Dokument ma'lumotlari

Narxi 50000UZS
Hajmi 90.5KB
Xaridlar 5
Yuklab olingan sana 02 Fevral 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Saidmuhammadalixon Ataullayev

Ro'yxatga olish sanasi 29 Noyabr 2023

163 Sotish

Boshlangʻich sinflarda matematika oqitish metodlari. Boshlangʻich sinflarda matematika oʻqitishda tadqiqot metodlaridan foydalanish

Sotib olish
O ZBEKISTON RESPUBLIKASIʻ OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI AMALIY FANLAR UNIVERSITETI “PEDAGOGIKA” KAFEDRASI “Boshlang ich sinflarda matematika oqitish metodlari. Boshlang ich sinflarda ʻ ʻ matematika o qitishda tadqiqot metodlaridan foydalanish” mavzusidagi ʻ KURS ISHI Bajardi: ______ guruh talabasi __________________________ Rahbar: “Pedagogika” kafedrasi __________________________ TOSHKENT-2024 MUNDARIJA: Kirish …………………………………………………………………………...2 I.BOB. O zbekistonda matematika fanini o qitish metodikasi tarixi vaʻ ʻ rivojlanishi 1.1. XX asrgacha O rta Osiyo madrasalarida matematika ʻ fanining o qitilishi ʻ ……………………………………………………………..7 1.2. O zbekistonda matematika fanini o qitish metodikasini takomil- ʻ ʻ lashtirish – davr talabi .......................................................................................9 1.3. Predmet sifatidagi matematika va uning metodikasi ...........................12 II.BOB.Matematika o qitish metodikalari va ularni o quv jarayoniga tatbiq ʻ ʻ etilishi 2.1. Hozirgi kunda matematika o qitishning umumiy metodikasi ʻ ................20 2.2. Matematika o qitishning xususiy metodikasi ʻ ...........................................25 Xulosa .................................................................................................................30 Foydalanilgan adabiyotlar................................................................................ 32 2 Kirish Mamlakatimizda xozirgi paygda yoshlarga ta’lim va tarbiya berishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Ta’lim-tarbiya hamisha jamiyat taraqqiyotining asosi bo lgan.ʻ Chunki, inson jamiyatdagi barcha munosabatlar, aloqalarning markazida turadi. Fan-texnika va axborotdagi revolyutsiya inson va uning ilmiy-ma’rifny poten- tsialini ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning hal qiluvchi omiliga aylantirdi. Barqaror iqtisodiy o sishni ta’minlash, xalqaro mexnat taqsimotida munosib ʻ o rin ʻ egallash, milliy iqtisodiyotning raqobat- bardoshligini ta’minlash muammolari ko p jihatdan ish kuchining bilimi, malakasi, vaziyatga qarab ish tuta ʻ olishiga bog liq. Kelajakda erishishimiz lozim bo lgan buyuk maqsadlarga erishish ʻ ʻ uchun eng avvalo yuqori malakali, zamon talabiga javob beradigan mutaxassis kadrlar tayyorlashimiz kerak. Matematika fanini rivojlanishini asoslari, boshqa fanlarini rivojlanishi kabi, insoniyat faoliyatining amaliy ehtiyojlaridan kelib chiqadi. Fanning rivojlanishi bu ishlab chiqarishning shakllanishi bilan asoslanadi. Matematika, ‖ boshqa fanlar kabi, odamlarning amaliy ehtiyojlari natijasida vujudga keldilar: er maydonining yuzalarini ulchash, idishlarning sig imini ʻ o lchash, ʻ vaqtni o lchash ʻ va mexanikaning elementlaridir . ‖ F.Engels.Andi - Dyuring. Haqiqatan ham matematikaning turli bulimlari real dunyoning fazoviy formalarini va miqdoriy munosabatlarini o rganishda o zining metodlarining turli ʻ ʻ tumanligi bilan ajralib tursada, yagonaligi va umumiyligi bilan yaxlit birlashtirib turadi. Matematika fanining mazmuni quyidagicha; 1) uning rivojlanish jarayonida yig iladigan ʻ - faktlar; 2) faktlar asosida ilmiy tasavvurning shakllanishi - gipoteza. O z ʻ o rnida ʻ bu tajriba orqali tekshiriladi; 3) faktlar va tajribalar natijalarini umumlashtirish hamda ularni nazariya va qonunlar ko rinishiga ʻ keltirish; 4) nazariya va qonunlarni o rganish, ʻ matematikani o rganishni ʻ 3 Bu elementlar doimo o zaroʻ aloqadorlikda va rivojlanishdadir.Ana shu aloqadorlikni va rivojlanishni o rganish bizlar qanday tarixiy davrga olib borishni ʻ aniqlash ro yobga ʻ kelish sabablarini aniqlash - aynan mana shu matematika tarixining predmetini ifodalaydi. Shuning uchun matematika tarixi - matematikaning rivojlanishining qonunlarini o rganuvchi ʻ fandir. Yuqoridagi aytilganlarga asosan matematika tarixi quyidagi masalalarni hal qilishi kerak. Birinchidan - matematikani fan sifatida rivojlanishining haqiqiy mazmuni yoritilishini. Bularda matematikaning metodlari, tushunchalari va fikrlari qanday paydo bo lganligi, ayrim matematik nazariyalar tarixan qanday dunyoga kelgani ʻ yoritilishini. Xalqlarda ma’lum tarixiy davrlarda matematikani rivojlanishini xarakteri va xususiyatlarini aniqlashni barcha zamondagi ulug ʻ olimlarning qo shgan ʻ hissalarini yoritishni hal qilish. Ikkinchidan - matematika tarixi matematikani turli-tuman aloqalarini ochishi; jumladan; matematikani odamlarning amaliy ehtiyojlari va faoliyatlari bilan aloqasini, boshqa fanlar rivojlanishi bilan aloqasini ochish, jamiyatning sotsial va iqtisodiy strukturasiga va sinfiy kurashlarga ta’sirini ochish, xalqlarning olim individining, olimlar kollektivining rolini ochishdan iborat. Uchinchidan - matematika tarixini o rganish hozirgi zamon matematikasini ʻ mantiqiy mazmunini, rivojlanish dialektikasini va kelajagini to g ri tushunishga ʻ ʻ yordam berishi kerak. Matematika juda qadimgi fanlardan biri bo lib dastlabki bosqichlarda o zaro ʻ ʻ muomala va mehnat faoliyatlari asosida shakllana boshladi. U asta-sekin rivojlana boshladi, ya’ni faktlar yig a ʻ boshladi. Matematika mustaqil fan sifatida vujudga kela boshlaganda uning bundan keyingi rivojlanishiga matematik bilimlarning o zi ʻ ham ta’sir eta boshladi. Shulardan ba’zilarini qayd etib o taylik. ʻ 1) N’yutonning (differentsial va integral xisobining ilk kadamlari) flyuksiyalarni hisoblash usuli darhol mexanikani