Boshlang’ich sinflarda ot mavzusini o’rganish - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	211.6KB
Xaridlar	13
Yuklab olingan sana	30 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Boshlang’ich sinflarda ot mavzusini o’rganish

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI URGANCH INNOVATSION
UNIVERSITETI
“ Boshlang’ich sinflarda ot mavzusini o’rganish ”
mavzusida yozgan
Kurs ishi
1

MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………………………………….…..…3
I BOB. BOSHLANG’ICH SINFLARDA OT SO’Z TURKUMI MAVZUSINI
O’RGANISH
1.1. Boshlang ich sinf o qituvchilariga o rgatish metodikasi haqidaʻ ʻ ʻ ….………..…5
1.2. Ot so’z turkumi haqidagi grammatik tushunchani shakllantirish. ….….……10
II BOB. SO’Z TURKUMLARINI O’RGATISHNING MOHIYATI
2.1. Boshlang ich sinflarda so’z turkumlarini o’rganish bosqichlari…..
ʻ …………18
2.2. O tlarning kelishiklar bilan turlanishi ……………………………..………….22
2.3. Ot gapda boshqa so’zlar bilan bog’lanishi …………………………………..27
XULOSA………………………………………………………..………………..….29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI…..………..……….
……….30
KIRISH
2

Mavzuning dolzarbligi: Boshlang ich sinf o’quvchilariga so’z turkumini o’rgatishʻ
boshlang ich sinf o’qituvchilaridan asosiy mehnat va e’tibor talab qiladigan
ʻ
jarayondir. Ona tili darslari ijtimoiy-foydali bo’lishi uchun o’quvchilarda o’z fikrini
grammatik to’g’ri, uslubiy aniq, izchil ifodalash va boshqalar fikrini bera olish
ko’nikmasini shakllantirishga qaratilishi lozim. Ona tili darslarida nutq o’stirish
ko’rsatmasi grammatik materialni o’rgatishda o’quvchilam ing tilimizdagi har bir
so’z turkumi yoki so’z qismining rolini bilib olishlariga erishtiradigan metodik
usullarni qo’llashni talab etadi, ya’ni grammatik nazariya grammatik to’gri va aniq
nutq malakalarini shakllantirishga, anglab, tushunib yozish malakalarini o’stirishga
amalda tatbiq etish uchun o’rgatiladi. Darsda bolalar nutqini o’stirish darsning
mazmunida va qo’llanilgan vazifalar turlarida o’z aksini topadi. Ona tili darsi
o’quvchilar taffakurini o’stirish ustida ishlash maqsadiga yo’naltirilganligiga qarab
baholanadi. Bunda muayyan grammatik va imloviy materialni o’rganish jarayonida
shu materialni yaxshiroq o’zlashtirishni ta’minlaydigan, aqliy faoliyatni talab
qiladigan mashqlarni o’tkazish tushuniladi. Boshlang ich sinf o’quvchilari so’z
ʻ
turkumlari (ot, sifat, son, olmosh, fe’l) bilan umumiy tanishtirilgandan so’ng har bir
leksik-grammatik guruh alohida o’rganiladi. Bu so’z turkumlarini o’rganishning
boshlang ich bosqichidayoq ularni taqqoslashga qulay sharoit yaratadi va
ʻ
shakllantiriladigan grammatik tushunchaning asosiy tomonlarini aniqroq ajratishga
imkon beradi.
Kurs ishining maqsadi: Boshlang ich sinf o quvchilariga so z turkumlarini o rgatish
ʻ ʻ ʻ ʻ
orqali og zaki va yozma nutqda ulardan to g ri foydalanishni
ʻ ʻ ʻ , o quvchilarning ham ʻ
nutq qobiliyatini, ham to g ri fikrlash qobiliyatini rivojlantirish. O quvchilar o z
ʻ ʻ ʻ ʻ
nutqida so zlarni ongli qo llay oladigan shaxs sifatida
ʻ ʻ komil insonni tarbiyalash .
Kurs ishining vazifasi:
–So’z turkumlarini o’rganish;
– O tlarning kelishiklar bilan turlanishini o’rganish;
– Ot gapda boshqa so’zlar bilan bog’lanishi o’rganish;
3

– Ot so’z turkumi haqidagi grammatik tushunchaga ega bo’lish ;
Kurs ishining predmeti: Boshlang ich sinf o’quvchilari bilan ot so’z turkumini ʻ
o’rganish jarayoni.
Kurs ishining ob’ekti: Ot s o’z turkumi ustida ishlash.
Kurs ishining tuzilishi: Kirish, ikkita bob, rejalar, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro’yhatidan iborat.
4

I BOB. BOSHLANG ICH SINFLARDA OT MAVZUSINI O’RGANISHʻ
1.1. Boshlang ich sinf o qituvchilariga o rgatish metodikasi haqida
ʻ ʻ ʻ
2-sinfda Ot so’z turkumi mavzusi, ya’ni otlarning birlik va ko’plikda
qo’llanishi ustida ishlash jarayonida o’quvchilarda :
1)birlik va ko’plikda qo’llanilgan otlani ma’nosi va qo’shimcha orqali farqlash ;
2)birlikdagi otdan ko’plik sondagi ot va aksincha, ko’plikdagi otdan birlik
sondagi ot hosil qilish ;
3)gapda so’zlarning bog’lanishini hisobga olgan holda, otlardan nutqda to’g’ri
foydalana olish ko’nikmalari shakllantiriladi ;
Otlarning birlik va ko’plikda qo’llanishi taqqoslash usulidan foydalanib
tushuntiriladi. Buning uchun bir predmetni va shunday bir necha predmetni
bildiradigan otlar taqqoslanadi: Qalam-qalamlar, nok-noklar kabi. Suxbat asosida nok
so’zi nechta (1 ta) predmetni va noklar so’zi nechta (2 va undan ortiq) predmetni
bildirishni aniqlanadi. (boshqa so’zlar bilan ham shunday ashlanadi) Oddiygina
xulosa chiqariladi va umumlashtiriladi; agar otlar bir predmetni bildirsa birlikda, 2 va
undan ortiq predmetni bidirsa ko’plikda qo’llaniladi. Ko’plikdagi otni yasash uchun
birlikdagi otga -lar qo’shimchasi qo’llaniladi. Birlikdagi otlar kim? Yoki nima?
So’rog’iga, ko’plikdagi otlar esa kimlar? Yoki nimalar? So’rog’iga javob bo’ladi.
Bu sinf o’quvchilariga faqat birlikda qo’laniladigan otlar, birlik shaklida
qo’llangan armiya, qo’shin, xalq kabi otlar ko’plik ma’nosini anglatadigan ma’nosi
maxsus tushuntirilmaydi. Agar o’quvchilar bu haqda savol bersalar, sodda shaklda
tushuntirish mumkin.
Otlarning birlik va ko’plikda qo’llanilishini kuzatish aslida so’z formasi ustida
ishlashning boshlang’ich bosqich hisoblanadi. Bunda o’quvchilar otlarni ko’plik
qo’shimchasi bilan o’zgartirish, ya’ni otga forma yasovchi qo’shimcha qo’shish bilan
so’zning leksik ma’nosi o’zgarmasligiga ishonch hosil qiladilar.
“Otlarda egalik qo’shimchalari” mavzusi boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun
5

murakkab hisoblanadi. Chunki bu mavzu o’rganulgunga qadar, bolalar “shaxs”
tushunchasi bilan xali tanishtirilmagan, kishilik olmoshlari hali o’rganmagan
bo’ladilar. O’quvchilarga egalik qo’shimchasi predmet birlik va ko’plikdagi 3
shaxsdan biriga tegishli ekanini bildirishini tushuntirish qiyin. Shularni hisobga olib,
o’quvchilarni otlarda egalik qo’shimchalari bilan tanishtirishda o’qituvchi ishni
sarlavhadagi “Egalik” so’zining leksik ma’nosini tushuntirishdan boshlashi maqsadga
muvofiq: ega bo’lish, qarashlilik, tegishlilik, oidlilik ma’nolarini bildiradi. Egalik
qo’shimchasi deyiaganda biror narsaga ega bo’lishni, shu narsa tegishli, shu
narsaning egasi ekanini bildiradigan qo’shimchalar tushuniladi. Otlar egalik
qo’shimchalari bilan qo’llaniladi. Otga qo’shilgan egalik qo’shimchasi shu ot
ifodalangan predmetning kimgadir qarashli ekanini, shu predmetni egasi ekanini
bildiradi; kecha o’qigan kitobim juda qiziqarli ekan. Sening kitobing ham
qiziqarlimi? Ra’noning kitobi ham qiziqarli edi.
Kitobim, kitobing, kitobi so’zlari so’z tarkibiga ko’ra taxlil qilinadi va
o’quvchilar kitob-o’zak, -im, -ing, -i qo’shimchalari qo’shimcha ekanini aniqlaydilar.
O’qituvchi kitobim va kitob so’zlarini taqqoslashni, -im qo’shimchasining
ma’nosi haqida o’ylab ko’rishni topshiradi, muammoli vaziyat yaratadi. Bolalar
qo’shimchaning ma’nosi haqida fikr yuritadi. Ammo kitobim so’zining ma’nosiga
(mening kitobim –kitob meniki) tushunsalar ham, fikrlarini shakllantirib aytib
berolmaydilar. O’qituvchi qisqa tushuntiradi. Tilda 3 ta shaxs mavjud; so’zlovchi
yoki 1-shaxs, tinglovchi yoki 2-shaxs, o’zga yoki 3-shaxs.
Hozir men sizga so’zlayapman, tushuntirayapman, demak, men so’zlovchi,
hozir siz meni (tushuntirayotgan mavzuni) tinglayapsiz demak, siz (sen) tinglovchi,
hozir tinglashga qatnashmayotganlar ham bor, u (ular) – o’zga hisoblanadi. Siz otlar
birlik va ko’plik sonda qo’llanilishini bilasiz. Ma’lumki, biror narsa bir shaxsga yoki
2 va undan ortiq shaxsga tegishli bo’lishi mumkin. Mana shu ma’nolarni, ya’ni biror
predmetning birlik yoki ko’plikdagi 3 shaxsdan biriga qarashli ekanini otga
qo’shilgan egalik qo’shimchalari bildiradi. Masalan, kitobim so’ziga qo’shilgan, siz
aniqlangan –im qo’shimchasi kitobning 1-shaxsga taalluqli ekanini, ya’ni kitobning
6

