Dokument ma'lumotlari

Narxi 24000UZS
Hajmi 190.5KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 11 May 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

150 Sotish

Boshlang’ich ta’limda qo’llaniladigan pedagogik texnologiyalar va ularning qo’llanishdagi o’ziga xosligi

Sotib olish
Boshlang’ich ta’limda qo’llaniladigan pedagogik texnologiyalar va ularning qo’llanishdagi o’ziga xosligi M U N D A R I J A KIRISh ……………………………………………………………... 3 I BOB Boshlang’ich sinfl arda qo’llaniladigan pedagogik t exnologiy alarning nazariy asoslari ………………… 5 1.1. Boshlang’ich sinflarda pedagogik texnologiya elementlarini qo’llashning afzalliklari 5 1.2. Zamonaviy pedagogik texnologiyaning tarkibiy qismlari va o’ziga xos xususiyatlari 14 II B OB Boshlang’ich sinf t a’lim jaray onida pedagogik t exnologiy ani qo’llashning shak l v a met odlari 31 2.1. Gumanitar fanlarni o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiya elementlari 31 2.2. 4-sinf odobnoma fanidan pedagogik texnologiya qo ’ llanilgan dars ishlanmasi 42 Umumiy xulosa. ………………… …………….. ……… 49 Foydalanilgan adabiyotlar… ………………………….. 50 1 2 Kirish Mav zuning dolzarbligi. Hozirgi kunda yosh avlodga ta’lim- tarbiya berish, kasbga o’rgatish, ularning aqliy va ma’naviy kamol toptirishdan iboratdir. «Ta’lim to’g’risida» gi qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» talablaridan kelib chiqqan holda ta’limning mazmuni va vositalarini yangidan ishlab chiqishni hayotning o’zi talab qilmoqda. Bu omil ta’lim jarayonini tarkibiy qismlarini yangicha tartibda namoyon bo’lishini talab etadi. Ana shu tashkiliy-pedagogik jarayonda ta’lim qonuniyatlari va tamoyillariga mos holda yangi tamoyillarga amal qilish, ta’lim metodlarining paydo bo’lishi, ta’lim vositalarining takomillashuvi, ayniqsa ta’limni tashkil etishda o’qituvchi mahoratining noan’anaviy shakllari keng ko’lamda joriy etilishi kuzatilmoqda. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev o’z nutqlarida ilm-ma’rifat borasida quyidagi fikrlarni bildirganlar: “O’zbekistonda mustaqil va kuchli davlat qurishdan asosiy maqsad inson, uning huquq va erkinliklari oliy qadriyat hisoblanadigan va hurmat qilinadigan adolatli jamiyat barpo etishdir. Ayni vaqtda musulmon olami va jahon hamjamiyatidagi munosib o’rnimizni yanada mustahkamlashdir. Bu, avvalambor, ta’lim va ma’rifat tizimini takomillashtirish, mamlakatimiz kelajagi bo’lgan yoshlarni zamonaviy bilim olishga yo’naltirish, barkamol shaxsni tarbiyalash bilan bog’liq ekanini biz yaxshi anglaymiz” 1 1 Mirziyoyev Sh. Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 592 b. (31 -bet). 3 BMI ning maqsadi : zamonaviy pedagogik texnologiya asosida boshlang’ich ta’lim samaradorligini oshirishning o’ziga xos samarali yo’llari usul va shakllarini ishlab chiqish va amaliyotga tadbiq etish; BMI ning oby ek t i : Boshlang’ich ta’lim maktablarida pedagogik texnologiya asosida o’qitish; BMI ning predmet i ; pedagogik texnologiya asosida zamonaviy o’qitishning mazmuni, shakl va metodlari; BMI ning v azifalari : - boshlang’ich ta’lim samaradorligini oshirishda o’qitish jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiya usullarini o’rni va ahamiyatini tushuntirish; - boshlang’ich ta’lim samaradorligini oshirishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish borasidagi tajribalarni o’rganish; - boshlang’ich ta’lim samaradorligini oshirish ning samarali usullari va shakllarini aniqlash;BMI ning amaliy ahamiyat i. Tadqiqot jaryonida ishlab chiqilgan materiallaridan pedagogika kollejlari va boshlang’ich ta’lim maktabi keng foydalanish mumkin. Ta’lim muassasalarida z a m o n a v i y p e d a g o g i k texnologiyalar asosida ta’lim jarayonini tashkil etishda keng qo’llaniladi. H imoyaga olib chiqiladigan holat lar: 4 Zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida zamonaviy o’qitishni tashkil etish orqali talaba-yoshlarda ijodkorlik mustaqil fikrlash, iqtidor, aqliy salohiyat motivlari kasbiy qiziqish mahorat va faoliyatni shakllantirishga ta’sir ko’rsatish vositasi ekanligi; - Zamonaviy o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanishning ilmiy-nazari metodik tizimi; - Zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida zamonaviy ta’limni tashkil etishga imkon beruvchi tashkiliy pedagogik shart- sharoitlarni yaratish lozimligi; - Zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida o’qitish jarayonini faollashtirish shakllari.Bit iruv malak av iy ishining t uzulishi : Mazkur bitiruv ishi kirish qismi, 2 ta bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 5 I.BOB BOSHLA N G’ICH SIN FLA RDA QO’LLA N ILA DIGA N PEDA GOGIK TEX N OLOGIY A LA RN IN G N A ZA RIY A SOSLA RI 1.1 Boshlang’ich sinfl arda pedagogik t exnologiy a element larini qo’llashning afzallik lari Bizning bosh ma q sadimiz b o ’lgan o’ zbek modelini amalga oshirishda i q tisodiy, siyosiy, ijtimoiy va madaniy, ma’rifiy yunalishlardagi islohatlarni amalga oshirishda demokratik, fuqorolik, jamiyatimizning tarkibiy qismlarini tashkil etuvchi erkin shaxs tarbiyasi, uning mustaqil tafakkurini uzluksiz ta’limning dastlabki bosqichlaridan shakllantirib borish fuqorolik jamiyatining asosiy talablaridan biridir . Aynan, o’quv faoliyati orqali o’quvchilarning ta’lim mazmunini egallashi darajasi asosida, ya’ni respublikamizda qabul qilingan DTS doirasida shaxs dunyoqarashi, tafakkuri shakllanadi, ijtimoiy tuzumga ongli munosabati tarkib topadi. Demak, ta’lim mazmunini chuqur o’zlashtirishni mustaqil tafakkurini shakllantiruvchi omil deb qaraymiz. Ushbu nuqtai nazardan o’quv faoliyatini zamonaviy pedagogik texnologiya asosida tashkil etish nafaqat o’quv jarayonining samaradorligini oshirish bo’lib qolmay, balki ijtimoiy zarurat talabidan kelib chiqqan holda demokratik, fuqorolik jamiyatining faol ishtirokchisini shakllantiruvchi omil bo’lib xizmat qiladi. 6 Demak, ta’lim jarayoni asosida bola shaxsining erkin tafakkurini shakllantirish va ijtimoiy hayotga tayyorlash har bir pedagogning diqqat e’tiborida bo’lishi lozim. Ma’lumki, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ham ta’lim tizimiga ilg’or pedagogik texnogiyalarni joriy qilish, ularni har tomonlama o’zlashtirish zarurligi ko’p karra takrorlanadi. Umuman olganda bu iboraning leksikologiyamizga kirib kelganiga ko’p fursat bo’lgani ham yo’q. Shu o’rinda pedagogik texnologiyaning mazmuni nima?. Tushunchaning pedagogik va umuman ta’lim jarayoniga qanday aloqasi bor?-savol tug’ilishi tabiiy hol. Bu savolga pedagogika fanlari nomzodi, dosent Ch.E.Mirzayev quyidagicha javob beradi: «Ta’limga texnologik yondashuv-ta’lim mazmunini har tomonlama tahlil qilish orqali ta’lim-tarbiya jarayonining umumiy (ta’limiy, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi) va xususiy(muayyan fanlarning mazmunini o’zlashtirish bilan bog’liq) maqsadlarini tahlil qilish, o’qituvchi va o’quvchi maqsadlari uchrashgan nuqtalarda (identiv o’quv maqsadi) ta’limning didaktik maqsadlarini aniqlash yo’li bilan ta’limni kompleks loyihalash, ilmiy asoslangan loyihaga ko’ra ko’zlangan natijaga kafolatlangan erishishdir». Joylarda pedagoglar bilan o’tkazilgan muloqatlar shundan dalolat beradiki, ularning aksariyati zamonaviy pedagogik 7 texnologiyalarni bir tomonlama anglaydilar, ko’pincha uni «yangi metodik jarayon» deb hisoblaydilar. To’g’ri, ta’lim texnologiyasida o’quv–tarbiya jarayonini metodik ta’minlashga katta imkoniyatlar bor. Pedagogik texnologiyalarni qo’llash orqali o’qituvchilarning metodik mahoratini oshirish masalasining bir tomoni xolos. Keng ma’noda esa o’quv–tarbiya jarayonining yaxlit tarzda, mazmunli amalga oshirish texnikasi, uning pirovard natijalari samaradorligini belgilovchi omil, o’qituvchi, kadrlarni mahoratga, samarali mehnat qilishga yetaklovchi yo’ldir. Pedagogik jarayonda muayyan mavzu, fan asoslaridan o’quvchilarga ko’nikma darajasida tez va qulay bilim berish ham ta’lim texnologiyasini muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Bunda o’qituvchi mahorati ham muhim rol o’ynaydi. R.Choriyev fikricha, o’qituvchi mahoratiga to’rt yo’l bilan erishiladi: Birinchidan, ijodkorlik, izlanish, o’z faoliyatini tahlil qilish, qiyoslash, yo’l qo’ygan uslubiy kamchiliklarni tanqidiy baholab, ularni bartaraf etish, o’z ish faoliyatini yanada takomillashtirish ustida tinimsiz ishlash, pirovard natijada o’z faoliyatining mukammal, o’ziga xos shakl va uslubini belgilab olish orqali: 8 Ikkinchidan, ilg’or hamkasblari ish tajribalarini qunt bilan o’rganish, o’z sharoiti va imkoniyatidan kelib chiqib, ularni amaliyotga tadbiq etish va takomillashtirib borish orqali: Uchinchidan, xorijiy pedagogik tajribalarni ijodiy o’rganish orqali: To’rtinchidan, respublikamizda va xorijiy mamlakatlarda chop etilayotgan pedagogik texnologiyalar va metodik yangiliklarni uzluksiz tarzda kuzatib borish orqali . Hozirgi zamon ta’limida bu to’rt omilni sidqidildan bajarmay turib, o’qituvchi o’z faoliyatida arzigulik yutuqlarga erishmog’i amri mahol. Shu boisdan ham keyingi yillarda vazirlik tomonidan o’qituvchining ham ilmiy, ham metodik, ham ta’lim texnologiyasi talablarini o’rganib olishlariga yordamlashish maqsadida bir qator amaliy ishlar qilinmoqda. Bugungi kunda xalq ta’limi vazirligining bevosita mutaxasisligidagi ilmiy-uslubiy jurnal, gazetalar pedagog, xodimlarga zamonaviy pedagogik texnologiyalar mohiyatini tushuntirish bo’yicha metodik yordam bermoqda. Respublika miqyosida ko’plab seminar- treninglar o’tkazilmoqda. Misol qilib aytadigan bo’lsak, 2005-yil Toshkent viloyati Bo’stonliq tumanida Ochiq jamiyat instituti Ko’mak jamg’armasining O’zbekiston vakolatxonasi va Xalq ta’limi vazirligi hamda Oliy ta’lim vazirligi ha 9 mkorligida « Reakc » loyihasi doirasida amalga oshirilayotgan «Qadam-baqadam» dasturining navbatdagi seminar-treningni keltirish mumkin. Ushbu treningda 40 dan ortiq pedagoglar va psixologlar ishtirok etishdi. Seminarda qiziqarli treninglar yordamida o’qituvchilarning zamonaviy pedagogik texnologiyalar, intefaol usullardan samarali foydalanish borasidagi bilim va tajribalarini boyitishga harakat qilindi. Bunday seminar-treninglar respublikamizning barcha viloyat va shaharlarida muntazam o’tkazilib kelinmoqda. Nega ta’lim zamonaviy pedagogik texnologiyalarga asoslanishi lozim?. Nima uchun an’anaviy o’qitish metodikasi zamon talablariga javob bermaydi?. Zamonaviy ta’limdagi yechilmayotgan muammolar faqat an’anaviy metodikaning kamchiligimi?. Bu kabi tabiiy savollarga atroflicha javob berish maqsadida zamonaviy metodikaning asosini ifodalovchi quyidagi fikrlarga e’tibor beraylik. Ta’lim mazmunidagi uzluksizlikni ta’minlash ta’limning maqsad,mazmun, metod, vosita, shakl va uning jarayonlari kabi tarkibiy qismlari orasidagi 5uzviylikka bog’liq. Chunki, ta’limda har bir fanni o’rganish maqsadi (nima uchun o’qitish kerak?)dan kelib chiquvchi o’quv dasturi va DTS talablariga mos o’quv mazmuni tanlanadi. Ta’lim mazmunini (nimani o’qitish kerak?) o’zlashtirish uchun 10 esa qulay bo’lgan metodlar tanlanadi. Tanlangan metodlar (kimni va qanday o’qitish kerak?) yordamida mazmun egallanadi. So’ngra ta’lim uchun tayyorlangan vositalar (ko’rgazmali va texnik vositalar) va ta’lim jarayoni, unga yetarli darajada mos uning mashg’ulot shakli tanlanadi. Fan va texnikaning, jumladan, pedagogika, psixologiya, metodika fanlarining rivojlanishi ta’lim mazmuni va uning metodlariga yangi talablarni qo’yaveradi, ya’ni bu rivojlanish muammolarni keltirib chiqaradi. Ta’lim mazmuni jamiyat talabiga javob bermay tez-tez eskirib qoladigan holatlar ham ko’p uchraydi. An’anaviy metodikada o’quvchi shaxsining rivojlanishini hisobga olgan holda bilimini ko’nikmaga undan esa malakagacha rivojlanishini ta’minlovchi mexanizm yaratilmagan. O’qituvchi o’quvchiga asosan axborot beruvchi manba hisoblanadi, ya’ni bilim olishda: axborotlarni to’plash va qayta ishlash: o’rganilgan axborotlarni amalda qo’llash bilishning 3 ta bosqichdan iborat modeliga rioya qilavermaydi. Dars jarayonida olingan bilim keyingi pog’anaga ya’ni faollashuv pog’onasiga ko’tarilmaydi. An’anaviy metodikada yaratilgan juda ko’p tavsiya va nazariyalar amalda qo’llanilmaydi yoki qo’llashga noqulay. Shu boisdan ta’limda yuzakichilikka yo’l qo’yiladi.Ta’lim jarayonida maqsad, mazmun, metod, vosita va shakl orasida ziddiyatlar esa ta’lim samaradorligiga erishishda asosiy to’siq bo’lmoqda. 