Boshlang‘ich sinflarda til va savodxonlik metodikasining tamoyillari - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	42.5KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	12 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

13 Sotish

Boshlang‘ich sinflarda til va savodxonlik metodikasining tamoyillari

Sotib olish

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI
“PEDAGOGIKA” KAFEDIRASI
“Boshlang‘ich sinflarda til va savodxonlik metodikasining tamoyillari”
mavzusidagi
KURS ISHI
Bajardi: BT22-S-31A guruhi talabasi Xaydarova Nargiza
Rahbar: Kuranbayeva Xusnora Abdullayevna
_________________
(imzo)
Toshkent-2024

MUNDARIJA:
Kirish.................................................................................................................... 4
I-BOB. Ona tili savodxonligi darslarida so’z birikmalari ustida ishlash
1.1. Ona tili o'qitish metodikasining tamoyillari ......................................... 6
1.2. Ona tili - boshlang'ich sinflarda o'quv predmeti sifatida……....……..... 7
II-BOB. O’qish savodxonligi darslarida so’z birikmalari ustida ishlash
2.1. Savod o'rgatish davrida o'qish va yozuv
darslar…………………….. 10
2.2. O'qish darslarida qo'llaniladigan
metodlar……………………………. 16
Xulosa…….………...…………………………………………………………... 20
Foydalanilgan adabiyotlar.................................................................................. 21
2

Boshlang‘ich sinflarda til va savodxonlik metodikasining tamoyillari
Reja:
1. Ona tili o'qitish metodikasining tamoyillari
2. Ona tili - boshlang'ich sinflarda o'quv predmeti sifatida.
3. Savod o'rgatish davrida o'qish va yozuv darslar.
4. O'qish darslarida qo'llaniladigan metodlar.
3

Kirish
Kurs ishining maqsad vazifasi. Ona tili va o’qish savodxonligi darslarida
o’quvchida to’g’ri, tez, ongli ifodali o’qish malakalarini shakllantirish, ularni oddiy
kitob o’quvchidan chuqur muloxaza yurituvchi ijodkor kitobxon darajasiga
ko’tarish o’qish orqali tevarak atrof borliq xaqidagi bilimlarni kengaytirish,
ularning dunyoqarashini boyitish xar qanday uslubdagi matnni o’qish va uni
anglash, tanqidiy kreativ fikrlash ko’nikmasini egallash nazarda tutiladi.
Boshlang'ich sinflarda ona tili o'qitish o'quvchilarga o'zbek tilini
o'rgatish yo'llari va vositalari, ona tilini egallash, ya’ni nutqni, o'qish va
yozishni, grammatika va imloni o'zlashtirib olish to'g'risidagi ilmdir.
Metodika maktab oldiga qo'yilgan ta ’lim va tarbiyaviy vazifalar-dan
kelib chiqib, ona tilini o'rgatishning vazifalarini va m azm unini belgilaydi,
ta’lim-tarbiya berish jarayonini tekshiradi, shu jarayonning qonuniyatlarini va
ta’lim berish usullarining ilmiy asoslangan tizimini belgilaydi.
Boshlang'ich sinflarda ona tili o'qitish yuqori sinflarda ona tili
o'qitish metodikasining dastlabki bosqichi bo'lib, u tekshiradigan masalalarni
boshlang'ich sin f o'quvchilariga tadbiqan (muvofiq ravishda) o'rgatadi. Shu
bilan birga, boshlang'ich sinflarda ona tili o'qitish metodikasining o'ziga xos
xususiyatlari mavjud. Boshlang'ich sinflarda ona tilini o'q itish grammatika,
imlo va unga bog'liq holda nutq o'stirish metodikasinigina emas, balki xat-
savod o'rgatish, sinfda va sinfdan tashqari o'qish metodikalarini ham o'z ichiga
oladi. Shulardan kelib chiqib, boshlang'ich sinflarda ona tili o'qitish
metodikasi fani quyidagi vazifalarni bajaradi.
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi birinchi o’rinda kirish qismidan
boshlangan ikkinchi o’rinda I-bob. Birinchi bobimiz quydagicha “Onatili
savodxonligi darslarida so’z birikmalari ustida ishlash.” Va bu bobimiz ikkita
rejadan ibora trejalarimiz quydagicha: “1.1.Ona tili o'qitish metodikasining
4

tamoyillari. 1.2. Ona 1
tili - boshlang'ich sinflarda o'quv predmeti sifatid.” Uchinchi
o’rinda II-bob ikkinchi bobimiz quydagicha “O’qish savodxonligi darslarida so’z
birikmalari ustida ishlash.” Ikkinchi bobimiz ham ikkita rejadan iborat. Rejalarimiz
ham quydagicha “2.1. Savod o'rgatish davrida o'qish va yozuv darslar 2.2. O'qish
darslarida qo'llaniladigan metodla.” Va kurs ishimiz sungida xulosa qib kurs
ishimiz yoritib berilgan.
Asosiy qism.
Ona tili va o’qish savodxonligi fanini o’qitishda asosiy e’tibor o’quvchida
tilga doir to’rt ko’nikma: o’qib tushunish, tinglab tushunish, nutq so’zlar va yozish
xamda grammatik savodxonlikni shakllantirishga qaratiladi. Ta’lim berishda
kommunikativ yondashuvga asoslaniladi, ya’ni tilning muloqot vazifasi
birlamchidir. Shuningdek faoliyatga yo’nalgan yondashuv, ongli yondashuv,
kashfiyotchilik yondashuvi farqli va tanqidiy yondashuv kabilar e’tiborda bo’lishi
lozim.O’quvchilarning ijodiy tafakkurini mustaqil fikrlash darajasi va nutqini
o’stirishning zaruriy omillaridan biri lug’atlar ustida ishlashdir.
Lug’atlar o’quvchilarning ijodiy tafakkurini mustaqil fikrlash darajasi
ijodiy fikr mahsulini og’zaki va yozma shakllarda ravon bayon etishga olib
keladigan bexad qimmatli va boy so’z zaxirasini vujudga keltiradi.
Lingvodidaktika – til o’qitish demakdir. Til uzoq davr o’tishi bilan kishining
ehtiyojiga muvofiq ravishda o’zgarib boyib borgan.Kishi tilni raraqqiy ettirishi
bilan birga uning mukammallashib borishi xam kishi bilim tajribasining
takomillashuviga hamda ajdodlar avlodiga o’tishiga imkon bergan. Natijada fan,
madaniyat, texnika vujudga kelgan va taraqqiy etgan, ya’ni kishilik jamiyati
rivojlangan.
1
G’ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o`zbek adabiy tili .
5