egasi 1-shaxs ekanini bildiradi. (-im, -ing, -i qo’shimchalari ham shunday
tushuntiriladi) Qisqa shunday xulosa chiqariladi; Otlarga qo’shilgan mana shunday
qo’shimchalar egalik qo’shimchalari deyiladi. Egalik qo’shimchalari tegishlilik,
egalik ma’nosini bildiradi.
Egalik qo’shimchalari otlarga 2 xil variantda qo’shiladi. Oxiri unli bilan
tugagan otlarga –m, -ng, -si, -miz, -ingiz, -si egalik qo’shimchalari, oxiri undosh
bilan tugagan otlarga –im, -ing, -i, -imiz, -ingiz, -i egalik qo’shimchalari qo’shiladi.
Shundan so’ng o’quvchilar “O’zbek tili” darsligidagi qoidani o’qiydilar. Jadvalni
taxlil qiladilar.
O’quvchilarga egalik qo’shimchalari haqidagi ko’nikmani shakllantirish uchun
matndan egalik qo’shimchasi bilan qo’llangan otni topish uni tarkibiga ko’ra
taxlil qilib, egalik qo’shimcha shaxs sonini aniqlash, matnda berilgan otga
tushirib qoldirilgan egalik qo’shimchasini qo’shish, predmet qaysi shaxs yoki
shaxslarga qarashli ekanini aytish kabi mashqlardan foydalaniladi.
Egalik qo’shimchasi ustida ishlash bu bilan tugamaydi. Otlarning
kelishiklar bilan turlanishini o’rganish jarayonida egalik qo’shimchasi bilan
qo’llangan ot qaratqich kelishigida kelgan boshqa ot bilan, kishilik
olmoshlarining kelishiklar bilan turlanishini o’rganish jarayonida esa egalik
qo’shimchasi bilan kelgan ot qaratqich kelishigidagi kishilik olmoshi bilan
bog’lanib, so’z birikmasi hosil qilishi haqida bilim beriladi.
Kelishiklar sintaktika kategoriya hisoblanadi. Kelishik otlarining gapda boshqa
so’zlar bilan munosabatini ifodalaydi. Demak, kelishiklarni o’rgatishda
o’quvchilarning gapda so’zlarning bog’lanishini bilishlari nazarda tutiladi.
Kelishiklar ustida ishlashni o’quvchilar gapda ma’no va grammatik tomondan
bog’langan so’zlarni (so’z birikmalarini) ajratishga o’rganganlaridan so’ng
boshlanadi. Kelishiklar ustida ishlash gapda so’zlarning bog’lanishi ustida ishlash
hamdir. Kelishiklarni bilish uchun o’quvchi ot gapda qaysi so’z bilan bog’lanishini
aniq bilishi kerak. Ot gapda boshqa so’zlar bilan bog’langanda qo’shimchalar bilan
o’zgarishi ancha oldindan kuzatilib boriladi. Aslida o’quvchilar 1-sinfdayoq so’z
ma’nolarini o’zgarishi bilan amaliy tanishadilar, ammo ular so’z formasi nimaligini
7

bilmaydilar. Bolalar keyingi sinfda forma yasovchi (so’z o’zgartiruvchi)
qo’shimchalar bilan tanishadilar. Bu qo’shimchalar gapda so’zlarni bog’lashi uchun
xizmat qilishini tushunadilar.
2-sinfda ot ustida ishlashning asosiy vazifasi fikr bayon qilishda otning kelishik
formalaridan ongli foydalanish va kelishik qo’shimchalarini to’g’ri yozishga
o’rgatish hisoblanadi.
Bu sinfda ot quyidagi izchillikda o’rganiladi. 1. Otlarning kelishiklar bilan
turlanishi haqida ma’lumot berish; 2. Ko’plikdagi otlarning turlanishini o’rgatish; 3.
Har bir kelishikning xususiyatlarini aloxida o’rganish va u bilan bog’liq holda
kelishik qo’shimchalarini yozilishi haqida ko’nikma hosil qilish.
Otlarning kelishik qo’shimchalari bilan o’zgarishi turlanishi haqida tushuncha berish
bilan o’quvchilarga kelishik qo’shimchalari gapda so’zlarni bog’lash uchun xizmat
qilishi, o’zbek tilidagi 6 kelishik, ularning nomi, so’roqlari, qo’shimchalari va
joylanish tartibi tushuntiriladi.
O’quvchilar o’zlashtirgan grammatik bilimlarini imloni o’zlashtirishda foydalana
olishlari uchun ishni bajarishda izchillikka katta ahamiyat beriladi. Bajarilgan ish
yozib boriladi. O’quvchilar avval gapda ot bog’langan so’zdan shu otga savol
beradilar va savolni qavs ichiga yozadilar: keyin so’roqqa qarab kelishikni
aniqlaydilar, masalan, yashaydi (qayerda?)- qishloqda (o’rin payt kelishigi) ular buni
yaxshi o’zlashtirgandan so’ng mashq tez bajariladi, yozish talab etilmaydi.
Ko’plikdagi otlarning turlanishini o’rganishda nutqda tko’plikdagi otlardan
to’g’ri foydalanish ko’nikmasini takomillashtirish maqsadi ko’zda tutiladi.
O’quvchilar suxbat yordamida bosh kelishikdagi otning so’rog’ini va batta predmetni
bildirishini aytadilar. (nima? – kitob, kim? - o’quvchi). O’qituvchi agar shu ot 2 va
undan ortiq predmetni bildirsa, qanday so’roqqa javob bo’lishini, qaysi kelishikni
bildirishini so’raydi, ular qiynalmay javob beradi (nimalar? - kitoblar, kimlar? -
o’quvchilar). Xulosa chiqariladi: ko’plikdagi otlar bosh kelishikda kimlar? yoki
nimalar? So’rog’iga javob bo’ladi. O’quvchilar otlarning kelishiklar bilan turlanishi
jadvalidan foydalanib, shu otlarni ko’plikda turlaydilar va ko’plik qo’shimchasi doim
kelishik qo’shimchasidan oldin qo’shilishini, so’roqlarini bilib oladilar.
8

Har bir kelishikning alohida o’rganishning vazifasi kelishikni o’rganish bilan
bog’liq holda kelishik qo’shimchalarining yozilishi haqidagi malakani shakllantirish
va o’quvchilarning kelishiklar bilan turlangan otlardan ongli foydalanishlariga
erishish hisoblanadi.
Kelishiklarni bilib olish maqsadida so’roqlardan foydalaniladi. Buning uchun
o’quvchilar, birinchidan, so’roqni otning yakka o’ziga emas, balki gapda ot ma’no
tomondan bog’langan so’zdan shu otga berishni o’rganishlari, ikkinchidan,
kelishiklarning so’roqlarini yaxshi bilishlari zarur.
Kelishiklarning xususiyatlarini o’rganishga qulaylik yaratish uchun har bir
kelishikni quyidagi umumiy reja asosida o’rganish maqsadga muvofiq: 1.
Kelishiklarning grammatik asosi. 2. So’roqlari. 3. Qo’shimchasi. 4. Gapdagi vazifasi.
Kelishiklarni shu tarzda o’rganish ularni o’zaro taqqoslashni yengillashtiradi va ongli
o’zlashtirishni ta’minlaydi.
Bir kelishik o’zining muhim belgilari bilan boshqa kelishikldardan farqlanadi.
Muayayn bir kelishikdagi otdar ongli foydalanish va kelishik qo’shimchalarini to’g’ri
yozish uchun o’quvchilar kelishiklarning muhim belgilarini puxta o’zlashtirishi talab
etiladi. Shuning uchun ham kelishiklarning muhim belgilarini o’zlashtirib, bir
kelishikni ikkinchisidan farqlash ko’nikmasini shakllantirishga katta o’rin beriladi.
O’quvchilar qaratqich va tushum kelishigini farqlashga qiynaladilar, bir
qo’shimcha o’rniga ikkinchisini ishlatadi. Buning oldini olish uchun ikki kelishikning
ma’nosi, qo’shimchasi, so’roqlari va gapdagi vazifasi taqqoslanadi, suxbat asosida
xulosa chiqariladi.
Boshlang’ich sinf dasturiga ko’ra o’quvchilarni qaratqich va tushum
kelishigida otning belgisiz qo’llanishi bilan tanishtirish tavsiya etilmaydi.
O’quvchilar jo’nalish kelishigining xususiyatlari bilan tanishtirilgach, jo’nalish
kelishigi qo’shimchasining yozilishi tushuntiriladi: a) oxiri jarangsiz undosh bilan
so’zlarga jo’nalish kelishik qo’shimchasi –ga qo’shilganda talaffuzda –ka eshitilishi,
ammo aslicha yozilishi tovush harf tomonidan taxlil qilish bilan tushuntiriladi. b)
jo’nalish kelishigi qo’shimchasi oxiri k undosh bilan tugagan otlarga –ka shaklida
qo’shiladi, oxiri q undosh bilan tugagan -qa tarzida qo’shiladi.
9