11 Xo’sh, ta’lim jarayoni oldiga qo’yilgan maqsadga to’laqonli erishish uchun avvalambor, nimalarni e’tibordan chetda qoldirmasligimiz darkor?. Bu savolga javobni izlashda biz Mavlonovaning bu boradagi fikrlarini keltirishni joiz deb bildik: «Respublikamizda ta’lim jarayonini samarali tashkil etish masalasi bo’yicha izlanishda o’qitishning yangi usullari asta-sekin mustahkam o’rin olmoqda. Bunday usullarga muammoli vaziyatni tashkil etish, guruhlar bilan ishlash kabi usularni kiritishimiz mumkin. Lekin o’qitishning yangi usullari asosan maktabning yuqori sinflarida samarali qo’llanib kelinmoqda. Xo’sh, boshlang’ich ta’limda nimalar bo’layotir?. Boshlang’ich maktab har qanday holda ham o’quvchilarda bilimlarni shakllantirishda va ularning qobiliyatlarini aniqlashda asosiy rol o’ynaydi va undan keyin ham shunday bo’lishi kerak. Ammo boshlang’ich maktabdagi barcha o’qituvchilar bolalarning qobiliyatlarini aniqlash va rivojlantirish uchun tegishli ishlarni amalga oshirayotirmi?. Masalan, nima uchun yuqori sinflarda a’lo bahoga o’zlashtiradigan bolalar soni kamayib bormoqda?. Maktabni bitta yoki ikkita o’quvchi oltin medal bilan bitirishini qanday tushunish kerak?. Iste’dodli, qobiliyatli bolalar yo’qmi yoki o’qitish jarayoni shunchalik samarasiz bo’lib qolganmi?. Bularning 12 sababi nima?. Sababi ko’p. Birinchidan, boshlang’ich sinf o’qituvchisi bolalar bilan induvidal ish olib borish imkoniyati cheklangan. Sinflarda bo’sh o’zlashtiradigan o’quvchilarga alohida e’tibor berish zarur. Ikkinchidan, mazkur o’qituvchilarning metodik saviyasi yetarli emas. Sinfdagi umumiy ishlar jarayonida qobiliyatli bolalarning ijodiy imkoniyatlari cheklanib qolmoqda. Ular o’z qobiliyatlarini ko’rsata olmayotir. O’qituvchi kuchi va e’tibori butun sinfga qaratilib, qobiliyatli bolalar ko’zga tashlanmayotir. Umumiy aytganda, xususan bolalarni saralash va o’qitishga boshqacha yondashish bilan ularning ijodiy qobiliyatlarini ro’yobga chiqarish kerak». Pedagogik texnologiyaning keng miqyosda ta’lim jarayoniga tadbiq etilayotganligining boisi shundaki, unda o’quv maqsadlariga garovli erishiladi. Texnologik yondashuvning eng avvalo yuzakichilikka emas, balki rejalashtirilgan natijani amalga oshirish imkonini beruvchi samarali yondashuv ekanligini anglagan o’qituvchilar uni o’z faoliyatlariga tadbiq etmoqdalar. O’sib kelayotgan yosh avlodda mustaqil fikrlash qobiliyatini shakllantirish, sog’lom va barkamol naslni tarbiyalab etishtirish murabbiylarning muhim burchidir. Chunki mustaqil fikrlovchi 13 o’quvchilargina kelajakda har tomonlama yetuk, barkamol insonlar bo’lib yetishib, mustaqil respublikamizni ilg’or jahon davlatlari qatoriga olib chiqadilar. Shu o’rinda Z.Nishonovaning «Mustaqil fikrlashga o’rgatish» nomli maqolasidagi quyidagi fikrlarni keltirib o’tish o’rinlidir: «Hozirgi davr o’qitish tizimi ham ko’proq xotirani rivojlantirishga qaratilgan. Biroq ayrim o’qituvchilarda bugun bir mavzuni tushuntirib, tayyor holda o’quvchilarga yetkazib berib, ertasiga shu mavzuning mazmunini so’rashi yoki she’rni yod olishga berish hollari ko’proq uchraydi. Bunday darsda hyech qanday muammoli vaziyat yaratilmaydi va buning natijasida o’quvchilarning mustaqil fikrlashiga imkon berilmaydi. O’qituvchilarning o’zlari o’quvchilarning mustaqil fikr yurita olmasligini bilishadi. Lekin qanday qilib o’quvchida mustaqil fikr yuritish qobiliyatini shakllantirish mumkin? - deb berilgan savolga javob berishga qiynaladilar». J.Tolipovaning fikricha: «Fikr-bu insonning faoliyati, iqtidor, qudrati va bilimini namoyon etadigan ma’naviy, ahloqiy, insoniy sifatidir. Fikr rivoji jamiyat ijtimoiy, iqtisodiy taraqqiyotining asosiy harakatlantiruvchi kuchi bo’lganligi uchun, o’quvchilarning kelgusida jamiyatda o’z o’rnini to’g’ri topishi, ijodiy va ijtimoiy faol bo’lishini 14 nazarda tutgan holda o’qitish jarayonida ularning mustaqil va ijodiy fikr yuritish ko’nikmalarini rivojlantirish zarur»dir. Ayni kunda respublikamiz ta’lim fidoiylari dars berishning o’quvchilarni mustaqil fikrlashga undovchi usul va uslublarini joriy qilishmoqda. «Aqliy hujum», «Muzyorar», «Intervyu», «Debat», «Bahs- munozara», «Guruhlarga bo’lib ishlash», «Interfaol», «Klaster»,«Chigil yozdi», «Konferensiya», «Seminar» kabi ko’plab dars berish usullari bugungi kunda o’qituvchilarimiz tomonidan samarali qo’llanib kelinmoqda. Ammo shunday muammolar borki, ayrim o’qituvchilar tomonidan bu usullar noto’g’ri va samarasiz foydalanilayapti. Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, bugungi kunda o’z kasbini, qolaversa, o’z mutaxasisligini bilmaydigan o’qituvchilarga bu usullar juda ma’qul bo’lmoqda. «Zamonaviy pedagogik texnologiyaning talabi shu», «o’quvchilarni mustaqil o’qishga va fikrlashga o’rgatayapmiz» degan bahonalarda darsga tayyorgarliksiz keladigan o’qituvchilar ham anchagina. Biz o’qituvchi bolalarga zamonaviy bilim berishi kerak!- deb ko’p ta’kidlaymiz. Ammo zamonaviy bilim berish uchun avvalo murabbiyning o’zi ana shunday bilimga ega bo’lishi darkor. Ushbu fikr Prezidentimiz tomonidan ham bir necha bor ta’kidlangan. 15 Mening fikrimcha, ta’lim-tarbiya tizimini o’zgartirishda asosiy muammo ham shunda. O’qituvchi qaysi mavzuni qaysi dars o’tish usuli va uslublaridan foydalangan holda o’rgatishni oldindan rejalashtirmog’i lozim. Har bir darsni qaysi usul va uslublardan foydalangan holda olib borsa, samarali bo’lishini aniq bilishi kerak. Axir har qanday darsni ham mustaqil o’qish va aytib berish orqali o’rganib bo’lmaydiku. Shu joyda yana bir og’ir savolga duch kelamiz: Bolalar qaysi sinfdan boshlab mustaqil fikr yurita boshlaydilar?. Umuman, maktabda mustaqil fikrlashga o’rgatiladimi?. Bugungi kun pedagog-o’qituvchilari bu muammoning asl mohiyatini tushunib yetmoqdami?. Biz bir guruh o’qituvchilarga bu masala yuzasidan anketa savollari bilan murojaat qilganimizda javoblar natijasi shuni ko’rsatadiki, boshlang’ich sinf o’qituvchilarining 7% bu borada ijodiy izlanayotgan ekanlar, 43% o’qituvchi ta’lim-tarbiya jarayonini uyushtirishda ilg’or tajribalardan foydalanadi-yu, lekin yaxshi natijalarga erisha olmaydi, bu uning asl mohiyatini tushunib yetmaganligidan dalolat. 35% o’qituvchi esa pedagogik kasbga tayyorgarlik ko’rgan va malaka oshirish davridagi bilimlari asosida ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil qiladi,15% o’qituvchi faqat darslikka tayanib ish ko’radi. Ko’rinib turibdiki, bu muammo ham hanuzgacha o’z yechimini topgani yo’q. 16 Milliy dasturni ro’yobga chiqarishning 2-bosqichida o’quv-tarbiya jarayoni yuqori o’quv adabiyotlari va ilg’or pedagogik texnologiyalar bilan ta’minlanadi, deb qat’iy belgilandi, ammo maktablardagi ahvolni o’rganib chiqar ekanmiz, buning aksini ko’rishimiz tabiiy. Vohalanki, o’qituvchilarning o’zi hali pedagogik texnologiyaning mazmun- mohiyati, o’qitishning zamonaviy usullari to’g’risida deyarli tassavvurga ega emaslar. Shuni aytib o’tish joizki, qishloq maktablarida ta’lim– tarbiya jarayoni hamon an’anaviy usulda olib borilmoqda. Natijada ko’pchilik o’quvchilar yuqori sinflarda dars o’zlashtirishlari qiyinlashmoqda. Shuni inobatga olib, avval maktab rahbarining o’zlari ilg’or pedagogik texnologiyalardan xabardor bo’lishlari shartligini aytib o’tmoqchiman. O’qituvchilar darslarini tahlil qilganda yangi dars usullari, uning afzalliklarining atroflicha ma’no-mazmunini ochib berishlari lozim. Har bir maktabda ilg’or pedagogik tajribalar xonasi yoki alohida maxsus shkaflar, stollar tashkil etilishi kerak. Toki har bir o’qituvchi shu joydan o’ziga kerakli ma’lumotlarni ola bilsin. Bundan tashqari, o’qituvchiga o’z ustida ishlashi uchun sharoit yaratib berish darkor. Xo’sh, zamonaviy boshlang’ich ta’limning o’zi nimadan iborat bo’lishi kerak?. Bola 1-4 sinflarda qanday bilimlarga ega bo’lishi lozim?. 17 Bolalarda qachondan boshlab, qanday qilib, qanday usul va uslubda ta’lim berish kerak?. Bu masalalarga javob topishimiz zarur. Boshlang’ich ta’lim konsepsiyasida boshlang’ich ta’limning maqsad va vazifalari aniq belgilab berilgan. Chunonchi: bolalarning ongi va tafakkurida mavjud bo’lgan yashirin imkoniyatlarni aniqlash va rivojlantirish kichik maktab yoshidagi bolalarda ta’limning dastlabki davridan boshlab yangi imkoniyatlarni o’quv materialini muvaffaqiyatli o’zlashtirishgagina emas, balki hayotiy muammolarni yechishga ham tayyorlaydi, o’quvchilarda o’rganish va ta’lim jarayoniga bo’lgan qiziqishini oshiradi Mazkur maqsad va vazifalarni chuqur tahlil qilib, quyidagicha talqin qilish mumkin. Demak, har bir bolada yashirin holda yuragining tubida biror narsaga qiziqish, intilish ya’ni boshqacha qilib aytganda, iqtidor kurtaklari bo’ladi, ularni aniqlash hamda rivojlantirish kerak. Bu jarayon esa juda murakkabdir. Ana shu murakkabligi bilan boshlang’ich ta’lim boshqa ta’lim bosqichlaridan ajralib turadi. Chunki boshlang’ich ta’limda fanlarning asosi–alifbo o’rgatiladi. Boshlang’ich ta’limda o’rgatiladigan fanlar alifbosi DTSda belgilab berilgan, shu asosida darslarda har bir o’quvchi o’zlashtirishi zarur bo’lgan bilimlar doirasi o’rgatiladi. Agar o’quvchi 4 yil mobaynida shu fanlar alifbosini o’zlashtira olmasa, u ta’limning keyingi bosqichida o’qishni davom 18 ettira olmaydi. Demak, biz o’quvchilarning turli o’quv faoliyatlarini, usullarini o’zlashtirishlariga imkoniyat va shart-sharoit yaratib berishimiz lozim. Yuqorida keltirilgan fikr-mulohazalarga tayangan holda quyida biz matematika darslarida boshlang’ich sinf o’quvchilarining mustaqil, ijodiy fikrlash faoliyatlarini rivojlantirish omillarini quyidagilarda ko’ramiz: Boshlang’ich ta’lim jarayonida o’qituvchi har bir sinfda o’quvchilarning yosh xususiyatlari, qiziqishlarini yaqindan bilishi hamda shu asosda darsni tashkil etish lozim: O’qituvchi misol va masalalarning yechimi sharti shunday usulda berishi kerakki, natijada ular bu jarayonda ijodiy izlansinlar. Masalan, o’qituvchi o’quvchilarning mustaqil bajarishlari uchun quyidagi masalaning qisqa yozuvini doskaga yozadi: 1-yashikda-20 kg olma : 2-yashikda -?5 kg ortiq olma. Bu yerda o’quvchilar masala olma haqida ekanligini, ikkita noma’lum borligini, masalaning javobi qanday topilishini tezda tahlil qiladilar va natijani topadilar. Biz bu yerda o’quvchining fikrlashini ma’lum ma’noda chegaralab qo’ydik. Endi quyidagi qisqa yozuvni ko’raylik:1-20 kg : 2-?5 kg ortiq. O’quvchilar mustaqil fikr yuritgan holda qanday narsalar massada o’lchanishini esga oladilar va sinfdagi 30 19 o’quvchi shu shart asosida 30 xil masala tuzishi, uni yechish namunasini berishi mumkin. Agar o’qituvchi shu kabi usullar bilan o’quvchilarda mustaqil ravishda masalalarni yechish ko’nikmasini shakllantira olsa, u holda o’quv faoliyatini yuqori darajaga ko’targan bo’ladi. Umuman, 1-4-sinflarda joriy etiladigan zamonaviy pedagogik texnologiyalar avvalo fanlar orasidagi bog’liqlikni ta’minlash, bolalarni ortiqcha qiyinchiliklardan ozod etish, buning uchun fanlarni integrasiyalash, o’quvchi faliyatini to’g’ri izga solish, vaqtdan unumli foydalanish, sinfda va sinfdan tashqari vaqtlarda bolalar orasida tashabbuskorlik muhitini yuzaga keltirish, erkin fikrlash, ijodiy izlanish tizimini yaratish kabi qator ishlarni amalga oshirishdan iboratdir . 