Boshlangich sinf o’quvchilarining yozma nutqini o’stirishda diktant va boshqa yozishmalarning ahamiyati - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	96.3KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	15 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

66 Sotish

Boshlangich sinf o’quvchilarining yozma nutqini o’stirishda diktant va boshqa yozishmalarning ahamiyati

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
1

Mavzu: Boshlangich sinf o’quvchilarining yozma nutqini o’stirishda diktant va
boshqa yozishmalarning ahamiyati .
Mundarija
Kirish ................................................................................................................................................... 2
I BOB. Boshlangich sinf o’quvchilarining yozma nutqini o’stirishda diktant va boshqa yozma
ishlarning o’rni va ahamiyati ........................................................................................................................... 5
1.1.Yozma nazorat turlari va o‘quvchilarning yozma savodxonligini oshirish ...................................... 5
1.2.O‘quvchilarning yozma nutqini o‘stirishda yozma ishlarning ahamiyati ...................................... 15
II BOB. O‘quvchilarining yozma nutqdagi xatolari va kamchiliklari va ularni bartaraf etish
texnologiyasi ................................................................................................................................................. 24
2.1. O‘quvchilarining yozma nutqdagi xatolari va kamchiliklari tasnifi va ularning bartaraf etish ..... 24
2.2.Yozma ishlarda imloviy xatolarni ta`limiy diktantlar va bayonlar vositasida takomillashtirish .... 29
Xulosa ................................................................................................................................................ 49
Foydalanilgan adabiyotlar ................................................................................................................. 52
Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Boshlang'ich maktabning muhim vazifalaridan biri
kichik yoshdagi o'quvchilarning og'zaki va yozma nutqini o'stirishdir. Shubhasiz,
2

hamma fanlar o'quvchilarning lug'at boyligini o'stirishga, imlodan savodxonligini
oshirish va nutq malakalarini rivojlantirishga xizmat qiladi.
Ona tilini muvaffaqiyatli o'qitishning muhim sharti ta'limni o'quvchilarning
hayotiy tajribasi bilan, ularning bevosita ko'rganlari, kitoblardan o'qib bilganlari bilan
bog'lash hisoblanadi.
Ma'lumki, o'qish darsliklaridagi matnlar turli manbalardan olinganligi aniq. Ona
tili darsini o'qish bilan bog'lansa, o'quvchilarning o'qish darsida o'qiganlari asosida
olgan haqiqiy bilimlaridan foydalanishga imkon yaratiladi.
Buning uchun o'quvchilarga mamlakatimizda, maktabda, oilada sodir bo'lgan
qiziq voqea-hodisalar haqida, tabiatdagi o'zgarishlar haqida o'qiganlaridan foydalanib
gap tuzish, ayrim parchalarni kitobdan ko'chirib yozish, grammatik tahlil kabi
topshiriqlarni bajartirish maqsadga muvofiqdir. Ona tilidan ko'zlangan maqsadga
erishish uchun:
birinchidan, ona tili darsida o'qishdan beriladigan topshiriq oldindan tayyorgarlik
ko'rib, puxta o'ylab, so'ng berilishi;
ikkinchidan, ona tili darsida o'tilgan mavzuni mustahkamlashga imkon berishi
hisobga olinishi;
uchinchidan, topshiriq (misol qaysi asardan olingan bo'lsa) berilgan asar
g'oyasini yana ham mustahkamlashga yorlashishini hisobga olish kerak.
Ma'lumki, grammatik bilim tilni ongli egallashni va savodli yozish malakasini
shakllantirishning asosi hisoblanadi. Shuning uchun ham o'quvchilarning
grammatikadan olgan bilimlari to'g'ri yozuv malakalarini shakllantirish bilan birga
olib boriladi.
To'g'ri yozuv malakasini rivojlantirishda imloviy mashq turlari: grammatik
imloviy tahlil, matnni ko'chirib yozish, ta'limiy diktant va bayondan mashq sifatida
foydalanish maqsadga muvofiqdir. Imloviy mashqlarni amalga oshirishda ona tili
darsligi sahifalarida berilgan mashqlardan foydalanish bilan birga boshqa
materiallardan foydalanish yaxshi natija beradi. Chunki o'quvchilar yangi materialga
qiziqish bilan kirishadilar, o'ylashga, fikrlashga harakat qiladilar.
3