I-BOB. Ona tili savodxonligi darslarida so’z birikmalari ustida ishlash.
1.1. Ona tili o'qitish metodikasining tamoyillari.
O'quvchilarga ona tilini o'rgatish, ularni tarbiyalash va har tomonlama
rivojlantirish vazifasidan kelib chiqib, bilish nazariyas asoslanib, barcha yaqin,
o'zaro bog'liq fanlar tavsiyalariga asoslanib, ona tili o'qitish metodikasi o'z
tamoyillarini ishlab chiqadi. Bu tamoyillar umumdidaktik tamoyillardan
o'zgacha bo'lib, o'qituvchi bilan o'quvchi o'rtasidagi o'quv mehnatining
yo'nalishlarini belgilab beradi.
Ona tili o'qitish tamoyillari quyidagilar.
1. Til materialiga, nutq organlarining o‘sishiga, nutq malakalarining to‘g‘ri
rivojlanishiga e’tibor berish tamoyili. Nutq, til qonuniyatlariga, oz bo'lsada, e’tib
o r bermaslik amaliy nutq faoliyatini egallashga salbiy ta ’sir ko'rsatadi. Masalan,
fonetik ko'nikmalarga yetarli e’tibor berilmasa, imloviy savodxonlikka putur
yetadi. Bu ta ’lim tamoyili tildan olib boriladigan mashg'ulotlarda eshituv va
ko'ruv ko'rsatmaliligini ta ’minlashni va nutq organlarini m ashq qildirishni
(gapirib berish, ifodali o ‘qishni, ichida gapirishni) talab etadi.
2. Til ma’nolarini (leksik, grammatik, morfemik, sintaktik m a’no-
larini) tushunish tamoyili. So‘zni, morfemani, so‘z birikmasini, gapni tushunish
borliqdagi m a’lum voqea-hodisalar o'rtasidagi bog‘lanishni aniqlash demakdir.
Til ma’nolarini tushunish tamoyiliga amal qilishning sharti tilning ham
tomonlarini, tilga oid barcha fanlar (grammatika, leksika, fonetika, orfografiya,
uslubiyat)ni o‘zaro bog'langan holda o'rganish hisoblanadi. Masalan,
morfologiyani sintaksisga tayangan holdagina o'rganish, o'zlashtirish mumkin.
Sintaksisni o'rganishda esa morfologiyaga suyaniladi, orfografiya
fonetika, grammatika, so'z yasalishiga suyanadi va hokazo. So'zni morfemik
6

tahlil qilish 2
uning m a’nosini tushunishga yordam beradi. Tilning hamm a
tomonlari bir- biri bilan o'zaro bog'langan bo'lib, o'qitishda buni albatta
hisobga lish kerak.
3. Tilga sezgirlikni o'stirish tamoyili. Til — juda murakkab hodisa,
uning tuzilishini, izchil tizimini fahmlab olmay turib, sal bo'lsada, uning
qonuniyatlarini, o'xshashliklarini o'zlashtirm ay turib, uni yodda saqlab
bo'lmaydi. Bola gaplashish, o'q ish , eshitish bilan til materiallarini yig'adi,
uning qonunlarini o'zlashtiradi. Natijada kishida tilga sezgirlik (til hodisalarini
tushunish) xususiyati shakllanadi.
4. Nutqning ifodaliligiga baho berish tamoyili. Bu tamoyil til hodisa larini
tushunm ay turib savodli yozish, nutq madaniyati vositalarining xabar berish
vazifasini tushunish bilan bir qatorda, uning ifodaliligini (uslubga oid)
tushunishni, m azmuninigina emas, balki so'z va nutq birliklarining, tilning
boshqa badiiy-tasviriy vositalarining hissiy bo'yoqdorligini ham tushunishni
ko'zda tutadi. Bu tamoyilga amal qilish uchun, birinchi navbatda, badiiy
adabiyotlardan, shuningdek, tilning uslubiy xususiyatlari aniq ifodalangan
boshqa matnlardan foydalanish talab etiladi. Bu esa m atn mazm uni va uning
o'ziga xos ,,noziklik“larini ham anglab yetishga yordam beradi.
5. Og'zaki nutqni yozma nutqdan oldin o'zlashtirish tamoyili. Bu
tamoyil ham kishi nutqining rivojlanishiga ta’sir etadi va til o'qitish
metodikasini tuzishda xizmat qiladi.
Metodika tamoyillari, didaktika tamoyillari kabi, o'qituvchi bilan
o'quvchining maqsadga muvofiq faoliyatini belgilashga, ularning birgalikdagi
ishlarida qulay yo'nalishni tanlashga yordam beradi, metodikaning fan sifatida
nazariy asoslash elementlaridan biri bo'lib xizmat qiladi.
1.2. Ona tili - boshlang'ich sinflarda o'quv predmeti sifatida.
2
To`xliyev B. va boshqalar. O`zbek tili o`qitish metodikasi. – Toshkent
7

