajmi . Kurs ishi kirish, asosiy qism ya’ni 4 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. I BOB BOSHLANG‘ICH SINFLARDA MATEMATIKA O‘QITISHDA KOMPETENSIYAVIY YONDASHUV O‘QUV DASTURI TAHLILI 2 Umumiy o‘rta ta‘limning Davlat ta‘lim standartlari. Boshlang‘ich ta‘lim ―Ta‘lim taraqqiyoti jurnali, Toshkent ―Sharq, 1999, 7 – son 4 Umumiy o‘rta ta’lim muassasasi o‘quvchilarining bilimi sifatini nazorat qilishning reyting tizimi tartibi O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi hamda Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Davlat test markazi tomonidan tasdiqlanadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga matematikani muvaffiqiyat bilan o‘qitish uchun mehnat faoliyatini boshlovchi o‘qituvchi matematika o‘qitishning ishlab chiqilgan tizimini, ya’ni boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasini egallagan bo‘lishi va shu asosda mustaqil ravishda ijodiy ishga kirishishi kerak. «Metodika» grekcha so‘z bo‘lib, «metod» degani yo‘l demakdir. Matematika metodikasi pedagogika fanlari tizimsiga kiruvchi pedagogika fanining tarmog‘i bo‘lib, jamiyat tomonidan qo‘yilgan o‘qitish maqsadlariga muvofiq matematika qonuniyatlarini matematika rivojining ma’lum bosqichida tadqiq qiladi. Xulosa Ta’limning yuqori sifatini ta’minlash talabi unga erishish darajasini o‘z vaqtida va ob’ektiv baholash zarurligini ob’ektiv ravishda taqozo etadi. Bu holat o‘quv faoliyati jarayoni va natijalarini nazorat qilishning tashkiliy-uslubiy va psixologik- pedagogik jihatlarini o‘rganish muammosini dolzarblashtiradi. 25 6. O‘quv mehnatida muayyan rejimga itoat etish. Bu o‘quv mehnatini o‘quvchining dam olishi bilan to‘g‘ri almashtirib borilishidir. 7. O‘qishda o‘rtoqlarcha o‘zaro yordam uyushtirish. O‘rtoqlarcha o‘zaro yordam sinfda ulgurmovchilikning oldini oladi, sinf jipsligini oshiradi, jamoatchilik ruhining shakllanishiga olib keladi. 8. Sinf o‘qituvchilari bilan hamkorlik. Sinf rahbari ta’lim-tarbiyaviy ishlarni yakka o‘zi emas, balki shu sinfda dars beruvchi boshqa o‘qituvchilar bilan hamkorlikda olib boradi. Sinf o‘qituvchisining asosiy vazifasi har bir o‘quvchini mantiqiy fikrlashga o‘rgatishdan iboratdir. Ayniqsa, bolalarda o‘qish qiyinchiliklarini yengish, tushunib o‘qish va kitob bilan mustaqil ishlash, uy vazifalarini bajarishda rioya qilishi lozim bo‘lgan intizom, olgan bilimlarini amalda qo‘llash kabi zarur sifatlarni shakllantirish katta ahamiyatga egadir. O‘quvchilarni o‘quv mehnatida muayyan rejaga itoat etishga o‘rgatish orqali ham boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining o‘zlashtirish sifatini os hirish mumkin. 2.2. Umumta’lim fanlari bo‘yicha Davlat Ta’lim Standartlari kompetensiya — mavjud bilim, ko‘nikma va malakalarni kundalik faoliyatda qo‘llay olish qobiliyati. 22 Kurs ishining dolzarbligi: Bugungi z amonaviy ta’limda ta’lim muassasalardagi o‘qitish sifatini ta’minlashga qaratilgan tizimli islohotlar zamirida bo‘lajak o‘qituvchilarning kasbiy mahorati, ularning zamonaviy ta’lim va innovatsion texnologiyalar, ilg‘or xorijiy tajribalarni o‘zlashtirish borasidagi zamonaviy bilim, ko‘nikma va malakalarini rivojlantirish dolzarb vazifalardan sanaladi. Mamlakatimizda pedagog kadrlarni tayyorlash jarayonini modernizatsiyalash, sohadagi zamonaviy rivojlanish tendentsiyalari, ilg‘or xorijiy tajribalar va innovatsion yondashuvlar asosida ta’lim mazmuni va o‘qitish sifatini takomillashtirish muhimligi sababli u davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan. 1 Kurs ishining maqsadi: Uzoq vaqt va vaqt o‘tgach, matematikaning roli faqat akademik sohaga ishlab chiqildi. Ammo hozirgi vaqtdamatematikaning roli faqat akademik soha bilan cheklanmasdan,balki texnologiya va sanoat maydoniga kirdi. Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat: a) o‘quvchilarga ma’lum bir dastur asosida matematik bilimlar tizimini berish. Bu bilimlar tizimi matematika fani to‘g‘risida o‘quvchilarga yetarli darajada ma’lumot berishi, ularni matematika fanining yuqori bo‘limlarini o‘rganishga tayyorlashi kerak. Bundan tashqari, dastur asosida o‘quvchilar o‘qish jarayonida olgan bilimlarining ishonchli ekanligini tekshira bilishga o‘rganishlari, ya’ni isbotlash va nazorat qilishning asosiy metodlarini egallashlari kerak b) o‘quvchilarning og‘zaki va yozma matematik bilimlarini tarkib toptirish. Matematikani o‘rganish o‘quvchilarning o‘z ona tillarida xatosiz so‘zlash, o‘z fikrini aniq, ravshan va lo‘nda qilib bayon eta bilish malakalarini o‘zlashtirishlariga yordam berishi kerak. Bu degan so‘z o‘quvchilarning har bir matematik qoidani o‘z ona tillarida to‘g‘ri gapira olishlariga erishish hamda ularni ana shu qoidaning matematik ifodasini formulalar yordamida to‘g‘ri yoza olish qobiliyatlarini atroflicha shakllantirish demakdir; 1 Umumiy o‘rta ta‘limning Davlat ta‘lim standartlari. Boshlang‘ich ta‘lim ―Ta‘lim taraqqiyoti jurnali, Toshkent ―Sharq, 1999, 7 – soni 3 oshirishga yordam beravermaydi. Real amaliy faoliyat talablaridan ajralgan holda, o‘quv jarayoniga rasmiy yondoshuv bo‘lajak o‘qituvchi kasbiy kompetentligining rivojlanishiga xalaqit beradi. I.G. Lipatnikovaning ta’kidlashicha, hozirgi zamon maktabi pedagogika oliy ta’lim muassasasidan paydo bo‘lgan muammolarni hal etish yo‘llarini tanqidiy baholash va topish, holatni tahlil qilish, o‘z faoliyatini adeakvat o‘zgartirish, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari vositalarini qo‘llash, axborotlarni topish, qo‘llash va tanlashni bilishga qodir matematika o‘qituvchisini kutmoqda. Qayd etilgan muammolarni hal etish usullaridan biri sifatida bo‘lajak matematika o‘qituvchilarida kasbiy yo‘nalganlikni oshirishni taklif etamiz. U quyidagilardan iborat: - talabalarning bo‘lajak kasbiy faoliyatini anglash uchun sharoitlar yaratish; - bo‘lajak kasbga muvaffaqiyatli ega bo‘lish uchun zarur shaxsiy sifatlarni rivojlantirishga alohida e’tibor berish; - har bir talabada mavjud kasbiy ahamiyatli sifatlarning rivojlanish darajasini aniqlash va individual ta’lim trayektoriyalarini qurish. Oliy ta’limning zamonaviy tizimda bitiruvchining ma’lumoti sifatining asosiy ko‘rsatkichi uning kasbiy kompetentligidan iboratligi bilan tavsiflanadi. Psixologik lug‘atlarda pedagogning kasbiy kompetentligi muvaffaqiyatli kasbiy faoliyat, uning ahamiyati va uni amalga oshirishda qo‘llaniladigan bilim va ko‘nikmalar to‘plami bilan aniq maxsus masalalarga munosabat sifatida ta’riflanadi. Matematika o‘qituvchisining kasbiy kompetentligi quyidagi komponentlardan iborat: mazmunli (maxsus matematik bilimlarga egalik), texnologik (matematika o‘qitish usullariga egalik), shaxsiy (shaxsning ayrim xususiyatlariga egalik). Matematika o‘qituvchisi kasbiy tayyorgarligining yangi sifatiga ega bo‘lish uchun matematika o‘qitish nazariyasi va metodikasi kursining nazariy asoslari va uni qurishning qo‘shimcha tadqiqotlari zarur. Ular bo‘lajak matematika o‘qituvchisi mahoratining shakllanishiga va umumiy pedagogik madaniyatini takomillashtirishga yordam beradi. Predmetli tayyorgarlikning kasbiy yo‘naltirilganligini oshirish asosida kasbiy kompetentlikni shakllantirish masalasini amalga oshirish ta’lim jarayoniga kasbiy faoliyat elementlari, kasbiy tajribalarni kiritish, o‘qitish usullari va shakllarini o‘zgartirish 20 yo‘li bilan hal etilishi mumkin. Matematika o‘qitish nazariyasi va metodikasi kursining bo‘lajak o‘qituvchilarda refleksiv predmetli faoliyat asosida reproduktiv va lokal modellashtiruvchi xarakterli amaliy bilimlarini shakllantirish, rivojlantirish, o‘quv va kasbiy faoliyat motivlarini shakllantirish kabi maqsadlari bo‘lajak pedagogning kompetentligiga bevosita dahldor hisoblanadi. Bu maqsadlardan esa, kursning quyidagi vazifalari kelib chiqadi: - bo‘lajak matematika o‘qituvchisida kasbiy sifatlarni tarkib toptirish; - talabalarda matematika o‘qitish nazariyasi va metodikasi kursining asosiy tushunchalari haqida tasavvurni shakllantirish; - talabalarda o‘quv