Kurs ishining maqsadi. Boshlangich sinf o’quvchilarining yozma nutqini
o’stirishda diktant va boshqa yozma ishlarning o’rni va ahamiyati .Boshlang’ich sinf
o‘quvchilarida yozma ishlarda xatolar va ularni bartaraf etish da interfaol metodlardan
foydalanish metodikasini yoritish va usuliy tavsiyalar tayyorlash.
Kurs ishining obyekti . Boshlangich sinf o’quvchilarining yozma nutqini
o’stirishda diktant va boshqa yozma ishlarning o’rni va ahamiyati
Kurs ishningi predmeti .Boshlang’ich ona tili o‘qitish jarayonida interfaol
metodlardan foydalanish usul va vositalari.
Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat:
1. Boshlangich sinf o’quvchilarining yozma nutqini o’stirishda diktant va boshqa
yozma ishlarning o’rni va ahamiyati .
2. Yozma ishlarda xatolar va ularni bartaraf etish usullarini o‘rganishda interfaol
usullaridan foydalanishning metodik asoslarini yoritish.
3.O‘quvchilarda yozma nutqdagi xatolari va kamchiliklarini bartaraf etish
yuzasidan bo‘lajak boshlang’ich sinf o‘qituvchilari uchun usuliy tavsiyalar tayyorlash.
Kurs ishining metodlari . Mavzuga oid pedagogik, psixologik, metodik
adabiyotlarni o‘rganib tahlil qilish, suhbat, kuzatish, anketa- so‘rovnomalar, ilg’or
o‘qituvchilarning ish tajribalarini o‘rganish, pedagogik tajriba, taqqoslash.
Kurs ishi ning metodologik asoslari . O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi, “Talim tog’risida” gi Qonun, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”
Boshlang’ich ta’lim konsepsiyasi, metodist psixolog, didakt olimlarning muammo
yuzasidan qayd etgan qarashlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ta’lim
tarbiyaga oid fikrlari.
Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, ikkita bobdan va qilingan
xulosalardan iborat.Ishga qo‘yilgan maqsadga erishishi uchun to‘plangan adabiyotlar
manbalarning nomlari va elektron manzillari keltirildi.
4