Til fikrni shakllantirish va bayon qilish, taassurot, his-kechinmalarni
ifodalashda muhim o 'rin tutadi. Til jamiyat a’zolarining bir-biri bilan o'zaro
aloqasi uchun xizmat qiladigan vositadir. Bu vosita qanchalik takomillashsa,
fikr shunchalik aniq, ta’sirchan ifodalanadi. Demak, kishilaming o'zaro
munosabati, his-tuyg'ulari, kechinma va holatlari til vositasida aniqlashadi.
Maktabda ona tilini chuqur o'rganish zaru rati tilning bajaradigan asosiy
vazifalaridan kelib chiqadi.
K.D.Ushinskiy boshlang'ich maktab o'quv predmetlari tizimida ona
tiliga katta ahamiyat berib, uni markaziy va yetakchi predmet hisoblagan.
„Ajoyib o'qituvchi bo'lgan ona tili bolaga ko'p narsani o'rgatadi. Bola ikki-
uch yil ichida shuncha ko'p narsa o'rganadiki, ko'p narsa bilib oladiki, 20 yil
qunt bilan metodik jihatdan juda to'g 'ri o'qiganda ham uning yarmicha o'rgana
olmaydi.Ona tilining ulug' pedagogligi ham ana shundadir", — deydi u.
Shuning uchun hamboshlang'ich sinflarda ona tilini o'rganishga katta
ahamiyat beriladi.
Boshlang'ich sinf o'quvchilari ona tili darslarida ongli o'qish va savodli
yozishga o'rganadilar, og'zaki va yozma nutqning qonun-qoidalarini
egallaydilar. Ona tili sohasidagi ko'nikma-malakalar (nutq, o'qish va yozishga
oid malakalar) o'quvchilam ing o'quv mehnatining zaruriy sharti va vositasidir.
O'quvchi o'qish ko'nikm alarini egallash bilan bir qatorda, birinchi navbatda,
o'zining ona tilini o'rganishi zarur, chunki ona tili bilimdonlikning, aql-
idrokning kalitidir.
Ona tili boshqa fanlani o'qitish vositasi hamdir: jamiyat tarixi ham,
tabiiy fanlar ham ona tili yordamida o'rganiladi. Demak, ona tili bolaning
umumiy kamol topishida ham, bilim va mehnatga havasini uyg'otishda ham
alohida o'rin tutadi.
Til muhim tarbiya vositasidir. Badiiy adabiyotlarni, gazeta, jurnallarni
o'qigan bola o'zida eng yaxshi xislatlarni tarbiyalab boradi, muomila
madaniyatini egallaydi.
8

Ona tili boshlang'ich sinflarda asosiy o'rinni egallar ekan, har bir
o'quvchida ona tiliga qiziqish va m uhabbatni tarbiyalab borish zarur.
Boshlang'ich sinflarda ona tili mashg'ulotlari turi va mazmuni
quyidagilarni o'z ichiga oladi:
1. O'qish, yozuv, grammatik materialni o'rganish, kuzatishlar hamda
o'quvchilam ing ijtimoiy faoliyatlari bilan bog'liq holda, ularning og'zaki va
yozma nutqini o'stirish.
2. Birinchi sinfga kelgan bolalarga savod o'rgatish, ya’ni ularni
elementar o'qish va yozishga o'rgatish, bu ko'nikmalarni malakaga ylantirish.
3. Adabiy til me’yorlarini, ya’ni imloviy va tinish belgilariga rioya
qilingan savodli yozuvni, to'g'ri talaffuzni o'rganish, nutq va uslubiy
elementlarni egallash.
4. Grammatika, fonetika, leksikologiyadan nazariy materiallarni
o'rganish, tildan ilmiy tushunchalarini shakllantirish.
5. O'quvchilarni o'qish va grammatika darslari orqali badiiy, ilmiy-
ommabop va boshqa adabiyotlar namunasi bilan tanishtirish, ularda badiiy
asarni idrok etish ko'nikmasini hosil qilish.
Bu vazifalarning hammasini boshlang'ich sinflarda ona tili predmeti
hal etadi va ular ona tili dasturida aks etadi. Dastur davlat hujjati bo'lib, unda
o'quv predmetining mazmuni va hajmi, shuningdek, shu predmetdan bilim,
ko'nikma va malakalar darajasiga qo'yilgan asosiy talablar belgilangan bo'ladi.
O'qituvchi va o'quvchilar dastur talablari asosida ish olib boradilar.
Boshlang'ich sinflarnig ona tili dasturi ikki qismdan iborat:
1. Tushuntirish xati.
2. Asosiy qism.
Tushuntirish xatida ona tili predm etining tutgan o 'rn i, lining vazi -
falari ko'rsatilib, metodik yo‘l-yo‘riqlar beriladi.
Dasturning asosiy qismi quyidagi bo'limlardan tashkil topgan:
1. Savod о’zgarish va nutq о'stirish.
2. Sinfda, sinfdan tashqari о'qish va nutq о‘stirish.
9

3. fonetika , grammatika, imlo va nutq o'stirish.
Ularda o'quvchilar o'zlashtirishi lozim bo'lgan bilimlar mazmuni va
ularning bilim, ko'nikmalariga qo'yilgan talablar ko'rsatiladi.
II-BOB. O’qish savodxonligi darslarida so’z birikmalari ustida ishlash
2.1. Savod o'rgatish davrida o'qish va yozuv darslar
Ma’lumki, savod o'rgatish jarayonidagi o'qish darslarining asosiy
vazifasi o'quvchilarga tovush va harfni tanishtirish, ulaming to'g'ri talaffuzini
o'rgatish orqali bolalarda to'g'ri, ongli, ifodali o'qish ko'nikmalarini
shakllantirishdan iborat. Shuningdek, o'quvchilar lug'atini boyitish, bog'lanishli
nutqini o'stirish, bilimini boyitish, tafakkurini shakllantirish, eshitish, qabul
qilish sezgisini o'stirishda ham bu davr mas’uliyatliligi bilan alohida o'rin
tutadi.
Tayyorgarlik davri o'qishga o'rgatish uchun zamin hozirlaydi. Bu
davrda bolalarda o'zgalar nutqini eshitish, diqqatni to'plash, til birliklarini
(tovush, bo'g'in , so'z, gap) farqlash, ajratish, ularning vazifalarini anglash
kabi xususiyatlar shakllantiriladi. Bular o'quvchilaming o'qishni muvaffaqiyatli
egallashlariga yordam beradi.
O'qishga o'rgatish uchun, avvalo, o'quvchi tovush va harf bilan yaxshi
tanishtirilishi lozim. Tovush va harf bilan tanishtirishda bo'g'indan tovushni
ajratish tamoyiliga rioya qilinadi. Harf bilan tanishtirish bir necha xil
yo'nalishda amalga oshirilishi mumkin:
1. Mazmunli rasm yuzasidan savol-javob usuli bilan bog'lanishli
hikoya tuzdiriladi. Undan kerakli gap, so'ng kerakli so'z ajratib olinadi,
so'ngra so'z ustida yuqoridagi kabi tahlil ishlari uyushtiriladi.
2. So 'z asos qilinib, analitik mashqlar yordamida o'rganiladigan tovush
ajratib olinadi. Masalan: oy. O'qituvchi oy rasmini ko 'rsatadi, o'quvchilar
uning nomini — so'zni aytadi. O'qituvchi о tovushini cho 'zib (o -o -o -y )
aytadi va qaysi tovushni cho 'zib aytayotganinio'quvchilardan so‘raydi.
O'quvchilar о tovushini aytgach, uning ususiyatlari haqida savol-javob o
10