materialini bayon qilish usullari va o‘quv mashg‘ulotlarini tashkil etish shakllarini mustaqil ajratish va tahlil qilish qobiliyatini shakllantirish; - talabalarning o‘quv materialini o‘qitishning turli usullari orqali taqdim etishni bilishni rivojlantirish; - bo‘lajak pedagogning tadqiqotchilik qobiliyatlarini ta’lim jarayoniga faol kiritish yo‘li bilan rivojlantirish. O‘zlashtirishning past bo‘lishi, aksariyat hollarda, o‘quvni tizimli va rejali olib borish iqtidori va ko‘nikmasining bolalarda shakllanmaganligidan kelib chiqadi. Sinf rahbarining va fan o‘qituvchilarining asosiy vazifasi har bir o‘quvchining faoliyatini quyidagi shartlar asosiga qurish bilan bog‘liq: 1. Faoliyatni reja asosiga qurish. 2. Qunt bilan ishlash. 3. Pala-partishlikka yo‘l qo‘ymaslik, saranjomlikka o‘rganish. 4. Bilim sifatini oshirish. 5. Qiyinchiliklarni yengish. 21 Milliy va umummadaniy kompetensiyani shakllantirishda boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining axloqiy obro‘si g‘oyat darajada yuqori bo‘lishi muhim ahamiyat kasb etadi. O‘qituvchi ana shundagina tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishga ega bo‘ladi. O‘qituvchining shaxsiy fazilatlari, ma’naviy qiyofasi o‘quvchilar ongining va xulqining shakllanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. O‘qituvchi uchun malaka va ko‘nikmalarga ega bo‘lishning o‘zi yetarli emas. U o‘z tarbiyaviy faoliyatida yuksak darajadagi insonparvarlik fazilatlari, o‘z ishiga sadoqati, intizomi, odamiyligi, axloqiy sifatlari bilan ham ta’sir kuchiga ega. Chunki, o‘qituvchilik qobilyati juda ko‘p sifatlarni: chuqur bilim, keng fikrlilik, ishga jon dildan ko‘ngil qo‘yish, bolalarga bo‘lgan cheksiz muhabbat, muomala, nazokatlilik, qalb yoshligi, serzavq temperament, oqil va adolatlilik namunasi, alohida nazokat, sipolik va vazminlik kabi fazilatlarning bo‘lishini taqozo qiladi. II BOB BOSHLANG‘ICH SINFLARDA M А T Е M А TIK А NI O‘QITISHNI ILMIY JIHATLARI 2.1. Umumta’lim maktablari kompetensiyaviy yondashuv o‘quv rejasining tahlili 16 Bilimlarni baholashning reyting tizimi bilan bir qatorda, eng ko‘p qo‘llaniladigan o‘quvchilar bilimini test sinovi. Test nazorati bir vaqtning o‘zida butun guruh talabalarining bilimlarini tekshirishni ta’minlaydi va ularning har bir darsga tayyorlanish motivatsiyasini shakllantiradi, ularni intizomga soladi. Oliy kasbiy ta’limning iqtisodiy mutaxassisliklari bo‘yicha maxsus fanlar bo‘yicha bilimlarni test nazorati va reyting tizimidan foydalanish nazoratning eng samarali zamonaviy usullari hisoblanadi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. Mirziyoyev Sh. “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmon.T. 2016 yil 7 fevral 2. Abdullayeva B. Bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining axborot kompetentligini rivojlantirishga yo‘naltirilgan tayyorgarliginig mazmuni / 27 Baholash tizimi — davlat ta’lim standarti bo‘yicha umumiy o‘rta ta’limning malaka talablarini o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilishi darajasini hamda umumiy o‘rta ta’lim muassasasining faoliyati samaradorligini aniqlaydigan mezonlar majmuidan iborat. O‘zbekiston Respublikasida davlat ta’lim standartini joriy etish, muvofiqlashtirish, unga metodik rahbarlik qilish O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan amalga oshiriladi. Davlat ta’lim standartini joriy etish, shu jumladan, umumta’lim fanlari bo‘yicha ta’lim mazmuni va sifatiga qo‘yiladigan minimal talablarni, umumiy o‘rta ta’lim muassasalari bitiruvchilariga qo‘yiladigan malaka talablarini tasdiqlash pedagogik tajriba-sinov ishlari muvaffaqiyatli yakunlanib, ularga ekspert baho berilgach amalga oshiriladi. Pedagog kadrlar salohiyati hamda moddiy-texnika bazasi yetarli bo‘lgan umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida Qoraqalpog‘iston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi, Toshkent shahar xalq ta’limi bosh boshqarmasi va viloyatlar xalq ta’limi boshqarmalarining ruxsati bilan umumiy o‘rta ta’lim muassasalarining pedagogik kengashlariga dars jadvalini tuzishda tayanch o‘quv rejadagi umumiy soatlar hajmidan oshmagan holda, ma’lum bir fanlarni chuqurlashtirib o‘qitish maqsadida 15 %gacha o‘zgartirish kiritish huquqi beriladi. 