Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	40000UZS
Размер	262.9KB
Покупки	0
Дата загрузки	07 Октябрь 2025
Расширение	docx
Категория	Педагогика

Boshlang‘ich sinflarda rasmga qarab insho yozish yo‘llari KURS ISHI

15Boshlang‘ich sinflarda rasm asosida insho yozish jarayoni bosqichma-
bosqich tashkil etiladi. Avvalo, o‘quvchilar rasmni diqqat bilan kuzatadi, keyin
voqeani tahlil qiladi, asosiy fikrlarni ajratadi va so‘ngra matn yaratadi. Har bir
bosqichda o‘qituvchi yo‘naltiruvchi savollar va tavsiyalar beradi, xatolarni
tuzatadi va bolalarni mustaqil fikrlashga rag‘batlantiradi.Rasm bolalarning
tasavvur doirasini kengaytiradi. Ular rasmga qarab voqeani o‘z tasavvurlariga
moslab yaratadi, yangi tafsilotlar qo‘shadi va voqeani boyitadi. Shu bilan birga,
rasm bolalarda ijodiy erkinlikni rivojlantiradi, ularni yangi g‘oyalar ishlab
chiqishga undaydi.
Tasviriy nutqni rivojlantirish jarayonida rasm o‘quvchilarning so‘z boyligini
oshirishga yordam beradi. Bolalar voqeani bayon etishda turli so‘zlar,
sinonimlar va ifodali iboralardan foydalanadi. Shu tarzda ularning yozma nutqi
boyiydi va mantiqiy ifodalash qobiliyati mustahkamlanadi.Rasm bolalarning
fikrlash jarayonini ham shakllantiradi. Voqealarni kuzatish, tafsilotlarni ajratish,
sabab va natija munosabatlarini aniqlash orqali bolalar mantiqiy tafakkur
qobiliyatini rivojlantiradi. Shu bilan birga, rasm ularni voqeani tizimli ravishda
ifodalashga o‘rgatadi.Boshlang‘ich sinflarda rasm asosida insho yozish nafaqat
yozma nutqni, balki og‘zaki nutqni ham rivojlantiradi. Bolalar rasmni tavsiflab,
voqeani so‘zlab beradi va keyin yozma shaklga o‘tkazadi. Shu jarayonda ular
fikrni tizimli va mantiqiy tarzda ifodalashni o‘rganadi.Rasm yordamida bolalar
o‘z his-tuyg‘ularini ifodalashga o‘rgatiladi. Masalan, rasmda tasvirlangan voqea
ularda quvonch, hayrat, qo‘rquv yoki hayajon uyg‘otishi mumkin. Shu his-
tuyg‘ularni matn orqali ifodalash bolalarning emotsional va ijodiy tafakkurini
rivojlantiradi 4
.
Tasviriy nutqni shakllantirishda rasm bolalarni mustaqil fikrlashga
rag‘batlantiradi. Ular rasmga qarab voqeani izchil bayon qiladi, tafsilotlarni
4
Sayfullayeva Rano, Yusupova Shaxnoza. O‘qituvchilar uchun yozma nutqni shakllantirish
qo‘llanmasi . Toshkent, 2020, 15–90 bet.

6 Rasmga qarab insho yozishga tayyorlovchi mashqlar va metodlarni tahlil
qilish;
 Rasmga qarab insho yozish darslarining samaradorligini oshirish bo‘yicha
tavsiyalar ishlab chiqish;
 Boshlang‘ich sinf uchun namunaviy dars ishlanma ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining metodlari
– pedagogik kuzatish;
– tahlil va sintez;
– taqqoslash;
– umumlashtirish;
– tajriba-sinov metodlari.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat. Har bir bob uchta bo‘limni o‘z ichiga
oladi.

28Xulosa: Qahramon uyga qaytdi va kunini xursand bo‘lib yakunladi.
V. Yozma ishni bajarish (20 daqiqa)
O‘quvchilar reja asosida insho yozadi.
O‘qituvchi individual tarzda yordam beradi, xatolarni tuzatadi va so‘z boyligini
kengaytirishga ko‘maklashadi.
VI. Natijalarni tahlil qilish va xulosa (10 daqiqa)
O‘quvchilar yozgan matnlarni o‘qiydi va baholaydi.
O‘qituvchi yozilgan matnni tahlil qiladi, xatolarni tuzatadi va yozma ishni
boyitish bo‘yicha tavsiyalar beradi.
O‘quvchilar o‘z ishlarini baholaydi va izohlar beradi.
VII. Uyga vazifa (5 daqiqa)
Uyga vazifa: rasmga qarab qisqa insho yozish yoki rasmni tavsiflash.

25yozganlarini o‘qiydi, fikr almashadi va matnni yaxshilashga harakat qiladi. Shu
jarayon tafakkur va kommunikativ ko‘nikmalarni rivojlantiradi.
Hikoya asosida rasmga qarab insho yozish boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun
samarali metod hisoblanadi. Bu jarayon orqali bolalar voqeani idrok etish,
tafsilotlarni ajratish, mantiqiy izchillikda bayon qilish va ijodiy fikrlashni
o‘rganadi. Shu bilan birga, o‘qituvchining yo‘naltiruvchi faoliyati matnni
to‘g‘ri tashkil qilish, xatolarni tuzatish va bolalarni rag‘batlantirishga xizmat
qiladi.
2.3. Rasm asosida insho yozish bo‘yicha dars ishlanma namunasi
Dars mavzusi: Rasmga qarab insho yozish
Dars turi: Amaliy (yozma nutqni rivojlantirish)
Sinfi: Boshlang‘ich sinf (2-sinf)
Dars maqsadi:
 O‘quvchilarda rasmga qarab voqeani mantiqiy izchillik bilan yozish
ko‘nikmalarini shakllantirish.
 Asosiy va ikkilamchi tafsilotlarni ajratish, voqeani izchil bayon qilishni
o‘rgatish.
 Bolalarda ijodiy fikrlash va tasviriy nutqni rivojlantirish.
Dars vazifalari:
 Rasmga diqqat bilan qarash va tafsilotlarni aniqlash.
 Voqeani tahlil qilish va asosiy fikrlarni ajratish.
 Matn rejasini tuzish va yozma ishni bajarish.
 Yozilgan matnni tahlil qilish, xatolarni aniqlash va matnni boyitish.
Dars usullari:
Savol-javob metodi
Guruhda muhokama
Vizual yondashuv (rasm orqali)

5yoritilgan. Biroq amaliyotda bu jarayonni dars jarayonida to‘liq qo‘llash,
metodik jihatdan takomillashtirish hali ham muhim vazifa bo‘lib qolmoqda.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs
ishining nazariy ahamiyati shundaki, u boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarning
yozma nutqini rivojlantirish, rasm asosida insho yozishga o‘rgatish jarayonining
psixologik va pedagogik asoslarini tahlil qilishga qaratilgan. Tadqiqot natijalari
o‘quvchilarning kuzatuvchanlik, tafakkur va ijodiy fikrlash qobiliyatlarini
shakllantirishda rasmning o‘rnini aniqlashga yordam beradi. Shuningdek, kurs
ishi natijalari boshlang‘ich ta’lim metodikasining nazariy bazasini boyitadi
hamda yozma nutqni o‘stirishga oid yangi ilmiy yondashuvlarni ishlab
chiqishga xizmat qiladi.
Amaliy ahamiyati esa shundaki, kurs ishida keltirilgan metodik tavsiyalar,
dars ishlanmalari, mashq va topshiriq turlari o‘qituvchilar tomonidan bevosita
dars jarayonida qo‘llanilishi mumkin. Ular o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga,
rasm orqali voqealarni tahlil etish va ifodalashga o‘rgatishda samarali
qo‘llanma vazifasini bajaradi.
Kurs ishi mavzusining obyekti — boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining
yozma nutqini rivojlantirish jarayoni.
Kurs ishi mavzusining predmeti — boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini
rasmga qarab insho yozishga o‘rgatishning samarali yo‘llari, usul va metodlari.
Kurs ishi mavzusining maqsadi — boshlang‘ich sinflarda rasmga qarab
insho yozish jarayonini ilmiy-metodik jihatdan tahlil qilish, uni o‘qitishning
samarali yo‘llarini aniqlash hamda amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Boshlang‘ich sinflarda insho yozishga o‘rgatishning nazariy asoslarini
o‘rganish;
 Rasm asosida insho yozish jarayonida o‘quvchilarda tafakkur va tasviriy
nutqni shakllantirish yo‘llarini aniqlash;