'tkaziladi. О tovushli so'zlar o‘ylab toptiriladi. Shundan so‘ng о harfi kesma
harfdan yoki rasmli alif- bodan 3
ko'rsatiladi. Bunda о harfining shaklini esda
olib qolishlariga alohida e’tibor qaratiladi.
3. O'rganilgan harflar ichiga bugun o'rganiladigan harf aralashtirib
qo'yiladi, bolalar uning ichidan notanish harfni ajratadilar, so'ng o'qituvchi bu
harf ifodalaydigan tovushni aytadi. O'quvchilar tovushning xususiyatlarini
aytadilar. Shu harfni kesma harflar ichidan topib, kitob sahifasidan, rasmli
alifbodan ko'rsatadilar. Shu tariqa tovush-harf bilan tanishtirilgach, o'qishga
o'rgatish ustida ishlanadi.
O'qishga o'rgatishda bo'g 'in asos qilib olinadi. Buning uchun o'qituvchida
bo'g'in jadvali bo'lishi lozim. Bo'g'in jadvali asosida o'qish namunasi ko'rsatiladi,
ya’ni harflab emas, ichida, birinchi harfni ko'z bilan ko'rib, uning nomini dilda
saqlab, ikkinchi harfni ko'rish va ikkalasini bog'lab, unlini mo'ljallab ulab
aytish tushuntiriladi. Bo'g'in o'qish o'qituvchining namunasi asosida doimiy
ravishda har bir darsda izchil olib boriladi.
Bunda „Alifbe" sahifalaridagi so'zlarni oldin bo'g'inga bo'lish, so'ng
o'qishni mashq qilish yaxshi samara beradi. O'qituvchining namunali
o'qishidan so'ng birgalikda ovoz chiqarib o'qish, yakka-yakka o'qish, shivirlab
o'qishdan foydalaniladi. Ayniqsa, sekin o'qiydigan 'quvchilar bo'lgan sinflarda
xor bilan o'qitish o'qishni tezlashtirishga yordam beradi. Sinf o'quvchilarining
o'qish ko'nikm alaridan kelib chiqib, matndagi so'zlarni xattaxtada bo'g'inlarga
bo'lib yozish, o'rganilgan harflarni hisobga olgan holda qo'shim cha so 'z
birikmalari, gapiar tuzib yozish va o'qitish usulidan ham foydalaniladi.
Ma’lumki, „Alifbe" sahifalarida b o 'g 'in tuzilishi murakkablashib
boradi. Shuning uchun o'qituvchi har bir bo'g'in tuzilishining murakkabligiga
qarab ish usullarini belgilab olishi zarur. Masalan, uch tovushdan tuzilgan, to
'rt tovushdan tuzilgan bo'g'inlarni o'qishga o'rgatish ham o'ziga xos
qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Bunda olov, Mart-pоp tipidagi bo'g'inlarda
olov, Ma:n-no:n tarzidagi qo'shimcha chiziqdan, bodring, do'.tf tipidagi
3
Omonov N., Xo`jayev N. va boshqalar.
11

bo‘g‘inlarda bo:d-ri:ng, to‘:r:t tarzidagi qo'shimcha chiziqlardan foydalaniladi.
So'zlarni o'qishga o'rgatishda bo'lib o'qitishdan tashqari jadvallar ham yaxshi
samara beradi.
U m um an olganda, har bir o'qish darsida, albatta, bo'g'in tuzilishi
murakkab bo'lgan so'zlarni o'qish mashqi o'tkazilishi lozim. Bu usul
o'quvchilarda o'qish malakasining takomillashuviga yordam beradi.
O'qishga o'rgatishda so'zlarni va gaplarni to'ldirib o'qish k
o'nikmalarini hosil qilish o'quvchini gap tuzishga, tez fikrlashga yo'naltiradi.
O'quvchi tushirib qoldirilgan harf va so'zni rasmga qarab topadi, uning
gap mazmuniga mos yoki mos emasligiga e ’tibor beradi, o'rtoqlariga nisbatan
tez topib, o'qituvchining rahmatiga sazovor bo'lishga intiladi.
„Alifbe" darsligidagi m atnlarda turli tinish belgilari ishlatilgan.
O'quvchilar shularga mos ohang tanlashni, to'xtam (pauza) qilish o'rinlarini
belgilab olishi zarur. Burida ham o'qituvchining tushuntirishi (birinchi
uchragan tinish belgini izohlashi) va ifodali o'qish namunasini ko'rsatishi katta
ahamiyat kasb etadi. Ifodali o'qilgan matngina tushunarli bo'ladi.
Har bir predmetda bo'lgani kabi o'q ish darslarida ham ta’lim-tarbiya
birligiga e’tibor beriladi. O'qish darslarida tarbiya o'qilgan matnning ongli
o'zlashtirilishiga bog'liq. Birinchidan, o'quvchi matnda fikr nima haqida
borayotganini anglasagina, o'zida shunday xislatlarni shakllantirishga harakat
qiladi. Ikkinchidan, yaxshi inson bo'lish uchun o'qishning zarurligini anglaydi.
Shuning uchun ongli o'qishni ta ’minlashda matn bilan unga ishlangan
mazm unli rasmlar o'rtasidagi bog'lanishlarni aniqlashtirishga, matn yuzasidan
savollar berishga diqqatni qaratish lozim. Bunda quyidagicha savol va
topshiriqlardan foydalanish mumkin:
1. Rasmni kuzating, matnda nima haqida gap boradi?
2. Rasmda nima tasvirlangan? Rasm bilan matn orasida bog'lanish
bormi?
3. Matn mazmunini rasmga qarab so'zlab bering.
4. Bolalar qayerga bordilar? Qizning ismi nima? Bolaning ismi-chi?
12

