Boshlang’ich sinflarda so’z tarkibi mavzusini o’rgatish metodikasi - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	194.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Boshlang’ich sinflarda so’z tarkibi mavzusini o’rgatish metodikasi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI URGANCH INNOVATSION
UNIVERSITETI
“ Boshlang’ich sinflarda so’z tarkibi mavzusini
o’rgatish metodikasi ”
mavzusida yozgan
Kurs ishi

MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………………………….2
I BOB. SO’Z TARKIBINING NAZARIY ASOSLARI
1.1. So’zning ta’rifi va uning elementlari………………………………5
1.2. So’zning morfologik tahlili……………………………………….10
1.3. So’zning tarkibiy qismlari (tugunlar, qismchalar)………………..13
II BOB. O’QUV JARAYONIDA SO’Z TARKIBINI O’RGATISH
METODLARI
2.1. Boshlang’ich sinflarda so’z tarkibini o’rgatish dasturlari…………20
2.2. O’quvchilar uchun mo’ljallangan interfaol metodlar………………25
III. XULOSA ………………………………………………………….29
IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………31

KIRISH
Respublikamizda ta’lim va tarbiya sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar
yuksak maqsadlarni ko’zlagan. Ularning asosiy mohiyati – jamiyatimizda
bilimdon, aqlan rivojlangan, zamonaviy dunyoqarashga ega, jismonan sog’lom,
axloqan pok, erkin va ijodkor shaxslarni shakllantirishdir. Ta’limning asosiy
maqsadlaridan biri sog’lom va barkamol avlodni tarbiyalash bo’lsa, bu jarayonning
asosiy poydevori aynan boshlang’ich ta’limda yotadi. Prezidentimiz Shavkat
Mirziyoyev ta’kidlaganidek, kelajakda XXI asr talablariga mos, intellektual
salohiyati yuqori, o’z kasbiga mahorat bilan yondashadigan shaxslarni voyaga
yetkazish – barchamizning eng muhim vazifamizdir.
Boshlang’ich ta’lim – bu har qanday jamiyatning kelajagini belgilovchi
muhim bosqichlardan biridir. Aynan shu davrda bolalarga bilimning asoslari,
ijodiy fikrlash va intellektual qobiliyatlarni rivojlantirish bo’yicha dastlabki
ko’nikmalar beriladi. Boshlang’ich ta’limda bolalar faqat o’qish va yozishni
o’rganib qolmay, balki mustaqil fikrlash, muammolarni hal qilish va o’z
qobiliyatlarini ro’yobga chiqarish imkoniyatlariga ega bo’ladilar. Shu sababli, bu
bosqichda ta’lim berish metodikasiga alohida e’tibor qaratilishi zarur.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning ta’lim-tarbiya
sohasidagi islohotlar doirasidagi chiqishlarida ham ta’limning boshlang’ich
bosqichidagi ishlarni zamon talablariga moslashtirish, uni innovatsion uslublar
bilan boyitish masalasi keng muhokama qilinadi. U kishi bir nutqida shunday
degan edi:
“Farzandlarimizning ta’lim-tarbiyasi, ularning dunyoqarashini shakllantirish va
intellektual rivojlanishiga investitsiya kiritish – bu, aslida, xalqimizning va
davlatimizning kelajagiga investitsiya kiritish demakdir. Aynan boshlang’ich

ta’lim davrida ularning qobiliyatlarini aniqlash va rivojlantirish, ularni XXI asr
talablariga mos shaxs sifatida voyaga yetkazish bizning eng yuksak vazifamizdir.
“[1] Yuqorida aytib o’tilganidek, ta’limning boshlang’ich bosqichida amalga
oshiriladigan metodik ishlar bevosita bolaning keyingi o’qish va rivojlanishiga
katta ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun bu bosqichda ijodiy va innovatsion
metodlardan foydalanish, bolalarning faolligini oshirish, ularning ijodiy
qobiliyatlarini rivojlantirish juda muhimdir. Bugungi kunda mamlakatimizda
amalga oshirilayotgan ta’lim islohotlari doirasida boshlang’ich ta’limga
qaratilayotgan e’tibor, shuningdek, pedagoglar uchun yaratilgan qulay sharoitlar
natijasida, bu jarayon yanada samarali va sifatli bo’lishiga ishonchimiz komil.
Boshlang’ich ta’limda asosiy vazifa o’quvchilarga o’zbek tilining boyliklarini,
uning morfologik va sintaktik xususiyatlarini tushuntirish, tilning tuzilishi va
qoidalarini o’rgatishdan iboratdir. Shuning uchun o’qituvchilarning bu yo’nalishda
faol ishlashi va ilg’or pedagogik uslublardan foydalanishi dolzarb ahamiyatga ega.
Bugungi kunda O’zbekiston Respublikasida milliy o’zlikni anglash va yuksaltirish,
yosh avlodga ona tilining boy merosini singdirish dolzarb vazifalardan biridir.
Shavkat Mirziyoyevning davlat tiliga bag’ishlangan nutqlarida ham ushbu masala
alohida ta’kidlanadi:
“Ona tilimiz - millatimizning o’zligidir. Bizning eng katta maqsadimiz - bu tilni
asrab-avaylash, yoshlarimizga o’rgatish va kelgusi avlodlarga to’liq va boy
holatda yetkazishdir. Til bu xalqning boy madaniyati, tarixi va ruhiyatidir. Tilini
yo’qotgan millat - o’zligidan ajraladi.“[2] Ushbu nutq, albatta, so’zning
morfologik tuzilishini o’rgatish muhimligini yana bir bor tasdiqlaydi. Til - bu
nafaqat aloqa vositasi, balki millatning madaniy boyligi va tarixidir. Shu sababdan
boshlang’ich sinflardan boshlab ona tili va uning morfologik tuzilishini o’rgatish,
kelajak avlodga ona tilining sirlarini tushuntirish muhim hisoblanadi.

Kurs ishining dolzarbligi: O’zbek tilining morfologik tuzilishini o’rgatish
metodikasi bugungi kunda ta’lim tizimida dolzarb mavzulardan biridir. O’zbek tili
o’quvchilarga nafaqat gaplashish yoki yozish uchun, balki ona tilining boyligini va
qadimiy ildizlarini o’rganish uchun ham muhimdir.
Kurs ishining maqsadi: Ushbu kurs ishi o’quvchilarda morfologik bilimlarni
rivojlantirish hamda o’zbek tilining so’z tuzilishi haqida to’liq tushunchani
shakllantirish maqsadini ko’zlaydi.
Kurs ishining vazifalari:
1. Boshlang’ich sinflarda morfologik tuzilishni o’rgatish metodlarini tahlil
qilish;
2. So’zlarning ildiz, affiks va qo’shimchalarini to’g’ri ajratish yo’llarini
o’rgatish;
3. Interaktiv va innovatsion metodlardan foydalanish orqali o’quvchilarda
qiziqish uyg’otish.
Kurs ishining obyekti: Boshlang’ich sinflarda o’quvchilarga o’zbek tilining
morfologik tuzilishini o’rgatish jarayoni.
Kurs ishining predmeti: Boshlang’ich sinflarda so’zning morfologik tarkibi va
unga oid darsliklar va o’quv-uslubiy qo’llanmalarda qo’llaniladigan metodlar.
Kurs ishining tuzilishi: Kirish, ikkita bob, 4 qism, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro yxatidan ʻ iborat .
I BOB. SO’Z TARKIBINING NAZARIY ASOSLARI
1.1. So’zning ta’rifi va uning elementlari
Respublikamizda ta’lim va tarbiya borasida amalga oshirilayotgan
islohotlarning tub mohiyati bilimdon, aqlan rivojlangan, ongli, zamonaviy
dunyoqarashga ega, jismonan sog’lom, axloqan pok, erkin, ijodkor, komil insonni