O’quvchilar o’rin-payt kelishigining xususiyatlari bilan tanishtirilgach, kelishik
qo’shimchasida –da ning –ta bo’lib eshitilsa ham da shaklida yoziladi.
O’quvchilar chiqish kelishigining xususiyatlar bilan ham reja asosida
tanishtirilib, ularga kelishik qo’shimchasining yozilishi tushuntiriladi.
Kelishiklar haqidagi malakani shakllantirish ustida ishlashning
samaradorliligini ta’minlaydigan shartlar maqsadga muvofiq mashq tanlash, mashq
materialini asta murakkablashtira borish bilan o’quvchilarning mustaqilligini
oshirish, imloni grammatik bilimni takomillashtira borish, o’quvchilarning nutqini
o’stirish bilan bog’lab o’rgatishdir.
Shunday qilib, boshlang’ich sinflarda ot kompleks ravishda o’rganiladi va uni
o’rganish o’quvchilar shu so’z turkumining belgilarini, funktsiyasini o’zlashtirishiga,
shuningdek ularda kelishik qo’shimchalarini to’g’ri yozish ko’nikmasini
shakllantirishga qaratiladi.
1.2. Ot so’z turkumi haqidagi grammatik tushunchani shakllantirish
So’z turkumlari ustida ishlash metodikasining lingvistik asosi so’zlarning
leksikgrammatik, morfologik va sintaktik belgilariga ko’ra turli guruhlarga ajratilishi,
ya'ni so’z turkumlari haqidagi ilm hisoblanadi. Boshlang’ich sinflar dasturi
o’quvchilarni so’z turkumlari mustaqil va yordamchi so’z turkumlariga bo’linishi
bilan maxsus tanishtirishni ko’zda tutmaydi, ammo o’qituvchi bolalarni so’z
10

turkumlarining belgilari bilan amaliy tanishtiradi. So’z turkumlarini o’rganishdagi
asosiy vazifa o’quvchilarning og’zaki va yozma nutqini o’stirish, lug’atini yangi ot,
sifat, son, fe'l-lar bilan boyitish, o’quvchilar shu vaqtgacha foydalanib kelayotgan
so’zlarning ma'nosini aniq tushunishiga erishish, bog’lanishli nutqda u yoki bu
so’zdan o’rinli foydalanish malakasini o’stirish hisoblanadi. Bu vazifalarni
muvaffaqiyatli hal qilish uchun so’z turkumlarini o’rganish jarayonida sinonim,
antonimlar (atamalar berilmaydi) ustida muntazam ish olib boriladi, o’quvchilar ko’p
ma'noli so’zlar, ularning o’z va ko’chma ma'noda ishlatilishi bilan tanishtiriladi.
Bunda ta'limni o’quvchilarning shaxsiy tajribalari, bevosita ko’rganlari, radiodan
eshitganlari, kitobdan bilib olganlari bilan bog’lash muhim ahamiyatga ega.
O’quvchilarda kuzatish, muhim narsalarni sezish ko’nikmalarini shakllantirish, atrof-
muhit haqidagi bilimlarini boyitish bilan bir vaqtda ularning nutqini o’stirish vazifasi
ham amalga oshiriladi. ―Ot mavzusini o’rganish tizimi maqsadga yo’naltirilgan
jarayon bo’lib, bunda shu so’z turkumining umumlashtirilgan ma'nosi va grammatik
belgilari aniq izchillikda, bir-biri bilan ilmiy asoslangan bog’liqlikda o’rganiladi,
shuningdek, otdan nutqda to’g’ri foydalanish va to’g’ri yozish malakasini
shakllantirish maqsadida bajariladigan mashqlar asta murakkablashtira boriladi. Til
hodisasi sifatida otning xususiyatlari, uni o’rganish vazifalari, o’quvchilarning yosh
xususiyatlarini hisobga olgan holda, har bir sinf uchun material hajmi, ularni
o’rganish izchilligi belgilangan. Boshlang’ich sinflarda otni o’rganish vazifalari
quyidagilar: i. Ot" haqidagi grammatik tushunchani shakllantirish; ii. kim? so’rog’iga
javob bo’lgan (shaxs bildirgan) otlardan so’rog’iga javob bo’lgan (narsa, hayvon,
jonivor va boshqalarni gan) otlarni farqlash ko’nikmasini hosil qilish; iii. kishilarning
familiyasi, ismi, otasining ismi, hayvonlarga qo’yilgan ornlar va geografik nomlarni
bosh harf bilan yozish ko’nikmasini shakllantirish; iv. otlarda son (otning birlik va
ko’plikda qo’llanishi) bilan tanishtirish; v. otlarni egalik qo’shimchalari bilan to’g’ri
qo’llash ko’nikmasini shakllantirish; vi. otlarning kelishiklar bilan turlanishi va
kelishik qo’shimchalarining yozilishi haqida malaka hosil qilish; vii. o’quvchilar
lug’atini yangi otlar bilan boyitish va ulardan nutqda aniq, o’rinli foydalanish
malakasini o’stirish; viii. so’zlarni tahlil qilish, taqqoslash, umumlashtirishni bilish.
11

Bu vazifalarning har biri alohida etnas, balki bir-biri bilan o’zaro bog’liq holda hal
etiladi. Shu bilan birga, Ot mavzusini o’rganishning muayyan bosqichida bajarish
lozim bo’lgan bir vazifani hal qilishga ko’proq ahamiyat beriladi. Masalan, 1-2-
sinflarda so’z turkumi sifatida otning belgilari (nimani bildirishi, so’roqlari)
o’rganiladi, 3-sinfda esa otga atama beriladi, birlik va ko’plikda qo’llanishini
o’zlashtirishga ahamiyat beriladi. 4-sinfda otning egalik qo’shimchalari bilan
qo’llanishi, kelishiklar bilan turlanishi va kelishik qo’shimchalarining yozilishini
o’rganishga e'tibor qaratiladi. O’quvchilarning nutqi va tafakkurini o’stirish vazifasi
esa mavzuni o’rganishning barcha bosqichlarida hal qilinadi. Grammatik materialni
o’rganish va orfografik malaka hosil qilishning butun jarayoni o’quvchilar lug’atini
boyitishga, bog’lanishli nutq malakalari vafikrlash qobiliyatlarini o’stirishga
qaratiladi. So’z turkumi sifatida ot muayyan leksik ma'nolari va grammatik belgilari
bilan ajralib turadi. Barcha otlarning umumiy leksik ma'nosi shaxs va narsani
ifodalash hisoblanadi. Ot jonli mavjudotlar (kishi, (lush, hayvon, asalari), yer va
osmonga oid narsalar (quyosh, yulduz, daryo, tog’), o’simliklar (paxta, beda, gul),
voqealar (yig’in, majlis), tabiat hodisalari (shamol, bo’ron, yomg’ir, momaqaldiroq),
belgi-xususiyat (ahillik, kuchlilik, samimiyat), harakat-holat (uyqu,sevinch, kurash),
o’rin va vaqt (yoz, bahor, joy) nomlarini bildiradi. Otlarning grammatik belgilari:
otlar birlik va ko’plikda qo’llanadi, egalik qo’shimchalari bilan o’zgaradi, kelishiklar
bilan turlanadi, gapda ko’proq ega, to’ldiruvchi, aniqlovchi, shuningdek, hol
vazifasida keladi. Ot nutqda sifat, son, olmosh, fe'l bilan birika oladi. Otning
ma'nolari va grammatik belgilari xiyla murakkab, shuning uchun ham ot haqidagi
bilim o’quvchilarda amaliy vazifalarni bajarish jarayonida asta shakllantira boriladi.
Boshlang’ich sinf ona tili darslarida ot so’z turkumini o’rgatishda quyidagi didaktik
o’yinlardan samarali foydalanish mumkin. «Maqollarda antonimlar» Ma’lumki,
o’zbek xalq maqollarida antonimlar ko’proq uchraydi. Shu bois bu shartda
o’quvchilar navbatma-navbat ot antonimlar ishtirok etgan maqollaridan aytadilar.
Masalan, «yaxshiga yondash, yomondan qoch», «do’st achitib gapirar, dushman
kuldirib gapirar», «kattaga hurmatda bo’l, kichikka izzatda» va x.k.
12

Boshlang ’ ich sinf o’quvchilariga so ’ z turkumini o ’ rgatish boshlang ’ ich sinf
o ’ qituvchilaridan asosiy mehnat va e’tibor talab qiladigan jarayondir. Ona tili darslari
ijtimoiy-foydali bo’lishi uchun o’quvchilarda o ’ z fikrini grammatik to ’ g ’ ri, uslubiy
aniq, izchil ifodalash va boshqalar fikrini bera olish ko ’ nikmasini shakllantirishga
qaratilishi lozim. Ona tili darslarida nutq o ’ stirish ko ’ rsatmasi grammatik materialni
o ’ rgatishda o ’ quvchilam ing tilimizdagi har bir so ’ z turkumi yoki so ’ z qismining
rolini bilib olishlariga erishtiradigan metodik usullarni qo ’ llashni talab etadi, ya ’ ni
grammatik nazariya grammatik to ’ g ’ ri va aniq nutq malakalarini shakllantirishga,
anglab, tushunib yozish malakalarini o ’ stirishga amalda tatbiq etish uchun o ’ rgatiladi.
Darsda bolalar nutqini o ’ stirish darsning mazmunida va qo’llanilgan vazifalar
turlarida o ’ z aksini topadi. Ona tili darsi o ’ quvchilar taffakurini o ’ stirish ustida
ishlash maqsadiga yo ’ naltirilganligiga qarab baholanadi. Bunda muayyan grammatik
va imloviy materialni o ’ rganish jarayonida shu materialni yaxshiroq o’zlashtirishni
ta’minlaydigan, aqliy faoliyatni talab qiladigan mashqlarni o ’ tkazish tushuniladi.
Boshlang ’ ich sinf o’quvchilari so ’ z turkumlari (ot, sifat, son, olmosh, fe’l) bilan
umumiy tanishtirilgandan so ’ ng har bir leksik-grammatik guruh alohida o ’ rganiladi.
Bu so ’ z turkumlarini o’rganishning boshlang ’ ich bosqichidayoq ularni taqqoslashga
qulay sharoit yaratadi va shakllantiriladigan grammatik tushunchaning asosiy
tomonlarini aniqroq ajratishga imkon beradi. Masalan: „Ot" mavzusini o ’ rganish
tizimi maqsadga yo ’ naltirilgan jarayon bo ’ lib, bunda shu so’z turkumining
umumlashtirilgan ma ’ nosi va grammatik belgilari aniq izchillikda, bir-biri bilan ilmiy
asoslangan bog ’ liqlikda o ’ rganiladi, shuningdek, otdan nutqda to ’ g ’ ri foydalanish va
to ’ g ’ ri yozish malakasini shakllantirish maqsadida bajariladigan mashqlar asta
murakkablashtira boriladi. Til hodisasi sifatida otning xususiyatlari, uni o ’ rganish
vazifalari, o ’ quvchilaming yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda, har bir sinf
uchun material hajmi, ularni o ’ rganish izchilligi belgilangan. Shu bilan birga, ,,0t"
mavzusini o ’ rganishning muayyan bosqichida bajarish lozim bo ’ lgan bir vazifani hal
qilishga ko ’ proq ahamiyat beriladi. Masalan, 1-2-sinflarda so ’ z turkumi sifatida
otning belgilari (nimani bildirishi, so’roqlari) o ’ rganiladi, 3-sinfda esa otga atama
beriladi, birlik va ko ’ plikda qo ’ llanishini o ’ zlashtirishga ahamiyat beriladi. 4-sinfda
13