12Rasmga qarab insho yozish jarayonida bolalar voqealarni diqqat bilan
kuzatadi, tafsilotlarni aniqlaydi, asosiy fikrlarni ajratadi va ularni mantiqiy
ketma-ketlik bilan matn shaklida ifodalaydi. Shu tarzda ular voqeani tahlil
qilish, tafakkur qilish va ijodiy yondashuv ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Jadval 1. Insho yozishga o‘rgatishning didaktik va metodik asoslari
№ Asos
turi Mazmuni Amaliy qo‘llanishi
1 Didakti
k asos Bolalarning yosh
xususiyatlarini hisobga
olish 1-2-sinflarda rasm va o‘yin orqali yozma
mashqlar berish
2 Didakti
k asos Fikrlash va tafakkur
ko‘nikmalarini
rivojlantirish Voqealarni tahlil qilish, asosiy va
ikkilamchi fikrlarni ajratish
3 Didakti
k asos Yozma nutqni
shakllantirish So‘z boyligini oshirish, grammatik
qoidalarni to‘g‘ri qo‘llash
4 Metodik
asos Bosqichma-bosqich
yondashuv Diqqatni rasmga jalb qilish → Asosiy
fikrlarni ajratish → Matn yaratish
5 Metodik
asos Turli metodlardan
foydalanish Rasmga qarab insho yozish, hikoya tuzish,
savol-javob mashqlari
6 Metodik
asos Individual yondashuv Har bir o‘quvchining qobiliyatiga mos
yozma topshiriqlar berish
7 Metodik
asos Interfaol metodlar Guruhda ishlash, muammoli vaziyatlar
asosida mashqlar, ijodiy o‘yinlar
8 Metodik
asos Motivatsiya va
rag‘batlantirish Mashqlarni qiziqarli qilish,
o‘quvchilarning mustaqil ishlashini
rag‘batlantirish
9 Metodik
asos Ijtimoiy va
kommunikativ
ko‘nikmalar Fikrni boshqalarga tushunarli ifodalash,
muloqot madaniyatini rivojlantirish
10 Metodik
asos Nazorat va baholash O‘quvchilarning yozma ishlarini kuzatish,
xatolarni tuzatish, mustaqil ishlashni
rag‘batlantirish
Insho yozishga o‘rgatishning yana bir metodik jihati — interfaol
metodlardan foydalanishdir. Masalan, guruhda ishlash, savol-javob shaklida

16to‘g‘ri joylashtiradi va matn yaratishda ijodiy yondashadi. Shu bilan birga, rasm
bolalarda diqqat, xotira va mantiqiy tafakkur ko‘nikmalarini mustahkamlaydi.
Rasm yordamida o‘quvchilar voqealarni ketma-ket bayon qilishni
o‘rganadi. Har bir voqea qismi rasm orqali aniqlanadi, asosiy voqea ajratiladi va
tafsilotlar matnga kiritiladi. Shu tarzda bolalar matnni mantiqiy va izchil
yaratadi.
Rasm bolalarga voqealarni tahlil qilish va o‘z nuqtai nazarini ifodalash
imkonini beradi. Shu orqali ular yozma nutqda shaxsiy fikrlarni shakllantiradi,
asosiy va ikkilamchi fikrlarni ajratadi va matnni boyitadi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fikrlash va tasviriy nutqini
shakllantirishda rasmning roli nafaqat vizual yordam, balki metodik vosita
sifatida ham katta. U o‘qituvchiga bolalarning qobiliyatini aniqlash, yozma va
og‘zaki nutqini rivojlantirish, ijodiy tafakkurini shakllantirish imkonini beradi.
Rasm asosida mashqlar bolalarda ijodiy tafakkur, tasavvur, mantiqiy
fikrlash, so‘z boyligi va yozma nutq ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Shu sababli,
boshlang‘ich ta’limda rasm asosida insho yozish pedagogik jarayonning
ajralmas qismi hisoblanadi.

21ijodiy qobiliyatlarini ham shakllantiradi. Shu jarayonda o‘qituvchining
yo‘naltiruvchi faoliyati juda muhim o‘rin tutadi. O‘qituvchi bolalarga yozma
ishni to‘g‘ri tashkil etish, voqealarni mantiqiy izchillik bilan bayon qilish va
asosiy tafsilotlarni ajratish bo‘yicha yordam beradi.
O‘qituvchining birinchi vazifasi — o‘quvchilar e’tiborini jalb qilish va
rasmga diqqat bilan qarashga o‘rgatishdir. Shu bosqichda o‘qituvchi savollar
orqali o‘quvchilarni rasmga qarab tafsilotlarni aniqlashga undaydi: “Rasmda
kim nima qilmoqda?”, “Voqeada qahramonlarning asosiy harakati nima?”,
“Qaysi predmetlar voqeaga ta’sir ko‘rsatadi?” Shu tarzda o‘quvchilar diqqatini
jamlaydi, tafsilotlarni ajratadi va voqeani tushunishga kirishadi.
Ikkinchi vazifa — o‘quvchilarga voqeani tahlil qilish va asosiy fikrlarni
ajratish ko‘nikmalarini shakllantirish. O‘qituvchi bolalarga savollar beradi,
ularni guruhda muhokama qilishga yo‘naltiradi. Masalan: “Bu voqea qanday
boshlanadi?”, “Qahramon nima qilmoqda va nima sababdan?”, “Voqealar
qanday ketma-ketlikda sodir bo‘ladi?” Shu orqali o‘quvchilar voqealarni
mantiqiy tartibda tasvirlashni o‘rganadi va matnning izchilligi shakllanadi.
O‘qituvchi shuningdek, rasmga qarab yozish jarayonida bolalarni ijodiy
fikrlashga rag‘batlantiradi. U o‘quvchilarga yangi tafsilotlar qo‘shish, voqeani
o‘zgartirish yoki yangi qahramonlar kiritish topshiriqlarini beradi. Shu usul
bolalarda mustaqil fikrlash va ijodiy tafakkur rivojlanishiga xizmat qiladi.
Matn rejasini tuzish jarayonida o‘qituvchi har bir o‘quvchiga individual
yordam beradi. Har bir bola o‘z qobiliyatiga mos reja tuzadi, asosiy va
ikkilamchi fikrlarni ajratadi. O‘qituvchi xatolarni tuzatadi, so‘z boyligini
kengaytirishga yordam beradi va yozma nutqni rivojlantiradi. Shu tarzda yozma
ish jarayoni samarali va tizimli bo‘ladi.
Rasmga qarab insho yozishda o‘qituvchining motivatsion vazifasi ham katta
ahamiyatga ega. O‘qituvchi bolalarni qiziqarli rasm va voqealar bilan jalb
qiladi, mustaqil ishlashga undaydi va ijobiy fikrlar bilan rag‘batlantiradi. Shu

30Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. “2017–2021 yillarda O‘zbekiston
Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha
Harakatlar strategiyasi”. Toshkent, 2017.
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. “O‘zbekiston Respublikasida ta’lim
tizimini rivojlantirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida” qarori.
Toshkent, 2018.
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. “Boshlang‘ich ta’limni
modernizatsiya qilishga oid chora-tadbirlar to‘g‘risida” farmoni. Toshkent,
2019.
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. “O‘qituvchilarni malakasini oshirish
va pedagogik faoliyatini qo‘llab-quvvatlashga oid qaror”. Toshkent, 2020.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. “Ta’lim jarayonida innovatsion
metodlarni joriy etishga oid farmon”. Toshkent, 2021.
6) O‘zbekiston Milliy nashriyoti. Ona tili (1–4-sinflar uchun darsliklar).
Toshkent, 2020,
7) O‘zbekiston Milliy nashriyoti. Ona tili: Metodik qo‘llanma boshlang‘ich
sinflar uchun. Toshkent, 2021
8) Xolmirzaev Sirojiddin, Juraev Bobur. Boshlang‘ich sinflarda yozma nutqni
rivojlantirish metodikasi. Toshkent, 2018, 12–65 bet.
9) G‘ulomov Akmal, Matchonov Sobir. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun
rasm asosida insho mashqlari. Toshkent, 2019, 20–78 bet.
10) Sayfullayeva Rano, Yusupova Shaxnoza. O‘qituvchilar uchun yozma nutqni
shakllantirish qo‘llanmasi. Toshkent, 2020, 15–90 bet.
11) Mahmudov Nodir. Boshlang‘ich ta’limda ijodiy yozma ishlar metodikasi.
Toshkent, 2019, 10–55 bet.
12) Avloniyning Abdurahmon. Ta’lim va tarbiya nazariyasi: Boshlang‘ich sinf
nuqtai nazaridan. Toshkent, 2018, 25–100 bet.