20 1.2. Zamonav iy pedagogik t exnologiy aning t ark ibiy qismlari v a o’ziga xos xususiy at lari Har qanday mamlakatning kuchi uning intelektual salohiyati bilan belgilanadi. Salohiyatga turli yo’llar bilan erishish mumkin. Pedagogik texnologiyaga keng ta’rif berish uchun ilmiy izlanish talab etiladi. Olimlar Sh.Nuriddinov, A.Abdujabborov fikricha, pedagogik texnologiya: 1. O’quv jarayonida yangi metodlarni qo’llash: 2. O’quv materialini yangicha talqin etish: 3. O’qitishda yangi informasion texnoloni kiritish jarayonidir. Yapon olimlari pedagogik texnologiyaga o’qitishni ta’minlovchi oqilona yo’l deb baho bersalar, professor X.Abdukarimov esa bunga «o’qituvchining pedagogik mahorati» deb qaraydi. Bugungi kunda zamonaviy pedagogik texnologiyalarni amaliyotda keng qo’llash zaruriyatini quyidagi omillar bilan izohlash mumkin: 1. Jahondagi fan, texnika va madaniyatning tez rivojlanib borishi va uning ta’lim mazmuni kengaytirib, chuqurlashtirib yuborayotganligi; 21 2. Mamlatimizda ta’lim sohasida Kadrlar tayyorlash milliy dasturi va Davlat ta’lim standartlarining yaratilishi; 3. Zamonaviy pedagogik texnologiyalar bo’yicha ko’p yildan buyon horijiy mamlakatlarda to’plangan tajribalar va ulardan mamlakatimiz ta’lim muassasalarida foydalanish. Boshlang’ich sinf darslarida pedagogik texnologiyadan foydalanganda quyidagi qoidalarga amal qilish lozim: a) zamonaviylik – ta’lim-tarbiya amaliyotiga asoslangan tajriba, sinovdan o’tgan didaktika sohasidagi yangiliklarni joriy etish; b) ta’lim-tarbiya mazmunini uzluksiz yangilab borish, o’quv dasturlariga befarq bo’lmasdan sinchkovlik bilan o’rganish: v) umumiy va milliy qadriyatlash sohasidagi yangi ijodlarini o’rganib borish; g) o’quv jarayonida o’quvchi bilim o’qituvchi faoliyatini optimallashtirish, faollashtirish; d) ilmiylik-yangi usul, vosita muammosi holatlaridan foydalanib, o’quvchilarni mustaqil fikrlash va o’zini anglashga o’rgatish; ye) dars maqsadining aniqligi mazmunining zamonaviyligi, milliy ma’naviy qadriyatlar bilan boyitilishi: yo) zamonaviy pedagogik texnologiyalarni amalga oshirish uchun har bir o’qituvchi nazariy chuqur bilimga ega bo’lishi zarur.[39] 22 Pedagogik texnologiya tushunchasi yangi tushuncha emas, chunki bu tushunchaning ta’lim-tarbiya jarayonida paydo bo’lganiga 40-50 yildan oshmoqda. Jumladan, O’zbekistonda savod o’rgatish jarayoni tarixiga nazar tashlaydigan bo’lsak, unda pedagogik texnologiya elementlarini uchratish mumkin. Savod o’rgatish texnologiyasining qadim zamonlardan boshlab O’zbekiston xududida bir necha usullari shakllangan va amalda qo’llanib kelingan. Bu usullarni ta’lim texnologiyasining eng asosiy tarkibiy qismlari sifatida qarash mumkin, chunki savod o’rgatish har qanday ta’limning boshlanishi hisoblanadi va bu jarayon o’ziga xos texnologiyadan iborat. Alifbe o’rgatish O’zbekistonda turli davrlarida quyidagicha nomlangan usullarida olib borilgan: Tovush usuli (usuli satviya)-harflarni ovozlar bilan tanitish. Bu usulni qo’llash bilan o’quvchilarda ilmiy bilish metodlari (qiyoslash, ajratib olish, solishtirish, umumlashtirish kabilar)ga xos layoqat va malakalar rivojlanib boradi. M.Behbudiy (1875-1919) turkistonliklar orasida birinchilardan bo’lib savod o’rgatishda yangi usul – tovush usulini amaliyotda qo’lladi. Tovush usulida jadid maktablari uchun Munavvarqori Abdurashidxonov (1878-1931) 1907 yilda «Adibi avval» (Birinchi 23 o’qituvchi) alifbo darsligini va «Adabi soniy» (Ikkinchi o’qituvchi) o’qish kitoblarin chop ettirdi. Maddiya usuli (usuli maddiya (madd-cho’zish)) bu usulda undosh tovushlarning nomi bir-biriga qo’shilmaydi, balki bir undosh tovushning nomiga bir unli tovush qo’shilib, ochiq bo’g’in hosil qilinadi boQaqba, beQuqbu kabi. Bu metod quruq yodlash ko’rish xotirasiga asoslanadi. Abdulla Avloniyning «Birinchi muallim» darsligi maddiya usulida yaratilgan. Butun so’zlar yoki «amriqo» usuli . Bunda darslikning savod o’rgatish davrida Amerika maktablarida XX asr boshlarida o’qitilgani kabi 7-darsgacha so’zlarni bo’g’in va tovushga ajratmay, yaxlit o’qitish, savodga o’rgatishtning ilk davrida bolalar yaxshi biladigan hayvon va parrandalar (mushuk, sichqon, to’ti kabilar)ning rasmini ko’rsatib, rasm ostidagi ularning nomlarini o’qitish kabi usullardan foydalaniladi. Bu usulda O’zbekistonda dastlabki alifbe Hasan Ali tomonidan yaratilgan bo’lib, undagi matnlarda quyidagicha o’xshash misollar qo’llanilgan: Qator-qator tosh qo’ydim, jayron otni bo’sh qo’ydim (tish va til) Izohli o’qish usuli – X I X asrning 90 yillarda Toshkent, Qo’qon, Samarqand shaharlaridagi yangi usul maktablarida qator dunyoviy fanlar o’qitilishi bilan birga qo’llanildi. Bunda, asosan, oldin bilimni o’zlashtirishga so’ngra yod olishga e’tibor berilgan. 24 Imlo usuli – o’qituvchi aytib turganini o’quvchilar yozganlar.( VIII - IX asrlarda) Tadris usuli – (tadris-sharq, izoh) X asrdan ilgariroq Markaziy Osiyoda tarqalgan. Demak, pedagogik texnologiya biz uchun ham yangilik emas. Yuqori biz pedagogik texnologiyani zamanaviy usuli orqali o’quv maqsadlariga garovli erishish mumkin deb baholadik. Xo’sh, maktabdagi o’qitish jarayonining sifati yana qaysi omillarga bog’liq. Maktabdagi o’quv jarayonining sifati ko’p omillarga bog’liq bo’lib, ular orasida o’qitishning usul va metodlari hal qiluvchi ahamiyatga ega. Binobarin, ular bilimlarning ongli va chuqur o’zlashtirishiga, o’quvchilarda mustaqillik va ijodiy faollikni rivojlantirishga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Usul va metod tushunchalari o’zaro bog’liqdir, chunki ularning har biri metod sifatida ham, usul sifatida ham namoyon bo’ladi. Metod – yunoncha atama bo’lib, aynan nimagadir yo’l degan ma’noni anglatadi, ya’ni maqsadga erishish yo’lini bildiradi.[22.105-b]. O’qitish metodi tarkibida usullar alohida ajralib turadi. Usul – metodning unsuri bo’lib, uning tarkibiy qismi, metodni amalga oshirishda bir martagina qo’llanadi va alohida qadam hisoblanadi. 25 Pedagogik amaliyotda o’qitish usullari va metodlarining juda katta boyligi to’plangan. Ularni tanlashda turli sharoitlar, o’qitilayotgan fanning xarakteri, bolalarning yosh xususiyatlari, oldingi tayyorgarlik darajasi va hakozolar hisobga olinadi. Metod va usullarni tanlash o’qituvchi darsda hal qilinishi mo’ljallangan masalaga bog’liq bo’ladi. Chunonchi, yangi materialni bayon etishda bir xil metodlar qo’llansa, uni mustahkamlashda va mazmunini umumlashtirishda yana boshqa xil metodlar qo’llaniladi. Garchi har bir o’qitishning ishida anchagina usul va metodlar mavjud bo’lsa-da, ularni qo’llashdan ko’zlanadigan maqsad tarbiyalanuvchining ta’limiy ishlarini faollashtirishdir. Bu tadbir juda muhim bo’lib, birinchidan, o’quvchilarni ularning e’tiqodiga, e’tiqodni esa amaliy faoliyatga, xatti-harakatga aylantiradi, ikkinchidan, o’qitish jarayonining ishini osonlashtiradi. Zotan, o’qish-o’rganish diqqat e’tiborni talab qiladigan, murakkab faoliyatdir va unda o’tkir aql, mustahkam iroda, tiniq tasavvur, kuchli xotira zarur. O’qituvchining vazifasi samarali usul va metodlardan foydalanib o’quvchilarda ana shu sifatlarni tarkib toptirish va ularni qiyinchiliklarni yengishga o’rgatishdir. O’qitish usullariga muayyan talablar qo’yiladi: 26  O’quv materialini o’rganishning o’qituvchi tavsiya etgan yo’li fikrlashning dialektik-materialistik usuli mustaqil qarashlar, irodaviy xususiyatlari va xulqning shakllanishiga olib borishi kerak. Ana shu talab nuqtai nazaridan metod tarbiyaviy tusda bulishi lozim.  O’qitish metodining ilmiy asosi yaqqol va aniq bo’lishi zarur. Shundagina o’qituvchi mazkur metod orqali qanday masalalar qo’yilishi va hal qilinishi mumkinligini, qanday masalalarni hal qilib bo’lmasligini ko’ra oladi.  O’qitishning tizimligi uning samaradorligini belgilaydi.  O’qitish metodining tushunarliligi o’qitishning yo’li o’quvchi uchun qabul qilinishi va qo’llanishi, o’quv materialini o’rganishning usuli esa bilimlarni o’zlashtirishning imkoniyatlariga muvofiq bo’lishi zarur.  O’qitishning onglilik va faollik zaruriyati nihoyatda jiddiy talabdir.  Bilimlarni puxtaligi va asosligi.  O’qitish metodikasida nazariy va amaliy hodisalarning muvofiqligi. Har qanday metoddan biror maqsadga erishish ko’zda tutiladi va shuning uchun u qandaydir maqsad qo’yishni, unga erishish bo’yicha faoliyat usulini, ana shu faoliyatni amalga oshirishda yordam 27 beradigan vositalarni bilishni taqozo etadi. Har qanday faoliyat uning obyektini talab qiladi. Nihoyat, metod maqsadga olib borishi kerak, aks holda, u qo’yilgan maqsad yaroqsizligini, yo bo’lmasa, bu holatda uni umuman noto’g’ri qo’llanganligini e’tirof etish lozim. O’qitish usullarini quyidagilarga bulish mumkin: 1. Tafakkur, xotira, diqqat va hayolning alohida operasiyalarni tarkib toptiradigan va faollashtiradigan usullar; 2. O’quvchilarning o’quv materialini o’zlashtirish bilan bog’liq kechinmalari va hissiyotlarini faollash-tiradigan usullar; 3. Nazorat va o’quvchilarni o’z-o’zini nazorat usullari; 4. O’qitish jarayonida o’quvchilarning jamoaviy va shaxsiy o’zaro munosabatlarini boshqarish usullari. O’qitishning turli metodlarida bir xil usullarni kiritish mumkin. So’nggi yillarda pedagogikada va maktab amaliyotida o’qitish metodlari muammosiga alohida e’tibor berilmoqda. Shu muammo bo’yicha anchagina tatqiqotlar bajarilmoqda, ilg’or pedagogik amaliyotda o’qitishning samarador usullarining va ularning tizimlarini qo’llashning talaygina yo’llari topildi. Ammo umumiy ta’lim maktabiga xususan, boshlang’ich ta’limga qo’yiladigan yangi talablar o’qitishning usullarini yanada takomillashtirishni taqozo qilmoqda. 