masalalarini hal qilishni umumiy metodi darajasigacha ko tarildi. ʻ 4 2) Lagranj algebraik tenglamalarni radikallarda hal qilish problemasiniizlaganda teng lam a ildizlarini ―grupp alash m asalalarini‖ qaragan edi. K eyinroq esa E.Galua gruppalar nazariyasini rivojlantirib, yuqoridagi problemani hal etdi. So ng ʻ XIX asrda A.Keli gruppaga ta’rif berdi. S.Li esa uzluksiz gruppalar nazariyasini yaratdi.1890 yilda E.S.Fedorov gruppalar nazariyasi kristollografiyaga tatbik etdi. Hozirda esa gruppalar nazariyasi kvant fizikasining ilmiy quroliga aylangan. Bulardan ko rinadiki ʻ matematika nafaqat o z-o zini ʻ ʻ rivojlantiradi, balki boshqa fanlarning rivojlanishiga va aksincha boshqa fan yutuqlari asosida o zi ham ʻ rivojlanadi. Matematika metodlarini tabiiy fanlarga tatbiki; 1) U yoki bu hodisani mazmuniga mos keluvchi matematik masalani bayon etish, ya’ni matematik modelini vujudga keltirish va uni echishning metodini topish; 2) Matematik modelni echish va uning forma va metodlarini takomillashtirish va mantiqiy kamolotga intilish; So ngi ʻ yillarda fan va texnikaning jadal rivojlanishi (kibernetika, hisoblash texnikasi,...) ekonomika, boshqarish sistemasi, psixologiya sohalarda matematikaning roli yanada kuchayib ketdi. Matematika tarixi matematikaning rivojlanish jarayonida ko pdan – ko p yorqin dalillar bilan bir qatorda qorong u ʻ ʻ ʻ zulmat davrlarini boshidan kechirganligidan dalolat beradi. Haqiqatdan, ham din peshvolari din ta’limotiga mos kelmagan har qanday yangilikning yo q ʻ qilishga yoki bo g ishga intilganlar. Faqat ayrim olimlarning katta jasoratigina fanni ilgari ʻ ʻ siljishi uchun imkoniyatlar yaratib bergan. Qadim davrda fan boylarning ermagi bo lgan. ʻ O rta asrlarda esa fan ko p jihatdan boy-feodallarning manfaatiga, dinga ʻ ʻ buysundirilgan. (Savdo ishlari, hosil bo lish, meros bo lish, o zga yerlarni bosib ʻ ʻ ʻ olish, ta’sir doiralarni kengaytirish). 5 Kapitalistik jamiyatda esa ilmiy-tekshirish institutlari, markazlari, laboratoriyalar ularning ishlari ko pʻ jihatdan ularga xizmat qiladi (ko proq ʻ foyda, ...) va bir tomonlama rivojlangan bo ladi. ʻ (XX - asrning 2-yarmigacha). Sotsializm mamlakatlarida repressiya yillarida va turg unlik ʻ davrida bir tomonlikka ekonomikani ilmiy planlashtirmaslikka ogishlash kup problemalarni keltirib chiqardi. Matematika fanida ilg or va reaksion kuchlarning kurashi har doim sinfiy ʻ xarakterga ega bo lib kelgan. Ayniqsa tarixiy va filosofik masalalarda bu yaqqol ʻ ko rinib ʻ turadi .Demak, matematika tarixini bilish fanni mantiqan va tarixan rivojlanishining asosiy faktlarini va qonunlarini to g ri ʻ ʻ bilish va talqin qilish imkonini beradi, sxolostikani bartaraf etadi, ilmiy dunyoqarashni shakllantiradi. Mazkur bitiruv malakaviy ishi ikkita paragraf, to rtta ʻ bo lim, ʻ xulosa va adabiyotlar to plamidan ʻ tashkil topgan. Bitiruv ishining birinchi paragrafi O zbekistonda matematika fanini o qitish ʻ ʻ metodikasi tarixi va rivojlanishi deb nomlanib, unda XX asrgacha O rta Osiyo ʻ madrasalarida matematika fanining o qitilishi ʻ hamda O zbekistonda matematika ʻ fanini o qitish ʻ metodikasini takomillashtirish – davr talabi mavzusida fikr yuritildi. Bitiruv ishining ikkinchi paragrafi esa Matematika o qitish metodikalari va ʻ ularni o quv jarayoniga tatbiq ʻ etilishi deb nomlangan bo lib, unda ʻ Hozirgi kunda matematika o qitishning ʻ umumiy metodika si hamda Matematika o qitishning ʻ xususiy metodikasi mavzularida fikrlar keltirildi. Bitiruv ishining so ngida mavzu yuzasidan ʻ xulosa qilindi va adabiyotlar ro yxati ʻ keltirildi. 6 I.BOB. O ZBEKISTONDAʻ MATEMATIKA FANINI O QITISH ʻ METODIKASI TARIXI VA RIVOJLANISHI 1.1. XX asrgacha O rta ʻ Osiyo madrasalarida matematika fanining o qitilishi ʻ Matematika fani qadimiy va doimiy navqiron fandir. U kishilik jamiyati paydo bo lgandan boshlab rivojlanib, taraqqiy etib kelmoqda. Hozirgi ʻ kunda biron bir soha yo qki, ʻ unga matematika kirib bormagan bo lsin. ʻ Matematikaning bu darajada yuksalib borayotganligida, albatta, o tmish ʻ ajdodlarimizning, shu jumladan Al- Xorazmiy, Beruniy, Al-Farg oniy, ʻ Ali Qushchi, Al-Koshiy, Ibn Sino, Ulug bek va ʻ x.k. larning ham xizmatlari buyuk ekanli1’ini e’tirof etamiz. Ota-bobolarimiz tomonidan asrlar davomida yaratilgan ilmiy boyliklar, ular tomonidan yaratilgan asarlar xalqimiz, davlatimiz tomonidan asrab avaylanib, saqlanib o rganilib ʻ kelinayotganligini kelajagimiz vorislari bo lgan ʻ o quvchilarimizga ʻ ham aytish, allomalarning ilmiy meroslari bilan ularni muntazam tanishtirib borishimiz shartdir. Zero, A. Kasiriy aytganidek, -“Moziyga qaytib ish ko rishlik ‟ xayrlikdir”. Matematika fanining paydo bo lish ʻ tarixi qanchalik uzoq davrlarga borib qadalsa, ushbu fanni o rganish, uni o qitilish tarixi ham shu qadar uzoqdir. XV ʻ ʻ asrdan XX asrgacha O rta Osiyo ʻ hududi madrasalarida matematikani o qitish ʻ qanday am alga oshirilgan? Bu savolga S.A .A xm edo vn ing ―O ʻrta O siyod a m atem atika tarakk iyoti va un i o qʻ itish tarixidan‖(―O ʻqituv chi‖- 197 7 y) nom li kitobida ma’lum darajada javob berilgan. Unda keltirilishicha Madrasa o shaʻ davrning oliy diniy maktabi hisoblangan. Madrasada diniy bilimlar bilan birga dunyoviy bilimlar ham berilgan ekan. Madrasada, qatiy dastur va o quv ʻ rejasi bo lmasada, ʻ mavzular uzoq yillik tartib asosida o qitilgan.