5 Umumiy o‘rta ta’limning o‘quv dasturi (keyingi o‘rinlarda — o‘quv dasturi deb ataladi) tayanch o‘quv rejaga muvofiq o‘quv fanlarining sinflar va mavzular bo‘yicha hajmi, mazmuni, o‘rganish ketma-ketligi va shakllantiriladigan kompetensiyalari belgilangan hujjat hisoblanadi. O‘quv dasturi O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi. Umumiy o‘rta ta’limning malaka talablari umumta’lim fanlari bo‘yicha ta’lim mazmunining majburiy minimumi va yakuniy maqsadlariga, o‘quv 5 Jumay е v M.E. Tadjiyeva Z.G‘. Boshlang‘ichsinflarda mat е matika o‘qitish m е todikasi. (O O‘Y uchun darslik.) Toshk е nt. “Fan va texnologiya”, 2005 yil. 23 Matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish hamda foydalanish kompetensiyasida o‘quv mehnatiga ongli munosabatda bo‘lishlik ta’limning ijtimoiy, o‘qishning shaxsiy ahamiyatini tushunish demakdir. Odatda muammoli vaziyat vujudga kelganda odam favqulodda hech kutilmagan, notanish, tushunilishi murakkab bo‘lgan, noma’lum narsa va hodisalar bilan uchrashadi. Aqliy zo‘r berish natijasida iroda sifatlarini ishga solish orqali munozarali vaziyat anglashilgan masalaga aylanadi. Har bir darsdan turli xil didaktik maqsadlar ko‘zlanadi. Ular orasida bittasi bosh maqsad bo‘lib hisoblanadi va uni darsning asosiy didaktik maqsadi deyiladi. Har bir alohida darsning maqsadi darslar tizimining maqsadini aniqlab, uning yordamida o‘qitilayotgan mavzuning mazmunini o‘quvchilarga ochib beradi. Bu holda yangi tushunchalar bilan o‘quvchilami tanishtirish bo‘lsa, ikkinchi holda tanishtirilgan tushunchani kengaytirish va chuqurlashtirish, uchinchisida, biror malaka va ko‘nikmalami hosil qilish, to‘rtinchisida, bilim, malaka va ko‘nikmalami tekshirish va h.k. bajariladi. Har bir darsda yuqorida aytilganlaming bir nechtasi yoritilishi mumkin. O‘tilganiami takrorlash oidin o‘tilgan darslami yangi tizimga solish, shu bilan bilimlami tekshirishni o‘z ichiga oladi. Yangi materialni bayon qiliih har doim mashqlar bajarish bilan davom ettiriladi. Maktablar tajribasi darsning ma’lum tizimini yaratdiki, ko‘pchitik o‘qituvchilar bu tizimga rioya qilib, ma’lum yaxshi natijalarga erishmoqda. Odatda darsning boshida uy vazifasi tekshiriladi yoki o‘tgan mavzu takrorlanadi, so‘ngra o‘tgan mavzu yuzasidan savol-javob o‘tkaziladi. Shundan keyin yangi material bayon etiladi va uni mustahkamlash uchun o‘quvchilarga misol va masalalar yechdiriladi yoki nazorat savollari beriladi. Dars oxirida uyga vazifa to‘g‘risida ko‘rsatrnalar beriladi. Ba’zan, bu rnaqsadlardan bittasiga bag‘ishlanishi mumkin. Ana shu bitta rnaqsadni darsning asosiy didaktik maqsadi deyiladi va boshqalar unga bo‘ysinadi. Boshlang‘ich sinflarda matematikadan quyidagi dars turlarini ko‘rsatish rnumkin. a) o‘quvchilami yangi tushunchalar bilan tanishtirish, yangi bilim va ko‘nikmalami 17 muloqotda muomala madaniyatiga amal qilishni, hamkorlikda jamoada samarali ishlay olish layoqatlarini shakllantirish ham o‘z o‘rniga ega. Umuman maktab o‘quvchisining asosiy natijalari bu ish qanchalik muvaffaqiyatli o‘tishiga bog‘liq bo‘ladi. Ulg‘ayayotgan kishining hayotdagi mavqeyini shakllantirishda, uning hayot yo‘lini belgilashda, o‘z vazifasini anglatishda o‘qituvchining bolalar jamoasini barpo etish yuzasidan olib boriladigan faol va qat’iy faoliyati zarur hisoblanadi. Demak, bola kommunikativ kompetensiyani egallashi orqali uning nutqi, muomala-munosabat va bilish darajasi oshib boradi. Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasida ta’lim samaradorligini oshirishda zamonaviy axborot texnologiyalari, kompyuter va kompyuter tarmoqlari negizida ta’lim jarayonini axborotlar bilan ta’minlashni rivojlantirish uchun texnika va texnologiyani bilish va ulardan foydalana olish, funksiyalari va strukturasini bilishi, texnologiyalarini joriy eta olishi talab qilinadi. Zamonaviy sharoitda shaxs tomonidan ozlashtiriladigan axborotlarning asosiy manbalari - davriy matbuot (gazeta, jurnal va b.), audiovisual ommaviy axborot vositalari (radio, televideniya), ovozli va video yozuvlar, axborot-kommunikatsion vositalar (kompyuter tizimi, internet), reklama va hokazolar sanaladi. Ushbu axborot manbalari bilan to‘g‘ri ishlashni o‘rganish uchun ham axborotlar bilan ishlash kompetensiyasini shakllantirishimiz lozim. Zero, bugungi taraqqiyot asrida bolalarni bu kabi vositalardan cheklashning imkoni yo‘q. Shuni ham unutmaslik kerakki, global axborotlashuv sharoitida haddan tashqari katta hajmdagi axborotga egalik shaxsga ta’lim berish jarayonini qiyinlashtiradi. Bu qiyinchilik shu bilan bog‘likki, birinchidan, yosh avlod katta hajmdagi “axborot maydoni” - rang-barang ma’lumotlarga duch keladi. Yosh xususiyatiga ko‘ra esa voyaga etgunga, ma’lum darajada dunyoqarashga ega bo‘lgunga qadar shaxs uchun mavjud axborotlarning barchasi qiziqarli hisoblanadi. Biroq shuni alohida qayd etib o‘tish zarurki, barcha qiziqarli axborotlarning hammasi ham foydali, shaxs kamolotini ta’minlashga xizmat qiluvchi ma’lumotlar bo‘lavermaydi. Ikkinchidan, axborotlashgan 12 hosil qilish darslari (Bu darslarda hisoblash, grafik yoki masala yechish bilimlari hosil qilinadi); b) turli xil mashqlar yordamida yangi bilim, malaka, ko‘nikmalami mustahkamlash darslari; d) o‘tilganlami takrorlash, umumlashtirish darslari; e) keyingi bosqichda xatolaming oldini olish maqsadida mustaqil bilim, malaka va ko‘nikmalami tekshirish darslari. Har bir darsda turti xildagi didaktik maqsadlar amalga oshirilishi mumkin: uy vazifasini tekshirish; darsning va mavzuning maqsadini bayon qilish; oldin o‘tilganlami takrorlash bilan o‘quvchilarni yangi materialni o‘zlashtirishga tayyorlash; og‘zaki hisoblash uchun maxsus mashqlar, yangi materialni o‘rganish (darsning asosiy bo‘limi); bolalaming oldin o‘zlashtirilgan bilim va ko‘nikmalarini mustahkamlash; o‘rganilgan bilimlami hisoblash; mashq, bilim va malakalarni qo‘llash (darsning asosiy bo‘timi); o‘quvchilarni mustaqil ishlatish va uni tekshirish; oldin o‘zlashtirilgan materiallami takrorlash; uyga vazifa berish; darsni xulosalash. Darsning asosiy qismlarini turti xilda va turli metodlar bilan birga qo‘shib olib borish mumkin. O‘qituvchi dars rejasini tuzishda quyidagilarni e’tiborga olishi kerak. Dars qanday qismlardan iborat bo‘lishi, ularni qanday ketma-ketlikda joylashtirish, ular o‘rtasida o‘quv materialini qanday taqsimlash, bu qismlar bir-biriga qanday bog‘lanishda, ular darsning asosiy didaktik maqsadini amalga oshirishda yetarli miqdorda yordam berishini hisobga olishi kerak. Boshlang‘ich sinfda matematika darsining har bir qismi umumiy didaktik masalalarni bajarishga qaratilrnog‘i kerak. Darsning qismlari asosiy didaktik maqsadga qarab o‘zaro bog‘langan bo‘lishi kerak. Alohida dars turlarining tarkibini qarab chiqamiz. Masalan: o‘quvchilarni yangi tushunchalar bilan tanishtirish, yangi bilim va ko‘nikmalarni hosil qilish darslari. Darsning boris hi. Darsni maqsadga rnuvofiq shunday boshlash kerakki, barcha o‘quvchilarni, o‘quv vazifalarini faol bajarishga darhoI tortadigan bo‘lsin. Shu maqsadda uncha katta bo‘lmagan mustaqil ishlarni kartochkalarga yozib borish kerak, bu esa o‘quvchilardan masala shartini yozmasdan hisoblash natijalarinigina yozishni talab qiladi. Bunday mustaqil ishlar o‘quvchilarni yangi materialni o‘zlashtirishga tayyorlaydi. Darsning birinchi qisrnida agar uy vazifasi 18 Boshlang‘ich ta’limning dolzarb masalalari: muammo va yechimlar. Respublika ilmiy-amaliy anjumani materiallari. Jizzax, 2019 yil 6-bet. 3. Usmonov N.| , Xolboyeva G. va boshqalar. Boshlang‘ich ta’limda kompetentlikni rivojlantirish omillari. Toshkent. “Fan va texnologiya”, 2016. 