28 Yuqorida qayd etilgandek, ta’limning mazmuniga qo’yilayotgan yangi talablarni – yosh avlodga xususan fanlarning asoslari bo’yicha yuksak ilmiy-nazariy bilimlar berishdan iborat bo’lib, bu ish nazariy bilim metodlariga, shu jumladan, o’quvchilarni mantiqiy fikrlash, mantiqiy operasiyalarni bajarish usullari bilan qurollantirishni toboro kuchaytirishni taqozo etadi. O’qitishning nazariyasi metodlarni insoniyat tajribasidan oladi va ularni o’quv mashg’ulotlariga moslashtiradi. Shuning uchun o’qitish metodlari doimiy ravishda yangilanadi, takomillashadi, fan-texnikani rivojlanishi va ijtimoiy rivojlantirish asosida yangi metodlar vujudga keladi. O’qitish metodlarining juda ko’p turlari mavjud va ularning aniq sonini belgilab bo’lmaydi. Ma’lumki, o’quvchilarning fikrlash qobiliyatini oshirish, erkin va teran fikrlashga, o’z fikrlarini ravon ifodalashga o’rgatishning zamonaviy usullaridan foydalanishning o’rni beqiyosdir. Bolalarning barkamol avlod bo’lib yetishishida so’zlashishi madaniyati, to’qri va mantiqli gapira olish qobiliyati bo’lmog’i lozim. Bugungi kunda amalga oshirayotgan islohatlarimizning markazida o’quvchining ta’lim jarayonining subyekti – faol ishtirokchiga aylantirish yotadi. Bunga albatta interfaol usullarni (zamonaviy o’qitish usullarini) qo’llash orqali erishiladi. Interfaol atamasi ingilizcha interast o’zaro 29 ta’sirlanish (yoki interraction -o’zaro ta’sir) so’zidan olingan bo’lib, biror faoliyat yoki muammoli o’zaro muloqatda, o’zaro muomalada, o’zaro bahs, munozara, debat usulida, fikrlashish asnosida, hamjihatlik bilan hal etish ma’nosini anglatadi . Boshqaruv faoliyatiga nisbatan olganda, interfaol usul jamoaning o’z ichki potensialidan, ishlab chiqarish imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda o’z-o’zini boshqarish, jamoa tashabbusini, innovasion (yangi) texnologiyalarni har tomonlama qo’llab quvvatlash va jori qilish tushuniladi. Ta’limda interfaol metod – bu o’quvchi bilan o’qituvchi o’rtasida ta’limni o’zlashtirish munosabatlarini kuchaytirishi, faollashtirish demakdir. Bugun fan, texnika va san’at jadal sur’atlar bilan rivojlanayotgan hamda bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida, ijtimoiy holat o’zgarayotgan davrda maktablarda ta’limni xususan, boshlang’ich ta’limni mazmun jihatidan yangicha o’qitish zarurat va zamon talabidir. Boshlang’ich sinf o’qituvchisining texnologik tayyorgarligi boshlang’ich sinflarda pedagogik texnologiya elementlaridan samarali foydalanishni talab qiladi. Umumiy o’rta ta’lim jarayonida foydalaniladigan va keng tarqalgan pedagogik texnologiyalar quyidagilar:  Muammoli o’qitish texnologiyasi  O’yinli texnologiyalar 30  Tanqidiy fikrlashni o’stirishga xizmat qiladigan texnologiyalar  Hamkorlikda o’qitish texnologiyalari  Modulli texnologiyalar  O’qitishning tabaqalashtirilgan va induvidual texnologiyasi  O’qitishning jadallashtirish texnologiyasi  Programmalashtirilgan o’qitish texnologiyasi va bir qancha texnologiyalardir. Bu texnologiyalarni alohida ko’rib chiqamiz: O’yinli t e xnologiy alar O’yinli texnologiyalardan foydalanishning asosini o’quvchilarning faollashtiruvchi va jadallashtiruvchi faoliyati tashkil etadi. O’yin olimlar tadqiqotlariga ko’ra mehnat va o’qish bilan birgalikdagi faoliyatining asosiy turlaridan biri hisoblanadi. O’yinli faoliyat muayyan vazifalarini bajarishiga bag’ishlangan bo’ladi. Ular quyidagilar: - maftunkorlik - o’z imkoniyatlarini amalga oshirish - davolovchilik - kommunikativlik - tashxis - millatlararo muloqat - ijtimoyillashuv 31 O’yin ijodiyligi bilan ajralib turadi. U mumkin qadar boy, faol harakter «ijod maydoni»ga ega bo’ladi. Tatqiqotchilar o’yinga faoliyat, jarayon va o’qitish metodi sifatida qaraydilar. O’yinlar turli maqsadlarga yo’naltirilgan bo’ladi. Ular didaktik, tarbiyaviy, ta’lim faoliyatini rivojlantiruvchi va ijtimoiylashuv maqsadlarda qo’llaniladi. O’y inning didak t ik maqsadi –bilimlar doirasi, bilish faoliyati, amaliy faoliyatda bilim, malaka, ko’nikmalarni qo’llash, mehnat ko’nikmalarini rivojlantirishni kengaytirishga qaratilgan bo’ladi. O’y inning t arbiy av iy maqsadi -mustaqillik, irodani tarbiyalash, ma’naviy estetik va dunyoqarashini shakllantirishda hamkorlikni, jamoaga kirib keta olishni, birdamlikni tarbiyalashga qaratilgan bo’ladi. Faoliy at ni riv ojlant iruv chi maqsadi- diqqat, xotira, nutq, tafakkur, qiyoslash malakasi, solishtirish, o’xshashni topish, xayol, ijodiy qobiliyat, o’quv faoliyatini motivasiyalashni rivojlantirishga qaratilgan. Ijt imoiy lashuv maqsadi – jamiyatning me’yorlari va qadriyatlariga jalb qilinishi, ehtiroslarni nazorat qilish, o’z-o’zini boshqarish va muloqatga o’rgatishni nazarda tutadi. Pedagogik o’yinlar asosida o’quvchilarni o’quv faoliyatiga yo’llovchi o’yinlli usullarni vujudga keltirish yotadi. 32 Biz quyida ana shunday interfaol usullarini o’zida mujassamlashtirilgan o’yinlarni qanday qilib rejalashtirish mumkinligi haqida tavsiyalar berib o’tamiz . « Maqolarda ant onimlar» Ma’lumki, o’zbek xalq maqollarida antonimlar ko’proq uchraydi. Shu bois bu shartda o’quvchilar navbatma-navbat antonimlar ishtirok etgan maqollaridan aytadilar. Masalan, «yaxshiga yondash, yomondan qoch», «do’st achitib gapirar, dushman kuldirib gapirar», «kattaga hurmatda bo’l, kichikka izzatda» va x.k. « Zinapoy a» usuli O’quvchilar ikki guruhga bo’linadi. So’ng xattaxtaga ushbu shaklda «zinapoya» chiziladi. Ma’lumki, antonimlar o’z juftliklariga ega. Shundan kelib chiqib, ushbu juftlikning bittasi «zinapoya» ga yozib qo’yiladi, ikkinchisini esa guruhlardagi o’quvchilarning o’zlari topadi, ular zinalardan bosh zinaga chiqib borishadi. Bunda o’quvchilarda tezkorlik talab etiladi. Chunki qaysi guruh o’quvchilari birinchi bo’lib bosh zinaga chiqsa, ular g’olib bo’ladi. Sinfda nechta o’quvchi bo’lsa, zinalar soni shuncha bo’ladi. « I zohli lug’at » 33 Buning uchun o’quvchilar ikki guruhga bo’linadilar.1-guruh ishtirokchilari so’z birikmasi, frazeologik birikma yoki tasviriy ifodalarni aytadilar. 2-guruhdagi o’quvchilar esa 1- guruhdagilar aytgan so’z va birikmalar ma’nosini tezkorlik bilan izohlab beradilar. Shartni bajara olmagan guruh mag’lub hisoblanadi. Bu o’yin quyidagicha amalga oshiriladi: O’zbekning shoh taomi: palov Ertalabki ovqatlanish: nonushta Ilonning yog’ini yalagan: ayyor Dala malikasi: makkajo’xori Aql gimnastikasi: shaxmat Tog’ malikasi: archa va x.k. Bu o’yinlarni ona tili darslarida 4-sinflarda o’tkazish maqsadga muvofiq. Bunday o’yinlar faqat bir mavzu doirasida cheklanib qolmay bir qancha mavzularda, ko’proq takrorlash darslarida o’tkazilishi mumkin. O’qish darslarida «Rolli o’yinlar» usulini qo’llash mumkin . « Rolli o’y inlar» - har bir ishtirokchi o’quvchi biror asardagi qahramon rolini o’ynar ekan, shu persanajni fikrlarini aniq anglashi va o’sha qahramon o’rnida so’zlashi shart. Shu o’yin orqali o’quvchi ma’lum ibrat va xulosalar chiqarishi mumkin. 34 Demak, interfaol usullarni ona tili va o’qish darslarida qo’llash natijasida o’quvchilar hozirjavoblikka o’rganadi, ularning lug’at oyligi oshadi, ilmiy-nazariy bilimi yanada mustahkamlanadi. O’yin asosida tashkil qilingan dars albatta, o’quvchilarning darsga bo’lgan qiziqishlarini orttiradi, qiziqish esa intilishga, bilimlarni puxta o’rganishga olib keladi. O’yinli texnologiyalarni amalga oshirish o’qituvchining ijodiy faoliyatini rivojlantirish metodlaridan foydalanishni taqozo qiladi. Ijodiy faoliyatning rivojlantirish metodlari G.S. Alttshuller, O.G.Bagdanova, A.V.Brushlinskiy, G.Melxorn, B.Mironov, P.Yakobson va boshqalar tomonidan ishlab chiqilgan. Bu metodlarni ko’rib chiqamiz: « 6-6» me t odi 6 kishidan kam bo’lmagan guruh 6 minut davomida guruh oldida turgan muammoni yechishga yordam beradigan aniq g’oyani shakllantirishga harakat qiladilar. Har bir ishtirokchi alohida sahifalarga o’z fikrlarini yozib boradi. Shundan so’ng guruhda barcha tayyorlangan fikrlar muhokama qilinadi . « F ik rlar hujumi» (mozgovay a at ak a) me t odi Bu metoddan maqsad mumkin qadar katta miqdordagi g’oyalarni yig’ish, sinfda turli xildagi fikrlilikni vujudga keltirishdir. Bu metod A.F.Osborn tomonidan tavsiya etilgan. Bu metodning asosiy xususiyati 35 va qoidasi bahs ishtirokchilari ishlab chiqqan g’oyalar tanqidini mutlaq ta’qiqlash, har qanday luqma va hazil, mutoyibani rag’batlantirishdir. «Fikrlar hujumi» ishtirokchilari miqdori 15 kishidan oshmasligi kerak. Mashg’ulot davomiyligi 40 minutgacha. Bu metoddan foydalanishning muvaffaqiyati o’qituvchiga bog’liq. Ta’lim-tarbiya jarayoniga «interfaol metodlar» nomi bilan kirib kelayotgan metodlardan biri bo’lgan «Aqliy hujum »ning maqsadi o’quvchilarning faolligini oshirish, ularni erkin, mustaqil mulohaza yuritishga undash, hammani bir xil fikrlarni to’plash va masalaga ijodiy yondashuvni ta’minlashdan iborat. « A qliy hujum» - o’quv metodlarini hal qilishda keng qo’llaniladigan metod. U qatnashchilarning tasavvurlari, bor bilimi va imkoniyatlaridan unumli foydalanishga yo’naltirilgan. Mazkur metod o’quvchi oldiga qo’yilgan har qanday muammoli masalaga ko’p sonli yechimlar topishga imkon yaratadi. Aqliy hujum foydalanilganda quyidagi qoidalarga amal qilinadi: - o’ylash jarayonida hyech qanday baholashga yo’l qo’yilmaydi. Agar bu jarayondagi g’oyalar baholanadigan bo’lsa, qatnashchilar moddiy manfaatdorlik yo’liga tushadilar va o’z fikr-g’oyalarini himoya qilishga urg’u beradilar. Yangi fikrlar, yangicha kashfiyotlar xususida o’ylamay qo’yadilar. 36 - har bir o’quvchi bitta masala yuzasidan xilma-xil mulohazalar yuritishga yo’naltiriladi. O’quvchilarda kutilmagan fikr, favqulodda g’oyalar tug’ilmasa, qatnashchilar o’z fikrlarini qayta qo’llashga, bir-birlarini takrorlashga majbur bo’ladilar. - g’oya va fikrlarning miqdori rag’batlantiriladi. Ma’lumki, miqdor odatda, o’sib sifatga aylanadi. Tezkor izchillikda katta miqtordagi g’oyalar paydo bo’lganda ularni baholash mumkin. Qatnashchilar o’z tasavvurlariga erk berishga imkoniyat yaratilishi kerak. Bu erkinilk natijasida yaxshi, betakror va kuchli g’oyalar tug’iladi. - har bir o’quvchi o’zgalar g’oyasiga asoslanishi va ularni o’zgaritrish mumkin. Chunki fikrdan fikr tug’iladi, avval taklif etilgan g’oyalarni biriktirish yoki o’zgartirish ko’pincha asos bo’lgan fikrdan kuchliroq, yaxshiroq g’oyalarni keltirib chiqaradi. Aqiy hujumdan foydalanish shartlari quyidagilardan iborat:  O’quvchilar erkin o’tiradigan qilib joylashtiriladi.  O’quvchilarning g’oya va fikrlarini yozish uchun varaqlar tayyorlab qo’yiladi.  Hal etilishi lozim bo’lgan muammo aniqlanadi.  Ish jarayoni belgilab olinib, o’qituvchi «olg’a boring, g’oyalarga asoslaning, qo’ying, kengaytiring, o’zgartiring» kabi luqmalar orqali bahs-munozarani boshqarib turadi. 37  Qo’yilgan muammo yuzasidan barcha fikrlar tinglanadi va yozib boriladi.  G’oyalar tugamaguncha ish davom ettirilaveriladi.  Barcha fikr va g’oyalar tinglangach yangi, kuch asosli va original g’oyalar o’quvchilar tomonidan rag’batlantiriladi. TA N QI DI Y F I KRLA ShN I O’STI RI ShGA X IZMA T QI LA DI GA N TEX N OLOGI Ya Tanqidiy fikrlashni o’stirishga xizmat qiladigan texnologiyalar o’z metodlariga ega. Tanqidiy fikrlashni o’stirishga xizmat qiladigan metodlar «Demokratik ta’lim uchun» konsorsiumi tomonidan amalga oshiriladigan «Tanqidiy fikrlash uchun o’qish va yozish» loyihasi doirasida ishlab chiqilgan. Konsorsium a’zolari: Halqaro o’qish assosiasiyasi, Xobart va Uilyam Slims kollejlari va Shimoliy Ayova Shtat universiteti. Bu loyihani Nyu-York Ochiq jamiyat instituti va Markaziy Osiyo va Sharqiy Yevropadagi Soros fondi mablag’ bilan ta’minlaydi. Xo’sh, tanqidiy fikrlash nima?. Fikrlash- o’qish, yozish, so’lash va eshitishga o’xshash jarayon. U faol, muvofiqlashtiruvchi shunday jarayonki, o’zida biror haqiqat to’g’risidagi fikrlarni qamrab oladi. 38 Tanqidiy fikrlashda quyidagilarga e’tibor berish kerak: I ZN . Tanqidiy fikrlash erkin bo’lishi uchun o’quvchilar ma’qul va noma’qul narsalarni aytish, ular haqida fikrlash, ijod qilish uchun ruxsat olishlari lozim. Tanqidiy tahlilga izn olish onglilik tamoyiliga asoslanadi. RAN G-BA RA N GLI K . O’quvchilarning fikrlash jarayonida turli fikrlar va ilg’or g’oyalar paydo bo’ladi. Rang-baranglik fikr va g’oyalar yakkayu- yagona javob mavjudligi haqidagi tasavvur bartaraf qilingan chog’dagina yuzaga keladi. FAOLLI K. Tanqidiy fikrlash o’quvchilarning faolligi bilan bevosita bog’langan. Odatda, o’quvchilar sustkash tignlovchilar hisoblanishadi, chunki ular o’qituvchi bilimli bizning bilimimizga o’qituvchi mas’ul degan ishonch shakllanib qolgan. O’quv jarayonida o’quvchilarning faol ishtiroki va o’qishlariga o’zlarining mas’ul ekanligiga tayyorgarligi tanqidiy fikrlashda kutilgan natijalarni beradi. TA VA KKA LChI LI K . Erkin fikrlilik tavakkalchilikka asoslanadi. Uning bilim faoliyatida qo’rqmay tavakkal qiluvchi o’quvchilarni rag’batlantirib turish joizdir. QA DRLA Sh . Tanqidiy fikrlashning omillaridan biri o’quvchining fikrlash jarayonini qadrlashidir. Bunda o’quvchilar o’z tengdoshlarining fikrlarini ham hurmat qilmog’i lozim. 