shakllantirishdan iboratdir. Mamlakatimizda sog’lom va barkamol avlodni
tarbiyalash, farzandlarimizni ijodiy va intellektual salohiyatini ro’yobga chiqarish,
ularni XXI asr talablariga to’liq javob beradigan shaxslar qilib voyaga yetkazish –
barchamizning ezgu vazifamizdir. Aynan boshlang’ich ta’lim jarayonida
o’quvchilarga grammatik tushunchalarni shakllantirish muhim ahamiyat kasb
etadi.
Boshlang’ich sinflarda morfologiyadan “ot”, “sifat”, “son”, “fe'l”, “olmosh”
tushunchalari; sintaksisdan “gap”, “ega”, “kesim”, “ikkinchi darajali bo’lak”,
“uyushiq bo’lak, undalma” tushunchalari; so’z yasalishidan esa “o’zak”,
“qo’shimcha”, “o’zakdosh so’zlar” kabi tushunchalarni shakllantirish ustida ish
olib boriladi.[4] O’qituvchi tushunchalarni shakllantirish jarayonini boshqarish,
o’quvchilar aqliy faoliyatini to’g’ri tashkil etish uchun u tushuncha nimaligini,
tushunchani bilib olish jarayonining xususiyatlarini, tushunchani o’zlashtirish
qanday sharoitda natijaliroq bo’lishini aniq bilishi lozim.
Boshlang’ich sinf o’quvchilari ona tili darslarida ongli va savodli yozishga
o’rganadilar, og’zaki va yozma nutqning qonun-qoidalarini egallaydilar.
O’qituvchi imloviy malakaning psixologik tabiatidan kelib chiqib, kichik yoshdagi
o’quvchilarda imloga oid malakani shakllantirish ustida ishlash metodikasini
belgilaydi. Imloviy malaka – maxsus nutq malakasidir. To’g’ri yozuv – maxsus
nutq faoliyati bo’lib, uning asosida nutq yotadi. Imloviy malaka nutq faoliyatining
komponenti sifatida gapni sintaktik jihatdan to’g’ri tuzish, so’zni uslubiy jihatdan
aniq qo’llashni ham o’z ichiga oladi.
Grammatik-orfografik va leksik-orfografik tahlilda orfografiyaning
grammatika va leksika bilan bog’liqligi, ko’chirib yozuv va diktantda o’quvchilar
faoliyatini belgilaydigan omillar hisobga olinadi. Ko’chirib yozuv – ko’rib idrok
qilingan so’z, gap va matnni yozma shaklda ifodalashdir. Boshlang’ich sinflarda

husnixat va imlo qoidalariga rioya qilib, tuzatishlarga yo’l qo’ymay va tartibli
yozuv ko’nikmasi shakllantirilishi kerak.
Morfemalar. So’zning leksik ma’nosini aniqlash maqsadida uni
morfemalarga ajratish til haqidagi fanda o’zining nazariy asosiga ega
Morfema – so’zning eng kichik, bo’linmaydigan ma’noli qismi.
Morfema ikki turga bo’linadi; 1. O’zak morfema – so’zda albatta
qatnashadigan va leksik ma’no anglatadigan morfema 2. Affiksal morfema –
mustaqil holda leksik ma’no anglatmay, so’zning leksik va ma’nolarining
shakllanishi xizmat qiladigan morfema.
Qo’shimchalar 2 turga bo’linadi:
1. So’z yasovchi qo’shimchalar. So’zning leksik ma’nosini shakllantirish
uchun xizmat qiladigan.
2. Forma yasovchi qo’shimchalar so’zlarning grammatik formalarini
shakllantirib, turli grammatik ma’nolarini ifodalaydi.
So’zning morfemik tarkibi ustida ishlash bilan o’quvchilar so’zning leksik
ma’nosini aniqlashning asosiy usullarini bilib oladilar. Bunda o’qituvchining
vazifasi bolalar so’zlarining leksik ma’nosi va morfemik tarkibi bir-biriga
bog’liqligini bilib olish uchun eng qulay sharoit yaratish, shu asosda ularning
lug’atiga aniqlik kiritishga maqsadga muvofiq rahbarlik qilish hisoblanadi.[1]
So’z morfemani rolini anglash, shuningdek qo’shimchalarning semantik
ma’nosini bilish o’quvchilarda nutqning aniq shakllanishiga ta’sir etadi.
O’qituvchining vazifasi o’quvchilar so’zning leksik ma’nosini tushunibgina
qolmay, matnda aniq affiksli so’zlardan ongli foydalanishlarni oshirish
hisoblanadi.
So’zning morfemik tarkibini o’rganish orfografik malakalarni
shakllantirishda ham katta ahamiyatga ega. Morfologik tamoyil o’zbek
orfografiyasining yetakchi tamoyili bo’lib, bunga binoan so’zlar va ularning

tarkibiy qismi, (o’zak va qo’shimchalar) asliga muvofiq yoziladi. O’zak va
qo’shimchalarni to’g’ri yozish malakasini nazariy asosda shakllantirish fonetik
so’z yasalishiga oid, grammatik bilimlarni maqsadga muvofiq tatbiq etishni talab
qiladi. Shuning uchun so’zning morfemik tarkibini o’rganishning muhim
vazifalaridan biri o’zak va qo’shimchalarni to’g’ri yozish malakasini shakllantirish
uchun zarur bo’lgan bilim va ko’nikmalar asosini yaratish hisoblanadi.
So’zning morfemik tarkibini o’rganish o’quvchilarning aqliy qobiliyatini
o’stirishda, xususan, til birligi sifatida so’zni umumiy bilib olish uchun zarur
bo’lgan maxsus aqliy ko’nikmalarni shakllantirishda ham ahamiyatli.
O’qituvchining vazifasi ta’lim jarayonida bilimni o’zlashtirish bilan o’quvchilarni
aqliy faoliyatini o’stiradigan mavxumlashtirish, analiz, taqqoslash ko’nikmalarni
shakllantiradigan sharoit yaratish hisoblanadi.[2]
Boshlang’ich sinflar ona tili dasturiga muvofiq, so’zning morfemik tarkibi 2-
sinfda o’rganiladi. 3-sinfda so’z turkumlarini o’rganish bilan bog’liq holda
so’zning tarkibi haqidagi bilimlarni takomillashtirish ko’zda tutiladi.
Avvalo, til materialini o’rganish sistemasi nimaligi aniqlab olamiz. Til
materialini o’rganish sistemasi deganda, ilmiy asoslangan izchillikdagi va o’zaro
bog’lanishdagi bilimlar kompleksini o’zlashtirishni ta’minlaydigan maqsadga
qaratilgan jarayon, shuningdek, shu asosda amaliy ko’nikmalarni shakllantirish
ko’zda tutiladi.
Mavzuni o’rganishda 4 bosqich amalga oshiriladi:
1-bosqich – so’z yasalishini o’rganishga tayyorgarlik bosqichi. Bu
bosqichning vazifasi-o’quvchilarni bir xil o’zakli so’zlarning ma’no va tuzilishiga
ko’ra bog’lanishni tushunishga tayyorlash.
2-bosqich – bir xil o’zakli so’zlarning xususiyatlari va barcha
morfemalarning asosiy o’quv vazifasi so’zlarning ma’nolari qismlari sifatida
o’zak, so’z yasovchi va forma yasovchi qo’shimchalar bilan tanishtirish.