otning egalik qo’shimchalari bilan qo’llanishi, kelishiklar bilan turlanishi va kelishik
qo’shimchalarining yozilishini o’rganishga e’tibor qaratiladi. O’quvchilaming nutqi
va tafakkurini o’stirish vazifasi esa mavzuni o’rganishning barcha bosqichlarida hal
qilinadi. Otni o’rganishga tayyorlov bosqichi savod o’rgatish davriga to’g’ri keladi.
Bu bosqichda o’quvchilar shaxsnarsalarni va ularning nomi bo’lgan so’zlarni
farqlashga o’rganadilar, so’zning leksik ma’nosiga e’tibor ko’proq qaratiladi,
ma’nolarini hisobga oigan holda so’zlar (qushlar, meva va sabzavotlar, kiyimlar va
hokazolarni bildirgan otlar)ni guruhlash ko’nikmasi shakllantiriladi.Keyingi
bosqichda otning leksik ma’nolari va grammatik belgilari ustida maxsus ishlanadi
(kim?fyoki nima? so’rog’iga javob bo’lishi, shaxs, narsani bildirishi tushuntiriladi).
O’quvchilar kim? so’rog’iga javob bo’lgan otlarni nima? so’rogfiga javob bo’lgan
otlardan farqlashni, ularni so’roq berish bilan ajratishni o’rganadilar, o’quvchilarda
mavhum grammatik tafakkur o’sa boradi, ularda atoqli otlarni bosh harf bilan yozish
ko’nikmasi shakllana boradi.2-sinfda otlaming leksik ma’nosi, atoqli va turdosh otlar
(atamasiz) haqidagi bilim chuqurlashtiriladi. 3-sinfda „Otlar, ya’ni otlarning birlik va
ko’plikda qo’llanishi" ustida ishlash jarayonida o’quvchilarda:
1) birlik va ko’plikda qo’llangan otlaming ma’nosi va qo’shimcha orqali farqlash;
2) birlikdagi oldan ko’plik shaklidagi va,aksincha, ko’plikdagi otdan birlik sondagi ot
hosil qilish;
3) gapda so’zlarning bog’lanishini hisobga oigan holda, otlardan nutqda to’gfri
foydalana olish ko’nikmalari shakllantiriladi;
4-sinfda ot ustida ishlashning asosiy vazifasi fikr bayon qilishda otning kelishik
shakllaridan ongli foydalanish va kelishik qo’shimchalarini to’g’ri yozishga o’rgatish
hisoblanadi.
Bu sinfda ot quyidagi izchillikda o’rganiladi:
1) otlaming kelishiklar bilan turlanishi haqida tushuncha berish;
2) ko’plikdagi otlaming turlanishini o’rgatish;
14

3) har bir kelishikning xususiyatlarini alohida o’rganish va u bilan bogfliq holda
kelishik qo’shimchalarining yozilishi haqida ko’nikma hosil qilish.
Biror mavzu yoki ma’lumotni o’quvchilarga qanday usulda yetkazib berish bu
o’qituvchining pedagogik mahoratidir. O’z ona tilida ravon gapiradigan, nutq
madaniyatiga amal qiladigan, o’z nutqining sofligini saqlay oladigan yoshlarni
tarbiyalash har bir pedagogning bosh maqsadi bo’lishi kerak. Otni o’rganishga
tayyorlov bosqichi savod o’rgatish davriga to’g’ri keladi. Bu bosqichda o’quvchilar
predmetlarni va ularni nomi bo’lgan so’zlarni farqlashga o’rganadilar. So’zning
leksik ma’nosi (har bir so’z ma’no bildirishi)ga e’tibori oshiriladi, ma’nolarni hisobga
olgan holda so’zlar (qushlar, meva va sabzavotlar va hokazolarni bildirgan otlar)ni
gruppalash ko’nikmasi shakllantiriladi. So’zlarni leksik ma’nosi asosida gruppalash
mashqlari otlarni taqqoslash, o’xshash tomonlarini aniqlash, abstraklashtirish
ko’nikmasini o’stiradi. Shunga qaramay, gramatik tushunchani shaklantirish uchun
o’quvchilar so’zning aniq ma’nosini bilmaydilar, so’zning leksik ma’nosini bilish
bilan birgalikda uning grammatik belgilarini ham o’zlashtirish zarur. Keyingi
bosqichda otning leksik ma’nolari va grammatik belgilari ustida maxsus ishlanadi.
(kim yoki nima so’rog’iga javob bo’lishi, predmet bildirishi tushuntiriladi)
O’quvchilar kim? so’rog’iga javob bo’lgan otlardan farqlashni o’rganadilar. Bu
bosqichda ular so’zlarni so’roq berish bilan farqlashni bilib oladilar, bolalarda
mavxum grammatik tafakkur o’sib boradi. Bolalarda ko’pgina atoqli otlarni bosh harf
bilan yozish ko’nikmasi shaklanib boradi. 2-sinfda otlarning leksik ma’nosi, atoqli va
turdosh otlar haqidagi bilim chuqurlashtiriladi va sistemalashtiriladi bolalar otlarda
son bilan tanishtiriladi. ―Otlar tushunchasini shakllantirish uchun shu so’z
turkumiga kiradigan otlarni asosiy leksik gruppalarga ajratish, barcha otlarga xos
bo’lgan belgilarni ko’rsatish, ularning nutqimizdagi rolini ochish muhim ahamiyatga
ega. Shu maqsadda mavzuni o’rganishga bag’ishlangan birinchi darslardayoq
predmetlarni bildiradigan so’zlar sistemaga solinadi. Shu so’zlarning hammasi uchun
umumiy bo’lgan belgilar aniqlanadi. Bu so’zlar predmetlarni bildirib, kim? yoki
nima? so’rog’iga javob bo’ladi. Dasturga ko’ra, boshlang’ich sinf o’quvchilarini sifat
15

va boshqa so’z turkumlaridan yasalgan mavxum ma’nodagi (yaxshilik, go’zallik,
ishonch, o’kinch kabi) otlar bilan tanishtirish talab etilmaydi. Ammo matnda uchrasa
va o’quvchilar qiziqib so’rasalar, otlar bolalar o’rgangan belgilari asosida nima
so’rog’iga javob bo’lishi, predmet nomini bildirishi tushuntiriladi. Otlarning nutqda
katta ahamiyatga ega ekanini ko’rsatish uchun o’qituvchi o’qish kitobidan matn shu
so’zlarsiz o’qishni topshiradi. O’quvchilar matn otlari tushirib qoldirilib o’qiganda,
matn mazmunini tushunib bo’lmasligini anglaydilar. Xulosa chiqariladi: ot
atrofimizni o’rab olgan predmetlarning nomi, bu so’zlarsiz bir-birimizga o’z
fikrimizni tushuntira olmaymiz.
Boshlang ich sinflarda otni o’rganish vazifalar. ʻ
1."Ot" haqidagi grammatik tushunchani shakllantirish;
2.Kim? so’rog’iga javob bo’lgan (shaxs bildirgan) otlardan nima? so’rog’iga
javob bo’lgan (narsa, hayvon, jonivor va boshqalarni bildirgan) otlarni farqlash
ko’nikmasini hosil qilish;
3.Kishilarning familiyasi, ismi, otasining ismi, hayvonlarga qo’yilgan nomlar va
g е ografik nomlarni bosh xarf bilan yozish ko’nikmasini shakllantirish;
4.Otlarda son (otning birlik va ko’plikda qo’llanishi)bilan tanishtirish;
5.Otlarni egalik qo’shimchalari bilan to’g’ri qo’llash ko’nikmasini shakllantirish;
6.Otlarning k е lishiklar bilan turlanishi va k е lishik qo’shimchalarining yozilishi
haqida malaka hosil qilish. Ot gapda boshqa so’zlar bilan bog’langanda
qo’shimchalar bilan o’zgarishi ancha oldindan kuzatilib boriladi. Chunki, o’quvchilar
1-sinfdayoq so’z formalarining o’zgarishi bilan amaliy tanishadi, ammo ular so’z
formasi nimaligini hali bilmaydi. Bolalar k е yingi sinfda forma yasovchi (so’z
o’zgartuvchi) qo’shimchalar bilan tanishadi, bu qo’shimchalar gapda so’zlarni
bog’lash uchun xizmat qilishi tushunib boradi. III sinfda ot ustida ishlashning asosiy
vazifasi fikr bayon qilishda otning k е lishik formalaridan ongli foydalanish va k е lishik
16

qo’shimchalarini to’g’ri yozishga o’rgatish hisoblanadi. Bu sinfda ot quyidagi
izchillikda o’rganiladi:
1. Otlarning k е lishiklar bilan turlanishi haqida tushuncha b е rish;
2. Ko’plikdagi otlarning turlanishini o’rgatish;
3. Har bir k е lishikning xususiyatlarini alohida o’rganish va u bilan bog’liq holda
k е lishik qo’shimchalarining yozilishi haqida ko’nikma hosil qilish.
II BOB. SO’Z TURKUMLARINI O’RGATISHNING MOHIYATI
2.1. Boshlang ich sinflarda so’z turkumlarini o’rganish bosqichlari.ʻ
«Zinapoya» usuli o’quvchilar ikki guruhga bo’linadi. So’ng xattaxtaga ma’lum
bir shaklda «zinapoya» chiziladi. Ma’lumki, antonimlar o’z juftliklariga ega.
17