18xatolarni aniqlash,
matnni yaxshilash o‘qituvchi
tavsiyalari ijodiy ko‘nikmalar
mustahkamlanadi
6. Motivatsiya
va
rag‘batlantirish O‘quvchilarni
qiziqtirish va ijodiy
ishlashga undash Rag‘batlantirish,
ijobiy fikrlar,
o‘yin metodi O‘quvchi yozma ishga
qiziqadi, ijodiy fikrlash
rivojlantiriladi
Rasm asosida insho yozishga tayyorlash jarayoni bir nechta bosqichlardan
iborat bo‘lib, har bir bosqich o‘quvchining fikrlash va tasviriy nutqini
rivojlantirishga xizmat qiladi. Birinchi bosqich — diqqatni jalb qilish va rasmni
idrok etish. Bu bosqichda o‘quvchi rasmga diqqat bilan qaraydi, undagi
voqealarni kuzatadi, personajlar, predmetlar va ularning harakatlarini aniqlaydi.
O‘qituvchi bolalarga rasmni diqqat bilan ko‘rishni, tafsilotlarni eslab qolishni
o‘rgatadi.
Ikkinchi bosqich — voqeani tahlil qilish va asosiy fikrlarni ajratish. Bu
bosqichda o‘quvchi rasmda tasvirlangan voqealarni mantiqan tahlil qiladi. U
asosiy va ikkilamchi tafsilotlarni ajratadi, sabab va natija munosabatlarini
tushunadi. Shu bosqich metodik jihatdan eng muhim hisoblanadi, chunki yozma
nutqning asosiy tarkibi — mantiqiy izchillik va voqealarni to‘g‘ri tasvirlash shu
yerda shakllanadi.
Uchinchi bosqich — matnni rejalashtirish va yozishga tayyorlash. O‘quvchi
rasm asosida voqeani qismlarga bo‘ladi, asosiy fikrlarni belgilaydi va ularni

14Didaktik va metodik asoslar asosida o‘quvchilarda yozma nutqni
rivojlantirish nafaqat boshlang‘ich sinflarda, balki keyingi ta’lim bosqichlarida
ham samarali bo‘ladi. Shu sababli, insho yozishga o‘rgatishning nazariy va
amaliy jihatlari bir-birini to‘ldiradi va maktab ta’limining muhim qismi
hisoblanadi.
1.3. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fikrlash va tasviriy nutqini
shakllantirish jarayonida rasmning roli
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fikrlash va tasviriy nutqini
shakllantirishda rasmning roli beqiyosdir. Rasm o‘quvchilarga voqealarni
vizual tarzda idrok etishga, tafakkur va tasavvurlarini kengaytirishga yordam
beradi. Shu sababli, boshlang‘ich ta’lim jarayonida rasm asosida mashqlarni
tashkil etish pedagogik jihatdan muhim ahamiyatga ega.
Rasm bolalarning diqqatini jalb qiladi va ularni matn yaratish jarayoniga
faol ishtirok etishga undaydi. Voqealarni kuzatish, personajlarni ajratish va
tafsilotlarni aniqlash orqali o‘quvchilar o‘z fikrini mantiqiy va izchil shaklda
ifodalashga o‘rganadi. Shu tarzda rasm nafaqat vizual yordam, balki fikrlash va
tasviriy nutqni rivojlantirish vositasi hisoblanadi.
Tasviriy nutqni shakllantirish jarayonida rasm o‘quvchining ijodiy
tafakkurini rag‘batlantiradi. Bolalar rasmga qarab voqeani o‘z tasavvurlariga
moslab hikoya qiladi, voqeani ketma-ketlik bilan bayon etadi, asosiy va
ikkilamchi tafsilotlarni ajratadi. Shu jarayonda ular matn tuzish, so‘z boyligini
oshirish va grammatika qoidalarini qo‘llash ko‘nikmalarini rivojlantiradi.Rasm
yordamida o‘quvchilar voqealarni tahlil qilishga o‘rgatiladi. Ular rasmda
tasvirlangan harakatlar, personajlar va predmetlar orasidagi sabab-natija
munosabatlarini tushunadi. Shu bilan birga, rasm bolalarga asosiy fikrlarni
ajratish, tafsilotlarni aniqlash va ularni mantiqiy ketma-ketlik bilan bayon qilish
imkonini beradi.

3Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi globallashuv davrida ta’lim
tizimi o‘quvchilarni nafaqat bilim bilan, balki mustaqil fikrlash, muloqot qilish,
yozma nutq orqali o‘z fikrini aniq, lo‘nda va mantiqiy tarzda ifoda etishga
o‘rgatishga yo‘naltirilmoqda. Shu jihatdan boshlang‘ich ta’lim bosqichida
o‘quvchilarning yozma nutqini shakllantirish, ularni insho yozishga o‘rgatish
ta’lim jarayonining muhim tarkibiy qismiga aylangan. Ayniqsa, rasmga qarab
insho yozish jarayoni o‘quvchining kuzatuvchanligi, tasavvuri, nutqiy faolligi,
so‘z boyligini rivojlantirishda katta ahamiyat kasb etadi. Rasm asosida insho
yozish o‘quvchilarni fikrlashga, kuzatganlarini tahlil qilishga, ularni mantiqiy
ketma-ketlikda ifoda etishga o‘rgatadi. Bu jarayon o‘quvchilar tafakkurini
rivojlantirish bilan birga, ularning og‘zaki nutqini ham boyitadi.
O‘zbekiston Respublikasida so‘nggi yillarda ta’lim sohasini isloh qilish,
o‘quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga oid qator davlat dasturlari,
Prezident qarorlari va farmonlari qabul qilinmoqda. Jumladan, “Ta’lim
to‘g‘risida”gi Qonun, “Uzluksiz ta’lim tizimini rivojlantirish konsepsiyasi”,
shuningdek, Shavkat Mirziyoyevning yoshlar ma’naviyatini yuksaltirish va
ta’lim sifatini oshirishga qaratilgan farmonlari mazkur yo‘nalishning
dolzarbligini yanada oshirmoqda 1
.
Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi o‘quvchining individual xususiyatlarini
hisobga olgan holda, rasm orqali insho yozish jarayonida uni mustaqil
fikrlashga, nutqiy ifodani to‘g‘ri qo‘llashga va hayotiy voqealarni tahlil qilishga
o‘rgatadi. Bu esa nafaqat yozma nutqni rivojlantiradi, balki o‘quvchining
muloqot madaniyatini, kuzatuvchanlikni va ijodkorlikni ham shakllantiradi.
Shuningdek, rasm asosida insho yozish o‘quvchilarda estetik tafakkurni, atrof-
muhitni idrok etish qobiliyatini rivojlantiradi. Shu boisdan, rasm asosida insho
yozishga o‘rgatish metodikasini o‘rganish, uni dars jarayoniga to‘g‘ri tatbiq
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. (2021, 12 mart). Prezident Shavkat Mirziyoyevning
intervyusi va nutqlari . Gazeta.uz. https://www.gazeta.uz/oz/2021/03/12/prezident