“O’zakdosh so’zlar” tushunchasini shakllanitirish; bir xil o’zakli so’zlarda
o’zakning bir xil yozilishini kuzatish hisoblanadi.
1. Mustaqil morfemalar (bosh so’zlar):
o O’z-o’zidan ma’noni anglatadi (masalan, “kitob”, “daryo”).
2. Bog’liq morfemalar (qo’shimchalar):
o So’zning ma’nosini o’zgartiradi yoki uning ma’nosini kengaytiradi
(masalan, “kitoblar” so’zidagi “-lar” qo’shimchasi).
Morfemalarning turlari
 Birinchi darajali morfemalar : Mustaqil so’zlar (masalan, “maktab”,
“o’qituvchi”).
 Ikkinchi darajali morfemalar : Qo’shimchalar (masalan, “o’qituvchi”
so’zidagi “-chi” qo’shimchasi).
3. So’zlar va Ularning Turlari
So’zlar turli kategoriyalarga bo’linadi:
1. Otlar : Nomi va ma’nosi bor narsalar (masalan, “kitob”, “daryo”).
2. Fe’llar : Harakatni ifodalaydi (masalan, “o’qimoq”, “yurmoq”).
3. Sifatlar : Narsalarning xususiyatlarini ifodalaydi (masalan, “go’zal”, “tez”).
4. Zarf : Harakatning joyi, vaqti, yoki shartini ifodalaydi (masalan, “tez”,
“yuqorida”).
5. Bog’lovchilar : So’zlar va gaplarni bog’laydigan so’zlar (masalan, “va”,
“lekin”).

1.2. So’zning morfologik tahlili
Morfologik tahlil — bu so’zning morfemalardan iboratligini aniqlash
jarayoni. Bu jarayon quyidagi bosqichlardan iborat:
1. So’zlarni ajratish : So’zni morfemalarga bo’lish (masalan, “o’qituvchi” =
“o’qit” + “uvchi”).
2. Morfemalarning tahlili : Har bir morfemaning ma’nosini aniqlash.
3. Morfologik tahlil natijalarini baholash : Tahlil jarayonida olingan
natijalarni tahlil qilish va ularning ma’nosini aniqlash.
So’z tarkibini o’rganish metodikasining asosiy usullari
1. O’qitish maqsadlari : O’quvchilarni so’zning tarkibi va tuzilishini
o’rganishga tayyorlash.
2. Nazariy ma’lumotlar : O’qituvchi tomonidan so’zning morfologik tuzilishi,
morfemalar va ularning turlari haqida nazariy ma’lumot beriladi.
3. Amaliy mashg’ulotlar : O’quvchilarni mustaqil ravishda so’zlarni
morfologik tahlil qilishga rag’batlantirish.
O’qitish Usullari
1. Tushuntirish usuli : O’qituvchi so’zning morfologik tuzilishi va morfemalar
haqida nazariy ma’lumot beradi.
2. Interaktiv o’qitish : O’quvchilar o’rtasida muhokamalar va guruh ishlarida
ishtirok etish orqali o’qitish jarayonini jonlantirish.
3. Tajriba asosida o’qitish : O’quvchilar so’z tarkibini haqiqiy hayotda,
matnlarda va amaliy vazifalarda qanday qo’llanilishini o’rganadilar.

4. O’yin usullari : O’quvchilarga qiziqarli o’yinlar orqali so’z tarkibini
o’rganishga yordam berish.
So’z tushunchasi.
So’z — tilning eng asosiy va kichik ma’noli birligi. So’zning ta’rifi O’zbek tilida
“ma’no anglatadigan va alohida o’z boshqaruviga ega bo’lgan birlik” sifatida
ifodalanadi. Har bir so’zda quyidagi elementlar mavjud:
 Ma’no: So’zning ifodalovchi mazmuni. Masalan, “kitob” so’zi o’quv
materialini anglatadi.
 Fonetik struktura: So’zning talaffuzi va tovush tuzilishi. O’zbek tilida
so’zlar oddiy va murakkab tovushlardan iborat bo’lishi mumkin[11]
(Rashidov, 2020, 15-bet).
 Grafik struktura: So’zning yozilishi va ortografiyasi. O’zbek tilida
yozuvda maxsus belgilar va qoidalar mavjud [7](Ishonov, 2019, 22-bet).
Morfologik tahlil so’zning ichki tuzilishini, ya’ni morfemalar va ularning
funksiyalarini o’rganishga qaratilgan. Bu jarayon quyidagi asosiy
komponentlarni o’z ichiga oladi:
 Morfemalar: So’zning ma’nosini ifodalovchi eng kichik birliklar.
Morfemalar erkin (o’z-o’zidan ma’no anglatadi) va bog’liq (boshqa
morfemalar bilan birga ishlatiladi) turlarga bo’linadi [8](Abdurahmonov,
2021, 45-bet).
 Morfologik o’zgarishlar: So’zlarning turli shakllarini o’z ichiga oladi,
masalan, otning ko’pligi, zamon, shaxs va boshqa grammatik ko’rsatkichlar
(Xamidov, 2022, 30-bet)
1.3. So’zning tarkibiy qismlari (tugunlar, qismchalar)
So’zlar tarkibida turli qismlar va tugunlar mavjud. So’zlarning
strukturasini tushunish uchun quyidagilarni e'tiborga olish zarur:

 Tugunlar: So’zning asosiy qismlari bo’lib, ularning har biri alohida ma’no
anglatishi mumkin. Masalan, “o’yin” so’zida “o’y” va “-in” tugunlari
mavjud.
 Qismchalar: So’zning morfologik strukturasidagi kichik qismlar. O’zbek
tilida qismchalar ko’pincha affikslar yordamida hosil bo’ladi [7](Nematov,
2020, 50-bet).
So’zlar o’zgarish jarayonida quyidagi holatlarga uchraydi:
 Affiksatsiya: So’zga affikslar qo’shilishi orqali yangi so’zlar yaratiladi.
Misol: “yashamoq” so’ziga “-chi” affiksi qo’shilsa, “yashovchi” so’zi hosil
bo’ladi.
 Kompozitsiya: Ikkita yoki undan ortiq so’zni birlashtirib yangi so’zlar hosil
qilish. Misol: “qizil kitob “ (Dilmurodov, 2022, 70-bet).
So’zning o’zgarishi tilni boyitadi va nutq madaniyatini oshiradi. O’quvchilar
bunday o’zgarishlarni o’rganish orqali so’zlarni yanada to’liq va chuqur tushunish
imkoniyatiga ega bo’ladilar (Sharipov, 2021, 60-bet).
Affikslar va ularning o’zgarishlari
Affikslar, so’zlarning ma’nosini va strukturaviy shaklini o’zgartirishda muhim rol
o’ynaydi. Ular quyidagi turlarga bo’linadi:
 Prefikslar: So’zning oldiga qo’shiladi, masalan, “boshqar” →
“boshqaruvchi”.
 Suffikslar: So’zning oxiriga qo’shiladi, masalan, “kitob” → “kitobxon”.
Affikslar orqali so’zlar ko’plab turli shakllarda paydo bo’ladi, bu esa tilning
dinamikligini oshiradi (Rashidov, 2020, 15-bet).
So’zning o’zgarishlari va ularning misollari
So’z o’zgarishlari o’zaro bog’langan va ularni to’liq tushunish til o’rganuvchilar
uchun muhimdir. Misollar:
 “Boshqa” so’zi “boshqa-boshqa” shaklida ishlatilishi.