Shundan kelib chiqib, ushbu juftlikning bittasi «zinapoya» ga yozib qo’yiladi,
ikkinchisini esa guruhlardagi o’quvchilarning o’zlari topadi, ular zinalardan bosh
zinaga chiqib borishadi. Bunda o’quvchilarda tezkorlik talab etiladi. Chunki qaysi
guruh o’quvchilari birinchi bo’lib bosh zinaga chiqsa, ular g’olib bo’ladi. Sinfda
nechta o’quvchi bo’lsa,zinalar soni shuncha bo’ladi. «Izohli lug’at» Buning uchun
o’quvchilar ikki guruhga bo’linadilar.1-guruh ishtirokchilari so’z birikmasi,
frazeologik birikma yoki tasviriy ifodalarni aytadilar. 2-guruhdagi o’quvchilar esa 1-
guruhdagilar aytgan so’z va birikmalar ma’nosini tezkorlik bilan izohlab beradilar.
Shartni bajara olmagan guruh mag’lub hisoblanadi. Bu o’yin quyidagicha amalga
oshiriladi: O’zbekning shoh taomi: palov Ertalabki ovqatlanish: nonushta Ilonning
yog’ini yalagan: ayyor. Dala malikasi: makkajo’xori Aql gimnastikasi: shaxmat Tog’
malikasi: archa va x.k. Bu o’yinlarni ona tili darslarida 4-sinflarda o’tkazish
maqsadga muvofiq. Bunday o’yinlar faqat bir mavzu doirasida cheklanib qolmay bir
qancha mavzularda, ko’proq takrorlash darslarida o’tkazilishi mumkin. 3-4- sinfda
“So’z turkumlari” bo’limi o’rganilayotganda quyidagi kabi savollardan foydalanish
mumkin:
1. So’zlar nima uchun turkumlarga bo’linadi?
2. Ot qanday qo’shimchalar bilan qo’llanadi?
3. Egalik qo’shimchalari va ularning vazifasi nima?
4. Kelishik qo’shimchalari vaular qanday vazifa bajaradi?
5. Sifat va ot turkumining o’zaro qanday bog’liqligi bor?
6. Ot bilan fe’lning o’zaro qanday bog’liqligi bor?
7. Fe’llardagi zamon qo’shimchalari qanday ma’nolarni bildiradi?
8. Fe’llardagi shaxs-son qo’shimchalari qanday ma’nolarni bildiradi? va
hokazo.
1- savolda o’quvchilar quyidagi javoblari bilan qatnashadilar: - So’zlar turli
ma’nolarni bildiradi. - Ayrim so’zlar narsa ma’nosini bildiradi. - Ba’zi so’zlar shaxs
ma’nosini bildiradi. - So’zlar harakat ma’nosini ham bildiradi. - So’zlar belgi
ma’nolarini bildiradi. - So’zlarni ma’nolariga ko’ra turlarga bo’lib o’rgansak oson
bo’ladi. 4- sinfda 2- savolga quyidagicha javob berdilar: - Otlar ko’plik
18

qo’shimchasini oladi. - Otlar – lar qo’shimchasini oladi. - Otlar ot yasovchi
qo’shimchalarni oladi. - Otlar – chi qo’shimchasini oladi. - Otlar – dosh
qo’shimchasini oladi va hokazo.
Otlarning egalik qo’shimchasi ( -im,- ing, -si,- imiz,- ingiz,- lari)
qo’llangan holatlari, otlarning kelishik qo’shimchalari bilan ishlatilgan holatlari
gaplar tarkibida ko’rsatildi va so’roqlari yordamida otlar aniqlatildi. O’quvchilarda
“Aqliy hujum” orqali “Otlar yana boshqa qo’shimchalar bilan ham qo’llanar ekan.
Ular qanday qo’shimchalar ekan?- degan qiziqish paydo bo’ldi. Shundan so’ng ularga
quyidagi savollar berildi: - Otlar oladigan qo’shimchalar haqida qanday
ma’lumotlarni bilar edingiz? - Ot oladigan qaysi qo’shimchalarni bilmas ekansiz?
Ularni bilishni xohlaysizmi? Ko’rinib turibdiki, o’qituvchining savoli – o’quvchilar
bilish qobiliyatlarini boshqarish vositasi. Savollar qaysi ma’noda yoki vaziyatda
qo’llanishiga qarab, o’quvchilarni ilgarilab borishga, bilimlar sari intilishga undaydi,
ularni fikrlash darajasini oshiradi. O’quvchilar “ Aqliy hujum” orqali fikrlarning qadr
–qimmatini, umumiy tushunish va tasavvurni rivojlantirishga o’z hissasini qo’shishini
anglab boradilar. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida qo’llaniladigan interfaol
usullardan biri “Klaster” usulidir. Klaster so’zi bog’lam ma’nosini
bildiradi.Klasterlardan darsning da’vat, anglash va fikrlar bosqichlarida foydalanish
mumkin. Bu metod turli xil g’oyalar o’rtasidagi aloqalar tog’risida fikrlash
imkoniyatini beruvchi tuzilma. Bu metod mavzuning o’quvchilar tomonidan puxta
o’zlashtirilishini ta’minlaydi. “ Klaster” metodidan o’quvchilar bilan yakka tartibda
ishlash va guruh-guruh bo’lib ishlashda foydalanish mumkin. Mazkur metod
o’rganilayotgan til hodisasini umumlashtirish va ular o’rtasidagi aloqalarni toppish
imkoniyatini yaratadi. “Klaster” da sinf yozuv doskasiga yoki katta varaqqa kalit
so’zlar, so’z birikmalari yoki gaplar yoziladi va kalit so’zlar til hodisasining
aloqadorligiga qarab bog’lab boriladi. Klaster tuzishda, agar u doska yoki katta
varaqda sinf jamoasi bilan bajarilayotgan bo’lsa, barcha o’quvchilarning ishtirok
etishi shart. Masalan, so’z turkumlarini o’rganishda tarmoqlash usulidan
foydalanilganda o’quvchilarda darsga bo’lgan qiziqishi kuchayadi. Tarmoqlash
usulidan 3-sinfda “So’z turkumi” tushunchasini hosil qilishda foydalanish mumkin.
19

Bunda o’quvchilarga quyidagi savolni beriladi: - So’zlarni ma’nolariga ko’ra qanday
turlarga bo’lib o’rganiladi? Ularning javobini doskaga yozib boriladi.
Shundan so’ng shaxs va narsa bildirgan so’zlar ot; belgi bildirgan so’zlar sifat;
harakat bildirgan so’zlar fe’l; miqdor bildirgan so’zlar son degan atama bilan
tanishtirildi va yuqoridagi so’zlar tarmoqqa kiritildi. -O’ylang ot, sifat, fe’l, sonni
bitta so’z bilan nima deb nomlash mumkin? So’z turkumlari mavzusi bo’yicha klaster
tuzishdan mavzuni o’rganmasdan oldin foydalanish o’quvchilarni yangicha fikr
yuritishga undaydi. Metodist olimlar aytganidek, klasterni mavzuni o’rganishni
boshlash jarayonida tuzish “ bilimlarga yetib borish strategiyasi” ekanini isbotlaydi.
4- sinfda “ So’z turkumlari” bo’limi yuzasidan umumlashtiruvchi takrorlash darsida
“Zig- zag” metodi ham yaxshi samara berdi. Sinf jamoasini kichik guruhlarga
bo’ldik. Har bir jamoada oltitadan o’quvchi bo’ldi, har bir guruhda boshqaruvchi
belgilandi. U jamoasi tomonidan aytilgan fikrlarni to’ldiradi va sistemaga soladi.
Guruhlarga ajratishda rangli doirachalardan foydalandik. Bir xildagi doiracha olgan
bolalar bir stol atrofida birlashdilar. Bunda kuchlarning teng bo’lishiga e’tibor berdik.
1- guruh uchun:
1. 4- sinfda qaysi so’z turkumlarini o’rgandingiz?
2. Ot so’z turkumidagi so’zlarga qaysi qo’shimchalar qo’shiladi? Otga
qo’shiladigan qo’shimchalarning vazifalarini ayting.
2- guruh uchun:
1. 4- sinfda qaysi so’z turkumlarini o’rgandingiz?
2. Otning belgilarini bildiradigan so’z turkumi qaysi? U otning qanday
belgilarini bildiradi?
3- guruh uchun:
1. 4- sinfda qaysi so’z turkumlarini o’rgandingiz?
2. Ot , sifat, fe’l yasovchi qo’shimchalarni klasterda ifodalang va ularni
misollar bilan tushuntiring.
4- guruh uchun.
1. 4- sinfda qaysi so’z turkumlarini o’rgandingiz?
20