5. Ali, Lola nima qildi? Ular qanday lolalar terdilar?
Demak, o'qish o'qilganlarni o'zlashtirishga yo'naltirilgan bo'lishi lozim,
shundagina matndagi asosiy fikr, ilgari surilayotgan g'oya o'quvchilar tom
onidan o'zlashtiriladi, so‘z va m atnlar yod olingan taqdirda ham o'quvchiniki
bo'lib qoladi.
Savod o'rgatishning birinchi kunlaridanoq o'q ish ongli bo'lishi,
bolalarni ongli o'qishga o'rgatish juda muhim. So'roqlar yordamida
o'qilganlarni bola qanday tushungani aniqlanadi, tekshiriladi.
O'qishdan oldin o'tkazilgan tayyorlov suhbati ham, o'qilgan m atn
yuzasidan o'tkazilgan suhbat ham shu maqsadga — ongli o'qishga xizmat
qiladi. Sharoitga qarab, bolalarga nimanidir o'qishni talab qiladigan muammoli
holatni yaratish ham zarur. Bunday holat „Alifbe “dan yoki harf terish
matosidan, o'qiladigan topishmoqdan foydalanib yoki muammoli savolni
keltirib chiqaradigan taxminiy suhbat yordamida hosil qilinishi mumkin.
Masalan, Qishda qushlar qayerga uchib keladi? (harf terish matosida: Issiq
о‘Ikalarga uchib ketadi). Mana shu kabi tayyorlov mashg'ulotlari o'qishning
yuqori darajada ongli bo'lishini ta’minlaydi.
Ongli o'qishni ifodali o'qishdan ajratib bo'lmaydi. Ammo analitik
o'qishning birinchi bosqichida ifodali o'qish mumkin emas, chunki bolalar
so'zda urg'uli bo'g'inni ajrata olmaydilar, tugallangan intonatsiyani, so'roq
ohangini, hatto, orfoepik to'g'ri o'qishni ham bilmaydilar. Shuning uchun
analitik o'qish bosqichida so'zni yaxlit, orfoepik qayta o'qish tavsiya qilinadi.
Bunday qayta o'qish to'g'ri intonatsiyaga, ifodalilikka rioya qilib o'qishga
o'rgatibgina qolmay, o'qishning ongli bo'lishiga ham yordam beradi.
Savod o'rg atishning birinchi darslaridayoq o'quvchilarga tabaqalashtirib
(differensial) yondashish (bunda o'quvchilaming o'qishga tayyorgarliklaridagi
fikrlar hisobga olinadi) amalga oshiriladi.
O'qishning ongliligini va ta’sirchanligini ta’minlash uchun matn
mazmunini o'quvchilaming ko'rgan-kechirganlari, taassurotlari bilan bog'lash
lozim. Shunda o'quvchida o'qishga, o'rganishga qiziqish ortadi.
13

Ongli o'zlashtirishni amalga oshirishda lug'at ustida ishlash ham
muhim ahamiyat kasb etadi. So'zlaming ma’nosi ustida to'xtalish, birinchidan,
fikmi oydinlashtirsa, ikkinchi tomondan matnni tushunishga ham yordam
beradi.
She’r, tez aytish, topishmoq, qo'shiq, maqol, hikmatli so'zlardan
o'qitish, yod oldirish ham o'quvchilam ing o'qishga qiziqishini oshiradi, o'qish
malakasini shakllantiradi, xotirasini mustahkamlaydi.
Boshlang'ich sinflarda o'qish darslarining uchdan ikki qismi o'qishni
mashq qilishga ajratilishi lozim.
Yangi material o'rganiladigan o‘qish darsida asosiy ish turlari
quyidagilardir:
1. O'rganiladigan yangi tovushli so'zni (shu tovush so'z boshida,
o'rtasida, oxirida kelgan so'zni) bo'g'in -tovush tomonidan tahlil qilish bilan
ajratish. Bunda yangi tovush ajratiladigan so'zni o 'quvchilar rasm asosida
o'zlari tuzgan gapiar ichidan oladilar. Tovushni ajratishda shu so'zning chizmasi-
modeliga asoslanadilar. Tovushlami eshitish, talaffuz qilish, ulam ing
artikulatsiyasi (nutq organlarining tovush chiqarishdagi ishi) ustida mashq
qilinadi.
2. Kichik va bosh harflar bilan tanishtiriladi. Bo'g'inlar o'qitiladi.
3. So'zlarni aw al xattaxtadan, keyin ,,Alifbe“ dan o'qish. Harf
bo'g'inlaridan harf terish kartonida so'z, so 'z birikmasi, gap tuzish va ularni
o'qish, so'z ma’nosi ustida ishlash.
4. Matnni o'qish va tahlil qilish, uni qayta o'qish, rasmning matnga
bog'liqligini belgilash.
5. Nutq o'stirish: lug'atini boyitish, so'z birikmasi, gap, bog'lanishli
hikoya tuzish.
6. Umumlashtirish: yangi harfni jadvalga qo'yish, yangi o'rganilgan
tovushning unli yoki undosh ekanligini aniqlash, yangi harfni ilgari
o'rganilganlar bilan qiyoslash, tovush va harfning ahamiyatini takrorlash va
hokazo.
14