ʻ Unda arab tili grammatikasi, arab tilidagi diniy kitoblar, tibbiyot, geografiya, astronomiya va ―X isob ‖ nom i bilan arifm etika, algebra ham da geom etriya ham oʻqitilgan. O ʻrta asr sharq matematiklarining ilmiy asarlari takomillashgan ko rinishida ʻ madrasada dastur (o quv-reja) ʻ tariqasida qo llanilgan. ʻ Masalan, Xorazmiy o zining ʻ 7 asarlarida sonlarni yozishning o nliʻ sistemasini bayon etgandan keyin sonlarni ikkilantirish va yarimlatishdan boshlab, ildiz chiqarish amali bilan tugatgan bo lsa, ʻ madrasada ham shu tartibda o qitilgan. Qolgan mavzular ʻ ham Xorazmiy va undan keyingi o rta ʻ asr matematiklari yozgan asarlar tartibida bayon etilgan. Madrasalarda matematikaning o qitilishi ʻ keltirilgan ma’lumotlar asosida amalga oshirilgan. Madrasada o qitilgan matematikaning oxirgi qismi arifmetika, ʻ algebra va geom etriya fanlarini am aliyotda tatbiq qiluv chi katt a xa jm da ―M eros taqsim qilish ‖ dan iborat bo lib, ʻ bu o rta ʻ asr sharq matematiklarining asarlari asosida tuzilgan, shariat normalariga qarab, merosxo rlar ʻ o rtasida ʻ mulkni taqsimlashga doir turlicha nomlar bilan aniq xarakterdagi murakkab masalalar hal qilinadi. Madrasada matematika o qitishdan ko zlangan asosiy maqsadlardan biri ʻ ʻ meros taqsimlashning ilmiy va amaliy nazariyasini biluvchi mutaxassislar tayy orlashdan ibo ratdir, bun day m utaxass is ―Faroziyx on‖ (M eros boʻluv chi) nom i bilan ataladi. Tayyorlangan faroziyxonlar mahalliy sud (qozixona) organlarida meros taqsimlash bilan shug ullangan. ʻ O z davrida oliy tipdagi o quv yurti hisoblangan madrasada matematika ʻ ʻ o qitish ʻ formasi, asosan, dars bo lgan. O qituvchi talabalarga yangi ʻ ʻ mavzuni bayon etgandan so ng, ularga shu mavzu yuzasidan Madrasa xujrasida ma’lum muddatga ʻ mustaqil ishlash uchun topshiriq beradi. Uning bajarilganligi o qituvchi tomonidan ʻ tekshirilib, baho qo yiladi, so ngra yangi mavzu o tiladi. Mustaqil ishlar ko proq ʻ ʻ ʻ ʻ amaliy xarakterga ega bo lib, talabalar uchun zerikarli: va ularning ko p vaqtini ʻ ʻ olgan. Masalan, birni ketma-ket ikkilantirish bilan 264 gacha davom ettirib, buning teskarisi 264 dan boshlab ketma-ket yarimlanishni bir chiqquncha davom ettiriladi. YOki, 20 va undan ortiq xonali sonlardan aniq va taqribiy (ikkinchi, uchinchi, to rtinchi ʻ va istalgan ko rsatkichli) ʻ ildiz chiqarishga doir juda ko p ʻ miqdorda misollar yechiladi. Matematika o quvchilarda ʻ iroda, diqqatni to plab ʻ olishni, qobiliyat va faollikni, tasavvurini, shaxsning axloqiy sifatlarini (qat’iyatli, aniq maqsadga intilish, ijodkor, mustaqil, ma’suliyatli, mehnatsevar, intizomli va tanqidiy fikrlash) 8 hamda o ziningʻ qarash va e’tiqodlarini dalillar asosida himoya qila olish ko nikmalarini ʻ rivojlantiradi. Matematikani o rganish ʻ jarayonida inson tafakkurining usul va metodlari qatoriga induktsiya va deduktsiya, umumlashtirish va aniqlashtirish, analiz va sintez, abstraktsiyalash, analogiya, tasniflash va sistemalashtirish kabilar qo shiladi. ʻ Matematikani o rganishda o quvchilar o zlarining fikr, mulohazalarini aniq va ʻ ʻ ʻ tugal, lo nda ʻ va mazmunli bayon qilishga, matematik yozuvlarni tushunarli, batartib, bajarish malakalarini egallaydilar. 9 1.2. O zbekistonda matematika fanini o qitish metodikasiniʻ ʻ takomillashtirish – davr talabi O zbekistonda ʻ barcha fanlar kabi matematikani o qitish ʻ metodikasi ham tubdan takomillashtirildi. T.N. Qori Niyoziy nomidagi O zbekiston Pedagogika Fanlari ilmiy tadqiqot ʻ instituti qoshida ―M aktabd a m atem atika, inform atika va X T asoslarini o qʻ itish‖ bo limini tashkil etilishi, mazkur fanlarning ko lami, mazmuni, o qitish usullarini ʻ ʻ ʻ tadqiq qilish va maktabga joriy etish ishlari bilan shug ullanishga ʻ olib keldi. Ushbu bo lim dastlab ʻ 1940 yilda fizika va matematika sektori tarkibida tashkil topdi. I.A.Teplov boshchiligida ilg or ʻ tajribani umumlashtirish va uni ommalashtirish bo yicha ʻ ishlar olib borildi. Keyinchalik 1964-1967 yillarda A.A.Samig jonov, ʻ 1967-1970 yillarda J. Ikromov, 1971-1978 yillarda N. G aybullayev, ʻ 1978-1989 yillarda E.Yangiboyeva va E. Turlikulovlar sektorga rahbarlik qilganlar. SHu yillar mobaynida sektor xodimlari M. Saxayev, M. Muxamedov, X. Sodik;ova, N. Gaybullayev, R. Vafoyev, E. Bozorova, E. YAngibosva, M. Raimov, 3. YOkubova, 3. Ibroximova, SH. Odilxujayeva, J. Sultonov va boshqalar davrning dolzarb muammolari bo yicha ʻ tadqiqotlar olib bordilar. Ularning O zbekiston, ʻ yaqin xorijiy davlatlar matbuotida bir qator darsliklari, metodik qo llanmalari, ʻ tavsiyanomalari jumladan, J. Ikromovning «5-sinfda matematika darsligi (dare ishlanmalari)», 6-sinf uchun «Matematika» o quv ʻ qo llanmasi, ʻ «Geomstrik isbotlash metodlari», «Maktab matematika tili», «Maktab matematika lugati», «Stereometrik mashklar sistemayei», «YAngi programma asosida matematika o qitish» ʻ nomli ishlari, N. Faybullayevning «Maktabda mate- matikadan ta’limiy praktika» kitobi va 7-sinf «Geometriya» darsligi, E. YAngiboyevaning 1, 2, 3 va 4-sinflar uchun «Matematika» darsliklari, SH. Odilxo jayevaning ʻ «Darslik bilan ishlash jarayonida o quvchilarning ʻ mustaqil faoliyatlarini shakllantirish» va «Bo sh o zlashtiruvchi o quvchilar bilan ishlashda ʻ ʻ ʻ 10 didaktik materiallardan foydalanish» kabi metodik tavsiyalari nashr qilinadi. 1975- 85 yillarda ilmiy tadqiqotlar olib borib R. Vafoyev, E. Bozorova, E. YAngiboyeva, J.Sultonov, K, Ostonovalar nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildilar. Bo lim xodimlari yillar davomida institut tomonidan o tkazilgan va tashkilʻ ʻ etilgan qator pedagogik o qishlarda, ʻ shuning bilan bir qatorda 1994 yili «O zbekiston Respublikasi davlat ta’lim standartlarini ishlab chiqish muammolari» ʻ yuzasidan o tkazilgan ʻ ilmiy-amaliy anjumanda, 1999 yilda o tkazilgan «YAngi ʻ pedagogik texnologiyalar (muammolar, yechimlar)» ilmiy-amaliy anjumanida hamda institut tomonidan nashrdan chiqqan barcha ilmiy to plamlarda ʻ o z ʻ maqolalari bilan faol qatnashdilar. Bu yillar mobaynida bo limda 100 dan ortiq aspirantlar, ilmiy tadqiqotchilar ʻ tahsil oldilar. Professorlar J. Ikromov, N. G aybullayev ko plab ʻ ʻ yosh olim va olimalarga tadqiqot sirlarini o rgatib, ʻ O zbskistonda ʻ ta’lim nazariyasi va metodikasini ko tarishda ʻ faol qatnashadigan yuqori malakali kadrlar etib yetishuvlariga o z ʻ hissalarini qo shdilar. ʻ Bo limda ʻ 3 ta fan doktori, 42 dan ortiq fan nomzodi kamol topdi. Bulardan S. Alixonov D. Ulug xo jayev, ʻ ʻ K. Ostonov, M.Barakaev va boshqalar shular jumlasidandir. 