2. Ot, sifat, fe’l yasovchi qo’shimchalarni klasterda ifodalang va ularni
Misollar bilan tushuntiring.
5- guruh uchun:
1. 4- sinfda qaysi so’z turkumlarini o’rgandingiz?
2. Son so’z turkumining xususiyatlarini klasterda ifodalang. Sonlar nimaning
miqdori va tartibini bildiradi?
O’quvchilarning jamoasi vazifani bajarib bo’lishgach, guruhlar almashtirildi,
ya’ni boshqaruvchi guruhidagi o’quvchilarni ikkita va bitta qilib boshqa guruhlarga
tarqatdi. Yangi tuzilgan jamoada har bir guruh vakili tartib bilan o’z bilganlarini
boshqalarga tushuntirib berdi. Shundan so’ng o’rganilganlar yuzasidan taqdimot
bo’ldi. O’qituvchi savollar yordamida sinf o’quvchilarining bilimlarini aniqlaydi. “
Kim ko’p eslab qoladi ?” deb nomlagan holda o’tkazish mumkin. Bu diktantning
maqsadi xotirani ishga solish va imloviy ko’nikmalarni shakllantirishdir. Bunda
o’qituvchi har bir gapni bir marta o’qiydi. O’quvchilar yodida qolganlarini
yozadi.O’qituvchi bir oz pauzadan so’ng ikkinchi gapni o’qiydi. O’yin – diktantning
materiali sifatida so’z olinishi ham mumkin. Unda ham o’qituvchi 3 ta so’zni
birdaniga o’qiydi va 10 – 15 soniya pauza qilinadi.O’quvchi eslab qolganini yozadi.
Keyin yana uch so’z o’qib beriladi. Bunday tipdagi o’yin lug’at diktantiga 1 – sinfda
5 – 8, 2 – sinfda 8 – 10, 3 – sinfda 10 – 12, 4 –sinfda 12 – 15 so’z olinadi. Diktant
yozib bo’lingach, har bir o’quvchi diktantidagi so’zlar sonini sanaydi. O’qituvchi
oldindan diktantning to’liq matnini yozib, ustini bekitib qo’ygan bo’ladi.O’quvchilar
diktantini tekshirayotganda uning ustini ochib qo’yadi. O’quvchilarning bahosi
tushirib qoldirgan so’zlar soniga qarab pasaytiriladi. O’quvchilar diktantni yozib
bo’lishgach, o’rganilgan mavzulardan kelib chiqib topshiriqlar berilishi mumkin.
Masalan, “ So’zlardagi unlilarning tagiga chizing “, “ Ajratib ko’rsatilgan so’zga
ma’nodosh so’z toping “, “ Shu so’zlar ishtirokida gap tuzing “, “ Gap tuzing va
tuzgan gaplaringizning bosh va ikkinchi darajali bo’laklarini aniqlang, tagiga
tegishlicha chizing “ kabi. Dastlabki paytlarda ohangdosh so’zlardan foydalanish
lozim ( ustun, tutun, osmon, somon kabi ). Bu o’yinni dastlabki paytlarda “ Eslab qol
“ deb nomlash mumkin. Diktant yuzasidan o’quvchilar bilan quyidagi savollar
21

asosida suhbat o’tkazish mimkin. Inson qancha so’zni xotirada saqlab qola oladi ?
Nima uchun birov so’zlarni ko’p eslab qoladi, boshqa birovlar kam so’zni eslab
qoladi. Suhbatdan so’ng o’quvchilarga ko’cha, daryo, shahar, kishilarning ismi,
badiiy asar nomlarini eslab qolishga harakat qilishlari aytildi. Shundan so’ng
o’quvchilarning o’zlari bu diktantni yozdirishni talab qila boshlaydilar. Ko’rinadiki,
boshlang’ich sinf ona tili darslarida turli xil interfaol metodlari va texnika
vositalaridan unumli foydalanish mumkin bo’ladi. Bularning barchasi darsning
samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
2.2. O tlarning kelishiklar bilan turlanishi.
Kelishiklar sintaktik kategoriya hisoblanadi. Kelishik otlarning gapda
boshqa so’zlar bilan munosabatini ifodalaydi. Demak, kelishiklarni o’rgatishda
o’quvchilarning gapda so’zlarning bog’lanishini bilishlari nazarda tutiladi.
Kelishiklar ustida ishlashni o’quvchilar gapda ma’no va grammatik tomondan
bog’langan so’zlarni (so’z birikmalarini) ajratishga o’rganganlaridan so’ng
boshlanadi. Kelishiklar ustida ishlash gapda so’zlarning bog’lanishi ustida ishlash
hamdir. Kelishiklarni bilish uchun o’quvchi ot gapda qaysi so’z bilan bog’langanini
aniq bilishi kerak. Ot gapda boshqa so’zlar bilan bog’langanda qo’shimchalar bilan
o’zgarishi ancha oldindan kuzatib boriladi. Aslida o’quvchilar 1-sinfdayoq, so’z
shakllarining o’zgarishi bilan amaliy tanishadilar , ammo ular so’z shakli nimaligini
hali bilmaydilar. O’quvchilar keyingi sinfda shakl yasovchi (so’z o’zgartuvchi)
qo’shimchalar bilan tanishadilar, bu qo’shimchalar gapda so’zlarni bog’lash uchun
xizmat qilishini tushunadilar.
22

4-sinfda ot ustida ishlashning asosiy vazifasi fikr bayon qilishda otning kelishik
shakllaridan ongli foydalanish va kelishik qo’shimchalarini to’g’ri yozishga o’rgatish
hisoblanadi.
Bu sinfda ot quyidagi izchillikda o’rganiladi:
1) otlarning kelishiklar bilan turlanishi haqida tushuncha berish;
2) ko’plikdagi otlarning turlanishini o’rgatish;
3) har bir kelishikning xususiyatlarini alohida o’rganish va u bilan bog’liq
holda keli shik qo’shimchalarining yozilishi haqida ko’nikma hosil qilish.
Otlarning kelishik qo’shimchalari bilan o’zgarishi – turlanish haqida tushuncha
berish bilan o’quvchilarga kelishik qo’shimchalari gapda so’zlarni bog’lash uchun
xizmat qilishi, o’zbek tilidagi olti kelishik, ularning nomi, so’roqlari, qo’shimchalari
va joylashish tartibi tushuntiriladi.
O’quvchilar turlanish bilan, kelishiklarning mohiyatidan kelib chiqib gapni
tahlil qilish jarayonida tanishtiriladi, gapning asosi (ega va kesim) va so’z birikmalari
ajratiladi. Ular gapda bir otning boshqa har xil so’zlar bilan shakl yasovchi
qo’shimalar (ning, -ni, -ga, -da, -dan) yordamida bog’lanishini kuzatadilar, bu
qo’shimchalar kelishik qo’shimchalari ekanini, otlarning kelishik qo’shimchalari
bilan o’zgarishi turlanish deyilishini bilib oladilar. Bolalarga kelishiklarning
joylashish tartibi, so’roqlari va bosh kelishikdan boshqa kelishiklarning aniq
qo’shimchalari mavjudligi darslikda berilgan jadval yordamida tushuntiriladi. Bosh
kelishikdagi ot gapda ega vazifasida, boshqa kelishikdagi otlar esa ikkinchi darajali
bo’lak vazifasida kelishi bilan ham tanishtiriladi.
O’quvchilar o’zlashtirgan grammatik bilimlarini imloni o’zlashtirishda
foydalana olishlari uchun ishni bajarishda izchillikka katta ahamiyat beriladi.
Bajarilgan ish yozib boriladi: o’quvchilar avval gapda ot bog’langan so’zdan shu otga
23

savol beradilar va savolni qavs ichiga yozadilar; keyin so’roqqa qarab kelishikni
aniqlaydilar. Masalan, o’qidi (nimani?) – kitobni, tushum kelishigi). Ular buni yaxshi
o’zlashtirganlaridan so’ng, mashq tez bajariladi, yozish talab etilmaydi.
Ko’plikdagi otlarnnng turlanishini o’rganishda nutqda ko’plikdagi otlardan
to’g’ri foydalanish ko’nikmasini takomillashtirish maqsadi ko’zda tutiladi.
O’quvchilar suhbat yordamida bosh kelishikdagi otning so’rog’ini va bitta shaxs,
narsani bildirishni aytadilar, (nima? – kitob, kim? – o’quvchi); o’qituvchi agar shu ot
ikki va undan ortiq , shaxs yoki narsani bildirsa, qanday so’roqqa javob bo’lishini,
qaysi kelishikni bildirishini so’raydi, ular qinalmay javob beradilar (nimalar?
– kitoblar, kimlar? – o’quvchilar). Xulosa chiqariladi: ko’plikdagi otlar bosh
kelishikda nimalar? yoki kimlar? so’rog’iga javob bo’ladi. O’quvchilar otlarning
kelishiklar bilan turlanishi jadvalidan foydalanib, shu otlarni ko’plikda turlaydilar va
ko’plik qo’shimchasi doim kelishik qo’shimchasidan oldin qo’shilishini, so’roqlarini
bilib oladilar.
Har bir kelishikni alohida o’rganishnipg vazifasi kelishikni o’rganish bilan
bog’liq holda kelishik qo’shimchalarining yozilishi haqidagi malakani shakllantirish
va o’quvchilarning kelishiklar bilan turlangan otlardan ongli foydalanishlariga
erishish hisoblanadi.
Kelishiklarni bilib olish maqsadida so’roqlardan foydalaniladi. Buning uchun
o’quvchilar, birinchidan, so’roqni otning yakka o’ziga emas, balki gapda ot ma’no
tomondan bog’langan so’zdan shu otga berishni o’rganishlari, ikkinchidan,
kelishiklarning so’roqlarini yaxshi bilishlari zarur. Kelishiklarni o’zlashtirishda
gapning asosini aniqlagach, gapda o’zaro bog’langan so’zlarni (so’z birikmalarini)
belgilash, ot bog’langan so’zni topish, so’roq berib, qaysi kelishik bilan turlanganini,
birlik yoki ko’plikda qo’llanganini aniqlash izchilligida ishni uyushtirish maqsadga
muvofiq (Masalan, Alisher Nodirni kinoga taklif qildi . Gap Alisher haqida aytilgan.
(Kim?) Alisher – ega (bosh kelishikda, birlik); Alisher (nima qildi?) – taklif qildi –
24