 “Tug’ilmoq” so’ziga “-chi” qo’shilib “tug’iluvchi” so’zining hosil bo’lishi.
Ushbu jarayonlar tilni rivojlantirishga, yangi so’zlar hosil qilishga va nutqning
rang-barangligini oshirishga xizmat qiladi (Xamidov, 2022, 30-bet).
So’z turkumlari ustida ishlash metodikasining lingvistik asosi so’zlarning
leksik-grammatik, morfologik va sintaktik belgilariga ko’ra turli gruppalarga
ajratilishi – so’z turkumlari haqidagi ilm hisoblanadi.
So’zlarni leksik-grammatik turkumlarga ajratishda 3 belgiga: 1)leksik
ma’nosi (nimani ifodalashi, ya’ni predmet, harakat yo holat, belgi kabilarning
umumlashitirilgan ma’nolari); 2)morfologik (so’zning turli shakl tizimi);
3)sintaktik (turli morfologik shakllarning sintaktik vazifa bajarishi) belgilariga
asoslanadi. Demak, so’z turkumlari ustida ishlash o’quvchilarning muayyan
guruhlardagi so’zlarning umumlashtirilgan ma’nolari, kishilarning aloqa vositasi
sifatidagi rolini tushunib olishlarga qaratilishi lozim.
Boshlang’ich sinf o’quvchilarida so’z turkumi bilan umumiy
tanishtirilgandan so’ng har bir leksik-grammatik guruh alohida o’rganiladi. Bu so’z
turkumlarini o’rganishning boshlang’ich bosqichidayoq ular taqqoslashga qulay
sharoit yaratadi va bu bilan shakllantiradigan grammatik tushunchaning asosiy
tomonlarini aniqroq ajratishga imkon beradi. Boshlang’ich sinf o’quvchilari ot,
sifat, son, fe’lning quyidagi xususiyatlarini bilib oladilar:
1)so’z nima bildirishi (predmet, predmet belgisi, predmet sanog’i va tartibi,
predmet harakati yoki holati);
2)qanday so’roqlarga javob bo’lishi;
3)o’zgarish-o’zgarmasliligi;
4)gapda, asosan, qanday bo’lak vazifasida kelishi. O’quvchilar mana shu
o’rgangan bilimlari asosida so’z turkumlarini taqqoslaydilar.
O’quvchilar nimani o’rganganlariga qarab, har bir so’z turkumining
grammatik belgilari haqidagi bilimlari asta kengaya, chuqurlasha boradi.

Dasturga ko’ra, 1-2-sinflarda so’zlar javob bo’ladigan morfologik so’roqlarga
qarab tasnif qilinadi. 3-sinfda “so’z turkumi” tushunchasi shakllantiriladi.
O’quvchilar har bir so’z turkumiga xos ayrim belgilar (so’z turkumlarining
umumlashtirilgan leksik ma’nolari, otlarning birlik va ko’plikda qo’llanilishi,
bo’lishli va bo’lishsiz fe’llar, ot, sifat, son va fe’lning gapdagi vazifasi) bilan
tanishtiriladi.
4-sinfda so’z turkumlarining morfologik-sintaktik xususiyatlari haqidagi
bilim chuqurlashtiriladi: o’quvchilar otlaning egalik va kelishiklar bilan
o’zgarishini, sifat va sonning gapdagi vazifasi, kishilik olmoshlari va ularning
kelishiklar bilan turlanishini, fe’llarda shaxs-son va zamonni o’rganadilar.
Quyidagi jadvalda boshlang’ich sinf o’quvchilarining so’z turkumlari
yuzasidan bilimlarning hajmi ko’rsatilgan (1-jadval)
O’quvchilarda so’z turkumlarini bilish ko’nikmasi ularning belgilari
yig’indisini egallashlari asosida shakllantiriladi.
Masalan, gul, guldor, guladi so’zlarining qaysi so’z turkumiga kirishini
bilish uchun 3-sinf o’quvchisi quyidagicha fikr yuritadi: nima? –gul, bu so’z
predmet bildirayapti, ko’plikda qo’llanadi – gullar, bu ot; guldor so’zi qanday?
So’rog’iga javob bo’layapti, predmet belgisini bildirayapti, bu sifat; gulladi so’zi
nima qildi? So’rog’iga javob bo’layapti, predmet holatini bildirayapti, bo’lishsiz
shaklda qo’llaniladi – gullamadi, bu fe’l.
Boshlang’ich sinflar dasturi o’quvchilarni so’z turkumlari mustaqil va
yordamchi so’z turkumlariga bo’linishi bilan maxsuslashtirishni ko’zda tutmaydi,
ammo o’qituvchi bolalarni so’z turkumlarining belgilari bilan amaliy tanishtiradi.
Masalan, o’quvchilar ot, sifat, son, olmosh, fe’l gap bo’lagi vazifasida kelishini,
bog’lovchi gap bo’lagi bo’lmasligini biladilar.
So’z turkumlarini o’rganishdagi asosiy vazifa o’quvchilarning og’zaki va
yozma nutqini o’stirish, lug’atini yangi ot, sifat, son, fe’llar bilan boyitish,

o’quvchilar shu vaqtgacha foydalanib kelayotgan so’zlarning ma’nosini aniq
tushunishga erishish, bog’lanishli nutqda u yoki bu so’zdan o’rinli foydalanish
malakasini o’stirish hisoblanadi. Bu vazifalarni muvaffaqiyatli hal qilish uchun
so’z turkumlarini o’rganish jarayonida sinonim, antonimlar (atamalar berilmaydi)
ustida muntazam ish olib boriladi, o’quvchilar ko’p ma’noli so’zlar, ularning o’z
va ko’chma ma’noda ishlatilishi bilan tanishtiriladi. Bunda ta’limni
o’quvchilarning shaxsiy tajribalari, bevosita ko’rganlari, radiodan eshitganlari,
kitobdan bilib olganlari bilan bog’lash muhim ahamiyatga ega.
O’quvchilarda kuzatish, muhim narsalarni sezish ko’nikmalarini
shakllanitrish, atrof-muhit haqidagi bilimlarni boyitish bilan bir vaqtda ularning
nutqini o’stirish vazifasini ham amalga oshiriladi.
1-jadval
Ot Sifat
Son Fe’l
1.Predmet
bildiradi. 1.Predmet belgisi
bildiradi. 1.Predmetning
sano-g’ini va
tartibini bildiradi. 1.Predmet harakatini
bildiradi.
2.Kim? yoki
nima?
so’rog’iga
javob bo’ladi. 2. Qanday?
qanaqa? so’rog’iga
javob bo’ladi. 2. Necha? yoki ne-
chanchi?
so’rog’iga javob
bo’ladi. 2. Nima qildi? Nima
qiladi? Nima qila-
yapti? Nima qilmoq-
chi kabi so’roqlarga
javob bo’ladi
3. Birlik va
ko’p-likda
qo’llanadi. 3. O’zgardi 3.Asosan
o’zgarmaydi 3. Bo’lishli va bo’lish-
siz shaklda qo’llani-
ladi.