39 QI MMA TLI LIK . Fikrlash jarayonini tashkil etish davomida o’qituvchi o’quvchilarning fikrlari, o’z tanqidiy tahlili natijalari qimmatli ekanligini ularning ongiga singdirmog’i lozim. O’ZA RO FIKR OLI ShUV . Fikrlash jarayoni o’quvchilarning o’zaro fikr olishuvini ko’zda tutadi. O’quvchilarning o’zaro fikr olishishi ularning bir-biridan o’rganishdagi o’rtoqchiligiga asos bo’ladi. O’zaro fikr olishishda o’quvchi o’z tengdoshlari fikrini diqqat bilan tinglashi, o’zining qarashlari, fikrlarini so’zlovchiga zo’rlab o’tkazish va boshqa so’zlovchilarning fikrlarini tuzatib turishdan o’zini tiyib turishi ham talab etiladi.[4] Tanqidiy fikrlashni o’stirishga xizmat qiluvchi metodlar quyidagi muhim vazifalarni yechish imkoniyatini beradi: 1. O’quvchilar maqsadlarini anglab olishga yordam beradi: 2. Dars samaradorligini ta’minlaydi : 3. Munozaraga chorlaydi: 4. O’quvchilarga o’z shaxsiy bilimlarini iroda qilishga yordam beradi: 5. O’quvchilarning o’zlari savollar tuzishiga ko’maklashadi: 6. O’quvchilarning mustaqil fikrlashiga sharoit yaratiladi: 7. Har qanday fikrlarga bo’lgan hurmat kayfiyatini yaratadi. 40 Tanqidiy fikrlashni o’stirishga xizmat qiluvchi metodlarga quyidagi usullar kiritiladi: « K last e r» usuli Bu usulda biror mavzu yoki matn tanlanib, o’quvchining diqqati aynan shu mavzuga qaratish yuzasidan markazga yoziladi. O’quvchilar mavzuga oid barcha fikrlarini markazning atrofiga joylashtiradilar (yozadilar). Fikrlar bayon etilgandan so’ng har bir fikr yoki so’zni toifalarga ajratib chiqadilar. Usulning maqsadi: - o’quvchilar so’z boyligini oshirish: - yozma nutqni takomillashtirish: - fikrlash qobiliyatini shakllantirish: - toifalarga ajrata olish qobiliyatini rivojlantirish. «Klaster» usuli-bu pedagogik strategiya bo’lib, o’quvchilarning u yoki bu mavzu bo’yicha erkin va bemalol o’ylashga yordam beradi. U faqat g’oyalar orasidagi bog’lanishlarni fikrlashni ta’minlash imkoniyatini beradigan tuzilmani aniqlab olishni talab qiladi. «Klaster» usulidan axborotlarni chorlash bosqichida ham, fikrlash bosqichida ham foydalaniladi. U muayyan mavzu sinchiklab o’rganilguncha fikrlash faoliyatini ta’minlashda foydalanish mumkin «Klaster»larga bo’lish quyidagi usullarda amalga oshiriladi: 41 1. Hushingizga kelgan barcha fikrlarni yozib oling. Bu fikrlarni muhokama qilmang, shunchaki yozib olavering. 2. Matnni kechiktiradigan imlo va boshqa omillarga ham parvo qilmang. 3. Sizga berilgan vaqt nihoyasiga yetmaguniga qadar yozishdan to’xtamang. Miyangizga fikr kelish to’xtab qolsa, toki yangi fikrlar kelguncha qog’ozga nimalarni chizib o’tiring.[4] 4. Imkoni boricha, bog’lanish mumkin bo’lgan bog’lanishlarni chizib chiqing. «Klaster» usuli Stilning ta’biricha, bu juda moslashuvchan strategiyadir. Uni individual tarzda ham guruhda qo’llash mumkin. Guruh faoliyatida u guruh g’oyalarining tirgovichi sifatida xizmat qiladi. « Kubik » usuli «Kubik»lar (kovan va kovan 1980)-bu dars o’qitish usuli bo’lib,bu usul mavzuni o’rganishni osonlashtiradi. Har tomonlama 4 talablar berilgan kubiklardan foydalaniladi, kubikni biror bir qutichaga olib yoniga qog’ozlar yopishtirish bilan yasash mumkin, tomonlari 15-20 sm bo’lgani yaxshi. Kubikning 6 ta tomoniga quyidagi ko’rsatmalar yoziladi. 1.Nomi 2.Tuzilishi 42 3.Taqqoslang 4.O’xshating 5.Vazifasi 6.Yaxshi, yomon tomonlarini yoriting 7.Aytingchi, siz u bilan nima qila olasiz?. Undan qanday foydalanish mumkin?. Buning uchun sabablarni asoslab bering. [4] O’quvchilar o’z fikrlarini aytadi. O’z sherigiga nima yozganini o’qib beradi. Masalan: 1.Nomi-kitob 2.Tuzilishi-qog’oz, karton 3.Taqqoslang-daftardan ko’ra katta yoki kichik bo’lishi mumkin 4.O’xshating- to’rtburchakka o’xshaydi 5.Vazifasi-bilim berish 6.Yaxshi tomoni: rasmlari rang-barang, qiziq hikoyalar, she’rlarni, ertaklarni o’zida jamlagan Yomon tomoni: varaqlarining tez yirtilishi « Sink ve y n» usuli Axborotlarni qisqacha bayon qilish, murakkab fikrlarni, sezgilarni, tasavvurlarni bir necha so’zlar vositasida bayon qilish imkoniyati 43 muhim malakadir. Bu boy tushunchalar zahirasi asosidagi o’ylangan tahlilni talab qiladi. Sinkveyn bu she’r bo’lib, u biror voqyea munosabati bilan yoziladigan qisqa ifodalarda axborot va materiallarning sintezlanishni talab qiladi. Senkveyn so’zi fransuzcha so’z bo’lib, «besh» degan ma’noni beradi. Demak, sinkveyn 5 qatordan iborat she’rdir. Sinkveyn yozib chiqish qoidasi quyidagicha: A) birinchi qatorda bir so’z bilan mavzu yoziladi (odatda ot turkimidagi oid so’z bilan). B) ikkinchi qatorda mavzu ikki so’z bilan izohlanadi (sifat so’z turkimiga oid ikki so’z bilan). V) uchinchi qatorda ushbu mavzu bo’yicha xatti-harakatlar 3 so’z bilan tasnif etiladi (fe’l so’z turkimiga oid uch so’z bilan). G) to’rtinchi qatorda temaga aloqadorlikni ko’rsatuvchi 4 so’zdan iborat gap yoziladi (yoki ibora). D) beshinchi qator mavzu mohiyatini takrorlavchi bir so’zdan iborat mavzu mohiyatiga yaqin so’z (sinonim). Masalan: TOG’LA R Mag’rur, viqorli Turadi, ko’rinadi, jilmaydi Oq boshi ko’klarga yetar 44 Botirlar. Amaliyotda sinkveyn: - o’quvchilarning tushunchalar zahirasini baholash vositasi: - axboratni sintezlash quroli: - ijodiy ifodalilik vositasi sifatida juda foydalidir. Ma’lumki, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ham ta’lim tizimiga ilg’or pedagogik texnogiyalarni joriy qilish, ularni har tomonlama o’zlashtirish zarurligi ko’p karra takrorlanadi. Umuman olganda bu iboraning leksikologiyamizga kirib kelganiga ko’p fursat bo’lgani ham yo’q. Shu o’rinda pedagogik texnologiyaning mazmuni nima?. Tushunchaning pedagogik va umuman ta’lim jarayoniga qanday aloqasi bor?-savol tug’ilishi tabiiy hol. Bu savolga pedagogika fanlari nomzodi, dosent Ch.E.Mirzayev quyidagicha javob beradi: «Ta’limga texnologik yondashuv-ta’lim mazmunini har tomonlama tahlil qilish orqali ta’lim-tarbiya jarayonining umumiy (ta’limiy, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi) va xususiy(muayyan fanlarning mazmunini o’zlashtirish bilan bog’liq) maqsadlarini tahlil qilish, o’qituvchi va o’quvchi maqsadlari uchrashgan nuqtalarda (identiv o’quv maqsadi) ta’limning didaktik maqsadlarini 45 aniqlash yo’li bilan ta’limni kompleks loyihalash, ilmiy asoslangan loyihaga ko’ra ko’zlangan natijaga kafolatlangan erishishdir». Joylarda pedagoglar bilan o’tkazilgan muloqatlar shundan dalolat beradiki, ularning aksariyati zamonaviy pedagogik texnologiyalarni bir tomonlama anglaydilar, ko’pincha uni «yangi metodik jarayon» deb hisoblaydilar. To’g’ri, ta’lim texnologiyasida o’quv–tarbiya jarayonini metodik ta’minlashga katta imkoniyatlar bor. Pedagogik texnologiyalarni qo’llash orqali o’qituvchilarning metodik mahoratini oshirish masalasining bir tomoni xolos. Keng ma’noda esa o’quv–tarbiya jarayonining yaxlit tarzda, mazmunli amalga oshirish texnikasi, uning pirovard natijalari samaradorligini belgilovchi omil, o’qituvchi, kadrlarni mahoratga, samarali mehnat qilishga yetaklovchi yo’ldir. Pedagogik jarayonda muayyan mavzu, fan asoslaridan o’quvchilarga ko’nikma darajasida tez va qulay bilim berish ham ta’lim texnologiyasini muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Bunda o’qituvchi mahorati ham muhim rol o’ynaydi. 46 47 II BOB. Boshlang’ich sinf t a’lim jaray onida pedagogik t exnologiy a qo’llashning shak l v a met odlari 2.1. Gumanitar fanlarni o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiya elementlari Biz amaliyot davrida boshlang’ich sinf darslarini pedagogik texnologiya asosida o’tishga erishdik. Har bir darslarni kuzatib, taxlil qilib pedagogik texnologiyani an’anaviy darslardan, farqi juda katta ekanligiga ishonch hosil qildik. Pedagogik texnologiyaning afzalligi bunda o’quvchilar ishtiroki muhim o’rin tutadi va samarali kafolatlangan natijaga erishish mumkin. Biz tajribalar o’tkazib, pedagogik texnologiya asosida o’tilgan darslar qiziqarli va yaxshi o’tadi beb o’yladik. Amaliyot vaqtida qo’llangan zamonaviy pedagogik texnologya elementlari asosida tuzilgan darslardan dars ishlanmalari bo’yicha, namunalar keltirdik. 3-sinf ona t ili darslari bo’y icha zamonav iy pedagogik t exnologiy alar asosida t uzilgan bir soat lik dars ishlanmasi. 48 Mav zu: O’zak v a o’zak dosh so’zlar. I. Tashk iliy qism. A) salomlashish. B) davomatni aniqlash. S) o’quvchilarning darsga tayyorgarliklari. II . A sosiy masalalar . 1. O’tilgan “Urg’u” mavzusini takrorlash. 1. O’zak va o’zakdosh so’zlar haqida tushuncha. 2. O’zakdosh so’zlardan o’zak qismini aniqlashga doir mashqlar bajarish. Tay anch t ushuncha v a iboralar : o’zak, o’zakdosh so’zlar, so’z yasovchi qo’shimchalar, yasama so’zlar. I-asosiy masala bo’y icha o’qit uv chining maqsadi : so’zlarda uchraydigan urg’ularni to’g’ri aniqlay olish va qo’llashga oid tushuncha hamda ko’nikmalarini mustaxkamlash. I-asosiy masala bo’y icha o’quv chilar bajaradigan (IO’M) v azifalari: 1.1. So’z bo’g’inlarida uchraydigan urg’uga ta’rif beradilar. 1.2. Urg’u ko’pincha so’zning qaysi bo’g’iniga tushushni aniqlaydilar. I-asosiy masala bo’y icha o’quv mat erialining bay oni: 49 “ A ziz o’quv chilar! Bu o’t gan darsimizda qay si mav zuni o’t ganmiz?” - deb so’raydi o’qituvchi. O’quvchilar birgalikda “Urg’u” mavzusini o’tganmiz -deydilar. -O’qituvchi yaxshi qani kim menga aytadi, urg’u ko’proq so’zning qaysi bo’g’iniga tushadi? So’zning oxirgi bo’g’iniga tushadi deydi o’quvchilar. Yaxshi to’g’ri, juda to’g’ri endi kim menga aytadi, urg’u deb nimaga aytiladi? To’g’ri javob bergan o’quvchini baholayman. O’quvchilar biroz o’ylanishdi, keyin bitta o’quvchi turib urg’uni qoidasini to’g’ri aytdi o’qituvchi a’lo baho qo’ydi. Demak, urg’u qo’shimcha so’zning oxirgi bo’g’iniga tushar ekan. Qani bir-ikkita misol keltiraylikchi. Demak, gulchi, gulchilar, gulchilardan so’zlari. Birinchi so’zda-chi, ikkinchi so’zda-lar, uchinchi so’zda-dan bo’g’inlariga urg’u tushyapti. Nima uchun? Chunki shu bo’g’in boshqa bo’g’inlarga nisbatan qattiqroq aytilyapti. Urg’u so’zning boshqa bo’g’inlariga ham tushushi mumkinmi?, Ha deya javob berishadi. Demak, urg’u so’zning qaysi bo’g’inini boshqalariga nisbatan qattiqroq ohang bilan aytsak o’shanga tushar ekan, shundaymi? Ha. Hammalaring urg’u mavzusiga tushundilaringmi? Ha. 50 Unday bo’lsa yangi mavzuni boshlaymiz. 1-asosiy masala bo’yicha nazorat topshiriqlari.: 1.1.2. So’z bo’g’inlaridan birining boshqalariga nisbatan kuchliroq aytilishiga ......... deyiladi. Nuqtalar o’rniga quyida berilgan so’zlardan mosini qo’yib o’qing. A) Gap. V) Urg’u. S) Bo’g’in. 1.4.1. Urg’u ko’pincha so’zning qaysi bo’g’iniga tushadi? A) Boshiga V) Oxiriga S) O’rtasiga 1.4.2. Urg’u so’zning boshqa bo’g’inlariga ham tushishi mumkinmi? A) Ha. V) Yo’q. S) A va V 2-asosiy masala bo’yicha o’qituvchining maqsadi: o’zak, o’zakdosh so’zlar, so’z yasovchi qo’shimchalar haqida o’quvchilarda tushuncha hosil qilish va ularni bir-biridan farqlay olishga o’rgatish; gullarga, tabiat go’zalliklariga nisbatan estetik munosabatni shakllantirish. 2-asosiy masala bo’yicha o’quvchilar bajaradigan (IO’M) vazifalari: 51 2.1. O’zak va o’zakdosh so’zlarning ta’rifini aytib beradilar. 2.2. O’zak va o’zakdosh so’zlarni ajratib beradilar. 