kesim; taklif qildi (kimni?) – Nodirni (ot, tushum kelishigida, birlik); taklif
qildi (nimaga? yoki qaerga?) – kinoga (ot, jo’nalish kelishigida, birlik).
Kelishiklarning xususiyatlarini o’rganishga qulaylik yaratish uchun har bir
kelishikni quyidagi umumiy reja asosida o’rganish maqsadga muvofiq:
1. Kelishikning grammatik ma’nosi.
2. So’roqlari.
3. Qo’shimchasi.
4. Gapdagi vazifasi.
Kelishiklarni shu tarzda o’rganish ularni o’zaro taqqoslashni yengillashtiradi va
ongli o’zlashtirishni ta’minlaydi.
Bir kelishik o’zining muhim belgilari (ma’nosi, so’rog’i, qo’ shimchasi,
sintaktik vazifasi) bilan boshqa kelshiklardan farqlanadi. Muayyan bir kelishikdagi
otdan ongli foydalanish va kelishik qo’shimchalarini to’g’ri yozish uchun o’quvchilar
kelishik larning muhim belgilarini puxta o’zlashtirishi talab etiladi, shuning uchun
ham kelishiklarning muhim belgilarini o’zlashtirib, bir kelishikni ikkinchisidan
farqlash ko’nikmasini shakllantirishga katta o’rin beriladi.
Bosh kelishikning xususnyatlarini o’rganish bilan otning keli shik qo’shimchasi
yo’q holati bosh kelishik ekani, bosh kelishikdagi ot boshqa so’zni o’ziga tobe
qilishi , kim?, kimlar?, nima?, nimalar? so’roqlariga javob bo’lishi, gapda ega
vazifasida kelishi haqida o’quvchilarda ko’nikma hosil qilinadi; lug’atlarda otlar bosh
kelishik shaklida berilishi va bosh shakl hisoblanishi, ba’zan egalik qo’shimchasi olib
qo’llanishi bilan tanishtiriladi.
O’quvchilar qaratqich va tushum kelishigini farqlashda qiynaladilar, bir
qo’shimcha o’rniga ikkinchisini ishlatadilar. Bu kelishiklarning xususiyatlarini
25

o’rganishda bunday qiyinchilikning oldini olish va o’quvchilarda kelishiklardan
to’g’ri foydalanish ko’nikmasini hosil qilish maqsadi ko’zda tutiladi. Bu maqsadga
erishish uchun bu ikki kelishikning ma’nosi, so’roqlari, qo’shimchasi va gapdagi
vazifasi taqqoslanadi va suhbat asosida xulosa chiqariladi.
Qaratqich kelishigida turlangan ot: 1) qarashlilik ma’nosini bildirib, gapda
boshqa otga bog’lanadi, u bog’langan ot egalik qo’shimchasi bilan
qo’llanadi (o’quvchining daftari, gulning bargi kabi); 2) kim(lar)ning?,
nima(lar)ning?, ba’zan qaerning? so’roqlariga javob bo’ladi; 3) -ning qo’shimchasi
bi lan qo’llanadi; 4) gapda ikkinchi darajali bo’lak vazifasida keladi.
Tushum kelishigida turlangan ot: 1) harakatni o’ziga olgan shaxs, narsa
ma’nosini bildiradi, gapda doim fe’lga bog’lanadi (vazifani bajardim, kitobni
o’qidi kabi); 2) kim(lar)ni?, nima(lar)ni? ba’zan qaerni? so’roqlariga javob bo’ladi;
3) -ni qo’ shimchasi bilan qo’llanadi; 4) gapda ikkinchi darajali bo’lak vazifasini
bajaradi.
O’quvchilarning bu ikki kelishik qo’shimchasidan nutqda to’g’ri foydalanish
va ularni to’g’ri yozish haqidagi bilimini takomillashtirish uchun gapda otning qaysi
so’z bilan bog’langanini aniqlash, so’roqlar o’rniga gapning mazmuniga mos so’zni
kelishik bilan turlab qo’yish, tushirib qoldirilgan kelishik qo’shimchalaridan mosini
qo’yib ko’chirish, tanlab ko’chirish mashqlaridan, saylanma va eslatish diktantlaridan
ko’proq foydalaniladi.
Boshlangich sinflar dasturiga ko’ra, o’quvchilarni qaratqich va tushum
kelishigida otning belgisiz qo’llanishi bilan tanishtirish tavsiya etilmaydi.
O’quvchilar jo’nalish kelishigining xususiyatlari bilan tanishtirilgach, jo’nalish
kelishigi qo’shimchasining yozilishi tushuntiriladi: a) oxiri jarangsiz undosh tovush
bilan tugagan so’zlarga jo’nalish kelishigi qo’shimchasi -ga qo’shilganda talaffuzda -
ka eshitilishi, ammo aslicha yozilishi sinfga, ishga, SHavkatga kabi so’zlarni tovush-
harf tomonidan tahlil qilish bilan tushuntiriladi ; b) o’quvchilar “Mehnat yetkazar har
26

tilakka” kabi gapni o’qib, tilak so’zining o’zgarishini kuzatadilar;
gapdagi tilakka bog’langan so’zni topadilar va shu so’zdan otga so’roq
beradilar (etkazar (nimaga?) tilakka); bu jo’nalish kelishigining so’rog’i ekanini
aytadilar; tilakka so’zi so’z tarkibiga ko’ra tahlil qilinadi va tilak – o’zak, -
ka qo’shimcha ekani aniqlanadi; so’ng uni tovush-harf jihatidan tahlil qilinib,
o’zakning oxiri -k undoshi bilan tugagani, qo’shimcha ham k undoshi bilan
boshlanishi aniqlanadi. Suhbat usuli bilan xulosa chiqariladi: jo’nalish kelishigi
qo’shimchasi oxiri k undoshi bilan tugagan otlarga -ka shaklida qo’shiladi. “Baliq
qarmoqqa ilindi” gapidagi qarmoqqa so’zi ustida ham yuqoridagi kabi ishlanadi.
Xulosani o’qituvchi rahbarligida o’quvchilarning o’zlari chiqaradilar: oxiri q undoshi
bilan tugagan otlarga jo’nalish kelishigi qo’shimchasi -qa shaklida qo’shiladi.
O’quvchilar o’rin-payt kelishigining xususiyatlari bilan tanishtirilgach, kelishik
qo’shimchasi -da ning -ta bo’lib eshitilsa ham -da shaklida yozilishi tushuntiriladi.
Ba’zi o’quvchilar o’rin-payt kelishigi o’rniga jo’nalish kelishigi qo’shimchasini
ishlatib, xatoga yo’l qo’yadilar. Bunday xatoning oldini olish uchun o’quvchilar bilan
fe’ldan jo’nalish va o’rin-payt kelishigida qo’llangan otga so’roq berib, so’z
birikmasini topishni ko’proq mashq qilish va kelishiklarning so’rog’i va ma’nosiga
qarab farqlashga o’rgatiladi. Masalan, bordi (qaerga?) – maktabga, bo’ldi (qaerda?) –
maktabda; oldim (kimga?) – ukamga, ko’rdim (kimda?) – ukamda.
O’quvchilar chiqish kelishigining xususiyatlari bilan ham reja asosida
tanishtirilib , ularga kelishik qo’shimchasining yozilishi tushuntiriladi.
Kelishiklar haqidagi malakani shakllantirish ustida ishlashning samaraliligini
ta’minlaydigan shartlar, birinchidan, maqsadga muvofiq mashq, tanlash, mashq
materialini asta murakkablashtirib borish bilan o’quvchilarning mustaqqlligini
oshirish, ikkinchidan, imloni grammatik bilimni takomillashtirib borish va
o’quvchilarning nutqini o’stirish bilan bog’lab o’rgatishdir.
SHunday qilib, boshlang’ich sinflarda ot yaxlit holda o’rganiladi va uni
o’rganish o’quvchilar shu so’z turkumining belgilarini, vazifasini o’zlashtirishiga,
27

shuningdek, ularda kelishik qo’shimchalarini to’g’ri yozish ko’nikmasini
shakllantirishga qaratiladi.
2.3. Ot gapda boshqa so’zlar bilan bog’lanishi
Ot larning egalik qo’shimchalari bilan o’zgarishini o’rganish. Otlarning egalik
qo’shimchalari bilan o’zgarishi 4-sinfda o’rganiladi, bu mavzuni o’zlashtirish
boshlang'ich sinf o’quvchilari uchun murakkab hisoblanadi, chunki mavzu
o’rganilgunga qadar, o’quvchilar „shaxs" tushunchasi bilan tanishtirilmagan, kishilik
olmoshlarini hali o’rganmagan bo’ladilar. O’quvchilarga egalik qo’shimchasi shaxs,
narsa birlik va ko’plikdagi uch shaxsdan biriga taalluqli ekanini bildirishini
tushuntirish qiyin. Shularni hisobga olib, o’quvchilarni otlarning egalik
qo’shimchalari bilan qo’llanishini o’rgatishda o’qituvchi ishni sarlavhadagi „egalik"
so’zining leksik ma’nosini tushuntirishdan boshlashi maqsadga muvofiq: Xususan,
„egalik" so’zi ega bo’lish, qarashlilik, tegishlilik, oidlik ma’nolarini bildiradi, egalik
qo’shimchasi deganda biror narsaga ega bo’lishni, shu narsa tegishli, shu narsaning
egasi ekanini bildiradigan qo’shimchalar nazarda tutilishi misollar asosida
tushuntiriladi. Otlar egalik qo’shimchalari bilan qo’llanadi. Otga qo’shilgan egalik
qo’shimchasi shu ot ifodalagan shaxs, narsaning kimgadir qarashli ekanini, shu
narsaning egasi ekanini bildiradi. Masalan, Mening kitob im juda qiziqarli ekan .
Sening kitob ing ham qiziqarlimi? Ra’noning kitob i ham qiziqarli edi . Kitobim,
kitobing, kitobi so’zlari so’z tarkibiga ko’ra tahlil qilinadi va o’quvchilar kitob -
o’zak, -im, -ing, -i qo’shimcha ekanini aniqlaydilar. O’qituvchi kitob va kitobim
so’zlarini taqqoslashni, -im qo’shimchasining ma’nosi haqida o’ylab ko’rishni
topshiradi, muammoli vaziyat yaratadi; o’quvchilar qo’shimchaning ma’nosi haqida
fikr yuritadilar, ammo kitobim so’zining ma’nosiga (mening
kitobim — kitob meniki) tushunsalar ham, fikrlarini shakllantirib aytib
berolmaydilar. O’qituvchi qisqa tushuntiradi: – Tilda uchta shaxs mavjud: I shaxs -
so’zlovchi; II shaxs – tinglovchi; III shaxs - o’zga. Hozir men sizga so’zlayapman,
tushuntiryapman, demak, men - so’zlovchi, hozir siz meni tinglayapsiz, demak, siz
(sen) tinglovchi, hozir tinglashga qatnashmayotganlar ham bor, u (ular) - o’zga
28