4.Egalik
qo’shim-
chalari bilan
o’zgaradi. 4.Gapda ikkinchi
darajali bo’lak
vazifa-sida keladi. 4.Gapda ikkinchi
darajali bo’lak
vazi-fasida keladi. 4. Shaxs-son qo’shim-
chalari bilan tuslana-
di.
5.Kelishiklar
bilan turlanadi. 5. Uch zamonni
bildiradi.
6.Gapda ega
yoki ikkinchi
darajali bo’lak
vazifasi keladi. 6.Gapda kesim
vazifasida keladi.
Otni o’rganish metodikasi
Otni o’rganishga tayyorlov bosqichi savod o’rgatish davriga to’g’ri keladi.
Bu bosqichda o’quvchilar predmetlarni va ularni nomi bo’lgan so’zlarni farqlashga
o’rganadilar. So’zning lekik ma’nosi (har bir so’z ma’no bildirishi)ga e’tibori
oshiriladi, ma’nolarni hisobga olgan holda so’zlar (qushlar, meva va sabzavotlar va
hokazolarni bildirgan otlar)ni gruppalash ko’nikmasi shakllantiriladi. So’zlarni
leksik ma’nosi asosida gruppalash mashqlari otlarni taqqoslash, o’xshash
tomonlarini aniqlash, abstraklashtirish ko’nikmasini o’stiradi. Shunga qaramay,
gramatik tushunchani shaklantirish uchun o’quvchilar so’zning aniq ma’nosini
bilmaydilar, so’zning leksik ma’nosini bilish bilan birgalikda uning grammatik
belgilarini ham o’zlashtirish zarur.
Keyingi bosqichda otning leksik ma’nolari va grammatik belgilari ustida

maxsus ishlanadi. (kim yoki nima so’rog’iga javob bo’lishi, predmet bildirishi
tushuntiriladi) O’quvchilar kim? So’rog’iga javob bo’lgan otlardan farqlashni
o’rganadilar. Bu bosqichda ular so’zlarni so’roq berish bilan farqlashni bilib
oladilar, bolalarda mavxum grammatik tafakkur o’sib boradi. Bolalarda ko’pgina
atoqli otlarni bosh harf bilan yozish ko’nikmasi shaklanib boradi.
2-sinfda otlarning leksik ma’nosi, atoqli va turdosh otlar haqidagi bilim
chuqurlashtiriladi va sistemalashtiriladi bolalar otlarda son bilan tanishtiriladi.
“Ot” tushunchasini shakllantirish uchun shu so’z turkumiga kiradigan otlarni
asosiy leksik gruppalarga ajratish, barcha otlarga xos bo’lgan belgilarni ko’rsatish,
ularning nutqimizdagi rolini ochish muhim ahamiyatga ega. Shu maqsadda
mavzuni o’rganishga bag’ishlangan birinchi darslardayoq predmetlarni
bildiradigan so’zlar sistemaga solinadi. Shu so’zlarning hammasi uchun umumiy
bo’lgan belgilar aniqlanadi. Bu so’zlar predmetlarni bildirib, kim? Yoki nima?
So’rog’iga javob bo’ladi.
Dasturga ko’ra, boshlang’ich sinf o’quvchilarini sifat va boshqa so’z
turkumlaridan yasalgan mavxum ma’nodagi (yaxshilik, go’zallik, ishonch, o’kinch
kabi) otlar bilan tanishtirish talab etilmaydi. Ammo matnda uchrasa va o’quvchilar
qiziqib so’rasalar, otlar bolalar o’rgangan belgilari asosida nima so’rog’iga javob
bo’lishi, predmet nomini bildirishi tushuntiriladi.
Otlarning nutqda katta ahamiyatga ega ekanini ko’rsatish uchun o’qituvchi
o’qish kitobidan matn shu so’zlarsiz o’qishni topshiradi. O’quvchilar matn otlari
tushirib qoldirilib o’qiganda, matn mazmunini tushunib bo’lmasligini anglaydilar.
Xulosa chiqariladi: ot atrofimizni o’rab olgan predmetlarning nomi, bu so’zlarsiz
bir-birimizga o’z fikrimizni tushuntira olmaymiz.

II BOB. O’QUV JARAYONIDA SO’Z TARKIBINI O’RGATISH
METODLARI
2.1. Boshlang’ich sinflarda so’z tarkibini o’rgatish dasturlari
So’z tarkibini o’rgatish metodikasi, o’z navbatida, tilni o’rganishda muhim
ahamiyatga ega. Ushbu metodika so’z tarkibiga, uning morfologik tuzilishiga va
o’qitish usullariga qaratilgan. Quyida so’z tarkib va o’zdosh so’zlarni o’rgatish
metodikasining asosiy jihatlari, usullari va qo’llaniladigan metodlar to’g’risida
ma’lumotlar keltirilgan.
So’z tarkibi haqida tushuncha: “ so’z tarkibi ” tushunchasini shakllantirish
ularning ikki muhim belgisini, ya’ni mazmuniy va mazmuniy umumiylikning
(ma’nosida qandaydir umumiylik borligini) va tuzilishiga ko’ra umumiylikni
(umumiy o’zak mavjudligini) o’zlashtirishga ta’lim jarayonida sharoit yaratish
lozim. Ta’limning bu bosqichida o’quvchilarning morfema haqidagi bilimlarni
yetarli emas, ularni bu tushunchalar bilan amaliy mashqlarni bajarish jarayonida
endigina tanishtirilayapti. Shuning uchun o’qituvchi tarkibi va yasalish usuli
o’quvchilarning yosh xususiyatlariga mos bo’lgan so’zlarni tanlaydi. Bu so’zlarni
analiz va sintez qilishni boshqaradi, so’zlarning leksik ma’nosi bilan morfemik
tarkibi o’rtasidagi bog’lanishni o’quvchilar bilib olishlarga doimiy g’amxo’rlik
qiladi. 3-bosqich – o’zak, so’z yasovchi va forma yasovchi qo’shimchalarning
xususiyatlari va tildagi rolini o’rganish metodikasi. Bu bosqichning o’quv
vazifasiga “o’zak”, “so’z yasovchi qo’shimcha”, “forma yasovchi qo’shimcha”