2.3. So’z yasovchi qo’shimchalarga aniqlik kiritadilar. 2.4. Yasama so’zlarni farqlaydilar. 2-asosiy masalaning bay oni. Yozuv taxtasiga sana hamda yangi “O’zak va o’zakdosh so’zlar” mavzusi yoziladi. O’qituvchi yangi mavzuni quyidagi tablisa asosida suhbat yo’li bilan tushuntirishdan boshlaydi. Suhbat taxminan quyidagicha boshlanishi mumkin: hammamiz yozuv taxtasiga o’rnatilgan tablisaga qaraymiz. Unda gul va ish so’zlaridan yasalgan so’zlar yig’indisini ko’rib turibmiz. Shundaymi? (ha). Bu yerda gulzor so’zi ham bor ekan. Gulzor nimaligini hammamiz bilamizmi? (Ha) Gulzor qanaqa joy ekan? (gulzor gullar ko’p ekilgan joylar) gulzorlarni ko’rganda kishilarning baxridili ochilib ketadi. Shuning uchun ham ko’chalarimizga gul ko’chatlarini ekib qo’yamiz, ularni parvarish qilamiz. Bundan maqsad nima? Ko’chalarimizni chiroyli qilish, xovlilar va yo’llarning ozodaligini saqlash. Shundaymi (Ha). Endi yozuv taxtasiga qaraymiz. Gul va ish so’zidan yasalgan so’zlarni alohida-alohida bo’g’inlarga ajratsak bo’ladimi? (Ha). Gul va ish so’zining o’zinichi, ma’noli bo’laklarga ajratsak bo’ladimi? (Yo’q). Nega? 52 - Chunki ular bir bo’g’indan iborat. - To’g’ri, demak, gul va ish so’zlarining umumiy qismi bo’lib, boshqa bo’laklarga bo’linmas ekan shundaymi? - Ha. - Endi biz tarifni keltirib chiqaramiz. Demak, so’zning tub ma’nosini bildirib, ma’noli bo’laklarga bo’linmaydigan qismi o’zak deyiladi. O’zakni mana bunday belgilash lozimligi o’qituvchi tomonidan uqtiriladi va yozuv taxtasiga chizib ko’rsatiladi.: so’ngra darslikda berilgan gulzor, bog’bon, chizg’ich, guldon, bog’dor, chiziq, guldor, bog’bonlik, gulla, chiziqcha, bog’cha, gulsiz, chiziqli, gulchi, so’zlarining qaysilarini gul o’zagidan qaysilari bog’ o’zagidan, qaysilari chiz o’zagidan yasalganini og’zaki aniqlatiladi, o’qituvchi tomonidan. Bir o’quvchiga gulzor, guldon, guldor, gulla, gulsiz, gulchi so’zlarini, ikkinchi o’quvchiga bog’bon, bog’dor, bog’bonlik, bog’cha so’zlarini, uchinchi o’quvchiga esa chizg’ich, chiziq, chiziqcha, chiziqli so’zlarini ajratib o’qish hamda bu so’zlarning o’zagini aniqlash topshiriladi. Ular topshiriqni bajarishganidan so’ng “Bir o’zakdan hosil bo’lgan, ya’ni o’zaklari bir xil bo’lgan so’zlar o’zakdosh so’zlar deyiladi” degan qoida tushuntiriladi. Shu o’rinda o’quvchilarni so’z yasovchi qo’shimchalarning ta’rifi bilan tanishtiriladi. “O’zakka qo’shilib, yangi ma’noli so’z hosil 53 qilinadigan qo’shimchalar so’z yasovchi qo’shimchalar deyiladi”. So’z yasovchi qo’shimchalarni mana bunday qilib belgilaymiz deb ko’rsatiladi. Masalan, deb traktorchi, ishla, mevali, tuzsiz, gulzor, o’zbekiston kabi so’zlar bilan tushuntiriladi. Keyin bitta so’zga turldi so’z yasovchi qo’shimchalar qo’shish bilan o’zakdosh so’zlar hosil qilinishi aytib o’tiladi va bir nechta misollar yordamida amalda ko’rsatiladi.-chi,- la,-li,siz,-gan,-zor, -iston,-kor, dor, bon kabi qo’shimchalar so’z yasovchi qo’shimchalar bo’lib hisoblanishi, bunday qo’shimchalar yordamida yasalgan so’zlar yasama so’zlar deyilishi o’qituvchi tomonidan bayon qilinadi. 2-asosiy masala bo’y icha nazorat t opshiriqlari. 2.1.1. So’zlarning qanday qismiga o’zak deyiladi? A) So’zlarning tub qismiga V) Ma’noli bo’laklariga bo’linmaydigan qismiga. S) So’zning tub ma’nosini bildirib, ma’noli bo’laklarga bo’linmaydigan qismiga. 2.1.2. Bir o’zakdan hosil bo’lgan so’zlar ........... so’zlar deyiladi. Nuqtalar o’rniga quyida berilgan so’zlardan mosini qo’ying? A) o’zakdosh. V) o’zak. S) Yasama. 54 2.1.3. O’zak qanday belgi bilan ifodalanadi? A) V) S) 2.2.1. O’zak va bir xil o’zakdosh so’zlarga misollar to’g’ri keltirilgan qatorni aniqlang? A) ish, ishla, suvsiz, gulla, ishchi, ishsiz, ishchan, ishli. V) gul, gulla, gulzor, guldon, guldor, guliston, gulchi, gulli. S) A va V javoblar to’g’ri. 2.3.1. O’zakka qo’shilib, yangi ma’noli so’z hosil qaladigan qo’shimchalar: A) so’z yasovchi V) o’zakdosh S) to’g’ri javob berilmagan. 2.3.2. So’z yasovchi qo’shimchalar keltirilgan qatorni aniqlang? A) –la, -siz,-zor,-chi,-kor; V) –illa,-ib,-chi,-zor; S) –b,-kor,-dor,-iston,-chi. 2.4.1. Yasama so’zlarni ajrating? A) Bog’da, gulzor, chirsilla; 55 V) yonma, ochil, paxtakor; S) ishchi, bog’bon, guliston. 3-asosiy masala bo’y icha o’qit uv chining maqsadi: o’zakdosh so’zlardan o’zak qismini aniqlay olish ko’nikmalarini shaklantirish, o’zgalar mehnatini hurmat qilishga odatlantirish. 3-asosiy masala bo’y icha o’quv chilar bajaradigan (IO’M) v azifalari; 2.1. O’zakdosh so’zlarning o’zak qismini aniqlaydilar. 2.2. 76-mashqda berilgan o’zakdosh so’zlarni topib, yonma-yon yozadilar. 2.3. 76-mashqdagi ajratib ko’rsatilgan so’zlar ishtirokida gaplar tuzadilar. 2.4. 78-mashqda berilgan ot va sifatlarga o’zakdosh fe’llar tanlab, yozib, o’zakni belgilaydilar. 3-asosiy masalaning bay oni: Mavzuning nazariy qismi tugagandan so’ng, amaliy qismiga, ya’ni mashqlar bajarishga o’tiladi. O’quvchilar diqqati kitobdagi 75- mashqqa qaratiladi. Mashqning sharti o’qib tushuntirib beriladi. Unga ko’ra o’quvchilar o’zakdosh so’zlarning o’zak qismini aniqlab,namunadagidek belgilaydilar. Namuna: ishla, ishsiz, ishli, ishchi, ishchan. 56 Sutli, sutchi, sutsiz; kuchli, kuchsiz; yo’lda, yo’lchi, yo’lli, yo’lsiz, yo’ldosh; bog’bon, bog’li, bog’siz. Keyin darslikdagi 76-mashqni o’qib o’zakdosh so’zlarni topib, yonma-yon yozib chiqadilar. Hazillashmoq, hazilkash; qadrli, qadrlamoq, qadrdon, qadrsiz, beqadr; o’ychan, o’ylamoq; yaralamoq, yarador, yarali, yarasiz; g’allakor, g’allasiz: o’tloq, sero’t, o’tli, o’tlamoq. Birinchi shartni bajaribbo’lganlaridan so’ng, ikkinchi shartga o’tadilar. Keyingi shartida belgilab qo’yilganidek ajratib ko’rsatilgan so’zlar ishtirokida bittadan gap tuzadilar.Mashqda g’allakor, sero’t, o’tlamoq so’zlari ajratib ko’rsatilgan. O’quvchilar taxminan quyidagicha gaplar tuzishsa kerak: 1. Hozirgi g’allakorlarning ishlari ayni qizigan palla. 2. Qishloq ekinzorining aksariyat qismini sero’t maydonlar tashkil qiladi. 3. Ayrim-ayrim joylarda echki-uloqlarning o’tlab yurgani ko’zga tashlanadi. Keyin 77-mashqni o’qib, og’zaki bajaradilar, ya’ni o’zakdosh so’zlarni aniqlaydilar va o’zak bilan qo’shimchalarni ajratib aytib berishadi: Kitobni, kitob, kitobsiz, kitobdan, kitobxon. 57 Mashg’ulot so’ngida 78-mashqni yozma bajaradilar. Ot va sifatlarga o’zakdan fe’llar tanlab, birinchi qatordagidek qilib yozibo’zakni belgilaydilar. Ov-ovla Tuz-tuzla Ish-ishla Iz-izla Oq-oqla Qora-qorala Sara-sarala Toza-tozala Yo’l-yo’lla O’t-o’tla So’z-so’zla Qish-qishla. 3-asosiy masala bo’y icha nazorat t opshiriqlari: 3.1.2. Bir o’zakdosh so’zlarning o’zak qismini to’g’ri belgilangan qatorni aniqlang? A) o’tla, o’tchi, o’tzor; V) bahavo, baquvvat, bahuzur; S) o’tli, suvli, sutli. 58 3.2.1. O’zakdosh so’zlarni ajrating? A) o’tla, o’tda, suvda; V) yo’ldosh, yo’lchi, yo’lsiz; S) bog’bon, suvdon, bog’la. 3.3.2. O’zakdosh fe’llar to’g’ri keltirilgan qatorni ajratib ko’rsating? A) ovla, oqla, gulla; V) ovchi, oli, gulzor; S) ovla, oqish, guldor. 4-asosiy masala bo’y icha o’qit uv chining maqsadi: o’tilgan yangi mavzuni qanday o’zlashtirganliklarini bilish va uy ishi asosida bilimlarini baholash. 4-asosiy masla bo’y icha o’quv chilar bajaradigan (IO’M) v azifalari : 4.2. –la qo’shimchasini qo’shib o’zakdosh fe’llar yasaydilar. 4.4. O’zakdosh fe’llarning o’zak qismini belgilaydilar. 4.5. Kuyla, ishla, o’zakdoshso’zlarini qatnashtirib gap tuzadilar. Uy ishi materiali bayoni. 80-mashq. Quyidagi otlarga-la qo’shimchasini qo’shib, o’zakdosh fe’llar hosil qiing, o’zakni belgilang. Namuna: Bosh-boshla. Kuy-, bog’,-don,-qattiq,-zang,-ish,-yo’q. 59 O’zakdosh so’zlardan qatnashtirib, ikkita gap tuzing. 4-asosiy masala bo’y icha nazorat t opshiriqlari: 4.1.1. O’zakdosh fe’llar to’g’ri yasalganmi? Ishla, so’zla, yo’qla. A) yo’q. V) ha S) ikkalasi ham to’g’ri. 4.2.1. O’zakdosh fe’llardagi o’zak to’g’ri ajratilgan qatorni belgilang? A) o’tla, o’tli, sero’t; V) sersuv, sero’t, seriltifot; S) beg’am, bedor, befahm. 2-sinf mehnat darsidan 1-soat lik dars ishlanmasi. Mav zu: Kabut ar y asash. Ajratilgan vaqt: 1 soat Mashg’ulot turi: Yangi mavzuni bayon qilish. I -t ashk iliy qism . a)salomlashish. b) davomatni aniqlash. v) o’quvchilarning daosga tayyorgarligini tekshirish. 60 II -asosiy masalalar. 1. O’tilgan «Oqqush yasash» mavzusini takrorlash. 2. Kabutar yasash texnologiyasi haqida tushuncha berish. 3. Uyga vazifa. Tay anch t ushuncha v a iboralar : qanot, pat, xonaki qushlar, yovvoyi qushlar. 1-asosiy masala bo’y icha o’qit uv chining maqsadi. O’tilgan «Oqqush yasash» mavzusini takrorlash, hamda mavzu bo’yicha bilim, ko’nikma, malakalarini shakllantirish. 1-asosiy masala bo’y icha ident iv o’quv maqsadlar . 1.1. Qular haqida gapirib beradilar. 1.2. Qushlarning turlarini ajratadilar. 1.3. «Oqqush yasash» texnologyasini ko’rsatadi. 1-asosiy masala bo’y icha o’qit uv chining bay oni : -Qani bolalar o’tgan darsda qanday mavzuni o’tgan edik? (Bolalar javob beradi). -O’tgan darsda biz «Oqqush yasash» mavzusini o’tgan edik. O’qituvchi. -Qani qushlar haqida nimalar bilasiz? O’quvchilar: 61 -Qushlar isisqsevar va sovuqsevar bo’ladi. Issiqsevar qushlardan qaldirg’och, laylak va boshqalar bahorda uchib kelishadi. Sovuqsevar qushlardan qarg’a, maynalar kuzda uchib kelishadi. O’qituvchi: -Hama «Oqqush» yasab keldimi? O’quvchilar: -Ha yasab keldik-deb javob beradilar. 1-asosiy masala bo’y icha nazorat t opshiriqlari. 1.1.1. Qaldirg’och qachon uchib keladi? A) qishda B) bahorda V) yozda 1.1.2. Oqqush qayerlarda uchraydi? A) ko’llarda B) ariqlarda V) daryolarda 2-asosiy masala bo’y icha o’qit uv chining maqsadi: Kabutar yasashni tushuntirish va ularning bilim, ko’nikma, malakalarini shakllantirish. 2-asosiy masala bo’y icha it ent iv o’quv maqsadlar: 62 2.1. Kabutar haqida ma’lumot beradilar. 2.2. Kabutar turlarini aytadilar. 2.3. Kabutar yasash texnologiyasini o’rganadilar. 2-asosiy masala bo’y icha o’qit uv chining bay oni: O’qituvchi: «Qani bolalar kimning uyida xonaki kabutar bor?» O’quvchilar «Biz boqamiz» deyishadi. O’qituvchi «Kabutarga nimalar berib boqiladi?» O’quvchilar «Don, dun». O’qituvchi «Kabutarning qanday ranglarini bilasizlar?». O’quvchilar «Oq kabutar, ko’k kabutar, jigarrang kabutar». O’qituvchi «Hozir biz sizlar bilan kabutar yasashni o’rganamiz, hamma oq qog’oz olsin, sizlarga kabutarni qanday yasashni o’rgataman». 2-asosiy masala bo’y icha nazorat t opshiriqlari: 2.1.1. Kabutarlar qayerda yashaydi? A) daraxtda B) tomda 2.1.2. Xat tashuvchi kabutar ham bo’ladimi? A) Ha B) Yo’q V) Bilmadim. 3-asosiy masala bo’y icha o’qit uv chining maqsadi. 3.1. Kabutarlar haqida o’qib keladilar. 63 3.2. Kabutarlar xillarini ajratadilar. 3.3. Kabutar yasab keladilar. 3-asosiy masala bo’y icha o’qit uv chining bay oni: «Bolalar sizlar uyda kabutar haqida o’qib, ko’plab ma’lumotlar to’plab kelinglar. Kabutar qanday vazifalarni bajarishini bilib olinglar?Uyingizda rangli qog’ozdan chiroyli kabutar yasab kelinglar. Shu bilan darsimiz tugadi. Keyingi darsgacha xayr». 3-asosiy masala bo’y icha nazorat t opshiriqlari. 3.1.1. Kabutarlarga obzor berish mumkinmi? A) Yo’q B) Bilmadim 3.1.2. Yovvoyi kabutarlar ham bo’ladimi? A) Ha B) Yo’q. 64 2.2. 