1995-98 yillarda bo lim ʻ fizika, astronomiya, matematika, informatika, mehnat ta’limi nazariyasi va metodikasi deb nomlanib, unga professor B. Mirzaaxmedov rahbarlik qildi. 11 Bugungi kunda yangi darsliklar, metodik qo llanmalar, o quvchilar bilimigaʻ ʻ qo yiladigan ʻ talablarni ishlab chiqish bo limning ʻ asosiy vazifasiga aylandi. 199 7 yil tarixg a m aorif yili boʻlib kirdi. ―Ta’lim toʻgʻrisida»gi Q onun , «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi ‖ tasdiqlangach, institutda, xususan bo limda ʻ umumiy o rta ʻ maktablar uchun davlat ta’lim standarti, maxsus o rta ʻ ta’lim muassasalari uchun DTS, dasturlar ishlab chiqildi. Ushbu xujjatlarni hayotga joriy etish ishlari boshlab yuborildi. Bu vazifalarni bajarish asosan professorlar J. Ikromov, A.Abduqodirov, pedagogika fanlari doktori M. Tojiyev, pedagogika fanlari nomzodi E.Yangiboeva, ilmiy xodimlar SH. Yunusova va M. Divanovalar zimmasiga tushdi. Matematika o quv fani uchun tajriba-sinov maydoni sifatida ʻ Vazirlar Mahkamasining Qarori bilan Xorazm viloyati Urganch shaxridagi 16- m aktab, ―Inform atika va hisob lash texn ikasi asoslari‖ oʻquv fani boʻyicha tajriba- sinov maydoni sifatida Namangan viloyat Namangan tumanidagi 8-maktab belgilandi. Shu bilan bir qatorda Qoraqalpog iston ʻ Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi, Toshkent shahar xalq ta’limi bosh boshqarmasi, barcha viloyatlar xalq ta’limi boshqarmalarining buyrug i ʻ bilan respublikaning turli xududlarida qo shimcha ʻ tarzda 14 ta umumiy o rta ta’lim maktablarida matematika hamda ʻ informatika va XTdan tajriba- sinov ishlari o tkazildi. ʻ Sinov-tajriba ishlarini o tkazishda ʻ ishchi guruhi raisining o rinbosari ʻ pedagogika fanlari doktori M. Tojiev va ekspert sifatida ilm iy xod im SH .Y unu sova ishtirok etdi. Boʻlim da ―Fan va texn ika davlat qo ʻm itasi‖ning ―Ta’lim ni bo shqarishn ing algoritm ik- kom pyu ter tizimining didaktik va metodik asoslari mavzusi bo yicha ilmiy-tadqiqot ‖ ʻ ishlari olib borilmoqda. 1998 yildan bo limga ʻ rahbarlik qilib kelayotgan yosh olim pedagogika fanlari doktori M. Tojiyev va fidoyi xodimlardan SH. Yunusova, M. Divanova hamda professor A. Abduqodirov, professor D. V. Manesvich, akademik ULL K. Farmonov oliy toifali o qituvchi ʻ K.Tulaboyev davlatimiz mustaqilligini mustahkamlash uchun munosib yoshlarni tarbiyalashda o z ʻ hissalarini qo shib ʻ kelmoqdalar. 12 O zbekiston mustaqillikni qo lga kiritgandan boshlab mamlakatda ta’limniʻ ʻ tubdan isloh qilish zarurati tug ildi. 1997 yilda qabul qilingan "Ta’lim to g risidagi ʻ ʻ ʻ Q onun ‖ va ―K adrlar tayy orlash m illi y dasturi‖ga koʻra O ʻzbekistonda ta’lim tizim i qayta ko rildi. ʻ Hozirgi kunda mamlakatimizda maktab matematika kursi darsligi va o quv ʻ qo llanmalari ʻ SH.A.Alimov, M.A. Mirzaaxmedov, A.A.Raximqoriyev va boshqalar tomonidan yaratilgan bo lib, ʻ ulardan amalda foydalanilmoqda. Matematika o qitish ʻ metodikasini tuzilishiga ko ra ʻ ikki bo limga ʻ ajratib, o rganiladi. ʻ Ular: 1) Matematika o qitishning ʻ umumiy metodikasi . Bunda matematika fanining maqsadi, mazmuni, formasi, metodlari pedagogika va psixologiya qonunlari hamda didaktik prinsiplar asosida ochib beriladi. 2) matematika o qitishning ʻ xususiy metodikasi da esa matematika o qitish ʻ jarayonida umumiy metodikaning qonun va qoidalarini aniq bir mavzu materiallariga tatbiq qilish yo llari ʻ ko rsatiladi. ʻ SHu xususidagi ilmiy-tadqiqot ishlar hozirgi davrda keng qamrovli amalga oshirilmoqda. 13 1.3. Predmet sifatidagi matematika va uning metodikasi Hozirgi butun xalq xo jaligiʻ va ijtimoiy hayotni qayta qurish davri texnikaning eng takomillashgan vositalarini talab etadi. Bunga esa faqat fan bilan ishlab chiqarishning mustahkam o zaro hamkorligi asosidagina ʻ erishish mumkin. Xususan, texnika taraqqiyoti matematik olimlarimiz oldiga nazariy jihatdan ishlanib chiqilishi zarur bo lgan bir qator masalalarni qo yadi. Bu masalalarning hal ʻ ʻ etilishi o z navbatida matematika fanining rivojlanishiga, yangi muvoffaqiyatlarga ʻ erishishiga sabab bo ladi. ʻ Texnika va fanning hamkorlikda bunday jadal rivojlanishi yosh avlod – bo lajak ʻ ishlab chiqarish kadrlari va ilm muxlislaridan fan yutuqlarini turmush talablariga ko ra ʻ foydalana olish darajasida o zlashtirishni ʻ talab etadi. Ma’lumki, oliy o quv ʻ yurtlarida matematika o qitishdan ʻ kutilgan maqsad talabalarni matematikaning asosiy apparatlari bilan hamda nazariy va amaliy masalalarni echish uchun zarur bo lgan ʻ matematikaning elementlari bilan tanishtirishdan, yangiliklarni mustaqil o rganib, ʻ uning tadbiqlarini o zlashtira ʻ bilishga o rgatishdan, ʻ talabalarning mantiqiy fikrlash qobiliyatini o stirishdan, ʻ matematik izlanishlarga va muhandislik masalalarni matematik tilga ko chirishdan ʻ iborat. Bu maqsadlarga muvoffaqiyatli erishish uchun kurash – intilish o z ʻ navbatida matematika fanini o qitish ʻ metodikasini takomillashtirish masalasini keltirib chiqaradi. Matematikani o qitish metodikasi matematika fani, psixologiya ʻ va pedagogika fanlari bilan bog liqdir. ʻ Uning zimmasiga predmet sifatidagi matematikaning mazmunini aniqlash va uni o rganuvchilar ʻ tomonidan nisbatan engil o zlashtirishni ʻ ta’minlashdek vazifa yuklatiladi. Yuqoridagi jumladan predmet sifatidagi matematikani hatto oliy o quv ʻ yurtlarida ham ravshan ajrata olish lozimligi kelib chiqadi. Predmet sifatidagi matematika (o quv predmeti) – bu aslida sun’iy yaratilgan ʻ va aniq printsiplar asosida tashkil qilingan ilmiy