I BOB. Boshlangich sinf o’quvchilarining yozma nutqini o’stirishda diktant
va boshqa yozma ishlarning o’rni va ahamiyati
1.1. Yozma nazorat turlari va o‘quvchilarning yozma savodxonligini
oshirish
Ona tili va adabiyot darslarida o‘quvchilarning yozma savodxonligini oshirish
borasida o‘quvchilar o‘zlashtirishi lozim bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalar quyi -
dagi jihatlarni o‘z ichiga oladi: imlo qoidalarini ongli o‘zlashtirish, ijodiylik, fikrni
aniq, lo‘nda, qisqa va tushunarli bayon etish.
O‘quvchi yozma savodxonligini oshirish maqsadida taqvim-mavzu ish rejasida
ko‘rsatilgan muddatlarda insho, bayon hamda diktant kabi yozma ish turlarini
muntazam o‘tkazib borish belgilangan.
Yozma ish turi o‘quvchi bosqichma-bosqich o‘zlashtirgan imlo qoidalariga mos
ra vishda tanlanishi, o‘tilgan mavzular bo‘yicha o‘quvchi o‘zlashtirgan bilim, ko‘nikma
va malakalarni mustahkamlashga qaratilmog‘i, o‘quvchilarning o‘rgangan bilimlarini
qay darajada amalda qo‘llay olishini aniqlashga yo‘naltirilmog‘i kerak. 1
Taqvim-mavzu ish rejasiga asosan yozma ish turlarini o‘z vaqtida o‘tkazish
mumkin, ammo uning natijasi qanday bo‘lishiga ko‘ra tadbirlar ishlab chiqilmog‘i-
bosh masala.
Aslida, o‘quvchining savodxonlik darajasi saboq berayotgan o‘qituvchiga hali
nazorat ishlari boshlanmasdan avval aniq bo‘ladi. Chunki ko‘pi bilan uch dars
oralig‘ida o‘quvchi ay lanma daftarlarini tekshirish sinch kov murabbiyga bu
imkoniyatni beradi.
Shu o‘rinda nafaqat til sohasidagi, balki uyga yozma vazifa beriladigan
matematika darslarida ham aylanma daftarlarning muntazam tekshirilishi har bir
o‘quvchi bilan individual ishlashning debochasi va bajarmaslik mumkin bo‘lmagan
zaruriy tashxis ekanini aytib o‘tmoq joiz. Agar ushbu ishni nimagadir qiyoslash joiz
bo‘lsa, o‘qituvchilik faoliyati ning asosi, yuklamasining teng yarmi sifatida baholash
o‘rinlidir. Aylanma daftarlarni tekshirish kundalik odatiy mashg‘ulot sifatida bir
stavka dars egasidan har kunda kamida ikki, nazorat o‘tkazilgan kundan keyin nazorat
1
Matchonov S. va boshq. Boshlang'ich sinf o'qish darslarini pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish. - T.:
Yangiyo’l poligraph service, 2008.
5

turiga qarab uch-to‘rt, ba’zan besh-olti soat vaqt talab etadi. Aylanma daftarlar
tekshuruvi o‘quvchi savodxonligini aniqlashdan tashqari, savod o‘rgatish borasida ham
bemisl aha miyatga ega. To‘g‘ri tekshirilgan so‘z, jumla yoki gap imlo me’yorlari
borasidagi amaliy muloqot tarzida o‘quvchi esida oson qoladi va keyingi amaliyotda
mayoq vazifasini o‘taydi.
Sinfda va uyda bajarilgan matn yaratishga oid topshiriqlarni har bir o‘quvchi
kesimida nuqta, verguligacha e’tibor bilan tekshirish o‘qituvchiga muayyan
o‘quvchining yutuqlari va bo‘shliqlarini aniqlash, keyingi darslarda ularga munosabat
bildirish imkonini yaratadi. O‘quvchilarning yozma savodxonligi DTS talablaridan
past darajada bo‘lsa, o‘qituvchi taqvim-mavzu ish rejasiga qo‘shimchalar kiritishi yoki
o‘quvchilar yozma savodxonligini oshirish maqsadida qo‘shimcha darslar tashkil
qilishi samara beradi. Faqat bu darslar internetda “To‘garak ish rejasi” deya taqdim
etila yotgan ona tilidan taqvim-mavzu ish rejasining chala nusxasi shaklida emas, balki
o‘quvchilar real bilim, malaka, ko‘nikmalari ning tashxisiga asoslangan, maqsadli
belgilangan mavzularga oid saboqlar bo‘lmog‘i kerak.
Aytaylik, savod xonlik asosida qisqa lug‘at, noto‘g‘ri diktant (“Ma’rifat”
gazetasi, 2013-yil 12-oktabr)lar, o‘quvchilar uchun matn yara tishga oid uyga berilgan
vazifalar yoki ijodiy yozma ishlarida yo‘l qo‘ygan uslubiy xatoliklarni bartaraf etish,
punktuatsion va imlo qoidalari ni bandlar bo‘yicha mavzulashtirib o‘rgatish (albatta,
mashg‘ulotni ko‘p bilim yuklamasi bilan “boyitmaslik”, shundog‘am o‘z tengqurla -
ridan ortda qolayotgan o‘quvchini kompleks bilimlar bilan zada qilmasdan, unga
zaruriy, esda qoladigan, ortda qolayotgan o‘quvchi ko‘taradigan bilimlarni singdirish
va saboq dan keyinoq amaliyotda qo‘llashi mumkin bo‘lgan ko‘nikma va malakani
shakllantirish) ga qaratilmog‘i lozim.
O‘quvchi dasturda belgilangan DTS talablarini hamma vaqt ham risoladagiday
uddalay olmasligi mumkin. Buning bosh sababi, o‘quvchilarning quyi sinflarda yoki
oldingi mavzularda o‘rganishi kerak bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalarida bo‘shliq
yuzaga kelganidir. Bu bo‘shliq barcha uchun bir xil - standart bo‘lmaganidan bu masa -
laga har bir o‘qituvchi individual - ijodiy yonda shishiga to‘g‘ri keladi.
6