13mashqlar, muammoli vaziyatlar asosida matn tuzish kabi usullar
o‘quvchilarning e’tiborini oshiradi, tafakkur va yozma nutqini rivojlantiradi.
O‘qituvchi har bir mashqni berishda bolalarning qiziqishlarini hisobga
oladi. Rasm, hikoya yoki o‘yin asosida berilgan topshiriqlar bolalarda
motivatsiya hosil qiladi, ularni mustaqil ishlashga rag‘batlantiradi va yozma
nutqini rivojlantiradi.
Metodik yondashuv yozma nutqni rivojlantirish jarayonini tizimli qiladi. U
o‘quvchilarga voqealarni ketma-ket bayon qilish, asosiy fikr va tafsilotlarni
ajratish, grammatika va so‘z boyligini oshirish ko‘nikmalarini shakllantiradi.
Shu bilan birga, bu jarayon bolalarning mustaqil fikrlash va ijodiy yondashuvini
rivojlantiradi.
Didaktik asos bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga oladi. Shu sababli
metodik yondashuvlar o‘quvchilarning fikrlash darajasi, tafakkur va tasavvur
qobiliyatlarini hisobga olgan holda tanlanadi. Bu esa insho yozish jarayonini
samarali qiladi.
Rasmga qarab insho yozish o‘quvchilarda tafakkur, mantiqiy fikrlash va
ijodiy ko‘nikmalarni shakllantiradi. Ular voqealarni diqqat bilan kuzatadi,
asosiy voqealarni ajratadi, sabab-natija munosabatlarini tushunadi va matnni
aniq va mantiqiy shaklda yaratadi. Shu bilan birga, bolalar o‘z ijodiy tafakkurini
rivojlantiradi.
Boshlang‘ich sinflarda insho yozishga o‘rgatish jarayonida o‘qituvchi turli
metodlarni uyg‘unlashtiradi. Masalan, rasmga qarab yozish, hikoya tuzish,
voqealarni tasvirlash, shaxsiy fikrlarni yozma shaklda ifodalash va ijodiy
mashqlar. Shu tarzda bolalarning yozma nutqi rivojlanadi, tasavvur va tafakkuri
kengayadi.
Insho yozishga o‘rgatish metodikasi bolalarning ijtimoiy va kommunikativ
ko‘nikmalarini ham rivojlantiradi. Ular o‘z fikrlarini boshqalarga tushunarli
tarzda yetkazishni, voqealarni tizimli ravishda bayon qilishni va muloqot qilish
madaniyatini o‘rganadilar.

9tuyg‘ularini ifodalaydi, boshqalar bilan fikr almashadi, o‘zaro muloqot
madaniyatini o‘rganadi. Bu esa ularning shaxsiy rivojlanishiga, ijodiy
qobiliyatlarini oshirishga yordam beradi 3
.
Yozma nutqni rivojlantirish bolalarning o‘z fikrini aniqlik bilan ifodalash
qobiliyatini shakllantiradi, ularni o‘z ishlariga tanqidiy yondashishga o‘rgatadi
va ijodiy tafakkurini rivojlantiradi. Shu boisdan boshlang‘ich sinflarda rasmga
qarab insho yozish nafaqat metodik, balki pedagogik jihatdan ham katta
ahamiyatga ega.
Yozma nutqni rivojlantirish jarayonida o‘qituvchi o‘quvchilarni turli xil
mashqlar orqali rag‘batlantiradi. Masalan, rasmga qarab hikoya yozish,
voqealarni ketma-ket bayon qilish, personajlarni tasvirlash va o‘z his-
tuyg‘ularini ifodalash mashqlari bolalarning yozma nutqini mustahkamlaydi.
O‘quvchilarning yozma nutqi rivojlangan sari ularning muloqot madaniyati,
fikrlash qobiliyati va ijodiy tafakkuri ham oshadi. Shu sababli, yozma nutqni
rivojlantirish bosqichida rasmga qarab insho yozishning o‘rni juda katta. Bu
usul o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, kuzatuvchanlik va ijodiy yondashuv
ko‘nikmalarini shakllantirishda samarali vosita hisoblanadi.
Boshlang‘ich sinflarda yozma nutqni rivojlantirish metodikasi nafaqat
rasmga qarab insho yozish bilan cheklanmaydi, balki boshqa turdagi yozma
mashqlar, hikoya tuzish va ijodiy topshiriqlar bilan ham boyitiladi. Shu bilan
birga, bu jarayon bolalarning fikrlarini tizimli ravishda ifodalash, voqealarni
ketma-ketlik bilan bayon qilish va ularni matn orqali o‘rgatishga qaratilgan.
Yozma nutqni rivojlantirishning yana bir muhim jihati shundaki, u bolalarni
o‘rganishga, ilmiy izlanishga, tafakkur qilishga va o‘z fikrini aniq ifodalashga
o‘rgatadi. Shu bilan birga, rasmga qarab insho yozish bolalarning ijodiy
qobiliyatlarini rivojlantiradi, ularni tasavvur qilishga, voqealarni tahlil qilishga
va ularni matn orqali ifodalashga rag‘batlantiradi.
3
G‘ulomov Akmal, Matchonov Sobir. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun rasm asosida
insho mashqlari . Toshkent, 2019, 20–78 bet.

20Diqqatni rivojlantirish mashqlari ham rasmga asoslangan insho yozishda
muhimdir. O‘quvchilarga rasmdagi kichik tafsilotlarni eslab qolish, voqeani
ketma-ket bayon qilish topshiriqlari beriladi. Shu orqali bolalar diqqatini
jamlash, tafsilotlarni ajratish va mantiqiy ketma-ketlikni saqlash ko‘nikmalarini
rivojlantiradi.
Rasm asosida insho yozishda o‘qituvchi motivatsiya va rag‘batlantirishga
alohida e’tibor qaratadi. Bolalarni qiziqarli rasm, voqea yoki hikoya bilan jalb
qiladi, mustaqil ishlashga undaydi. Shu bilan birga, yozma ishni baholashda
ijobiy fikrlar, rag‘batlantiruvchi so‘zlar ishlatiladi.
Rasm asosida insho yozishga tayyorlash jarayonida individual yondashuv
muhim ahamiyatga ega. Har bir o‘quvchi o‘z qobiliyatiga mos mashqlar
bajaradi, o‘qituvchi esa xatolarni tuzatadi va qo‘llab-quvvatlaydi. Shu tarzda
yozma nutq, tafakkur va tasviriy ko‘nikmalar bir vaqtda rivojlantiriladi.
O‘yin metodlari ham rasmga asoslangan insho yozishda samarali
hisoblanadi. O‘quvchilar voqeani o‘yin shaklida tasvirlaydi, qahramonlarning
harakatini ifodalaydi va so‘ngra yozma shaklga o‘tkazadi. Shu usul bolalarda
ijodiy fikrlashni rivojlantiradi va matn yaratish jarayonini qiziqarli qiladi.
Rasm asosida insho yozishga tayyorlash jarayoni o‘quvchilarning og‘zaki
va yozma nutqini uyg‘un rivojlantirishga xizmat qiladi. Bolalar rasmni
tavsiflab, so‘zlab beradi va keyin yozma shaklga o‘tkazadi. Shu jarayonda ular
fikrni tizimli va mantiqiy tarzda ifodalashni o‘rganadi.
Rasm asosida insho yozishga tayyorlashning yana bir muhim jihati —
refleksiya va tahlil. O‘quvchi yozgan insho ustida tahlil qiladi, xatolarini
aniqlaydi, matnni yaxshilash bo‘yicha o‘z fikrini bildiradi. Shu jarayon
tafakkur, mustaqil fikrlash va matn yaratish ko‘nikmalarini mustahkamlaydi.
2.2. Rasmga qarab insho yozish jarayonida o‘qituvchining
yo‘naltiruvchi faoliyati
Boshlang‘ich sinflarda rasmga qarab insho yozish jarayoni nafaqat
o‘quvchining yozma nutqini rivojlantiradi, balki uning tafakkur, tasavvur va

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
“INTERNATIONAL SCHOOL OF FINANCE TECHNOLOGY
AND SCIENCE” INSTITUTI
“PSIXOLOGIYA VA PEDAGOGIKA” KAFEDRASI
“ ONA TILI O‘QITISH METODIKASI” fanidan
KURS ISHI
Mavzu : Boshlang‘ich sinflarda rasmga qarab insho yozish yo‘llari
B ajardi : Lapasova Yulduz
G uruh : 22-BTK-07
Ilmiy rahba r : Shadiyeva Dilfuza
Toshkent – 2025 y.