faktlar va nazariyalarning hamda 14 maxsus tanlab olingan misol va masalalarning sistemasidir. Bu sistema talabalarga ilmiy faktlar va nazariyalarni tanishtirish maqsadida amaliyot talablari asosida, aniq pedagogik qoidalarga rioya qilgan holda yaratiladi. Xususan, predmet sifatidagi matematika iloji boricha ko p faktlarni bayonʻ qilishga intilmay, balki oldiga qo yilgan maqsadga javob ʻ beradigan faktlarning zarur bo lganini ʻ o z ʻ ichiga oladi. So ngra ʻ predmet sifatidagi matematika, agar programma aralash fanlar sohasiga kirishni talab qilsa birgina fan doirasida cheklanishi shart emas. Shunday qilib, predmet sifatidagi matematika zamonaviy fan taraqqiyoti jarayonida yaratilgan faktlarni maxsus o qitish muassasasi talabiga ko ra, u erdagi ʻ ʻ talabalarning bilimi va fikrlash qobiliyatini hisobga olgan holda, yorita bilishi kerak. Matematika predmeti figuralar va kattaliklar haqida gapiradigan bo lsa, ʻ o qitish ʻ metodikasi ularga odamlar nuqtai nazaridan yondoshadi. 15 Metodikaning maqsadi o shaʻ figura va kattaliklarni o rganish ʻ talabalarga qanday holda manzur bo lishini, ʻ ularda qanday holda qiziqish uyg ota olishini ʻ o rganishdan iborat bo lishi lozim. Chunki shu figura va kattaliklarni o rganishga ʻ ʻ ʻ talabalar qiziqsalargina predmetni katta muvoffaqiyatlar bilan o zlashtirishlari ʻ mumkin. Yuqorida aytilganlardan metodikaning maqsadi qisqa vaqt ichida iloji boricha to liq ʻ bilimlar sistemasini berishdan va talabalarning fikrlash qobiliyatlarini o stira ʻ olishdan iboratdir. Ma’lumki, matematika fanini o qitishda 2 xil matematik fikrlashlar mavjud: ʻ 1-toifadagilar chuqur abstraktsiyaga ega bo lgan shaxslar bo lib, ular matematikani ʻ ʻ kasb sifatida qabul qilsalar, 2-toifadagi kishilar esa boshqa fanlarni vakili sifatida matematikadan samarali foydalana oladilar. Keng ma’noda barcha shaxslar matematikadan ma’lum bir doiradagi bilimlarga, o z kasbi, sotsial holatiga ko ra ʻ ʻ ega bo lishini ʻ tabiiy talab deb qaralgan. Shu bois matematikani o qitish ʻ muammolari ham, mos uslubiyat va didaktikani yaratish muammolari ham turlicha va hatto davr va ta’lim tizimlariga bog liq. Masalan, ta’lim tizimidagi olmoncha ʻ modelda talabalardan barcha sohalar bo yicha mumkin qadar chuqur va atroflicha ʻ bilim talab etilgan bo lsa, ʻ boshqa, aytaylik AQSh modelida, ixtisoslikka yo naltirilgan ʻ chuqur bilimlarni shakllash birinchi navbatda talab etiladi. Hozirgi kunga kelib modelning qanday bo lishidan qat’iy nazar ta’lim tizimi ʻ pedagogik va axborot texnologiyalariga tayanganligi uchun bu talablar yangi sayqal olgan. Ta’lim tizimiga axborot va kompyuter texnologiyalarining joriy etilishi matematika fani imkoniyatlarini va ta’sir doirasini kengaytirib yubordi. An’anaviy tarzdagi faoliyatlar – o quv-axborot, ʻ o quv-o yinlar, ʻ ʻ tajriba-tadqiqot faoliyatlari, mustaqil faoliyatlar qatoriga bevosita talabalarning kompyuter oldidagi o quv ʻ faoliyati kelib qo shiladi. Talabaning kompyuter oldidagi o quv faoliyati esa yangi ʻ ʻ informatsion texnologiyalari, jumladan, tarmoq texnologiyalariga tayanganligi sababli unga abstrakt tushunchalarni chuqurroq anglash, nazariy bilimlarni puxta o zlashtirish ʻ va amaliy ko nikmalarni ʻ qamrovli tarzda shakllantirish imkonini 16 yaratadi. Bu imkoniyatni bir tomondan, avvalo o qituvchini dastlabki didaktikʻ ishlanmalari yaratsa, ikkinchi tomondan, yuqori darajadagi multimedia texnologiyalariga asoslangan dasturlar majmuasi ta’minlaydi. Ma’lumki, rivojlangan mamlakatlardagi etakchi OTMlarida bu masala bosqichma-bosqich muvoffaqiyatli hal etilib kelinmoqdaki, natijada bitiruvchilar fan, ta’lim tizimi, texnologik jarayonlarda talabalik davrida olgan bilimlarini bevosita tadbiq qila olishlari bilan ajralib turadilar. Bugungi kunda oliy ta’limda mazmun va sifatni yangilashga alohida e’tibor qaratilmoqda. Ta’kidlash joizki, axborotlashgan ta’lim tizimi yo lga qo yilayotgan ʻ ʻ bir vaqtda o qitishdagi o quvchi-talaba oldiga qo yilayotgan barcha muammolar ʻ ʻ ʻ (muammoli savollar, topshiriqlar, muammoli boshqotirmalar va sh.k.) kompyuter vositasi yordamida, aniqrog i ʻ turli dasturiy muhitlar yordamida o z ʻ echimini topavermaydi. Ya’ni, kompyuter, axborot texnologiyalari qanchalik kuchli vosita bo lmasin, ʻ an’anaviy texnologiyalarni, shuningdek, o qituvchi ʻ o rnini ʻ egallay olmaydi va o z navbatida qo yilgan muammo echimini topib bera olmaydi. Shuni ʻ ʻ nazarda tutgan holda aytish mumkinki, har qanday bilim, har qanday yangilik o quvchi-talabaning ʻ izlanishlari, har qanday muammoni echimlarini topishda chu qur va atroflicha fikr yu ritib, ijod iy yondo shishlari natijasida ―kashf ‖ qilinsagina o quv ʻ jarayoni o z ʻ samarasini ko rsatadi. ʻ Umuman olganda, ta’lim tizimidagi, xususan oliy ta’lim tizimidagi mavjud muammolar va kamchiliklarga qaramasdan tizimda olib borilayotgan axborotlashtirish jarayoni juda tez sur’atlarda amalga oshirilmoqda. Natijada sohadagi muammolar bosqichma-bosqich o z ʻ echimini topib bormoqda. Aytish mumkinki, kadrlar tayyorlash tizimi talablari asosida zamon talabiga javob beradigan raqobatbardosh, yuqori malakali mutaxassislar tayyorlashda ta’lim jarayoniga axborot texnologiyalarini qo llash orqali erishish mumkinligi hayotiy ʻ zaruriyat deb qarash mumkin. 