152 bet. 4. Rustamova N. Media ta’lim va media madaniyat (umumiy o‘rta ta’lim muassasalari misolida). Toshkent. “Turon zamin ziyo”. 2016. 131 bet. 5. Tadjiyeva Z.G‘., Abdullayeva B.S., Jumayev M.E., Sidelnikova R.I., Sadikova A.V. Методика преподавания математики .–T.:Turon-Iqbol,2011. 336s. 6. Umumiy o‘rta ta’limning Davlat ta’lim standartlari. Boshlang‘ich ta’lim ―Ta’lim taraqqiyoti jurnali, Toshkent ―Sharq, 1999, 7 – soni 7. L.Sh.Levenberg va boshqlar. ―Boshlang‗ich sinflarda matematika o‗qitish metodikasi Toshkent ―O‗qituvchi 8. A.A.Skatkina ―Metodika prepodaveniya matematiki v sredney shkole. Moskav ―Prosveщeni. 9. N.U.Bikbaeva va boshqa. 1-4 sinflarda matematika I – IV qismlar. Toshkent ―O‘qituvchi 1992 yil. 10. M.Moro va boshqalar. ―Boshlang‗ich sinflarda matematika o‘qitishning metodikasi1995 yil. _______________________________________________ ta’lim yo nalishiʻ talabasi ______________________________________________________ning ____________________________________________mavzusidagi kurs ishiga RAHBAR XULOSASI 28 1.1. Boshlang‘ich sinflarda matematika fanidan kompetensiyaviy yondashuv ning maqsadi va vazifalari O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to‘g‘risida” gi qarori bilan bugungi kunda amalda foydalanilayotgan “Umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standarti va o‘quv dasturi (boshlang‘ich ta’lim:ona tili, o‘qish, matematika, tabiiyot (1-4-sinf)” 2017 yil 6-aprelda 187-son qaror bilan ijroga kiritildi. Unga ko‘ra davlat ta’lim standartining maqsadi va vazifalari sifatida quyidagilar belgilangan: Davlat ta’lim standartining maqsadi - umumiy o‘rta ta’lim tizimini mamlakatda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar, rivojlangan xorijiy mamlakatlarning ilg‘or tajribalari hamda ilm-fan va zamonaviy axborot- kommunikatsiya texnologiyalariga asoslangan holda tashkil etish, ma’naviy barkamol va intellektual rivojlangan shaxsni tarbiyalashdan iborat. Ko‘rinadiki, ushbu maqsad va vazifalarni amalga oshirish uchun tayanch kompetensiyalarni shakllantirishimiz zarur. Kompetensiya nima? Kompetensiyaviy yondoshuv deganda nimani tushunamiz? Dastlab shu savollarga javob berishimiz maqsadga muvofiqdir. Kompetensiya (lot. compete - erishayapman, munosibman, loyiqman) - 1) muayyan davlat organi (mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organi) yoki mansabdor shaxsning qonun, ustav yoki boshqa hujjat bilan belgilangan vakolatlari, huquq va burchlari doirasi; 2) u yoki bu sohadagi bilimlar, tajriba. Biz bu ta’riflarning ikkinchisiga to‘xtalamiz va kompetensiya tushunchasining avvaldan bizga ma’lum bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakaga yaqin tushuncha ekanligini anglaymiz. 5 Mavzu talaba tomonidan (mustaqil yozilganligi, amaliy ahamiyati, dolzarbligi, mazmunda keltirilgan ijobiy tomonlar va rejaning izchil yoritilganligi, mavzu to liq qamrab olinganligi) ______________________ʻ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ _________________________________________________________________ Ishdagi kamchiliklar_______________________________________________ _______________________________________________________________ __________________________________________________________________ Kurs ishining yoritilishi bo yicha rahbar tomonidan baholanishi (kurs ishiga ʻ ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________ KOMISSIYA XULOSASI Talaba tomonidan mavzuning og zaki bayoni(yoritib berishi, tushunchasi, ʻ savollarga to liq javob bera olishi, tahlillar keltirishi, xulosalar chiqara olishi) ʻ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ ______________________________________________________________ 29 Baholash - tinglovchilar tomonidan o‘quv dasturlari va o‘qitishning rahbar hujjatlari talablariga muvofiq bilim, ko‘nikma va ko‘nikmalarni o‘zlashtirish darajasini aniqlash. Lekin o‘quvchilarning bilimlarni o‘zlashtirishini nazorat qilish nafaqat o‘qituvchi, balki o‘quvchining o‘zi, ya’ni o‘z-o‘zini nazorat qilishi ham mumkin. Bilimlarni