4-sinf odobnoma fanidan pedagogik texnologiya qo ’ llanilgan dars ishlanmasi Mavzu: Yaxshilik – yuksak fazilat. Darsning maqsadi: Ta’limiy maqsad : O’quvchilarni yaxshilik haqidagi tushunchalarini shakllantirish, ular ongida yaxshilik yuksak fazilat ekanligini tushuntirish. Tarbiyaviy maqsad : O’quvchilarda yaxshilik xususiyatlarini o’zaro bir – biriga mehr ko’rsatish, yordam, g’amxo’rlik va shirinso’zlik fazilatlarini shakllantirish. Rivojlantiruvchi maqsad : O’quvchilarning insoniy fazilatlar va xislatlar to’g’risidagi bilimlarini boy etish. Dars jihozi: Dars tarqatma materiallar, ko’rgazmali qurol. Dars turi: noan’anaviy. Dars uslubi: savol – javob, baxs munozara. Darsning borishi: Tashkiliy qism: O’quvchilar bilan salomlashish, davomatni aniqlash, o’quvchilarni darsga tayyorlash. Darsda rolli o’yindan foydalaniladi. O’yinning nomi “Yaxshiliklar o’lkasiga sayohat” deb nomlanadi: O’quvchilarning bilimlarini chuqurlashtirish, idrok va zehnini shakllantirish, ijodiy imkoniyatlarini oshirib, tafakkurini rivojlantirish. O’yin musobaqa tarzida uyushtiriladi va ular: 3 guruh 1. Zukkolar 2. Bilimdonlar 65 3. Topqirlar ga bo’linadi. “Yaxshiliklar o’lkasiga sayohat” da quyidagi ko’chalar mavjud: O’tilgan mavzuni mustahkamlash: “Yaxshiliklar o’lkasiga sayohat”dan “Zukkolar” ko’chasiga kiriladi bu ko’chada o’tilgan mavzuni mustahkamlash qisqa savol javob bo’ladi. Bunda “Zakovatli zukko” metodidan foydalaniladi. Bu birinchi shartga 10 ball beriladi. 1 – shart bo’yicha “Zukkolar”ga qisqa savol javob. 1. Eng keng dargoh? Ona quchog’i 2. Andisha insondagi qaysi xususiyatga kiradi? Fazilat 66YAXSHILIK O’LKASIGA SAYOHATTopqirlar Zukkolar Tafakkur Bilag’onlar D onolar 3. I.A.Karimovning “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” kitobida “Eng buyuk jasorat” – qanday jasorat deb ta’kidlaydi? Ma’naviy jasorat 4. “Kulcha non” matnida nima tasvirlangan? Ona mehri 10 ball 1 – shart bo’yicha “Bilimdonlar”ga qisqa savol javob 1. Ona orzusi nima? Farzand kaoli 2. Ota jasorati qaysi asarda ko’rsatilgan? P.Qodirovning “Yulduzli tunlar” asarida 3. Qachon o’zbek tiliga davlat tili maqomi berildi? 1989 yil, 21 oktyabr 4. Xushmuomalalik nima? (Mardlik, botirlik) yaxshi muomila 10 ball 1 – shart bo’yicha “Topqirlar”ga qisqa savol javob 1. Istiqlol deganda nimani tushunasiz? Ozodlik, mustaqillik 2. Jasorat nima? Mardlik, botirlik, dovyuraklik 3. Xalqiga, yurtiga, vataniga sodiq inson? Vatanparvar 4. Oilaga qut bergan Bolaga oq sut bergan 67 Baxt bersa ham but bergan Pokizalik g’oyasi O’zbegimning onasi Ushbu misralar kimning qalamiga mansub? Dilbar Haydarova 10 ball 2 – shart “Tafakkur” ko’chasiga kiriladi. Bu ko’chada yangi mavzu bayoni: Yaxshilik eng yuksak fazilat. Yaxshilik eng avvalo insonlarning biri – biriga mehr ko’rsatishi, o’zaro yordam, g’amxo’rlik va shirinso’zligida namoyon bo’ladi. Hadisi sharifda: “Yaxshilikning evazi yaxshilik bo’lishi kerak”, deb bejiz aytilmagan. Yaxshilikni qalbi bilan his etadigan inson shirinso’z, xushfe’l, insofli, saxiy, muloyim, bilimdon, tiliga e’tiborli, yuksak odobli bo’ladi. Xalqimiz o’rtasida “beminnat yaxshilik qilish”, “beg’araz yordam ko’rsatish” degan iboralar bor. Bu birovga yaxshilik qilganda, uning ko’ngliga botmaydigan, dilini o’ksitmaydigan etib amalga oshirish lozimligini bildiradi. Chunki inson qalbi nozik. U arzimas narsadan ham xafa bo’lib qolishi, o’zini kamsitilgandek xis qilishi mumkin. Shuning uchun xalqimiz yaxshilik qilar ekan, “shunday kunda qarashmasak, qachon qarashamiz”, “xudo yo’liga qilingan yaxshilik deb qabul yetgaysiz”, “yaxshilik – xudoning farzi”, “sizni o’zimga yaqin olganimdan shu ishni qilayapman” degan so’zlar bilan niyatini ochiq va samimiy bayon qilsa, o’rtada xijolatchilik bo’lmaydi. Atoqli marifatparvar Abdulla Avloniyning “Yaxshilik yerda qolmas” ertagida bunday voqyea hikoya qilinadi. “Bir ari suv ustidan uchib borur edi. Birdan suvga 68 yiqilib ketdi. Qanotlari ho’l bo’lib, ucharga kuchi yetmadi. Buni bir kabutar ko’rib, ariga rahmi kelub, darhol bir chupni tishlab, suvga tashladi. Bechora ari bu cho’pni kema qilib, suv balosidan qutildi. Oradan ko’p o’tmadi. Bir bola tuzoq qo’yib, kabutarni tutmoqchi bo’ldi. Ari buni ko’rgan zamon kelib bolaning qulog’ini chaqdi. Bola qulog’ining og’rig’idan tuzoqni tashlab, qulog’ini ushladi. Kabutar shu vaqt uchib ketib tuzoqqa tushishdan qutildi. Hissa: Yaxshilikka doimo yaxshilik qaytar.” Xalqimiz orasida o’z muomalasi bilan odamlarga namuna bo’ladigan insonlar juda ko’p. Afsuski, hayotda shirin so’z odamlar bilan birga badfe’l, qo’pol, dilozor kimsalar ham uchraydi. Ular o’z dilozorliklari, nodon, bema’ni so’zlari bilan inson degan yuksak nomla dog’ tushiradi. Ahmad Yugnakiy shunday degan edilar: “Tili bo’sh, zahar kishining aqli yetuk bo’ladimi? Til va so’z ko’p kishilarning boshini yeydi. So’zni uqib so’zla, shoshilib gapirma, (keraksiz, yaramas) so’zingni yashir, yaramas gaping tufayli keyin boshingni yashirib yurma...” Demak, yomon so’zdan faqat yomonliklar keladi. Bir dono kishi o’g’liga bunday nasihat qilgan ekan: -O’g’lim, haddan ortiq hazildan saqlan, qadr – qimmating ketadi, huda – behudaga qichqirib kula berma, savlating, ulug’vorligingni yo’qotasan. O’zingdan kattalar bilan hazillashma, ularni g’azabga keltirasan, kichiklar bilan hazillashsang, ular seni mensimay qo’yadi. Siz “Senimi shoshmay tur!” multifilmini sevib tomosha qilsangiz kerak. Undagi bo’ri quyonga yomonlik qilmoqchi bo’lgani uchun doim uo’zi yomon 69 ahvolga tushib qoladi. Shuning uchun bu hayotda faqat yaxshilikni o’ylab, savob ishlar qilib yashash kerak. Yangi mavzu o’quvchilar bilan tahlil qilinadi va o’quvchilarga tarqatma materiallar tarqatiladi. Har bir kamandaga 1 tadan kartoshka tarqatiladi. Bunda “Beshinchisi ortiqcha” metodidan foydalaniladi. O’quvchilarning mantiqiy tafakkur yuritish ko’nikmalariga ega bo’lishlariga ushbu metod alohida ahamiyatga ega. Bunda 5 ta so’z beriladi. Bu so’zlar orasida ma’nosi boshqa so’zlarni toping. Zukkolarga : Yaxshilik, sabrlik, insoflik, batfe’l, muloyim. Bilimdonlarga : Yovuz, odobli, aqlli, sabrli, xushmuoamala. Topqirlarga : Saxiy, qo’pol, insofli, sabrli, odobli. Bu shartni bajarish davomida, yangi mavzu bayoni tushuntiriladi. Har bir guruhga 10 balldan beriladi. 3 – shart. Bilag’onlar ko’chasiga kiradi. Bu ko’chada krasvord yechiladi. 1 A L L A 2 Y U G N A K I Y 3 Z A R D U SH T 4 K A B U T A R 5 Q O P I B 6 A V L O N I Y 1. Eng shirin qo’shiq? 2. “Til va so’z ko’p kishining boshini yeydi” Ushbu so’zlar kimga tegishli? 3. Avesto kim tomonidan yaratilgan? 4. Arini suvdan kim qutqaradi? 5. Yaxshi topib gapirar, Yomon .................. gapirar. 70 6. “Yaxshilik yerda qolmas” ertagi kimning qalamiga mansub? 4 – shart Donolar ko’chasiga kiriladi. Bu ko’chada “Maqolni davom ettiring” sharti bajariladi. Zukkolarga : 1) Yaxshi otga bir qamchi, ......................................... 2) Yaxshi topib gapirar, ......................................... 3) Yaxshi yo’ldosh yo’lga boshlar .................................................... 4) Yaxshi o’g’il uy tuzar, ........................................ 5) Yaxshidan bog’ qolar, ......................................... 6) Yaxshi so’z qand yedirar, .............................................. Bilimdonlarga : 1) Yaxshi epi bilan, ..................................... 2) Yaxshi do’sting kuldirar, ........................................ 3) Yaxshi gapga ilon inidan chiqar, .............................................. 4) Yaxshi bilan yursang yetarsan murodga, ............................................... 5) Yaxshilik qilsang yashir, 71 ............................................... 6) Yaxshidan nazar ......................................... Topqirlarga : 1) Yaxshi o’g’il el obro’si, ....................................... 2) Yaxshi el g’amida bo’lar, .......................................... 3) Yaxshi gap oshga boshlar, ........................................... 4) Yaxshi payqab gapirar, ............................................... 5) Yaxshi kiysang el ko’rar, ........................................... 6) Yaxshi yeydi oshini, ........................................ Har bir guruhga 10 balldan 5 – shart. Zukkolar ko’chasiga kiriladi. Bu ko’chada so’zdan so’z yasaladi. Odobnoma Odob, noma, ona, boda, obod, odam, dono, dona, nom, omon, bodom kabi so’zlar yasaladi. Har bir guruhga 10 balldan (do’stlik g’alaba qozonadi) 72 Dars yakuni: uyga vazifa beriladi, o’quvchilar rag’batlantiriladi, baholanadi va uyga vazifa tushuntiriladi. 73 X ulosa Zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida ta’lim tizimini mustahkamlash borasida muayyan tajribalar to’plangan bo’lsa-da, bu borada ijtimoiy yechimga ega bo’lgan kamchilik va muammolar mavjudligi aniqlandi. Zamonaviy ta’limni tashkil etishda nafaqat zamonaviy pedagogik texnologiyalar, axborot texnologiyalari, adabiyotlar, ommaviy axborot vositalari xizmatlari, teatr, kino va h.k.lardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Biz boshlang’ich ta’lim jarayoniga zamonaviy pedagogik texnologiya elementlarini qo’llash muammosini nazariy va metodik jihatdan tahlil etib, tajriba-sinov ishlari natijasi asosida quyidagi xulosalarga keldik: 1 . Zamonaviy pedagogik texnologiyalar o’z mazmun va mohiyatiga ko’ra qanday qilib, qaysi usullar bilan kafolatlangan natijaga erishish mumkin degan savolga javob beradi. 2. Zamonaviy pedagogik texnologiya ma’lum bir tizim sifatida o’z asosiy tarkibiy qismlariga ega bo’lib, ular o’rtasida uzviy bog’liqlik mavjud: o’quvchi va o’qituvchi, o’quvchining motivasiyasi, o’qitishning zamonaviy qoidalari, vosita va usullari mazmuni, to’laqonli darajada bo’ladi. 74 3. O’qituvchi Zamonaviy pedagogik texnologiya asosida har qanday dars uchun reja ishlanma tuzayotganda o’quvchilarning yoshi, individual psixologik xususiyatlarini hisobga olish, o’quv predmutining xususiyatlaridan kelib chiqishi zarur. 4. Zamonaviy pedagogik texnologiyaning boshlang’ich sinf darslarida qo’llanilishi o’quvchilarning ijobiy qobiliyatini yanada rivojlantirishga imkon yaratadi. Buning uchun o’qituvchi o’quvchilarning aqliy qobiliyatlarini hisobga olgan holda reproduktiv va produktiv xarakterdagi nazorat topshiriqlarini ishlab chiqadi. 5. Ta’limga yangicha yondashuv pedagogik hamkorlikni, o’quvchilarni darsda faol ishtirok etishlarini, o’qituvchi ularning pozitsiyasidan turib fikr qilishini, ularning ijobiy qobiliyatlarini ro’yobga chiqirish uchun shart-sharoit yaratishni talab etadi. 75 Foy dalanilgan adabiy ot lar ro’y xat i 1. Mirziyoyev Sh. Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 592 b. 2. Mirxayitova S. Modulli texnologiya. Boshlang’ich ta’lim. –2004., 1- son, 16-19 betlar. 3. Tolipov U. Pedagogik texnologiyaning asosiy tamoyillari. Xalq ta’limi. –2001., 5-son, 104-111 betlar. 4. Yo’ldoshev J.G’., Usmonov S.A. Pedagogik texnologiya asoslari. T., «O’qituvchi», 2004. 5. Mavlonova R. va boshqalar. Pedagogika. T., 2001.g’ 6. Azizxo’jayeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat.- T.: 2003. 7. Abduraimova M. Ona tili ta’limida zamonaviy pedagogik texnologiyalar.- T.: 2001. 8. Zayniddinova M. O’quvchilarning mustaqil fikr faoliyatini rivojlantirish omillari G’G’ «Xalq ta’limi» jurnali. 2004.№1. 9. Yo’ldoshev N. Mantiqiy fikrlashga o’rgatishG’G’«Mehnat ta’limi mehnat o’qituvchisi» jurnali. 2004.№1. 76 10. Mavlonova R. va boshqalar. Pedagogika. -T.: Mehnat o’qituvchisi. 2001. 11. Tolipova J. O’quvchidarslarida mustaqil fikrlash faoliyatlarini rivojlantirish omillariG’G’«Xalq ta’limi» jurnali.2004. №2. Int ernet mat eriallari 1. WWW . amazon . com 2. WWW. iet. mesi. ru 3. WWW. dvgu. ru.| umu| didjezt |newknov| yar 99| 4. WWW. adpima. com 5. WWW. iet. mesi.ru 6. WWW. sciontologu.org. ru 77