17 II.BOB.Matematika o qitishʻ metodikalari va ularni o quv ʻ jarayoniga tatbiq etilishi 2.1.Hozirgi kunda matematika o qitishning ʻ umumiy metodikasi Matematika so zi qadimgi grekcha - ʻ mathema so zidan olingan bo lib, uning ʻ ʻ ma’nosi «fanlarni bilish » demakdir . Matematika fanining o rganadigan narsasi ʻ Elementar matematika ham mustaqil mazmunga ega bo lgan fan bo lib, ʻ ʻ u oliy matematikaning turli tarmoqlaridan, ya’ni nazariy arifmetikadan, sonlar nazariyasidan, oliy algebradan, matematik analizdan va geometriyaning mantiqiy kursidan olingan elementar ma’lumotlar asosiga qurilgandir. Oliy matematika fani esa real olamning fazoviy formalari va ular orasidagi miqdoriy munosabatlarni to la ʻ hamda chuqur aks ettiruvchi matematik qonuniyatlarni topish bilan shu qo llanadi. ʻ Elementar matematika fani maktab matematika kursining asosini tashkil qiladi. Maktab matematika kursininng maqsadi o quvchilarga ularning psixologik ʻ xususiyatlarini hisobga olgan holda matematik bilimlar sistemasi ma’lum usulda (metodika) orqali o quvchilarga ʻ etkaziladi. (Metodika so zi ʻ grekcha so z ʻ bo lib, ʻ «yo l» ʻ degan ma’noni beradi). Matematika metodikasi pedagogika va didaktika fanining asosiy bo limlaridan biri bo lib, jamiyatimiz taraqqiyoti darajasida ta’lim ʻ ʻ maqsadlariga mos keluvchi matematikani o qitish, ʻ o rganish ʻ qonuniyatlarini o rganadigan mustaqil fandir. Matematika metodikasi ta’lim jarayoni bilan bog liq ʻ ʻ bo lgan ʻ quyidagi uch savolga javob beradi: 1. Nima uchun matematikani o rganish ʻ kerak? 2. Matematikadan nimalarni o rganish ʻ kerak? 3. Matematikani qanday o rganish ʻ kerak? Matematika metodikasi haqidagi tushuncha birinchi bo lib ʻ shveytsariyalik pedagog - matematik G.Pestalotsining 1803 yilda yozgan «Sonni ko rgazmali ʻ o rganish» ʻ asarida bayon qilingan. XVII asrning birinchi yarmidan boshlab matematika o qitish ʻ metodikasiga doir masalalar bilan rus olimlaridan akademik S.E.Gurev (I760-I8I3), 18 XVIII asrning birinchi va ikkinchi yarmidan esa N.I.Lobachevskiy (I792-I856), I.N.Ulyanov (I83I-I886). L.N.Tolstoy (I828-I9IO) va atoqli metodist-matematik S.I.Shoxor-Trotskiy (I853-I923), A.N.Ostrogradskiy va boshqalar shug ullandilarʻ va ular matematika faniga ilmiy nuqtai-nazardan qarab, uning progressiv asoslarini ishlab chiqdilar. Masalan, A.N.Ostrogradskiy «Ong kuzatishdan keyin paydo bo ladi, ʻ ong real, mavjud olamga asoslangan» debyozgan edi. Geometriya metodikasidan materiallar (Materiali po metodike geometrii, 1884 yil, 8-bet.). Keyinchalik matematika o qitish ʻ metodikasining turli yo nalishlari ʻ bilan N.A.Izvolskiy, V.M.Bradis, S.E.Lyapin, I.K.Andronov, N.A.Glagoleva, I.Ya.Dempman, A.N.Barsukov, S.I.Novoselov, A.Ya.Xinchin, N.F.Chetveruxin, A.N.Kolmogorov, A.I.Markushevich, A.I.Fetisov va boshqalar shug ullandilar. ʻ 1970 yildan boshlab maktab matematika kursining mazmuni yangi dastur asosida o zgartirildi, natijada uni o qitish metodikasi ham ishlab chiqildi. Hozirgi ʻ ʻ dastur asosida o qitilayotgan ʻ maktab matematika fanining metodikasi bilan professorlardan V.M.Kolyagin, J.Ikromov, R.S.Cherkasov, P.M.Erdniev, N./aybullaev, T.To laganov, ʻ A.Abduqodirov va boshqa metodist olimlar shug ullanmoqdalar. ʻ Matematika o qitish ʻ metodikasi pedagogika institutlarining III-IV kurslarida o tiladi. ʻ U o zining tuzilishi xususiyatiga ko ra shartli ravishda ʻ ʻ uchga bo linadi: ʻ 1. Matematika o qitishning umumiy metodikasi. Bu bo limda matematika ʻ ʻ fanining maqsadi, mazmuni, formasi, metodlari va uning vositalarining metodik sistemasi, pedagogika, psixologiya qonunlari hamda didaktik printsiplar asosida ochib beriladi. 2. Matematika o qitishning ʻ maxsus metodikasi. Bu bo limda ʻ matematika o qitish umumiy metodikasining qonun va qoidalarining aniq mavzu materiallariga ʻ tadbiq qilish yo llari ʻ ko rsatiladi. ʻ 3. Matematika o qitishning ʻ aniq metodikasi. Bu bo lim ikki qismdan iborat: ʻ 1). Umumiy metodikaning xususiy masalalari; 2). Maxsus metodikaning xususiy masalalari. Masalan, VI sinfda matematika darslarini rejalashtirish va uni o tkazish ʻ 19 metodikasi deyilsa, bu umumiy metodikaning xususiy masalasi bo libʻ hisoblanadi. O rta ʻ maktablarda matematika o qitishning ʻ maqsadi quyidagi uch omil bilan belgilanadi: 1. Matematika o qitishning ʻ umumta’limiy maqsadi. 2. Matematika o qitishning ʻ tarbiyaviy maqsadi. 3. Matematika o qitishning ʻ amaliy maqsadi. Matematika o qitishning ʻ umumta’limiy maqsadi o z ʻ oldiga quyidagi vazifalarni qo yadi: ʻ a) O quvchilarga ʻ ma’lum bir dastur asosida matematik bilimlar tizimini berish. Bu bilimlar tizimi matematika fani to g risida o quvchilarga etarli darajada ʻ ʻ ʻ ma’lumot berishi, ularni matematika fanining yuqori bo limlarini ʻ o rganishga ʻ tayyorlashi kerak. Bundan tashqari, dastur asosida o quvchilar o qish jarayonida ʻ ʻ olgan bilimlarining ishonchli ekanligini tekshira bilishga o rganishlari, ʻ ya’ni isbotlash va nazorat qilishning asosiy metodlarini egallashlari kerak. b) O quvchilarning ʻ og zaki ʻ va yozma matematik bilimlarini tarkib toptirish. Matematikani o rganish o quvchilarning o z ona tillarida xatosiz so zlash, o z ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ fikrini aniq, ravshan va lo nda qilib bayon eta bilish malakalarini o zlashtirishlariga ʻ ʻ yordam berishi kerak. Bu degan so z o quvchilarning har bir matematik qoidani o z ʻ ʻ ʻ ona tillarida to g ri ʻ ʻ gapira olishlariga erishish hamda ularni ana shu qoidaning matematik ifodasini formulalar yordamida to g ri ʻ ʻ yoza olish qobiliyatlarini atroflicha shakllantirish demakdir; v) O quvchilarni matematik qonuniyatlar asosida real haqiqatlarni bilishga ʻ o rgatish. Bu erda o quvchilarga real olamda yuz beradigan eng sodda hodisalardan ʻ ʻ tortib to murakkab hodisalargacha hammasining fazoviy formalari va ular orasidagi miqdoriy munosabatlarni tushunishga imkon beradigan hajmda bilimlar berish ko zda ʻ tutiladi. Bunday bilimlar berish orqali esa o quvchilarning fazoviy tasavvur qilishlari ʻ shakllanadi hamda mantiqiy tafakkur qilishlari yanada rivojlanadi. 