tushunchalarini shakllantirish, so’zning leksik ma’nosi bilan morfemik tarkibi
o’rtasidagi bog’lanish haqidagi tasavvurlarni o’stirish, o’zakda jufti bor jarangli va
jarangsiz undoshli so’zlarni to’g’ri yozish malakasini shakllantirish, nutqda so’z
yasovchi qo’shimchasi bor so’zlarni ongli ishlatish ko’nikmasini o’stirish
kiradi[14]. Bu bosqichning vazifasi bir-biri bilan ma’lum bog’lanishda hal qilinadi.
Masalan, so’zda har bir morfemaning rolini o’zlashtirish asosida o’quvchilar
so’zning leksik ma’nosi bilan uning morfemik tarkibi o’rtasidagi bog’lanishni bilib
oladilar. Bracha vazifalar bilan bog’liq holda, so’zlarning morfemik tarkibini
hisobga olib, ulardan nutqda mumkin qadar aniq va ongli foydalanish vazifasi ham
bajariladi.
O’zakni o’rganishning xususiyatlari. “O’zak” tushunchasini shakllantirishda
o’quvchilar o’zak o’zakdosh so’zlarning umumiy qismi ekanini va u barcha bir xil
o’zakli so’zlarning ma’nosidagi umumiylikni o’z ichiga olishi bilan tanishtiriladi.
So’z yasovchi qo’shimchaning roli bilan tanishtirish va shu asosda so’z
yasovchi qo’shimchali so’zdan o’z nutqida ongli foydalanish ko’nikmasini
o’stirish hisoblanadi. O’quvchilar so’z yasovchi qo’shimcha yordamida yangi
leksik ma’no tushunishi muhim ahamiyatga ega.
Forma yasovchi qo’shimchalarni o’rganish xususiyatlari. Har bir
morfemaning lingvistik mohiyatda o’ziga xos xususiyatlarga ega. Forma yasovchi
qo’shimchada grammatik funktsiya yetakchi hisoblanadi, bu bilan u so’z yasovchi
qo’shimchadan farqlanadi.
4-bosqich – so’z turkumlarini o’rganish bilan bog’liq holda so’zning tarkibi
ustida ishlash, (3-sinf). So’zning morfemik tarkibini o’rganish sistemasida bu
bosqichning maqsadi so’z yasovchi qo’shimchaning so’z shaklini o’rganishdagi
ahamiyati haqidagi bilimni chuqurlashtirish; o’quvchilarni ot, sifat, fe’llarning

yasalish xususiyatlarini tushunishga tayyorlash hisoblanadi. So’z turkumlarini
o’rganish jarayonida o’qituvchi o’quvchilarga so’z turkumidan boshqasini yoki shu
so’z yasovchi qo’shimcha yordamida bir so’z turkumidan boshqasini yoki shu so’z
turkumining o’zini yasash mumkinligini tushuntiradi. Masalan, ot ko’proq boshqa
bir otdan (baliqchi, ishchi; sinfdosh, sirdosh; bog’bon, oshpaz, kitobxon)
shuningdek fe’ldan (elak, kurak, yutuq); sifat ko’proq otdan (suvli, suvsiz, o’tli,
o’tsiz) shuningdek fe’ldan (maqtanchoq, o’tkir, sezgir
Fe’llar otdan (ishla, gulla, gapir) sifatdan (oqla, yaxshila, eskir, qoray)
yasaladi. O’quvchilarni so’z yasalishi xususiyatlarini tushunishga tayyorlash uchun
o’qituvchi ularga muayyan bir yangi so’z qaysi so’zdan va qaysi forma yordamida
yasalganini aniqlashga qaratilgan topshiriq beradi. Masalan, o’qituvchi chegara
otini aytadi va chegarani qo’riqlaydigan kishini bildiradigan o’zakdosh ot tanlashni
topshiradi (chegarachi). Vazifani boshqacharoq berish ham mumkin: o’qituvchi
so’zni va so’z yasovchi morfemani beradi. O’qituvchining vazifasi yangi so’zni
to’g’ri yasash va leksik ma’nosini tushuntirish hisoblanadi. Masalan, baliq so’zidan
–chi qo’shimchasi yordamida yangi so’z yasash, (baliqchi), uning leksik ma’nosini
tushuntirish qaysi so’z turkumi ekanini aytish topshiriladi. Ikkala topshiriqda ham
o’quvchilar so’zni morfemik taxlil qiladilar. Bunda o’qituvchi o’quvchilar
e’tiborini hosil bo’lgan so’z qaysi morfema yordamida, qaysi so’z turkumidan
yasalganiga, qanday mashqlarda tilda mavjud bo’lgan so’zlarning leksik ma’nosi
bilan morfemik tarkibining o’zaro bog’liqligiga va biror so’z turkumiga xarakterli
bo’lgan so’z yasalishi usuliga asoslaniladi[13].
Bunday mashq turlaridan ayrimlari:
1. O’zakdosh so’zlari bo’lgan matnni leksik-so’z yasalishi tomonidan taxlil
qilish. Masalan, quyidagi kabi matn yozdiriladi:

Hovlimizda gulzor bor. Gulzorga har xil gul ekilgan. Ularni gulchi akam
parvarish qiladi. Gullar chamandek ochiladi. O’qituvchi rahbarligida bir o’zakdosh
so’zdan boshqasi qanday, qaysi morfema yordamida yasalgani, u qaysi so’z
turkumiga kirishi, qanday ma’no bildirishi aniqlanadi.
2. Leksik ma’nosi keng tushuntirilgan so’zni o’zakdosh so’z bilan
almashtirish.
Topshiriq. Ajratib ko’rsatilgan so’zga o’zakdosh bo’lgan bir so’z toping.
Uning qaysi turkumiga kirishini ayting va uni so’z tarkibiga ko’ra taxlil qiling.
Olma daraxti ko’p joy (olmazor). Paxta yetishtirish bilan shug’ullanadigan
kishi (paxtakor).
O’quvchilar o’qituvchi yordamida shu so’z qaysi so’zdan va qanday
qo’shimcha yordamida yasalganini aniqlaydilar.
3. Har xil so’z turkumiga kiradigan o’zakdosh so’zlardan qatnashtirib gap
tuzish.
4. So’z yasashga doir vazifalar.
Oq, ish, so’zlardan –la, -chi qo’shimchalari yordamida yangi so’zlar yasang.
Berilgan va siz yasagan so’zlar qaysi so’z turkumiga kirishini isbotlang.
Ish, paxta, kolxoz otlaridan o’zakdosh otlar yasang. So’zlarni tarkibiga ko’ra
taxlil qiling. Fe’ldan ot yasash uchun qanday qo’shimchalardan foydalandingiz?
Bu vazifalar o’quvchilardan so’z yasalishi xususiyatlariga, so’zlarning
morfemik tarkibiga e’tibor berishni talab etadi va so’zning morfemik tarkibi shu
so’zning muayyan bir so’z turkumiga oid ekani bilan bog’liqligini aniqlashga
qaratiladi.
Quyidagi kabi savol va topshiriqlarni bajarish asosida o’quvchilar so’zning
morfemik tarkibini qanday o’zlashtirganini aniqlash mumkin:
1. Savollarga javob berish: So’zda qaysi qism eng asisoysi hisoblanadi?