7. O'rganilganlarni mustahkamlash darsida yangi tovush ajratiladi,
yangi harf bilan tanishtirish mashqidan tashqari, barcha ish turlaridan
foydalaniladi, shuningdek, qo'shimcha so 'zlar va matnlar bilan ishlanadi;
matnni o'qish va tahlil qilishga, ko'rgazma vositalar bilan ishlashga (harfni
terish kartoni, magnit doskasi, sirli mato, rasmlar va boshq.) nutq o'stirishga,
o'yinlar va qiziqarli materiallarga, ilgari o'rganilgan tovushlar va harflami
takrorlab mustahkamlashga alohida ahamiyat beriladi, tarqatma materiallardan
ham foydalaniladi.
8. Birinchi uchragan so'zlar bilan ishlash: ochiq bo'g'inda dastlab
undosh, keyin esa unli o'qiladi, yopiq bo'g'inda esa unli bilan tugagan ochiq
bo'g'inni o'qib, keyingi undosh o'qiladi va so'zni yaxlit o'qishga o'rgatiladi.
O’quvchlarga asta-sekin bo'g'inlab o'q ishdan sintetik o'qishga (so'zni
butunligicha o'qishga) tayyorlab boriladi. Bunda yangi so'zni xattaxtada katta
bosma harflar bilan yozish, o'quvchilarga o'qitish tavsiya qilinadi. So'z
shivirlash bilan o'qiladi, kesma harf, bo'g'in bilan yoziladi.
9. Sujetli (rasmning asosiy mazmunini aks ettiradigan) rasmga qarab
o‘qituvchi yordamida, uning yo‘llovchi savollari asosida hikoya tuzish, undan
gapni ajratish va tahlil qilish.
Yangi bo‘g ‘in, so‘z tuzishda h arf terish matosi, magnit doskasi, sirli
mato kabilarning va yangi so ‘zni xattaxtada va daftarda ,,yasash“ ning
ahamiyati juda katta. O'qish uchun xilma-xil bosma materiallar qanchalik ko'p
bo'lsa, ulardan turli xil mashqlar tuzishda foydalanilsa, o‘qish shunchalik ongli,
qiziqarli bo'ladi.
Bola endigina o'qiy boshlagan bosqichda ularni qatorni yo'qotmaslikka,
shuningdek, so'zdagi keyingi harfni, keyingi so'zni yo'qotmaslikka o'rgatish juda
muhimdir. Bu vazifani savod o'rgatishning boshlang'ich bosqichida xatcho'p
(o'qiyotgan betni belgilab qo'yish uchun kitobichiga solib qo'yiladigan qog'oz
yo k i lentacha) va tayoqcha bajaradi.
O'qilayotgan qatorni kuzatib borish ko'nikmasiga sinf o'quvchilaridan
o'rtog'ining xatosini to'g'rilashni talab qilish yo'li bilan ham erishiladi.
15

O'quvchilar bu talabni qiziqib bajaradilar, shu yo'l bilan ularning
darsga, o‘qishga e’tibori jalb etiladi.
Demak, o'quvchilarni o'qishga o'rgatish, ularning o'qish sur’atini
oshirish, ifodali va ongli o'qish elementlarini shakllantirish, tarbiyalash.
2.2. O'qish darslarida qo'llaniladigan metodlar
Kadrlar tayyorlash Milliy dasturida ta’lim berishning ilg'or pedagogik
texnologiyalarini, zamonaviy o'quv-uslubiy majmualarini yaratish kabilar
umumiy o'rta ta’limning asosiy vazifalaridan biri sifatida ta’kidlangan.
Ilg'or pedagogik texnologiya usullaridan foydalanish o'qituvchi va
o'quvchi faoliyati doirasini aniq belgilab beradi.
Inson hayotida muhim ahamiyatga ega bo'lgan o'qish faoliyati barcha
predmet darslarida amalga oshiriladi. Lekin o'qishga o'rgatish yo'lyo'riqlarini
o'qish metodikasi ishlab chiqadi. O'qish metodikasi kichik yoshdagi
o'quvchilaming umumiy rivojlanishi, psixologiya, xususiy metodika sohasidagi
yutuqlar asosida takomillashtirilib boriladi.
O'qish darslarining samaradorligi ko'p jihatdan ta’lim metodlarining
to'g'ri tanlanishiga bog'liq. Binobarin, fanning o'zi kabi o'qitish metodlari ham
doimiy rivojlanishda bo'ladi. Masalan, eski maktablarda o'qish quruq yod
olish metodi asosida o'rgatilgan bo'lsa, hozir izohli o'qish asosida olib
boriladi. Yod olish metodida matndagi so'zlarga izoh berishga, ma’nosini
tushuntirishga, o'qilganni qayta hikoyalashga, umuman olganda, o'qishning
ongli bo'lishiga mutlaqo e’tibor berilmagan. Ularda ko'proq to'g'ri talaffuz,
qiroat bilan o'qish, ifodali o'qish nazarda tutilgan.
Hozir maktablarda o'q ish izohli o'qish metodi asosida olib
borilayotgan ekan, quyidagicha savol tug‘iladi: Izohli o'qish nima? Izohli
o'qishga XIX asrning 60—70-yillarida rus pedagogi K. D. Ushinskiy asos
16

solgan, u o‘qishda o'quvchilarni „ongli, tushunib, o'ylab o'qishga" o'rgatishni
alohida ta’kidlaydi va uni „Izohli o 'qish" deb nomlaydi.
Izohli o'q ish metodiga K .D .Ushinskiy ishining davomchilari
yangiliklar kiritdilar. Korf va Vaxterev izohli o'q ish o'quvchilarga real bilim
berish vositasi desa, Vodovozov va Bunakov o'quvchilarga o'qish jarayonida
bilim badiiy asar tahlili va asarning tarbiyaviy xarakteri bilan bog'liq holda
beriladi, degan fikrni ilgari suradilar.
Professor Asqar Zunnunov o'qitishning mazm uni va usullari haqida
fikr yuritib, o'quvchilam ing oldin bilimlarni o'zlashtirishiga, so'ng yod
olishlariga e’tibor berilishi ta’lim jarayonida izohli o'qish deb nomlanganini
ta’kidlaydi.
Demak, izohli o'qish deb o'ylashga, his qilishga, asarni to'liq idrok
qilishga, o'qilganning mazmunini o'zlashtirishga olib keladigan o'qishga aytiladi.
Izohli o'qish asar mazmunini tushunishni, asardagi muhim fikrni, yozuvchi
ilgari surayotgan g'oyani anglashni ta’minlaydi.
Izohli o'qish quyidagi tamoyillarga to'liq amal qilingandagina
muvafaqiyatli bo'ladi:
1. O'qishni hayot bilan bog'liq holda tashkil etish.
2. O 'qishning ongli va ta ’sirchan bo'lishi uchun o'quvchilam ing
hayotiy tajribalariga, taassurotlariga asoslanish.
3. O 'qishni ko'rgazmali tashkil qilish, tabiatga, tarixiy joylarga
ekskursiyalar uyushtirish, hayvonot olami va o'simliklar dunyosini kuzatish,
rasmlar, jadvallar, predmetlar bilan tanishtirish hamda matnni o'quvchining
ifodali o'qishi tarzida olib borish.
Boshlang'ich sinf o'qish darslarida asosan she’rlar, masallar, ertaklar,
hikoyalar, afsonalar, maqol va topishmoqlar, ilmiy-ommabop asarlar o'qib
o'rganiladi. Tabiiyki, ularning har biri o'ziga xos shakl, uslub va mazm unda
yaratiladi. Shuning uchun ham har bir janrga mansub asarlarni o'ziga xos
usulda o'qib o'rganish taqozo qilinadi.
17