20 Matematika o qitishningʻ tarbiyaviy maqsadi o z oldiga ʻ quyidagilarni qo yadi: ʻ a) O quvchilarda ʻ ilmiy dunyoqarashni shakllantirish. Bu g oya ʻ bilish nazariyasi asosida amalga oshiriladi. b) O quvchilarda ʻ matematikani o rganishga ʻ bo lgan ʻ qiziqishlarni tarbiyalash. Bizga ma’lumki, matematika darslarida o quvchilar ʻ o qishning ʻ dastlabki kunlaridanoq mustaqil ravishda xulosa chiqarishga o rganadilar. ʻ Ular avvalo chiqaradilar. Ana shu chiqarilgan xulosalar matematik qonuniyatlar bilan tasdiqlanadi. Matematika o qituvchisining ʻ vazifasi o quvchilarda ʻ mustaqil mantiqiy fikrlash qobiliyatlarini shakllantirish bilan birga ularda matematikaning qonuniyatlarini o rganishga ʻ bo lgan ʻ qiziqishlarini tarbiyalashdan iboratdir. v) O quvchilarda ʻ matematik tafakkurni va matematik madaniyatni shakllantirish. Matematika darslarida o rganiladigan ʻ har bir matematik xulosa qat’iylikni talab qiladi, bu esa o z navbatida juda ko p matematik tushuncha va ʻ ʻ qonuniyatlar bilan ifodalanadi. O quvchilar ʻ ana shu qonuniyatlarni bosqichma- bosqich o rganishlari ʻ davomida ularning mantiqiy tafakkur qilishlari rivojlanadi, matematik xulosa chiqarish madaniyatlari shakllanadi. O quvchilarni ʻ biror matematik qonuniyatni ifoda qilmoqchi bo lgan ʻ fikrlarni simvolik tilda to g ri ʻ ʻ ifodalay olishlari va aksincha simvolik tilda ifoda qilingan matematik qonuniyatni o z ona tillarida ifoda qila ʻ olishlariga o rgatish orqali ularda matematik madaniyat ʻ shakllantiriladi. 3. Matematika o qitishning amaliy maqsadi o z oldiga quyidagi vazifalarni ʻ ʻ qo yadi: ʻ a) Matematika kursida olingan nazariy bilimlarni kundalik hayotda uchraydigan elementar masalalarni echishga tadbiq qila olishga o rgatish. Bunda ʻ asosan o quvchilarda nazariy bilimlarni amaliyotga bog lay olish imkoniyatlarini ʻ ʻ tarkib toptirish, ularda turli sonlar va matematik ifodalar ustida amallar bajarish malakalarini shakllantirish va ularni mustahkamlash uchun maxsus tuzilgan amaliy 21 masalalarni hal qilishga o rgatiladi.ʻ 2.2.Matematika o qitishning ʻ xususiy metodikasi Metodika pedagogikaning tarkibiy qismi (pedagogika yunoncha paidagogike) bo lib, ʻ insonni shakllantirishda muayyan maqsad sari qaratilgan sistematik faoliyat to g risidagi hamda ta’lim-tarbiya berishning mazmuni, shakli ʻ ʻ va metodpari (uslublari) haqidagi fandir. Metodologiya esa (metod va logika so zlaridan) ʻ faoliyatning tarkibi, mantiqiy tuzilishi, metod va vositalari haqidagi ta’limotdir. Metodologik bilim, birinchidan, muayyan faoliyat turlarining mazmuni va izchilligini o z ʻ ichiga olgan odat va normalar shaklida, ikkinchidan, amalda bajarilgai faoliyatning ta’siri sifatida yuzaga chiqadi. Xozirgi zamoy adabiyotlarida metodologiya deyilganda, avvalo ilmiy bilish metodologiyasi, ya’ni ilmiy bilish faoliyatining shakllari va usullari tushuniladi. Metodika, qisqacha qilib aytganda, ma’lum bir fanni o rganish, ʻ o qitish ʻ metodlari to g risidagi ʻ ʻ ta’limot. Boshqacha aytganda metodika - bu dars o tishda o qituvchiga qo yiladigan ʻ ʻ ʻ talablarni realizatsiya qilishni amalga oshiradigan turli metodlarning majmuidir. Matematika metodikasi pedagogika, psixologiya va yosh psixologiyasi bilan bog‗liq. Boshlang‗ich matematika metodikasi ta’limning boshqa fan metodikalari (ona tili, tabiatshunoslik, rasm, mehnat va boshqa fanlar o‗qitish metodikasi) bilan bog‗liq. Oqitishda predmetlararo bog‗lanishni to‗g‗ri amalga oshirish uchun o‗qituvchi buni hisobga olishi juda muhimdir. Ilmiy-tadqiqot metodlari – bu qonuniy bog‗lanishlarni, munosabatlarni, aloqalarni o‗rnatish va ilmiy nazariyalarni tuzish maqsadida ilmiy axborotlarni olish 22 usullaridir. 23 Kuzatish, tajriba, maktab hujjatlari bilan tanishtirish, o‗quvchilar ishlarini o‗rganish, suhbat va so‗rovnomalar o‗tkazish ilmiy-pedagogik tadqiqot metodlari jumlasiga kiradi. Songgi vaqtlarda matematik va kibernetik metodlardan, shuningdek, matematikani o’qtishda modellashtirish metodlaridan foydalanish qayd qilinmoqda. Matematika metodikasi ta’lim jarayoni bilan bog‗liq bo‗lgan quyidagi uch savolga javob beradi: 1. Nima uchun matematikani o‗rganish kerak? 2. Matematikadan nimalarni o‗rganish kerak? 3. Matematikani qanday o‗rganish kerak? Matematika metodikasi haqidagi tushuncha birinchi bo‗lib Shveytsariyalik pedagog m atem atik G .Pestalosining 180 3-yilda yozgan ―Sonn i ko‗rgaz m ali o‗rganish‖ asarida bayon qiling an. Boshlang ‗ich ta’lim haqida ulug ‗ m utafakk ir Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino va boshqalar ta’lim va tarbiya haqidagi hur fikrlarida boshlang‗ich ta’lim asoslarini o‗rganish muammolari haqida o‗z davrida ilg‗or g‗oyalarni olg‗a surganlar. MO‗M o‗zining tuzilish xususiyatiga ko‗ra shartli ravishda uch bo‗limga bo‗linadi. 1. Matematika o„qitishning umumiy metodikasi. Bu bo‗limda, matematika fanining maqsadi, mazmuni, metodologiyasi shakli, metodlari va vositalarining metodik tizimi pedagogika, psixologik qonunlari hamda didaktik tamoyillar asosida ochib beriladi. 2. Matematika o„qitishning maxsus metodikasi. Bu bo‗limda matematika o‗qitish umumiy metodikasining qonun va qoidalarini konkret mavzu materiallariga tatbiq qilish yo‗llari ko‗rsatiladi. 3. Matematika o„qitishning konkret metodikasi. Bu bo‗lim ikki qismdan iborat: 1.Umumiy metodikaning xususiy masalalari. 2.Maxsus metodikaning xususiy masalalari. 24 Matematika oqitish metodikasi butun pedagogik tadqiqotlarda pedagogik texnologiya, axborot texnologiyalari yutuqlarida qo‗llaniladigan metodlardan foydalanadi. Kuzatish metodi – odatdagi sharoitda kuzatish natijalarini tegishlicha qayd qilish bilan pedagogik jarayonni bevosita maqsadga yo‗naltirilgan holda idrok qilishdan iborat. Kuzatish aniq maqsadni ko‗zlagan reja asosida uzoq va yaqin vaqt oralig‗ida davom etadi. Kuzatish tutash yoki tanlanma bo‗lishi mumkin. Тutash kuzatishda kengroq olingan hodisa (masalan, matematika darslarida kichik yoshdagi o‗quvchilarning bilish faoliyatlari) tanlanma kuzatishda kichik- kichik hajmdagi hodisalar (masalan, matematika darslarida o‗quvchilarning mustaqil ishlari) kuzatiladi. Tajriba – bu ham kuzatish hisoblanib, maxsus tashkil qilingan, tadqiqotchi tomonidan nazorat qilib turiladigan va tizimli ravishda o‗zgartirib turiladigan sharoitda o‗tkaziladi. Tajriba natijalarini tahlil qilish taqqoslash metodi bilan o‗tkaziladi. Pedagogik tadqiqotda suhbat metodidan ham foydalanishi mumkin. Тadqiqotning maqsad va vazifalarini yaqqol aniqlash, uning nazariy asoslari va tamoyillarini ishlab chig‗arish, ishchi faraz tuzish, boshlang‗ich sinflarda matematika o‗qitish metodikasining shakllanishida asosiy mezonlar hisoblanadi. 