29 Xulosa
Men ushbu kurs ishini tayyorlash jarayonida “Boshlang‘ich sinflarda
rasmga qarab insho yozish yo‘llari” mavzusini chuqur o‘rganib, tahlil qildim.
Ish davomida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozma nutqini rivojlantirishda
rasmga qarab insho yozishning metodik va amaliy ahamiyati yuzasidan keng
bilimga ega bo‘ldim.
Men kurs ishida birinchi bobda boshlang‘ich sinflarda insho yozishning
nazariy asoslarini o‘rgandim. Shu bob orqali o‘quvchilarning fikrlash, tasviriy
nutq va yozma nutq ko‘nikmalarini shakllantirishda rasmning qanday rol
o‘ynashi, insho yozishga o‘rgatishda didaktik va metodik yondashuvlarning
ahamiyati ochib berildi.
Ikkinchi bobda esa rasmga qarab insho yozish metodikasini chuqur tahlil
qildim. Men rasm asosida insho yozishga tayyorlash bosqichlari, o‘qituvchining
yo‘naltiruvchi faoliyati va dars ishlanma namunalarini o‘rganib, amaliy
tavsiyalarni aniqladim. Shu bob orqali o‘quvchilarni mustaqil va ijodiy
fikrlashga yo‘naltirish, matnni mantiqiy izchillik bilan yaratish ko‘nikmalarini
rivojlantirish usullari batafsil yoritildi.
Men ushbu kurs ishini tayyorlash davomida amaliy misollar va darslik
materiallaridan foydalandim. Xususan, “Ona tili” (1–4-sinflar uchun,
O‘zbekiston Milliy nashriyoti, 2020–2023) darsliklari rasmga qarab insho
yozishga oid mashqlar va metodik tavsiyalar bilan boyitilganligi kurs ishida
foydali bo‘ldi. Shu orqali men boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun samarali
yozma ish metodikasini aniqladim va takliflar berdim.
Xulosa qilib aytganda, men o‘rganganlarim shuni ko‘rsatdiki, rasmga qarab
insho yozish boshlang‘ich sinflarda yozma nutqni rivojlantirishning samarali
vositasi hisoblanadi. Ushbu jarayonda o‘qituvchining yo‘naltiruvchi faoliyati,
metodik yondashuv va ijodiy mashqlar bolalarning tafakkurini, diqqatini, ijodiy
va mantiqiy fikrlashini rivojlantiradi. Shu sababli men ushbu mavzuni
zamonaviy boshlang‘ich ta’lim jarayonida dolzarb va foydali deb hisoblayman.

7I bob. Boshlang‘ich sinflarda insho yozishning nazariy asoslari
1.1. Boshlang‘ich ta’limda yozma nutqni rivojlantirishning ahamiyati
Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarning yozma nutqini rivojlantirish
ularning shaxsiy, intellektual va ijodiy rivojlanishida eng muhim omillardan
biridir. Yozma nutq nafaqat maktab ta’limining muhim tarkibiy qismi bo‘lib,
balki bolaning muloqot madaniyati, fikrlash qobiliyati va ijodiy tasavvurini
shakllantirishda ham katta ahamiyatga ega. Shu boisdan boshlang‘ich ta’limda
o‘quvchilarning yozma nutqini rivojlantirish jarayoni ilmiy nazariy asoslarga
tayangan holda olib borilishi lozim.
Yozma nutqni shakllantirish bosqichma-bosqich amalga oshiriladi.
Boshlang‘ich sinflarda bolalar odatda o‘z fikrini so‘z orqali ifoda etishga,
hikoya va insho yozishga hali to‘liq o‘rgana boshlaydilar. Shu sababli,
o‘qituvchining vazifasi ularga muntazam ravishda yozma mashqlarni berish,
yozilgan matnlarni tahlil qilish va ularni tuzatish orqali o‘quvchilarni yozma
nutqqa o‘rgatishdir 2
.
Yozma nutqning rivojlanishi, birinchi navbatda, o‘quvchilarning fikrlash
jarayoniga bog‘liq. Bolalar voqealarni kuzatib, ularni tahlil qilib, o‘z fikrini
mantiqiy ketma-ketlikda so‘z orqali ifodalashga o‘rgatiladi. Rasmga qarab
insho yozish esa bu jarayonni yanada samarali qiladi. Rasm o‘quvchining
tasavvur doirasini kengaytiradi, ularni tafakkur qilishga, tafsilotlarni e’tiborga
olishga va voqeani mantiqan bayon qilishga undaydi.
Yozma nutqni rivojlantirish bolaning so‘z boyligini oshirish, grammatik
qoidalarni to‘g‘ri qo‘llash, nutqning ohangini va uslubini tanlash kabi jihatlarni
ham o‘z ichiga oladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun bu jarayon
o‘quvchilarning nutqiy va ijodiy qobiliyatlarini mustahkamlashning muhim
vositasi hisoblanadi.
2
Xolmirzaev Sirojiddin, Juraev Bobur. Boshlang‘ich sinflarda yozma nutqni rivojlantirish
metodikasi . Toshkent, 2018, 12–65 bet.

26O‘yin metodlari
Kerakli vositalar:
Rasm (hikoya yoki voqeani aks ettiruvchi)
Doska va marker
Daftar va ruchka
“Ona tili” darsligi (1–4-sinflar uchun, O‘zbekiston Milliy nashriyoti, 2020–
2023)
Jadval shaklida dars ishlanma qisqacha
Dars
bosqichi Vazifasi Metodlar Vaqt
Tashkiliy
qism Diqqatni jamlash, mavzuni
e’lon qilish Suhbat, savol-javob 5
daqiqa
Rasmni
kuzatish Tafsilotlarni aniqlash, asosiy
fikrlarni ajratish Vizual yondashuv,
savol-javob 10
daqiqa
Voqeani tahlil
qilish Voqeani mantiqiy izchillikda
bayon qilish Guruhda muhokama,
tahlil 15
daqiqa
Matn rejasini
tuzish Kirish, rivojlanish, xulosa
qismlarini belgilash Reja tuzish 10
daqiqa
Yozma ish Rasmga qarab insho yozish Individual mashq,
tahrir 20
daqiqa
Tahlil va
xulosa Natijalarni tahlil qilish,
xatolarni tuzatish Tahlil, baholash 10
daqiqa
Uyga vazifa Mustaqil yozma ish Rasmga qarab insho 5
daqiqa
Dars jarayoni

2 MUNDARIJA
Kirish ………………………………………………………………………..….3
I bob. Boshlang‘ich sinflarda insho yozishning nazariy asoslari
1.1. Boshlang‘ich ta’limda yozma nutqni rivojlantirishning ahamiyati ……..…7
1.2. Insho yozishga o‘rgatishning didaktik va metodik asoslari ……………....10
1.3. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fikrlash va tasviriy nutqini
shakllantirish jarayonida rasmning roli ……………………………………..…14
II bob. Boshlang‘ich sinflarda rasmga qarab insho yozish metodikasi
2.1. Rasm asosida insho yozishga tayyorlash bosqichlari va usullari …………17
2.2. Rasmga qarab insho yozish jarayonida o‘qituvchining yo‘naltiruvchi
faoliyati …………………………………………………………………… …..20
2.3. Rasm asosida insho yozish bo‘yicha dars ishlanma namunasi ……………25
Xulosa …………………………………………..………..……………………29
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati …………………..……………..………30
Kirish