Boshlang’ich ta’limda qo’llaniladigan pedagogik texnologiyalar va ularning qo’llanishdagi o’ziga xosligi 

 

M U N D A R I J A

 

 KIRISh……………………………………………………………...         3
 I BOBBoshlang’ich sinflarda qo’llaniladigan pedagogik     texnologiyalarning nazariy asoslari…………………

 

 

5

 1.1.Boshlang’ich sinflarda pedagogik texnologiya         elementlarini qo’llashning afzalliklari

 

5

 1.2.Zamonaviy pedagogik texnologiyaning tarkibiy qismlari va o’ziga xos xususiyatlari

 

14

 II BOBBoshlang’ich sinf ta’lim jarayonida pedagogik texnologiyani qo’llashning shakl va metodlari

 

 

31

 2.1.Gumanitar fanlarni o’qitishda zamonaviy pedagogik        texnologiya elementlari

 

31

 2.2.4-sinf odobnoma fanidan pedagogik texnologiya qo’llanilgan dars ishlanmasi42
  Umumiy xulosa.………………………………..………49
  Foydalanilgan adabiyotlar……………………………..50

 

 

 

 

 

 

 


 

Kirish

  Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi kunda yosh avlodga ta’lim-tarbiya berish, kasbga o’rgatish, ularning aqliy va ma’naviy kamol toptirishdan iboratdir. «Ta’lim to’g’risida» gi qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» talablaridan kelib chiqqan holda ta’limning mazmuni va vositalarini yangidan ishlab chiqishni hayotning o’zi talab qilmoqda. Bu omil ta’lim jarayonini tarkibiy qismlarini yangicha tartibda namoyon bo’lishini talab etadi. Ana shu tashkiliy-pedagogik jarayonda ta’lim qonuniyatlari va tamoyillariga mos holda yangi tamoyillarga amal qilish, ta’lim metodlarining paydo bo’lishi, ta’lim vositalarining  takomillashuvi, ayniqsa ta’limni tashkil etishda o’qituvchi mahoratining noan’anaviy shakllari keng ko’lamda joriy etilishi kuzatilmoqda.

    Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev o’z nutqlarida ilm-ma’rifat borasida quyidagi fikrlarni bildirganlar: “O’zbekistonda mustaqil va kuchli davlat qurishdan asosiy maqsad inson, uning huquq va erkinliklari oliy qadriyat hisoblanadigan va hurmat qilinadigan adolatli jamiyat barpo etishdir. Ayni vaqtda musulmon olami va jahon hamjamiyatidagi munosib o’rnimizni yanada mustahkamlashdir.

Bu, avvalambor, ta’lim va ma’rifat tizimini takomillashtirish, mamlakatimiz kelajagi bo’lgan yoshlarni zamonaviy bilim olishga yo’naltirish, barkamol shaxsni tarbiyalash bilan bog’liq ekanini biz yaxshi anglaymiz”[1]

BMIning maqsadi: zamonaviy pedagogik texnologiya asosida boshlang’ich ta’lim samaradorligini oshirishning o’ziga xos samarali yo’llari usul va shakllarini ishlab chiqish va amaliyotga tadbiq etish;

BMIning obyekti: Boshlang’ich ta’lim maktablarida pedagogik texnologiya asosida o’qitish;

BMIning predmeti;  pedagogik texnologiya asosida zamonaviy o’qitishning mazmuni, shakl va metodlari;

BMIning vazifalari: -boshlang’ich ta’lim samaradorligini oshirishda o’qitish jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiya usullarini o’rni va ahamiyatini tushuntirish;

-boshlang’ich ta’lim samaradorligini oshirishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish borasidagi tajribalarni o’rganish;

-boshlang’ich ta’lim samaradorligini oshirishning samarali usullari va shakllarini aniqlash;

BMIning amaliy ahamiyati. Tadqiqot jaryonida  ishlab chiqilgan materiallaridan pedagogika kollejlari va boshlang’ich ta’lim maktabi keng foydalanish mumkin. Ta’lim muassasalarida zamonaviy pedagogik texnologiyalar  asosida ta’lim jarayonini tashkil etishda keng qo’llaniladi.

Himoyaga olib chiqiladigan holatlar:

Zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida zamonaviy o’qitishni tashkil etish orqali talaba-yoshlarda ijodkorlik mustaqil fikrlash, iqtidor, aqliy salohiyat motivlari kasbiy qiziqish mahorat va faoliyatni shakllantirishga ta’sir ko’rsatish vositasi ekanligi;

- Zamonaviy o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanishning ilmiy-nazari metodik tizimi;

- Zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida zamonaviy ta’limni tashkil etishga imkon beruvchi tashkiliy pedagogik shart-sharoitlarni yaratish lozimligi;

- Zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida o’qitish jarayonini faollashtirish shakllari.

Bitiruv malakaviy ishining tuzulishi: Mazkur bitiruv ishi kirish qismi, 2 ta bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.

 

 


 

I.BOB BOSHLANG’ICH SINFLARDA QO’LLANILADIGAN PEDAGOGIK    TEXNOLOGIYALARNING NAZARIY ASOSLARI

  1. Boshlang’ich sinflarda pedagogik texnologiya

elementlarini qo’llashning afzalliklari


 

[1] Mirziyoyev Sh. Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 592 b. (31-bet).

Sotib olish