hisoblanadi. Siz otlar birlik va ko’plik sonda qo’llanishini bilasiz. Ma’lumki, biror
narsa bir shaxsga yoki ikki va undan ortiq shaxsga tegishli bo’lishi mumkin. Mana
shu ma’nolarni, ya’ni biror shaxs va narsaning birlik yoki ko’plikdagi uch shaxsdan
biriga qarashli ekanini otga qo’shilgan egalik qo’shimchalari bildiradi. Qisqa xulosa
chiqariladi: otlarga qo’shilgan -(i)m, -(ing), -i, -(i)miz, - (i)ngiz, -lar qo’shimchalari
egalik qo’shimchalari sanaladi. Egalik qo’shimchalari tegishlilik, egalik ma’nosini
bildiradi. Egalik qo’shimchalari otlarga ikki variantda qo’shiladi. So’z oxiri unli
hamda undosh tovush bilan tugagan otlar so’z tarkibiga ko’ra tahlil qilinadi,
qo’shimchalar taqqoslanadi, suhbat asosida xulosa chiqariladi: oxiri unli tovush bilan
tugagan otlarga -m, -ng, -si, -miz, -ngiz, -si egalik qo’shimchalari, oxiri undosh
tovushlar bilan tugagan otlarga -im, -ing, - i, -imiz, -ingiz, -i egalik qo’shimchalari
qo’shiladi. Shundan so’ng o’quvchilar „Ona tili" darsligidagi grammatik qoidani
o’rganadilar, jadvalni tahlil qiladilar. O’quvchilarga egalik qo’shimchalari haqidagi
ko’nikmani shakllantirish uchun matndan egalik qo’shimchasi bilan qo’llangan otni
topish, uni tarkibiga ko’ra
tahlil qilib, egalik q o’ shimchasining shaxs sonini aniqlash, matnda berilgan
otga tushirib qoldirilgan egalik q o’ shimchasini q o’ shish, narsa qaysi shaxs yoki
shaxslarga qarashli ekanini aytish kabi mashqlardan foydalaniladi. Egalik
q o’ shimchasi ustida ishlash bu bilan tugamaydi. Otlarning kelishiklar bilan
turlanishini o’ rganish jarayonida egalik q o’ shimchasi bilan q o’ llangan ot qaratqich
kelishigida kelgan boshqa ot bilan (kitobning muqovasi, Rahimning kitobi), kishilik
olmoshlarining kelishiklar bilan turlanishini o’ rganish jarayonida esa egalik
q o’ shimchasi bilan kelgan ot qaratqich kelishigidagi kishilik olmoshi bilan bog'lanib,
s o’ z birikmasi hosil qilishi haqida bilim beriladi. Ot larning k elishik q o’ shimchalari
bilan q o’ llanishini o’ rgat ish. Kelishiklar sintaktik kategoriya hisoblanadi. Kelishik
otlarning gapda boshqa s o’ zlar bilan munosabatini ifodalaydi. Demak, kelishiklarni
o’ rgatishda o’ quvchilarning gapda s o’ zlaming bog'lanishini bilishlari nazarda tutiladi.
Kelishiklar ustida ishlashni o’ quvchilar gapda ma’no va grammatik tomondan
bog'langan s o’ zlarni (s o’ z birikmalarini) ajratishga o’ rganganlaridan s o’ ng
29

boshlanadi. Kelishiklar ustida ishlash gapda s o’ zlarning bog'lanishi ustida ishlash
hamdir. Kelishiklarni bilish uchun o’ quvchi ot gapda qaysi s o’ z bilan bog'langanini
aniq bilishi kerak. Ot gapda boshqa s o’ zlar bilan bog'langanda q o’ shimchalar bilan
o’ zgarishi ancha oldindan kuzatib boriladi. Aslida o’ quvchilar 1- sinfdayoq s o’ z
shakllarining o’ zgarishi bilan amaliy tanishadilar, ammo ular s o’ z shakli nimaligini
hali bilmaydilar.
XULOSA
Xulosa qilib shuni aytishim joizki, boshlang’ich sinflarda ona tili va o’qish
savodxonligi darsining o’tilishi katta ahamiyatga ega. O’quvchilarning o’qib
tushinishi, tinglab tushinish, yozish savodxonligini, og’zaki va yozma shaklda
fikrlarini yetkazib berishga bog’liqli so’z boyligini boyitishga, to’g’ri va ifodali
o’qishga o’rgatish bilan birga ularda kitobxonlik va nutq madaniyatini shakllantirish,
mustaqil fikrlashi, o’z fikrini tortinmasdan yetkazib berishi uchun yordam
beradi.Albatta, bunday bilim va ko’nikmalarning boshlang’ich sinf davridayoq
shakllanib borishi, ertangi kuni o’zi va mamlakatimiz uchun foydali kasb egasi
bo’lishiga yo’naltiradi. Shuning uchun ham, biz, bo’lajak boshlang’ich sinf
o’qituvchilari o’z mutaxassisligimizni chuqur o’rganib, ertangi yosh avlodga chuqur
bilim berib, qiziqishlaridan kelib chiqib, to’g’ri yo’lga boshlashimiz va kelajakda
yurtmizga foydali mutaxassis bo’lib yetishishiga sababchi bo’lmog'imiz darkor.
30

Mamlakatimizda ijtimoiy sohadagi o’zgarishlar va intellektual salohiyatning
oshib borishi zamonaviy bilimlarning egallanishiga turtki bo’ladi. Ta’lim-tarbiya
sohasidagi innovasion o’zgarishlar va ularni zamonamizning yangi ilg’or talablariga
javob beradigan darajaga olib chiqish muhim vazifa va maqsadlardan biribir. Bu
borada “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” ning qabul qilinishi va to’plangan tajribani
tahlil qilish, umumlashtirish asosida mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirishda zamonaviy axborot texnalogiyalaridan foydalanishga e’tibor
qaratilmoqda. Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev tashabbusi bilan jamiyatning barcha
jabhalari, xususan, ta’lim tizimida zamonaviy axborot texnalogiyalaridan keng
foydalanishni yo’lga qo’yishga qaratilayotgan e’tibor samarasi o’laroq, bugun
jamiyatning barcha sohalari va xalqimiz turmush tarziga kompyuter texnalogiyalari
chuqur kirib borayapti. Jamiyat hayotiga kompyuterning keng miqiyosda kirib kelishi
fuqarolarga axborot olishga bo’lgan imkoniyatlar eshigini ochib berdi. Tobora
shakllanib borayotgan kompyuter texnologiya axborotni yetkazish va qabul qilishda
yangi munosabatlarni vujudga keltiradi, fikrlashning yangi turini hosil qiladi. Ta’lim-
tarbiya jarayonida qo’llaniladigan axborot vositalaridan texnikalar alohida
ahamiyatga egadir. Texnika “Inson-kompyuter” interaktiv (dialogik) muloqotning
yangi takomillashgan pog’onasi bo’lib, bunda foydalanuvchi juda keng va har
taraflama axborot oladi. Texnika vositalari asosida o’quvchilarga ta’lim va tarbiya
berish hozirgi kunning dolzarb masalasidandir. Texnika vositalari uning mazmun-
mohiyati, kichik maktab yoshidagi o’quvchilar bilan olib boriladigan dars undan
foydalanish metodikasi, multimediali didaktik o’yinlardan foydalanish usullari ,
tavsiyalar, amaliy ma’lumotlar muhimdir. Mazkur texnika vositalaridan foydalanish,
o’sib kelayotgan yosh avlodni intellektual salohiyatli hamda faol shaxs qilib
tarbiyalash uchun zamin yaratish, ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy, aqliy, axloqiy
xislatlarini shakllantirishga ko’maklashishdir.
31

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. O’zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” // Barkamol
avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. T.: Sharq, 1998. –b. 57.
2. Safo O. Mustaqillik ma’naviyati va tarbiya asoslari. T.: O’qituvchi.
3. T.G'afforov va boshqalar Ona tili 1-sinf,, T.:“Sharq”, 2017-yil
1. Sh.M.Mirziyoyev. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsy javobgarli – har
bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak.-T.:”O’zbekiston”.2017.-B44
2. O’zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” // Barkamol
avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. T.: Sharq, 1998. –b. 57.
3. O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.Karimovning O’zbekiston
Respublikasi Konstitusiyasi qabul qilinganligining 17 yilligiga bag’ishlangan
tantanali marosimda so’zlagan “O’zbekiston Konstitusiyasi – biz uchun demokratik
taraqqiyot yo’lida va fuqarolik jamiyatni barpo etishda mustahkam poydevordir”
mavzusidagi ma’ruzasi. Xalq so’zi, 2009. 6-dekabr.
4. Karimov I.A. Barkamol avlod-O’zbekiston taraqqiyotining poydevori-T.: “Sharq”,
1997, 57-bet.
5. Safo O. Mustaqillik ma’naviyati va tarbiya asoslari. T.: O’qituvchi. 1997.
6. Sog’lom avlod - O’zbekiston kelajagi. O’zbekiston Bolalar jamg’armasi nashri.
T.: O’zbekiston. 2001.
7. To’raqulov X.A. Zamonaviy kompyuter tarmoqlari bo’yicha multimediali elektron
o’quv qo’llanma yaratish texnologiyasi //Uzluksiz ta’lim. 2011.
8. T.G’afforov va boshqalar Ona tili 1-sinf,, T.:“Sharq”, 2017-yil 9. K.Qosimova va
boshqalar Ona tili 2-sinf,, T.:“Cho’lpon”, 2018-yil
32

Boshlang’ich sinflarda ot mavzusini o’rganish

Sotib olish