19ketma-ketlikda yozishga tayyorlaydi. Shu bosqichda o‘qituvchi o‘quvchilarga
savollar beradi: “Rasmda nima sodir bo‘lmoqda?”, “Asosiy qahramon kim?”,
“Voqealar qanday ketma-ketlikda sodir bo‘ladi?” Shu tarzda bolalar voqeani
mantiqan ajratadi va matn yaratishga tayyorlanadi.
To‘rtinchi bosqich — yozma mashqni bajarish. Bu bosqichda o‘quvchi
rejalashtirilgan asosiy fikrlar va tafsilotlar asosida insho yozadi. Rasm
o‘quvchiga yozish jarayonida qo‘llanma vazifasini bajaradi, ularni voqeani
izchil bayon qilishga undaydi. Shu bosqichda o‘qituvchi yozma ishni kuzatadi,
zarur hollarda maslahat beradi, xatolarni tuzatishga yordam beradi.
Rasm asosida insho yozishga tayyorlash jarayonida turli metodlar
qo‘llaniladi. Masalan, savol-javob metodi, bunda o‘qituvchi rasmga qarab
o‘quvchilarga savollar beradi: “Rasmda qahramon nima qilmoqda?”,
“Rasmdagi predmetlar voqeaga qanday ta’sir qiladi?” Shu orqali o‘quvchilar
voqealarni tahlil qiladi va asosiy fikrlarni ajratadi.
Bundan tashqari, guruhda ishlash metodi ham samarali hisoblanadi.
O‘quvchilar rasmga qarab voqeani guruhda muhokama qiladi, fikrlarni
almashadi, birgalikda matn tuzadi. Bu metod o‘quvchilarda kommunikativ
ko‘nikmalarni rivojlantiradi va tafakkur jarayonini boyitadi.
Vizual yondashuv metodikasi ham rasm asosida insho yozishda keng
qo‘llaniladi. Rasm bolalarga voqeani tasvirlash va matn yaratishda vizual
qo‘llanma vazifasini bajaradi. Shu bilan birga, bolalar rasmni diqqat bilan
kuzatib, asosiy voqealarni ajratadi, tafsilotlarni to‘g‘ri joylashtiradi va matnni
mantiqiy tarzda yaratadi.
Rasm asosida insho yozishga tayyorlashning yana bir samarali usuli —
muammoli vaziyatlar orqali yondashuv. O‘quvchilarga rasm asosida voqeani
o‘zgartirish, qahramonlarning harakatini tahlil qilish va yangi tafsilotlar
qo‘shish topshiriladi. Shu usul bolalarda ijodiy tafakkur va mustaqil fikrlashni
rivojlantiradi.

10Boshlang‘ich sinflarda yozma nutqni rivojlantirish jarayonida o‘qituvchi har
bir bolaning individual xususiyatlarini hisobga oladi, ularning qobiliyatlarini
rivojlantirish uchun maxsus mashqlar va metodlarni qo‘llaydi. Bu jarayon
bolaning shaxsiy rivojlanishiga, tafakkur va ijodiy ko‘nikmalarini
shakllantirishga xizmat qiladi.Shu bilan birga, yozma nutqni rivojlantirish
bolalarning ijtimoiy ko‘nikmalarini ham oshiradi. Ular o‘z fikrlarini
boshqalarga tushunarli tarzda yetkazishni, voqealarni tizimli ravishda bayon
qilishni va muloqot qilish madaniyatini o‘rganadilar. Bu esa ularning shaxsiy va
intellektual rivojlanishida muhim omil hisoblanadi.
Rasmga qarab insho yozish metodikasi bosqichma-bosqich amalga
oshiriladi. Avvalo, o‘quvchi rasmni diqqat bilan kuzatadi, voqealarni aniqlaydi,
asosiy personajlarni ajratadi, so‘ngra ularni mantiqiy ketma-ketlik bilan bayon
qiladi. Shu jarayon orqali o‘quvchi nafaqat yozma nutqni rivojlantiradi, balki
tafakkur va tasavvurini ham boyitadi.
1.2. Insho yozishga o‘rgatishning didaktik va metodik asoslari
Boshlang‘ich sinflarda insho yozishga o‘rgatish jarayoni o‘quvchilarning
yozma nutqini rivojlantirish, tafakkur va tasavvurini shakllantirishda katta
ahamiyatga ega. Didaktik va metodik asoslar — bu jarayonning nazariy
poydevori bo‘lib, o‘quvchilarga yozma ifodani o‘rgatishning samarali yo‘llarini
belgilaydi. Ular pedagogik ilm-fan, psixologiya, tilshunoslik va metodik
tadqiqotlar asosida ishlab chiqilgan bo‘lib, o‘quvchilarning individual
xususiyatlarini hisobga olishga qaratilgan.
Didaktik asoslar bolaning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda yozma
nutqni rivojlantirishga qaratilgan. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun insho
yozishga o‘rgatish ularning fikrlash darajasi, diqqat, xotira va tasavvur
qobiliyatlariga mos bo‘lishi zarur. Didaktik jihatdan insho yozish o‘quvchi
tomonidan voqeani tahlil qilish, asosiy fikrlarni ajratish, voqeani ketma-ketlik
bilan ifodalash kabi ko‘nikmalarni shakllantiradi.

27I. Tashkiliy qism (5 daqiqa)
O‘quvchilar bilan salomlashish, diqqatni jamlash.
Dars mavzusini e’lon qilish: “Bugun rasmga qarab insho yozishni o‘rganamiz.”
Oldingi mavzularni qisqacha takrorlash.
II. Rasmni kuzatish va tafsilotlarni aniqlash (10 daqiqa)
Rasmni ko‘rsatish. Masalan, “Bog‘dagi kichik sarguzasht” hikoyasidan olingan
rasm: Ali bog‘da gullar orasida yurmoqda, yonida qushlar va it bor.
O‘qituvchi savollar orqali o‘quvchilarni rasmga qarashga yo‘naltiradi:
“Rasmda kim ko‘rinmoqda?”
“Qahramon nima qilmoqda?”
“Boshqa qanday tafsilotlar mavjud?”
O‘quvchilar rasmdagi asosiy tafsilotlarni og‘zaki tarzda aytadi.
III. Voqeani tahlil qilish va asosiy fikrlarni ajratish (15 daqiqa)
O‘qituvchi rasm asosida voqeani
tahlil qiladi: voqea qahramon,
asosiy voqea nima, ikkilamchi
tafsilotlar qaysilar.
O‘quvchilar voqeani ketma-ket
bayon qilishni o‘rganadi.
Guruhda muhokama: bolalar rasm
asosida voqeani izchil tasvirlaydi va
bir-birining fikrlarini eshitadi.
IV. Matn rejasini tuzish (10 daqiqa)
O‘qituvchi matnning kirish, rivojlanish va xulosa qismlarini tushuntiradi.
O‘quvchilar rasm asosida reja tuzadi:
Kirish: Qahramon bog‘ga chiqdi.
Rivojlanish: Qahramon qushlar bilan uchrashdi, gulzor bo‘ylab yurdi, it bilan
o‘ynadi.

243. Matn rejasini tuzish:
O‘qituvchi o‘quvchilarga yozma ishni boshlashdan oldin rejani yaratishni
o‘rgatadi. Masalan:
Kirish: Ali bog‘ga chiqdi.
Rivojlanish: U qushlar bilan uchrashdi, gulzor bo‘ylab yurdi, it bilan
o‘ynadi.
Xulosa: Ali uyiga qaytdi va kunini xursand bo‘lib yakunladi.
Reja yordamida o‘quvchilar matnni izchil va mantiqiy shaklda yaratadi.
4. Yozma ishni bajarish:
O‘quvchilar rasmga qarab hikoya voqeasini yozadilar. O‘qituvchi:
xatolarni tuzatadi,
so‘z boyligini kengaytirishga yordam beradi,
yozma nutqni mantiqiy rivojlantiradi.
Masalan, bolalar quyidagicha yozishadi:
Bugun Ali bog‘ga chiqdi. U yerda qushlar bilan uchrashdi va ular bilan
suhbatlashdi. Keyin gulzor bo‘ylab yurdi va it bilan o‘ynadi. Oxirida uyiga
qaytdi va kunini xursand bo‘lib yakunladi.
5. Yo‘naltiruvchi savollar va tahlil:
O‘qituvchi yozilgan matnni tahlil qiladi va o‘quvchilarga yo‘naltiruvchi
savollar beradi:
“Rasmdagi barcha tafsilotlar matnga kiritilganmi?”
“Vaqealar ketma-ketligi mantiqiymi?”
“Qaysi so‘zlarni qo‘shish orqali matn yanada boyitilishi mumkin?”
6. Rag‘batlantirish va motivatsiya:
O‘qituvchi o‘quvchilarni rag‘batlantiradi, ijobiy fikr bildiradi va ijodiy
ishlashga undaydi. Shu orqali bolalar yozma ishga qiziqadi, o‘z fikrini erkin
ifodalaydi va ijodiy tafakkur rivojlanadi.
7. Guruhda muhokama va ijodiy mashqlar:
Bolalar guruhda birgalikda rasmga qarab hikoya yaratadi. Ular bir-birining