nazorat qilish talabalarning o‘quv va kognitiv faoliyati samaradorligini oshirishning muhim shartidir. Nazorat o‘quv materialini o‘zlashtirish hajmi, darajasi va sifatini aniqlashga, o‘rganishdagi muvaffaqiyatlarni, o‘quv jarayonida tuzatish uchun bilimlardagi kamchiliklarni aniqlashga, uning mazmuni, usullari, vositalari va tashkil etish shakllarini takomillashtirishga yordam beradi. Hozirgi vaqtda bilim, ko‘nikma va malakalarni nazorat qilishning quyidagi usullari qo‘llaniladi: og‘zaki, individual, kombinatsiyalangan va frontal so‘rovlar; yozma, grafik va amaliy ishlarni tekshirish; dasturlashtirilgan, standartlashtirilgan (mashina va mashinasiz) boshqaruv; o‘quv jarayonida o‘quvchilarni tizimli kuzatish. Nazoratning iqtisodiy fanlarini o‘rganish usullaridan biri talabalar bilimini baholashning reyting va test tizimlari hisoblanadi. Bilimlarni baholash uchun reyting tizimidan foydalanish bilimlarni monitoring qilish va baholashning asosiy tamoyillarini amalda qo‘llash imkonini beradi: xolislik, izchillik, ko‘rinish. Reytingni joriy etishning ijobiy natijalari ilmiy-tadqiqot va darsdan tashqari ishlarni faollashtirishni o‘z ichiga oladi, reyting tizimi sharoitida esa sababsiz ishdan bo‘shatishlar sonining sezilarli darajada kamayishi kuzatilmoqda. Reyting tizimi talabani fanlarni mustaqil o‘rganishga undaydi. Baholashning reyting tizimi talabaning individual xususiyatlarini hisobga olish uchun qulay shart-sharoitlar yaratadi, bilimlarni tizimli ravishda o‘zlashtirishga yordam beradi. Binobarin, talabaning qiziqishi va muvaffaqiyati oshadi, bu esa o‘quv jarayonini yanada samarali qiladi. 26 A1+ media manbalardan axborotni izlab topa olish, zarur bo‘lsa uni boshqa ko‘rinishlarga (matn, jadval, sxema va h.k.) o‘tkaza olish. O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi: A1 o‘quv masalasini (maqsadini) topa olish va ifodalay olish, qismlarga ajratish; masala yechimiga yaqinlashish darajasini baholay olish va zarur hollarda o‘z faoliyatini to‘g‘rilay olish; sodda kundalik vaziyatlarda mavjud bilim va ko‘nikmalarni qo‘llay olish; o‘qishga va yangi bilimlarni egallashga qiziqtirish; yo‘l qo‘yilgan xato va noaniqliklarni topa olish, ularni tuzatish hamda olingan natijalarni boshqalar foydalanishi uchun oson ko‘rinishda taqdim etish; A1+ masala yechish orqali real dunyodagi vaziyatlarga nisbatan o‘zining ijobiy estetik-emotsional munosabatini shakllantirish. Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi: A1 atrofdagilar bilan o‘zaro muloqot chog‘ida odob-axloq qoidalariga rioya qilish va guruhda ishlash; muammo va tushunmovchiliklar ro‘y bergan paytlarda o‘zini tutishi to‘g‘risida to‘g‘ri qaror qabul qilish. A1+ matematik qobiliyatini har bir insonning kundalik hayotda uchraydigan muammolarni hal qilish uchun ishlatish. Milliy va umuminsoniy kompetensiya: A1 zaminimizda yashab o‘tgan buyuk allomalarimizning matematikaga qo‘sh gan hissalarini tasvirlab berish; milliy bayramlarimizga oid sana va vaqtlarni bilish, ularni kundalik hayotda qo‘llash; jamoat joylaridagi odob-axloq qoidalari va an’analarni o‘zlashtirish. A1+ elementar hodisalarni matematik tilda ifodalash usullaridan foydalanish va bu usullar samarali ekanligini tushunish. Matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish hamda foydalanish kompetensiyasi: A1 aniq hisob-kitoblarga asoslangan holda shaxsiy rejalarni tuzish; murakkab bo‘lmagan hisoblashlarda hisoblash vositalardan va tayyor kompyuter dasturlardan foydalanish. A1+ kundalik hayotda sodda iqtisodiy va amaliy masalalarni yechish.Kommunikativ kompetensiyada o‘quvchining 11 Ta’limda kompetensiyaviy yondoshuv deyilganda, o‘quvchilarning shaxsiy, kasbiy va ijtimoiy hayotlarida uchraydigan vaziyatlarda egallagan turli xildagi malakalarini samarali ravishda qo‘llashga o‘rgatish tusuniladi. Inson o‘z hayotida shaxsiy, ijtimoiy, iqtisodiy va kasbiy munosabatlarga kirishishi, jamiyatda o‘z o‘r nini egallashi, duch keladigan muammolarning yechimini