Badiiy asarni izohli o'qishga yaqin bo'lgan metodlardan biri ijodiy
o'qishdir. Atoqli metodist olim N. I. Kudryashov ijodiy o'qish metodi tarkibiga
quyidagi ish usullarini kiritadi:
a) o'qituvchilarning badiiy matnni sharhlab o'qishi hamda
o'quvchilarning asarni to'g'ri va imkon qadar yanada chuqurroq, emotsional idrok
etishlarini ta’minlash maqsadini ko'zda tutuvchi so'zi;
b) o'qilgan asardan o'quvchilaming bevosita olgan taassurotlarini
chuqurlashtirish maqsadiga ega bo'lgan va ularning diqqatini matnning muhim
g'oyaviy va badiiy hususiyatlari sari yo'naltiradigan suhbat uyushtirish yoki
o'qilgan asardan kelib chiqadigan badiiy, axloqiy, ijtimoiy-siyosiy
muammoning qo'yilishi;
d) o'qituvchining asar o'qilganidan keyin o'quvchilarning qasami tadqiq
etish jarayonida tug'ilgan badiiy kechinmalarini faollashtirish maqsadini ko'zda
tutuvchi so'zi.
Ko'rinadiki, ijodiy o'qish izohli o'qishdan farqli o'laroq, to'g 'ridan to'g'ri
matn mohiyatini ochishga ijodiy yondashishni taqozo etadi.
Masalan, 4-sinfda A. Oripovning „Dehqonbobo va o'n uch bolakay
qissasi" asarini ijodiy o'qish metodi asosida o'rganish jarayonida m atn m azm
uni va shoir g'oyaviy niyatidan kelib chiqib Vatanimiz hududlaridagi
aholining yashash tarzi bilan bog'liq milliy xususiyatlar haqida ham atroflicha
tushuncha beriladi. 2-sinfda ,,o'tinchi yigit", 3-sinfda O'tkir Hoshimovning
„Xazonchinak", 4-sinfda S. Anorboyevning Qo'rqoq" asarlarini ham ijodiy
o'qish metodi asosida o'qitish ijobiy samaralar beradi.
Ifodali o‘qish. Boshlang'ich ta ’lim tizimida mantiqiy o'qish (matnni to 'g
'ri, tushunib, tez (m e’yorida) o'qish) va adabiy o‘qish mukammal
o'zlashtirilganidan so'ng ifodali o'qishga o'tiladi. U yod olingan she’riy asarlarni
ifodali o'qishni ham o'z ichiga oladi. Ifodali o'qishning muvaffaqiyati
o'quvchilaming asar mazmuni, g'oyaviy-badiiy xususiyatlari haqida muayyan
tushunchaga ega bo'lishi bilan bog'liq.
18

Ohang va intonatsiya she’riy asarlarni ifodali o'qishda qay darajada
muhim bo'lsa, nasriy asarlarni o'qishda ham muhim talablardan biridir.
Nasriy asarlarni ifodali o'qishdan oldin unda qanday g'oya ilgari
surilayotganini aniqlash zarur. Masalan, 4-sinfda X.To'xtaboyevning „Xatosini
tushungan bola" hikoyasini ifodali o'qishdan oldin o'quvchilarga xatosini
tushungan bola kim ekanligi, Lining xatosi nimalardan iborat bo'lganligi,
maqtanchoqlikning illat ekanligi to'g'risida tushuncha beriladi.
Ifodali o'qish oldiga qo'yilgan bu talab M.Abdurashidxonovning „Har
kim ekkanini o'rar " , Sh .Sa’dullaning „Laqma it", A.Oripovning
„Dehqonbobo va o'n uch bolakay qissasi" kabi she’riy hikoyalarini o'qishga
ham xosdir.
Badiiy o‘qish. Badiiy o‘qish ifodali o'qishning yuksak bosqichi
hisoblanadi. Unda so‘z san’atining barcha kom ponentlari ishtirok etadi.
U o'quvchidan asar ruhiga batamom kirishni, san’atkorona o‘qishni
talab etadi. Badiiy o'qishda asar qahram onlarining ruhiy holati, kechinmalari
to‘la anglab etilgandagina ta’sirchanlikka erishish mumkin.
Badiiy o'qishga tayyorgarlik ko'rishda aktyorlarning audio-video
tasmalarga yozilgan ijrolaridan foydalanish yaxshi samara beradi.
Badiiy o'qishning muvaflfaqiyatini ta’minlaydigan omillardan biri
tanlab o‘qishdir. Masalan, 3-sinfda X .To'xtaboyevning ,,Hassa“ hikoyasi bilan
tanishish jarayonida Qobil boboning savollariga Shavkat-ning javoblari yoki
S.Anorboyevning ,,Bahs“ hikoyasidagi bolalaming bahslashish epizodi
yuzasidan o'qituvchi topshirig'iga ko'ra mazkur o'rinlarni tanlab qayta o'qilishi
natijasida ushbu asarlarning badiiyestetik qimmatini chuqurroq o'zlashtirishga
erishiladi.
Izlanish metodi. Bu metod asardagi voqea va tafsilotlar asosida
o'quvchilarga savol-topshiriqlar tuzishda, qahram onlarga baho b erishda keng
qo'llaniladigan usuldir.
O'qish darslarida reproduktiv metod keng qo'llaniladi. Masalan,
o'qituvchi dastlabki darslarda o'zi asar matnini qismlarga bo'ladi, yozuvchi
19