3113) O‘zbekiston Milliy nashriyoti. Boshlang‘ich sinflar uchun rasmga qarab
insho yozish mashqlari. Toshkent, 2022, 5–60 bet.
14) Tursunova Mahliyo, Rasulova Dilfuza. Boshlang‘ich sinflarda yozma
nutqni rivojlantirish va baholash metodikasi. Toshkent, 2021, 30–75 bet.
15) Olimov Jamshid. Darsliklarda rasm asosida insho yozish texnologiyasi.
Toshkent, 2020, 12–50 bet.
16) Baxromov Anvar. Boshlang‘ich sinf pedagogikasi: Nazariya va amaliyot.
Toshkent, 2019, 18–95 bet.
17) Karimova Feruza. Ona tili fanida ijodiy vazifalarni bajarish metodikasi.
Toshkent, 2021, 20–80 bet.
18) O‘zbekiston Milliy nashriyoti. Boshlang‘ich sinflar uchun yozma nutq
mashqlari to‘plami. Toshkent, 2023, 1–100 bet.
19) Mirzaeva Nigora, Xasanov Rustam. Boshlang‘ich sinflarda tafakkur va
ijodiy fikrlashni rivojlantirish metodikasi. Toshkent, 2022, 15–70 bet.
20) Sultonova Durdona. Rasmga qarab insho yozish bo‘yicha o‘qituvchi
qo‘llanmasi. Toshkent, 2020, 10–50 bet.

17II bob. Boshlang‘ich sinflarda rasmga qarab insho yozish metodikasi
2.1. Rasm asosida insho yozishga tayyorlash bosqichlari va usullari
Rasm asosida insho yozish boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida yozma nutqni
rivojlantirishning samarali vositalaridan biridir. Shu sababli, bu jarayon
o‘quvchilarning yosh xususiyatlari, tafakkur darajasi, tasavvur va muloqot
ko‘nikmalarini hisobga olgan holda bosqichma-bosqich amalga oshiriladi.
Rasm o‘quvchilarga voqealarni idrok etish, tafsilotlarni ajratish va voqeani
mantiqiy ketma-ketlikda bayon qilish imkonini beradi.
Bosqich Ma’no va vazifasi Metodlar /
Mashqlar Natija
1. Diqqatni jalb
qilish va rasmni
idrok etish Rasmga qarash
orqali tafsilotlarni
kuzatish, asosiy
voqealarni aniqlash Savol-javob,
kuzatish
mashqlari, rasm
tavsifi O‘quvchi voqeani idrok
etadi, tafsilotlarni ajratadi,
diqqatini rivojlantiradi
2. Voqeani
tahlil qilish va
asosiy fikrlarni
ajratish Voqeani mantiqan
tushunish, asosiy va
ikkilamchi
tafsilotlarni ajratish Savol-javob,
guruhda
muhokama,
muammoli
vaziyatlar O‘quvchi voqeani
mantiqiy tartibda
tasvirlaydi, asosiy
fikrlarni belgilaydi
3. Matnni
rejalashtirish va
yozishga
tayyorlash Matnning kirish,
rivojlanish, xulosa
qismlarini aniqlash,
reja tuzish Reja tuzish,
asosiy fikrlarni
belgilash O‘quvchi matnni izchil
yaratishga tayyorlanadi,
fikrlarni tartiblaydi
4. Yozma
mashqni
bajarish Rejalashtirilgan
asosiy fikrlar
asosida insho yozish Yozma ish,
individual
maslahat, tahrir O‘quvchi mantiqiy, izchil
va to‘liq insho yaratadi
5. Refleksiya va
tahlil Yozilgan matnni
tahlil qilish, Tahlil, o‘z-o‘zini
baholash, O‘quvchi yozma nutqini
rivojlantiradi, tafakkur va

11Metodik asoslar esa insho yozish jarayonini bosqichma-bosqich tashkil
etish, mashqlarni tanlash va ularni dars rejalariga tatbiq etish bo‘yicha
tavsiyalarni o‘z ichiga oladi. Shu bilan birga, metodik yondashuv
o‘qituvchining faoliyatini, o‘quvchilarga yo‘naltiruvchi vazifalarini va mustaqil
ishlash imkoniyatlarini belgilaydi.
Boshlang‘ich sinflarda insho yozishga o‘rgatishning asosiy maqsadi —
o‘quvchilarda yozma nutqni shakllantirish, tafakkur va tasavvurini
rivojlantirish, voqealarni tizimli va mantiqiy tarzda ifodalash ko‘nikmalarini
berishdir. Shu maqsad bilan o‘qituvchi turli metodlar va usullardan foydalanadi.
Rasmga qarab insho yozish metodikasi o‘quvchilarda tasviriy fikrlashni
rivojlantiradi. Ular voqealarni tasvirlaydi, asosiy va ikkilamchi personajlarni
ajratadi, voqea ketma-ketligini saqlaydi va matnni lo‘nda, aniq shaklda yaratadi.
Shu tarzda bolalar mantiqiy tafakkur, kuzatuvchanlik va ijodiy fikrlash
ko‘nikmalarini shakllantiradi.
Metodik yondashuv o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga mos tanlanadi.
Masalan, 1-2-sinflarda rasm va o‘yin orqali insho yozishga o‘rgatish samarali
bo‘lsa, 3-4-sinflarda qisqa hikoyalar, maqollar va oddiy matnlar asosida yozma
mashqlar keng qo‘llaniladi. Shu bilan birga, har bir metod bolaning individual
qobiliyatini hisobga oladi va yozma nutqni rivojlantirish jarayonini tizimli
qiladi.
Insho yozishga o‘rgatishda o‘qituvchi quyidagi metodlardan foydalanadi:
rasmga qarab matn tuzish, hikoya yozish, voqeani tahlil qilish va bayon etish,
dialog shaklida mashqlar. Har bir metod o‘quvchining nutqiy va ijodiy
qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, bu jarayon
bolalarning mustaqil fikrlashini rag‘batlantiradi.
Didaktik yondashuv o‘quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga
oladi. Har bir bola o‘z qobiliyati va tasavvur darajasiga ko‘ra yozma mashqlarni
bajaradi. Shu sababli, metodik yondashuvda o‘qituvchi bolalarning yozma
ishlarini kuzatadi, ularni baholaydi va xatolarini tuzatishga yordam beradi.

23Shu orqali bolalar rasm asosida mustaqil matn yaratishni o‘rganadi va yozma
nutqni sevib o‘rganadi.
Misol: Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga rasmga qarab insho yozishga
hikoya orqali yondashuv
Tanlangan hikoya:
“Bog‘dagi kichik sarguzasht”
Hikoyaning qisqacha mazmuni: Kichik qahramon Ali bog‘ga chiqadi, u
yerda qushlar bilan uchrashadi, gulzor bo‘ylab yuradi, it bilan o‘ynaydi va
uyiga qaytadi. Hikoyada sodda voqealar, tanish predmetlar va qahramonning
oddiy harakatlari mavjud.
1. Rasmni tanlash va diqqatni jalb qilish:
O‘qituvchi bolalarga hikoyadagi voqeani aks ettiruvchi rasmni ko‘rsatadi.
Masalan: Ali bog‘da gulzor bo‘ylab yurmoqda, yonida qushlar va it bor. Shu
rasmga qarab o‘quvchilar diqqatini jalb qiladi. O‘qituvchi savollar beradi:
“Rasmda kim ko‘rinmoqda?”
“Ali nima qilmoqda?”
“Rasmda boshqa qanday voqealar sodir bo‘layapti?”
Bu bosqich o‘quvchilarda diqqatni jamlash va tafsilotlarni aniqlash
ko‘nikmalarini shakllantiradi.
2. Voqeani tahlil qilish va asosiy fikrlarni ajratish:
O‘quvchilar rasm asosida voqeani tahlil qiladi: Ali qahramon, bog‘dagi
sarguzasht esa voqea. O‘qituvchi yordamida ular asosiy voqeani (Ali bog‘da
yurib o‘ynaydi) va ikkilamchi tafsilotlarni (qushlar, gulzor, it) ajratadi. Shu
jarayon
voqeani mantiqiy tartibda tasvirlash,
asosiy va ikkilamchi tafsilotlarni aniqlash,
so‘z boyligini oshirish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.