Odatda, yuqori sinf o‘qituvchilarining boshlang‘ichdan qabul qilib olgan
o‘quvchilari karra jadvalini bilmasligi yoki o‘qish tezligi minimum talabga javob
bermasligi haqidagi shikoyatlarini ko‘p eshitamiz. Bu sifatsiz saboq “meva”larini
tengqurlari darajasiga yetkazish deyarli imkonsiz, chunki yuqori sinf o‘qituv chisining
bunday o‘quvchi bilan karra jadvali yoki o‘qish tezligi borasida shug‘ullanishdan ham
ko‘ra muhimroq muammolari yetarli bo‘ladi. Shu bois ham bugungi maktab bitiruv -
chilarining anchaginasi savodi “g‘ovlaganlar” safida bosh egib turadi. Bejiz qozoq
xalqining ulug‘ oqini Abay: “Ishning omadi - o‘z vaqti”, demagan.
O‘qituvchi real vaziyatdan kelib chiqqan holda nafaqat yozma ishlarni, balki sinf
va uy ishlarini ham e’tibor bilan o‘rganib chiqmog‘i, har bir o‘quvchi yo‘l qo‘ygan
xatolarni belgilab olmog‘i va ular asosida guruh langan xatolar ro‘yxatini tuzmog‘i,
umumiy xato va kamchiliklarni frontal ko‘rinishda, xususiy xato va nuqsonlarni
individual ishlab chiqishi talab etiladi.
Aytaylik, undalma va kirish so‘zlar mavzusi o‘tilgan darsdan keyin undalma va
kirish so‘zlar ishtirok etgan matn tanlanishi va ushbu matn bo‘yicha diktant olinishi
mumkin. Avvalambor, dars o‘tish jarayonida undalma va kirish so‘zlar mavzusi puxta
o‘rgatilishi, undalmalarda undash faqat shaxslarga emas, balki narsa-hodisalarga
nisbatan ham qarati lishi mumkinligini; kirish so‘zlarning barcha ifodalagan modal
ma’nolari, ularning sof va vazifadoshligini darslik hamda qo‘shimcha misollar orqali
fahmlashga - ongli idrok etishga rag‘batlantirish zarur. Bugun, shubhasiz, yomg‘ir
yog‘adi. Bugun yomg‘ir yog‘ishi shubhasiz gaplarida kirish so‘zning vazifadosh va
mustaqil so‘z sifatidagi ko‘rinishlari keltirilgan. Ushbu gaplar tarkibidagi qaysi bir
shubhasiz so‘zi kirish so‘z, qaysi biri mustaqil so‘z ekanligiga o‘quvchining fahmi
yetmas ekan, u bu so‘zlarning imlosida xatoliklarga yo‘l qo‘yishi muqarrar. 2
Demak, o‘quvchining yozma savodxon ligiga tamal toshi yozma ishlar yozish
jara yonida emas, balki imlo qoidalariga oid mavzularni o‘rgatish jarayonida qo‘yiladi.
Yozma ish bir necha bosqichni qamrab oladi. Shunga ko‘ra diktant, bayon, insho
kabi yozma ishlardan har birining bir qancha turi mavjudki, ulardan maqsadli
foydalanishgina ko‘zlangan samarani beradi.
2
Betashev Sh. Ona tili darslarida o‘yin usulidan foydalanish. Til va adabiyot ta‘lim, -T.: 1993,
7