25 Xulos a Jamiyatning taraqqiyot darajasi, davrimizning axborot asriga aylanishi shuni ko rsatadiki, yoshlarni yetuk, vaziyatni tezda baholaydigan, har qandayʻ holatda ham to g ri va oqilona qaror qabul ʻ ʻ qila oladigan malakali mutaxassis qilib tayyorlash uchun faqat an’anaviy uslublarga tayanib dars o tish yetarli ʻ emas. Bu esa ta’lim tizimida o ʻ mentalitetini unutmagan holatda jahon tajribasidan keng foydalanishni talab etadi. Respublikamizda iqtisodiyotni erkinlashtirish va bu sohadagi islohotlarni yanada chuqurlashtirish bilim olishga, matematika fani sir- asrorlarini o rganishga ʻ bo lgan ʻ talablarni ham kuchaytirdi. Bu esa, o z ʻ navbatida, to g ri ʻ ʻ qaror qabul qilish malakasiga ega bo lgan ʻ matematiklar tayyorlashnigina emas, balki ularni o qitadigan pedagoglar tayyorlashni ham ʻ talab qiladi. Matematik fanlarni yoshlarga o rgatish uchun o qituvchining o zi bu ʻ ʻ ʻ fanlarni yaxshi bilishi, dars berish metodlarini mahorat bilan qo llay olishi talab ʻ etiladi. Shu bilan birga, pedagogika, psixologiya va boshqa fanlarni ham chuqur bilishi zarur bo ladi. ʻ Kadrlar tayyorlashdagi asosiy maqsad zarur bilimlarni o zlashtirish ʻ bilan birga talabalarning intellektual qobiliyatlarini rivojlantirish, ularda mustaqil tanlash va qaror q a bul qilish ko nikmasini ʻ hosil qilishdir. Matematika darsida aqliy yuklamani oshirib borishi, hamda o quvchini ʻ o tilayotgan ʻ materialni darsda faolligi va qiziqishini butun dars jarayonida oshirish kerakligi haqida o ylantirib qo yadi. Shuning uchun yangi ʻ ʻ faol o qitish ʻ metodlarni va metodik usullarni, o quvchilar fikrini faollashira ʻ olish, ularni mustaqil bilimga ega bo lishni ʻ ifodalashni o rgatilmoqda. ʻ Matematikaga qiziqish uyg otish o qitish usulini yuqori darajasiga ʻ ʻ va o quv ishini ʻ qanchalik bilan qurishiga bog liq. Darsda har bir o quvchi faol ʻ ʻ va zavq bilan ishlashi, hamda bilimga intilishini paydo bo lishi ʻ va rivojlanishini boshlang ich ʻ nuqta qilib foydalanish, bilim olishga qiziqishini chuqurlashtirishga e’tiborli bo lish ʻ kerak. Bu ayniqsa o smir ʻ yoshdagilarga 26 muhim, qachon yana shakllantiriladi, faqat doimiy qiziqishlari va shu yoki boshqa fanga qiziqishini aniqlash kerak. Shu vaqtda matematikani jalb qiladigan jihatlarini tanqid qilinishi tez bo lishiʻ kerak. Zero, akadem ik M .S. Salohidd inovn ing aytishlaicha: ―M atem atikaning bevosita amaliy tadbiqlaridan tashqari yosh avlodni har taraflama rivojlangan yetuk kishilar qilib tarbiyalashda uning alohida o rniga ʻ ega ekanligini ta’kidlash zarur. Tahliliy mulohaza, mantiqiy mushohada, fazoviy tasavvur, abstrakt tafakkur inson faoliyatining barcha sohasi uchun zarur qobiliyatdirki, bular matematikani o rganish ʻ jarayonida shakllanib, chuqurlashadi . ‖ Mazkur bitiruv ishida matematik fanlarni o qitish metodining o ziga ʻ ʻ xos xususiyatlari, asosiy interaktiv metodlarni yoritib berishga harakat qilindi. Hozirgi paytda keng qo llanilayotgan metodlar, matematik fanlarni o qitishdagi ʻ ʻ ilg or ʻ mamlakatlarda to plangan ʻ tajribalar ham hisobga olingan. Mazkur bitiruv ishida shu sohadagi eng ilg or ʻ qadamlardan bo lib, ʻ uning tuzilishi va mazmuni to g risida bildirilgan fikr va mulohazalar kelajakda ʻ ʻ uni yanada takomillashtirishga yordam beradi, deb o ylayman. ʻ 27 Adabiyotlar 1.Karimov I.A. «Barkamol avlod O zbekistonʻ taraqqiyotining poydevori» T. «O zbekiston» ʻ 1998 yil. 2.I .A .K arim ov, Y uk sak m a’naviyat eng ilm as ku ch T.: ―M a’naviyat‖, 2008 yil., 176 bet. 3.O zbekiston Konstitutstiyasi – ʻ biz uchun demokratik taraqqiyot yo lida ʻ va fuqarolik jamiyatini barpo etishda mustahkam poydevordir. – Prezident Islom Karimovning O zbekiston Respublikasi Konstitutstiyasi ʻ qabul qilinganining 17 yilligiga bag ishlangan ʻ tantanali marosimidagi ma’ruzasi // Xalq so zi, ʻ 2009 yil 6 dekabr. 4 ― Barkam ol avlod yili‖ D avlat dasturi toʻgʻrisidagi O ʻzbekiston Respublikasi Prez identining qarori. ―Ishonch‖ gaze tasi 12-son, 201 0 yil, 28 yanvar. 5-bet. 5.Mamlakatimizni modernizastiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir. - Prezident Islom Karimovning O zbekiston ʻ Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo shma ʻ majlisidagi ma’ruzasi // Xalq so zi, ʻ 2010 yil 28 yanvar. 6.Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va farovonligini yanada yuksaltirishdir. - Prezident Islom Karimovning 2009 yilning asosiy yakunlari va 2010 yilda O zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining ʻ eng muhim ustuvor yo nalishlariga ʻ bag ishlangan ʻ Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi // Xalq so zi, ʻ 2010 yil 30 yanvar. 7.I.A.Karimov, Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi, O zbekiston sharoitida ʻ un i bartaraf etishn ing yoʻllari va choralari T. ―O ʻzbekiston‖ 200 9 y. 56 bet. 8.Sayidahmedov N. «Yangi pedagogik texnologiyalar». T. «Moliya» 2003 yil. 9.Farberman V. «Ilg or ʻ pedagogik texnologiyalar». T. «Fan» 2000 yil. 10.Ishmatov Q. «Pedagogik texnologiya». Namangan 2004 yil. 28

Boshlangʻich sinflarda matematika oqitish metodlari. Boshlangʻich sinflarda matematika oʻqitishda tadqiqot metodlaridan foydalanish

Sotib olish