Nima uchun? So’z yasovchi qo’shimcha qanday vazifani bajaradi? Misol bilan
isbotlang. So’zda forma yasovchi qo’shimcha nima uchun xizmat qiladi? Isbotlang.
Ikki so’zning ma’nosi va tarkibini taqqoslash. Buning uchun o’quvchilar o’zak va
so’z yasovchi qo’shimchalarning semantik rolini qanchalik tushunganini
aniqlashga imkon beradigan so’zlar tanlanadi. (ishladi va boshladi, paxtakor va
paxtazor)
3. So’zlarni taqqoslab, o’zakdosh yoki o’zakdosh emasligini isbotlash (tuz,
tuzdon, tuzli, tuzsiz, tuzladi) qaysi qism ularni o’zakdosh qilayapti? Savollariga
javob berish.
4. Bog’bon, o’roq, bog’ni, ishchidan so’zlarini tarkibiga ko’ra taxlil qilish:
O’zak va so’z yasovchi qo’shimchadan. O’zak va forma yasovchi qo’shimchadan.
O’zak va so’z yasovchi, forma yasovchi qo’shimchalardan tuzilgan so’zlar
tanlash.Tayanch so’zlar asosida o’qituvchi tavsiya etgan mavzuga oid kichik
hikoya tuzish.
2.2. O’quvchilar uchun mo’ljallangan interfaol metodlar
Boshlang’ich sinflarda so’z tarkibini o’rgatish dasturlari talabalarning asosiy
til ko’nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan. Bu dasturlar quyidagi jihatlarni o’z
ichiga oladi:
 Ta’lim maqsadlari: O’quv dasturlari o’quvchilarni so’zlarning ma’nosi,
tuzilishi va o’zgarishlari bilan tanishtirishga, ularni kengaytirishga
qaratilgan.
 Dars rejalari: O’quv dasturlarida darslarni rejalashtirish, yangi so’zlarni
o’rgatish va ularni amaliyotda qo’llash bo’yicha aniq ko’rsatmalar mavjud.

 Integratsiya: O’qitishda ona tili, adabiyot, va boshqa fanlar bilan
integratsiyalashish orqali o’quvchilarning til ko’nikmalarini rivojlantirishga
yordam beradi (Abdurahmonov, 2021, 75-bet).
 O’quvchilar uchun mo’ljallangan materiallar: O’quvchilar uchun
mo’ljallangan materiallar o’quv jarayonini samarali tashkil etish uchun
muhimdir. Bu materiallar:
 Darsliklar va qo’llanmalar: O’quvchilarni so’z tarkibini o’rganishga
yo’naltiruvchi to’liq ma’lumotlar, mashqlar va misollarni o’z ichiga oladi.
 Interaktiv materiallar: Multimedia materiallar, video darslar, onlayn
o’yinlar va ilovalar o’quvchilarni qiziqtiradi va ularning so’zlarni
o’zlashtirishini osonlashtiradi.
 Amaliy mashg’ulotlar: O’quvchilar uchun interaktiv topshiriqlar va amaliy
mashg’ulotlar, masalan, so’zlarni bo’sh joylarga to’ldirish, so’zlarni to’g’ri
tartibda joylashtirish kabi mashqlar (Xamidov, 2022, 45-bet)
2.2. Interaktiv o’qitish metodlar: a) O’yinlar va amaliy mashg’ulotlar
O’yinlar va amaliy mashg’ulotlar o’quv jarayonini qiziqarli va samarali qilishda
muhim rol o’ynaydi. Ular:
 O’yinlar: So’zlarni o’rganish va ulardan foydalanishni qiziqarli qilish uchun
turli xil o’yinlar (masalan, “so’z zanjiri”, “so’z topish” o’yinlari)
foydalaniladi.
 Amaliy mashg’ulotlar: O’quvchilar o’z bilimlarini amaliy ravishda qo’llash
imkoniyatiga ega bo’lishadi, bu esa ularning so’zlarni yaxshi o’zlashtirishiga
yordam beradi (Dilmurodov, 2023, 60-bet).
 Guruhlarda ishlash usullari

Guruhlarda ishlash o’quvchilarga bir-biri bilan muloqot qilish, fikr almashish
va hamkorlikda ishlash imkonini beradi. Bu usullar:
 Guruh faoliyati: O’quvchilar o’zaro fikr almashib, muammolarni birgalikda
hal qilishadi. Masalan, so’zlar bilan bog’liq vazifalar guruhlar o’rtasida
taqsimlanishi mumkin.
 Guruhlarda muhokama: O’quvchilar o’quv materialini birgalikda
muhokama qilish orqali yanada chuqurroq tushunishga erishadilar
(Rashidov, 2021, 50-bet).
2.3. O’zlashtirishni baholash
a) O’quv jarayonini baholash metodlari. O’quv jarayonini baholash uchun
quyidagi metodlar ishlatiladi:
 Formativ baholash: O’quvchilarni o’qitish jarayonida muntazam baholash,
ularning o’zgarishlarini kuzatish va kerakli maslahatlar berish.
 Summativ baholash: O’quvchilarni dars yakunida baholash, testlar,
imtihonlar yoki loyihalar orqali o’zlashtirish darajasini aniqlash (Sharipov,
2022, 65-bet).
 Natijalarni tahlil qilish
 Baholash natijalarini tahlil qilish o’quv jarayonini yaxshilash uchun
muhimdir. Bu jarayon:
 O’zlashtirish darajasini aniqlash: O’quvchilar qanday bilim va
ko’nikmalarni egallaganini aniqlash.
 Tahlil natijalarini qo’llash: O’quv jarayonida aniqlangan kamchiliklarni
bartaraf etish va o’qitish metodlarini takomillashtirish (Ishonov, 2023, 80-
bet).

Interaktiv metodlar ta’lim jarayonida o’quvchilarning motivatsiyasini oshirish,
bilimlarini yanada chuqurroq o’zlashtirish va kommunikativ ko’nikmalarini
rivojlantirish uchun juda muhimdir. Ushbu metodlar o’quvchilarga faqat passiv
qabul qilish bilan cheklanmasdan, o’z fikrlarini ifoda etish, muammolarni hal
qilish va ijodkorlikni namoyon etish imkonini beradi.
Interaktiv o’qitish usullari, masalan, rolli o’yinlar, guruhli muhokamalar va
o’yin elementlari, o’quvchilarning faol ishtirokini ta’minlab, o’rganish
jarayonini yanada qiziqarli va samarali qiladi. Bularning barchasi o’quvchilarda
tanqidiy fikrlash va muammo yechish ko’nikmalarini rivojlantirishga yordam
beradi, shuningdek, o’zaro hamkorlikni kuchaytiradi.
Shu bilan birga, interaktiv metodlar o’qituvchilarga ta’lim jarayonini boshqarish
va individual yondashuvni ta’minlash imkonini beradi. Bu esa o’quvchilarni o’z
qobiliyatlari va qiziqishlariga qarab rivojlantirish imkonini beradi.
Bunday metodlar zamonaviy ta’lim tizimida o’z o’rnini egallab, ta’limning
sifatini oshirish va o’quvchilarning kelajagi uchun zarur bo’lgan ko’nikmalarni
shakllantirishda muhim ahamiyatga ega.