Diktant nisbatan mo‘tadil yozma ish turi sanaladi. Uni a’lo bahoga yozish
unchalik qiyinchilik tug‘dirmaydi. Yozma ishning bu turida o‘quvchining erkin
fikrlashiga zarurat sezilmaydi, chunki tayyor matn aytib turiladi va o‘quvchi
yozaveradi. Shu o‘rinda hatto diktovka (o‘qib yozdirish) talablarini barcha
o‘qituvchilar ham bilmasligi haqida aytmoq chimiz. Diktovka jarayonida yuqori sinf
o‘quvchilariga bo‘g‘inlab, quyi sinf o‘quvchilariga so‘z yoki jumla ta’kidlab
o‘qilayotgan, noto‘g‘ri talaffuz qilina yotgan, noto‘g‘ri to‘xtam holatlariga duch
kelyapmiz. Ba’zan o‘quvchining faqat o‘z o‘qituv chisi diktovkasiga ko‘nikma hosil
qilganini ko‘ramiz. Bilimlar bellashuvlarida notanish o‘qituvchining diktovkasi
o‘quvchilarni esankiratib qo‘ygan holatlar kuzatilmoqda.
Diktantning o‘ziga xos sharti o‘z lug‘aviy ma’nosidagi diktovka-aytib turib
yozdirish degan tushunchadan ko‘ra muhimroqdir. Diktant-bu eshitganinigina yozish
emas, balki aytilayotgan so‘zning ongda, shuurda muhrlangan suratini nusxalash.
Shuning uchun ham aytib turish -diktovka qanday bo‘lishidan qat’i nazar,
o‘quvchining to‘g‘ri yoza olishiga erishish bosh masaladir. O‘quvchi aql, fahm kabi
bir bo‘g‘inli so‘zlarda qator kelgan undoshlar orasida qisqa i unlisi eshitilsa-da,
yozilmasligini; zidlov, sabab va aniqlov bog‘lovchilaridan oldin vergul qo‘yi lishini
ongli idrok etmasa, bahosi “yaxshi” yoki “a’lo” bo‘lishidan umidvor bo‘lmaslik kerak.
Demak, diktant uchun ham faqat diktant yoza yotgan paytni muhim deb belgilamaslik
zarur.
Shu o‘rinda o‘quvchi savodxonligini oshirishda eng muhim manba sanalgan
diktant va bayonlar to‘plamlari, yuqori tashkilotlardan nazorat yo‘rig‘ida kelayotgan
yo‘riqnomalar savodxonligi xususida ikki og‘iz gapirish o‘rinlidir. Amaldagi diktant
va bayonlar to‘plamlaridan ehtiyot bo‘lib foydalanish lozim, chunki biror matn yo‘qki,
uni imloviy, punktuatsion yoki uslubiy tuzatishlardan birisiz foydalanib bo‘lsa. Bu
xulosalarimizga atayin misollar keltirmaymiz, chunki bu xatoliklarni na mualliflar, na
nashriyot bo‘yniga oladi. Bundan tashqari, ulardan foydalanayotgan salgina savodi bor
mutaxassis, bu iddaoga isbot qidirish zaruratini sezmaydi.
Qissadan hissa shuki, RTM yangi (2019-2020) o‘quv yiligacha sinflar va
mavzular kesimida ko‘p (kamida uch) variantlilik asosidagi mavzuviy materiallardan
8

iborat mukammal diktant va bayonlar to‘plamlari nashri xususida amaliy ish qilmog‘i
lozim. 3