hal etishi,eng muhimi o‘z sohasi, kasbi bo‘yicha raqobatbardosh kadr bo‘lishi uchun zarur bo‘lgan tayanch kompetensiyalarga ega bo‘lishi lozim. Tayanch kompetensiyalarga esa axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi, o‘ zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi, ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi, milliy va umummadaniy kompetensiyasi, matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish hamda foydalanish kompetensiyalari kiradi. Kommunikativ kompetensiyani boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida shakllantirish juda muhimdir. Ma’lumki, mafkuraviy tarbiyaning eng ta’sirchan vositalaridan biri muloqot hisoblanadi. Chunki inson qalbida va ongida shakllanadigan dunyoqarash, e’tiqod, iymon, vijdon, mas’uliyat kabi fazilatlar tarbiyasida radio-televideniya, gazeta-jurnallar, badiiy hamda ilmiy adabiyotning o‘rnini e’tirof etgan holda shuni aytish mumkinki, yuzma-yuz kechadigan fikr almashuv, insonning yuzi va ko‘ziga qarab turib aytiladigan bama’ni so‘z va hissiyotlarning o‘rni beqiyos. Shuning uchun ham ota-ona bir gapni aytishi lozim bo‘lsa, bolasining yuzini o‘ziga qaratib olib, zarur yuz qiyofasi va ko‘zidagi samimiyat bilan fikrini uqtira boshlaydi. Va bunday muloqot, albatta, samarali bo‘ladi. Shu bois o‘qituvchi-o‘quvchi, o‘quvchi-o‘quvchi va ota-ona - o‘quvchi o‘rtasidagi muloqot ta’lim-tarbiya jarayonida katta ahamiyatga egadir. 3 Bolalar nutqining rivojlanishi ularning faoliyati, muloqoti bilan uzviy bog‘ liqdir. Bola jumlalarining mazmuni va shaklidagi o‘zgarish uning muloqot 3 Umumiy o‘rta ta‘limning Davlat ta‘lim standartlari. Boshlang‘ich ta‘lim ―Ta‘lim taraqqiyoti jurnali, Toshkent ―Sharq, 1999, 7 – son 6 shakllari o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Ilk bolalik davriga xos situativ nutq ishchan muloqot shaklidan nosituativ bilishga yo‘naltirilgan va nosituativ-shaxsiy muloqot shakliga o‘tilishi bolalar nutqiga ma’lum bir talablarni qo‘yadi. Bu talablar bola nutqining yangi-yangi tomonlarini, turli kommunikativ masalalarni hal qilishi uchun zarur bo‘lgan xususiyatlarni tarkib toptiradi. Bolaning nutqi sotsial kontaktlarni o‘rnatish funktsiyasini bajara boshlaydi. Buning uchun esa bolada ichki nutq tarkib topishi, monologik xususiyat kasb etib borishi lozim bo‘ladi. Bola nutqining rivojlanishidagi muhim xususiyat - nutq tafakkur quroliga aylanishidan iborat. Bola so‘z-lug‘at boyligining o‘sishida 2 muhim tomon — miqdor va sifat tomonlari mavjud. Lug‘at boyligining miqdoriy o‘sishi D.B. Elkoninning ko‘rsatishicha, bevosita bolaning hayot sharoitlari va tarbiyalanish xususiyatlariga bog‘liq. So‘nggi yillarda u yoki bu yoshdagi bolalar nutqining lug‘at tarkibini o‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqotlarda avvalgi tadqiqotlarga nisbatan yuqoriroq miqdoriy ko‘rsatkichlar aniqlandi. Milliy va umummadaniy kompetensiya — vatanga sadoqatli, insonlarga mehr-oqibatli hamda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga e’tiqodli bo‘lish, badiiy va san’at asarlarini tushunish, orasta kiyinish, madaniy qoidalarga va sog‘lom turmush tarziga amal qilish layoqatlarini shakllantirishni nazarda tutadi. Matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish hamda foydalanish kompetensiyasi — aniq hisob-kitoblarga asoslangan holda shaxsiy, oilaviy, kasbiy va iqtisodiy rejalarni tuza olish, kundalik faoliyatda turli diagramma, chizma va modellarni o‘qiy olish, inson mehnatini yengillashtiradigan, mehnat unumdorligini oshiradigan, qulay shart-sharoitga olib keladigan fan va texnika yangiliklaridan foydalana olish layoqatlarini shakllantirishni nazarda tutadi. Mazkur kompetensiyalar umumta’lim fanlari orqali o‘quvchilarda shakllantiriladi. Shuningdek, har bir umumta’lim fanining mazmunidan kelib chiqqan holda o‘quvchilarda fanga oid umumiy kompetensiyalar ham shakllantiriladi. Matematika fani insonning intellektini, diqqatini rivojlantiradi, ko‘zlangan 7
Купить