yoki shoirning aytmoqchi bo'lgan muhim fikriga o'quvchilar diqqatini jalb
qiladi, uni aniqlab ko'rsatadi, o'quvchilar bilan birga tasvir vositalariga
yuklatilgan ma’noni ochib, o'quvchilarga ko'maklashadi.
Bularning bari o'quvchilar uchun bir ko'rsatm a vazifasini o'taydi. Shundan
so'ng o'quvchilar o'qituvchining ko'rsatm alari yordamida yuqorida ko'rsatib
o'tilgan vazifalarni o'zlari mustaqil ravishda bajaradilar.
Xulosa
Ona tili va o’qish savodxonligi fanini o’qitishda asosiy e’tibor o’quvchida
tilga doir to’rt ko’nikma: o’qib tushunish, tinglab tushunish, nutq so’zlar va yozish
xamda grammatik savodxonlikni shakllantirishga qaratiladi.
Ta’lim berishda kommunikativ yondashuvga asoslaniladi, ya’ni tilning
muloqot vazifasi birlamchidir. Shuningdek faoliyatga yo’nalgan yondashuv, ongli
yondashuv, kashfiyotchilik yondashuvi farqli va tanqidiy yondashuv kabilar
e’tiborda bo’lishi lozim.O’quvchilarning ijodiy tafakkurini mustaqil fikrlash
darajasi va nutqini o’stirishning zaruriy omillaridan biri lug’atlar ustida ishlashdir.
Lug’atlar o’quvchilarning ijodiy tafakkurini mustaqil fikrlash darajasi ijodiy fikr
mahsulini og’zaki va yozma shakllarda ravon bayon etishga olib keladigan bexad
qimmatli va boy so’z zaxirasini vujudga keltiradi.
Lingvodidaktika – til o’qitish demakdir. Til uzoq davr o’tishi bilan
kishining ehtiyojiga muvofiq ravishda o’zgarib boyib borgan.Kishi tilni raraqqiy
ettirishi bilan birga uning mukammallashib borishi xam kishi bilim tajribasining
takomillashuviga hamda ajdodlar avlodiga o’tishiga imkon bergan. Natijada fan,
20

madaniyat, texnika vujudga kelgan va taraqqiy etgan, ya’ni kishilik jamiyati
rivojlangan.
Tilning taraqqiy etishi deganda lug’at boyligining oshishi, ichki qonun qoidasining
qulaylashib borishi tushuniladi. 2-sinf darsligida “Keksa kulol va shogird” ertagi.
O’qituvchi ertakni darslikdan ifodali o’qib beradi. O’quvchi tinglaydi.
Matnda uchragan notanish so’zlar yuzasidan lug’at ishi o’tkaziladi.
Masalan: Mo’ysafid – soch saqoli oqargan keksa chol Kulol – loydan sopol
buyumlar yasaydigan xunarmand. Miridan sirigacha – mayda chuydasigacha
batafsil Dastmoya – ozgina pul mablag’ Batafsil –butun tafsiloti bilan, xech
qoldirmasdan.
Boshqa ertak, xikoyalarda xam lug’at ustida ishlash ishlari olib boriladi. Ona
tili o’qitish metodikasi psixologiya va pedagogikama’lumotlariga xam tayanadi.
Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish savodxonligi darslarida didaktika bilan,
ya’ni bilimning umumiy nazariyasi bilan xam bog’lanadi. Metodika didaktika
belgilab bergan qouniyatlar, qoida va tamoyillarga asoslanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Davlat tili to’g’risidagi qonun-amalda” Qumri Abdullayeva, Boshlang’ich
ta’lim jurnali 2007-4-son. 5-bet.32b
2. G`offorovaT, G`ulomova X, Eshturdiyeva G “1-sinfda savod darslari”
Toshkent “O`qituvchi” 1996 yil, 86 bet
3. N.T.Sabirova. Interaktiv metodlar bilan o’quvchilarni boshqaramiz. - Qori
Niyoziy nomidagi O’zPFITI aspiranti. Maktab va hayot jurnali 2008 yil 5- son
46b betlar
4. Abdullayeva Q., Rahmonbekova S. Ona tili darslari
(qo`llanma).- Toshkent, 1999.86b
5. Abdurahmonov G`. O`zbek tili grammatikasi. – Toshkent, 1996.
6. Mahmudov N., Nurmonov A. O`zbek tilining nazariy grammatikasi. –
Toshkent, 2002. 228 b.
21

7. Qosimova K. va boshqalar. Ona tili o`qitish metodikasi. Boshlang`ich
ta`lim fakultetlari uchun darslik.- Toshkent: Noshir, 2009. 347 b.
8. Qosimova K., Ne`matova A. 1-sinfda ona tili darslari. – Toshkent,
2004.126 b.
9. Qudratov O., G’aniyev T. Hayotiy faoliyat xavfsizligi.
–T.: Aloqachi,2004.-3-b.
10. Omonov N., Xo`jayev N. va boshqalar. Pedagogik texnologiyalar va
pedagogik mahorat. – Toshkent, 2009. 286 b
11. Safarova R., G`ulomov M. va boshqalar. Savod o`rgatish darslari.-
Toshkent, 2003.86b
12. Tursunov M. va boshqalar. Hozirgi o`zbek adabiy tili. – Toshkent,
1992.246b
13. To`xliyev B. va boshqalar. O`zbek tili o`qitish metodikasi. – Toshkent,
2006. 218 b
14. Xudoyberganova M., Fuzailov S.,Muxtorova M. 3-sinfda ona tili
darslari. – Toshkent, 2008.196 b.
22

MUNDARIJA:

Kirish.................................................................................................................…	4
I-BOB. Ona tili savodxonligi darslarida so’z birikmalari ustida ishlash
1.1.Ona tili o'qitish metodikasining tamoyillari.........................................	6
1.2. Ona tili - boshlang'ich sinflarda o'quv predmeti sifatida……....…….....	7
II-BOB. O’qish savodxonligi darslarida so’z birikmalari ustida ishlash
2.1. Savod o'rgatish davrida o'qish va yozuv darslar……………………..	10
2.2. O'qish darslarida qo'llaniladigan metodlar…………………………….	16
Xulosa…….………...…………………………………………………………...	20
Foydalanilgan adabiyotlar..................................................................................	21

Sotib olish