8Yozma nutqni rivojlantirish orqali o‘quvchi o‘z fikrini tizimli ifodalashga
o‘rganadi, voqealarni ketma-ketlik bilan bayon qilishi, sabab va natija
munosabatlarini aniqlashi mumkin. Bu esa uning tafakkur doirasini
kengaytiradi va kelajakda muloqot, o‘qish va yozish ko‘nikmalarini
mustahkamlashga xizmat qiladi.
Ta’lim jarayonida yozma nutqni shakllantirish nafaqat amaliy, balki nazariy
jihatdan ham ahamiyatlidir. Ilmiy tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, yozma
nutqning rivojlanishi bolaning tafakkur va diqqatini oshiradi, ular voqealarni
kuzatishga, ularni tahlil qilishga va ularni so‘z orqali ifodalashga o‘rgatiladi.
Shu bilan birga, yozma nutqning rivojlanishi bolalarning o‘z-o‘zini baholash
ko‘nikmasini shakllantiradi, ular o‘z ishlarini tahlil qilishni o‘rganadi va
xatolarini aniqlashga qodir bo‘ladi.
Rasmga qarab insho yozish jarayoni esa o‘quvchilarda tasviriy fikrlashni
shakllantiradi, ularga voqeani tasvirlash, personajlarni ifodalash, voqea ketma-
ketligini saqlash imkonini beradi. Shu sababli rasm asosida insho yozish
boshlang‘ich sinflarda yozma nutqni rivojlantirishning samarali usuli
hisoblanadi.
Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi o‘quvchilarni yozma nutqqa o‘rgatishda
quyidagi metodlardan foydalanadi: yozma mashqlar, hikoya yozish, rasmga
qarab matn tuzish, dialog va savol-javob shaklida mashqlar. Har bir metod
o‘quvchining nutqiy va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi.
Yozma nutqni rivojlantirishning yana bir ahamiyati shundaki, u bolalarning
diqqatini, xotirasini va kuzatuvchanligini oshiradi. O‘quvchilar rasmga qarab
voqealarni tasavvur qilish, tafsilotlarni aniqlash va ularni matn orqali ifodalash
jarayonida fikrlash ko‘nikmalarini mustahkamlaydi. Shu bilan birga, yozma
nutq bolalarga fikrlarini tizimli ravishda bayon qilish imkonini beradi, ularni
ilmiy va badiiy fikrlashga o‘rgatadi.
Rasmga qarab insho yozish metodikasi bolalarning ijtimoiy ko‘nikmalarini
rivojlantirishga ham xizmat qiladi. Bolalar hikoya yozish jarayonida o‘z his-

22orqali bolalar yozma ishni qiziqish bilan bajaradi va ijodiy ko‘nikmalarini
rivojlantiradi.
Guruhda ishlash jarayonida o‘qituvchi bolalarni bir-biri bilan muloqot
qilishga yo‘naltiradi, voqeani birgalikda rejalashtirish va matn yaratish
ko‘nikmalarini shakllantiradi. Shu usul kommunikativ ko‘nikmalarni
rivojlantiradi va tafakkur jarayonini boyitadi.
O‘qituvchining yo‘naltiruvchi faoliyati matnni tahlil qilish va xatolarni
tuzatish jarayonida ham namoyon bo‘ladi. O‘quvchilar yozgan insholar ustida
tahlil qiladi, xatolarini aniqlaydi va matnni yaxshilash bo‘yicha o‘z fikrini
bildiradi. Shu orqali o‘quvchi mustaqil fikrlash va yozma nutqni rivojlantiradi.
Rasmga qarab insho yozishda o‘qituvchi vizual yondashuvdan foydalanadi.
Rasm bolalarga voqeani tasvirlashda, asosiy tafsilotlarni ajratishda va matnni
izchil yaratishda ko‘maklashadi. Shu bilan birga, o‘quvchilarning tasavvurini
kengaytiradi va ijodiy tafakkurini rivojlantiradi.
O‘qituvchining vazifalaridan yana biri — diqqatni rivojlantirish mashqlarini
o‘tkazishdir. Bolalarga rasmdagi kichik tafsilotlarni eslab qolish, voqeani
ketma-ket bayon qilish topshiriqlari beriladi. Shu orqali bolalar diqqatini
jamlaydi va mantiqiy izchillikni saqlash ko‘nikmalarini mustahkamlaydi.
O‘qituvchi shuningdek, rasmga qarab insho yozishda o‘yin metodlaridan
foydalanadi. Bolalar voqeani o‘yin shaklida ifodalaydi, qahramonlarning
harakatini bajaradi va keyin yozma shaklga o‘tkazadi. Shu usul bolalarda ijodiy
fikrlashni rivojlantiradi va matn yaratish jarayonini qiziqarli qiladi.
Rasmga qarab insho yozish jarayonida o‘qituvchi individual yondashuvni
qo‘llaydi. Har bir o‘quvchi o‘z qobiliyatiga mos mashqlar bajaradi, xatolarini
tuzatadi va yozma nutqini rivojlantiradi. Shu tarzda o‘quvchilarning yozma va
og‘zaki nutqi uyg‘un rivojlanadi, tafakkuri mustahkamlanadi.
O‘qituvchining yo‘naltiruvchi faoliyati nafaqat yozma ishni tashkil etish,
balki bolalarning ijodiy va mantiqiy fikrlashini shakllantirishga xizmat qiladi.

4etish bugungi kunda boshlang‘ich ta’limda eng dolzarb masalalardan biri
hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Rasm asosida insho
yozishga o‘rgatish masalasi O‘zbekiston ta’lim tizimida uzoq yillik tajribaga
ega bo‘lgan metodist olimlar, filologlar va pedagoglar tomonidan ilmiy jihatdan
o‘rganib kelingan. Bu yo‘nalishda A. Avloniyning “Turkiy guliston yoxud
axloq” asarida o‘quvchilarga go‘zal nutq madaniyatini o‘rgatishning ahamiyati
chuqur tahlil etilgan. Shuningdek, A. G‘ulomov, N. Mahmudov, S. Matchonov,
R. Sayfullayeva, Sh. Yusupova, M. Xodjayev kabi olimlar o‘z asarlarida
boshlang‘ich sinflarda yozma nutqni o‘stirish, insho yozish ko‘nikmalarini
shakllantirish metodikasini ilmiy asoslab berganlar.
Chet ellik pedagoglardan J. Dyui, L. S. Vygotskiy, J. Piajening bolalar
tafakkurini rivojlantirishga doir tadqiqotlari, o‘quvchilarda ijodiy fikrlash va
yozma ifoda madaniyatini shakllantirish bo‘yicha qarashlari mazkur mavzuning
metodik asosini mustahkamlaydi. Ularning g‘oyalari asosida bola tafakkuri
kuzatish va tasavvurga tayanadi degan xulosa chiqarilgan. Bu esa rasm asosida
insho yozish metodikasi uchun muhim nazariy poydevor yaratadi.
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan chop etilgan
boshlang‘ich sinf “Ona tili” darsliklarida ham rasm asosida matn tuzish, hikoya
yozish, voqeani tasvirlash bo‘yicha topshiriqlar berilgan. Biroq darsliklardagi
mashqlarni o‘qituvchi ijodiy yondashuv bilan boyitmasa, natija kutilganidek
bo‘lmaydi. Shu sababli, ilmiy manbalarda rasm asosida insho yozishga
tayyorlovchi mashq turlari, o‘quvchi yoshiga mos metodik yondashuvlar va
innovatsion texnologiyalarni joriy etish zarurligi qayd etilgan.
So‘nggi yillarda metodika yo‘nalishida olib borilgan ilmiy tadqiqotlarda
ham (masalan, Yusupova Sh., Eshquvvatova M., To‘xtayeva G. va boshqalar)
rasm asosida insho yozish orqali o‘quvchilarning tafakkurini rivojlantirish,
mustaqil fikrlash va tasviriy ifoda madaniyatini shakllantirish yo‘llari

Boshlang‘ich sinflarda rasmga qarab insho yozish yo‘llari

Купить