Xulosa
Boshlang’ich ta’limda so’z tarkibi, morfologiya va sintaksis asoslarini
o’rgatish jarayoni o’quvchilarning nutq malakalarini rivojlantirishda muhim
ahamiyatga ega. Ta’lim jarayoni davomida o’quvchilarga “ot”, “sifat”, “son”,
“fe'l”, “olmosh” kabi morfologik tushunchalarni shakllantirish, shuningdek “gap”,
“ega”, “kesim” kabi sintaktik tushunchalarni o’rganish orqali ularning tilga oid
bilimlari kengayadi. Bu jarayon nafaqat o’quvchilarning yozma va og’zaki nutqida
aniqlik va to’g’rilikni ta’minlaydi, balki ularning ijodiy fikrlash qobiliyatini ham
oshiradi.
O’qituvchilar boshlang’ich sinf o’quvchilariga grammatika, imlo va
leksikani o’rgatishda izchil yondashuvni amalga oshirishlari lozim. Ushbu
jarayonda o’quvchilarning qobiliyatlari va xususiyatlarini inobatga olish, ularga
individual yondashuv ko’rsatish, shuningdek, o’quvchilarni o’z bilimlarini
amaliyotda qo’llashga o’rgatish juda muhimdir. O’qituvchilar turli metodikalar va
interaktiv usullarni qo’llash orqali o’quvchilarning motivatsiyasini oshirib, ularni
mustaqil o’rganishga rag’batlantirishlari kerak.
Grammatik tushunchalarni shakllantirish jarayoni shartli ravishda to’rt bosqichga
bo’linadi:
1. Tahlil bosqichi — o’quvchilar so’z va gaplarning leksik ma’nosini aniqlash
orqali tushunchaning muhim belgilari bilan tanishadilar.
2. Umumlashtirish bosqichi — o’quvchilar tushunchalar o’rtasidagi
bog’lanishni aniqlab, atamalarni bilib oladilar.
3. Tushuncha ta’rifini ifodalash bosqichi — o’quvchilar tushunchaning
mohiyatini va ularning bog’lanishini anglaydilar.

4. Aniqlashtirish bosqichi — yangi material asosida o’rganilayotgan
tushunchani aniqlash va tajribaga tatbiq etish.
Boshlang’ich ta’lim jarayonida ko’chirib yozuv ko’nikmalarini shakllantirish
ham muhim ahamiyatga ega. O’quvchilarda ko’chirib yozuv ko’nikmasini
shakllantirish uchun imloviy malakalar, so’zlarni bo’g’inlarga ajratish, va yozuvni
tahlil qilish kabi qoidalar asosida mashqlar o’tkaziladi. O’qituvchilar bu jarayonda
alifbe davridan boshlab o’quvchilarga ko’chirib yozuvni izchillik bilan
o’rgatishlari lozim.
Xulosa qilib aytganda, boshlang’ich ta’limda so’z tarkibi, morfologiya va
sintaksis tushunchalarini o’rganish nafaqat tilshunoslik bilimlarini oshiradi, balki
o’quvchilarning ijodiy fikrlash qobiliyatini ham rivojlantiradi. Bu jarayon
o’quvchilarning nutq malakalarini rivojlantirish, ularni XXI asr talablariga mos
shaxslar qilib voyaga yetkazish maqsadida amalga oshirilishi zarur. Har bir
o’qituvchi o’z darslarini puxta rejalashtirib, o’quvchilarning qobiliyat va
imkoniyatlariga mos keladigan metodlarni qo’llash orqali ularning bilim va
ko’nikmalarini kengaytirishi lozim.
Bu xulosalar boshlang’ich sinflarda tilshunoslikni o’rganish jarayonining
naqadar muhimligini ko’rsatadi va ushbu sohada davom ettirilishi kerak bo’lgan
ishlarga turtki bo’ladi. O’quvchilarning til malakalarini mustahkamlash va ularni
zamonaviy talablar darajasida tayyorlash uchun ushbu jarayonni yanada
takomillashtirish zarur.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Sh. Mirziyo y ev . Tanqidiy tahlil, qathiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik –
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo lishi kerak. – T.:O zbekiston, ʻ ʻ
2017.
2. Sh. Mirziyo y ev . Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz. – Toshkent: O zbekiston, 2017
ʻ .
3. Mirziyoyev Sh. Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi
bosqichga ko’taramiz. – Toshkent: “O zbekiston” NMIU, 2017. – 592 b.
ʻ
4. I.Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: “Ma’naviyat”,
2008.
5. Abdurahmonov, K. O’qitish metodikasi. O’zbekiston Respublikasi Ta’lim
Vazirligi, 2021, 75-bet.
6. Dilmurodov, R. O’yinlar va amaliy mashg’ulotlar. O’qituvchi, 2023, 60-bet.
7. Ishonov, B. Ona tili o’qitish metodikasi. Fan va texnologiya, 2019, 22-bet.
8. Nematov, S. So’z o’zgarishlari va tahlili. Ta’lim jurnali, 2020, 50-bet.
9. Rashidov, A. O’zbek tilida so’z tarkibi. O’zbekiston Respublikasi Ta’lim
Vazirligi, 2020, 15-bet.
10. Sharipov, T. O’zbekiston Respublikasi Ta’lim Vazirligi, 2021, 60-bet.
11. Siddiqova, Sh. “Badiiy matnni shakllantiruvchi sintaktik vositalar”.
Boshlang’ich ta’limning dolzarb masalalari: muammo va yechimlar, 2020.
12. Xamidov, M. Interaktiv o’qitish metodlari. Ta’lim va ilmiy tadqiqot, 2022, 45-
bet.
9. Abdurahmonov, K. Morfologik tahlil nazariyasi. O’zbekiston Noshirlik, 2021,
45-bet.
10. Dilmurodov, R. Morfologiya va uning o’rni. Ta’lim va ilmiy tadqiqot, 2022,
70-bet.

11. Hamidov, M. Morfemalar va ularning o’zgarishi. O’qituvchi, 2022, 30-bet.
12. Ishonov, B. O’quv jarayonini baholash metodlari. Fan va texnologiya, 2023,
80-bet.
13. Nematov, S. O’zbek tilida affiksatsiya. O’zbekiston Respublikasi Ta’lim
Vazirligi, 2021, 60-bet.
14. Rashidov, A. Baholash metodlari. O’zbekiston Noshirlik, 2021, 50-bet.
15. Sharipov, T. O’zlashtirishni baholash va tahlil. O’zbekiston Respublikasi
Ta’lim Vazirligi, 2022, 65-bet
16. K. Qosimova. “Ona tili o’qitish metodikasi”. Toshkent; 2019.
17. Ziyo. net. (O’zbekiston tilshunosligi va ta’limi haqidagi ma’lumotlar).
18. O’zbekiston Respublikasi Ta’lim vazirligi rasmiy sayti. (Ta’lim tizimi haqida
yangiliklar).
19. Ta’lim va ilmiy tadqiqot portali. (O’zbekiston ta’limi bilan bog’liq ilmiy
materiallar).
20. O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi sayti. (Ilmiy tadqiqotlar va
nashrlar).

Boshlang’ich sinflarda so’z tarkibi mavzusini o’rgatish metodikasi

Sotib olish