Ammo bu masala shu darajada imkonsizki, hech kimning mas’uliyatni o‘z
zimmasiga olishga yuragi betlamaydi, chunki:
birinchidan, imlo qoidalari mavjud, ammo unga har kimning munosabati
har xil;
ikkinchidan, lotin yozuviga asoslangan tinish belgilari qoidalari xalq
muhokamasidan o‘tgan holda ishlab chiqilmagan.
Demak, mukammal diktant va bayonlar to‘plamlarini yaratishdan oldin imlo
hamda tinish belgilariga oid qoidalarda bir to‘xtamga kelib olish zarur.
Bu masala hal qilinmas ekan, ona tili ta’limi haqidagi hamma gaplar safsata,
“quloqqa nimadir ilish”dan boshqa narsa emas. Masala dolzarbligi anglanib, yechim
topilganida esa bu qoidalarga asosan bajarilishi zarur ishlarning strategik ko‘lami
muammosi yuzaga keladi. Buni o‘ylab aqlingiz shoshadi, kelajak avlod foydalanishi
shart bo‘lgan Besutun tog‘idan kam bo‘lmagan nashr manbalari tartiboti, takror
foydalanish mumkin bo‘lgan kino va multiplikatsion filmlarning qayta dublyaji...
Aytaversak, dard ko‘p.
Bundan tashqari, ta’lim samaradorli gini tezkor oshirish maqsadida diktantning -
elektron variantlarini qo‘llash amaliyoti kechikmoqda. Aslida, hali hech kim bu
masalada bosh qotirib ko‘rgani ham yo‘q, kimningdir shu boradagi loyihalari bo‘lsa,
biz undan xabar topgan bo‘lar edik. Ushbu maqola guvohligida, ya’ni bu haqda
birinchi bo‘lib so‘z ochayotganimiz bois loyihaga da’vogarlik qilmoqchi ham
emasmiz. Bu loyiha kim tomonidan amalga oshirilishi bosh masala emas, muhimi,
to‘g‘ri yo‘lga qadam qo‘yishdir. Ammo biz elektron darslik yaratishda “kuchli”,
“zo‘r”, malakali dasturchilar yordamiga muhtojmiz, ona tilidan elektron darslik deb
taqdim etilayotgan lo yihalarning talabga javob bermaganligi bois mukammal, nafaqat
maktab o‘quvchilari foydalanadigan, balki jahon xalqlari vakillarining o‘zbek tilini
o‘rganishlari imkonini beradigan universal elektron darslik yaratish loyihasi uchun
3
Ochilov M ”Yangi pedagogic texnologiyalar”Qarshi,Nasaf 2000-yil.
9

dasturchi xizmati ga muh tojligimizni bildiramiz. Kimda bu masalada hamkorlik qilish
istagi paydo bo‘lsa, “Ma’rifat” gazetasi tahririyatiga murojaat etishi mumkin.
Mabodo, bu ishni ham kimdir bizdan avval uddalasa, aslo ranjimagan, qaytaga
xursand bo‘lgan bo‘lar edik.
Har bir muassasa faoliyati asosini ifoda lovchi yo‘riqlar, tamoyillar, vazifalar
haqidagi muhim ma’lumotlar, shiorlar, e’lonlardagi xatoliklar uchun kimdir javobgar.
Maktablarda bu ish mas’uliyati ona tili o‘qituvchilari zimmasiga yuklatilgan, ammo
qadamimiz yetgan maktablarning birontasida quvonarli holatning guvohi bo‘lmadik.
Yuqori tashkilotlardan keladigan yo‘riq nomalarning ayrimlari quyi bo‘g‘indan
talab etilayotgan savodxonlik sifatiga ega emasligi kishini o‘ylantiradi.O‘quvchi
savodxonlikning ma’lum bosqichini o‘tagandan keyin diktantga nisbatan murakkabroq
bo‘lgan bayon yozishga o‘rgatiladi. Bayon diktantdan o‘z ijodiyligi bilan farqlanadi.
Unda o‘quvchining ijodkorligi matnni tinglash jarayonida ko‘z oldiga keltirgan, eslab
qolgan manzara, holat, voqealar rivojini tasavvurida tiklagani holda indivi -
duallashtirishi - o‘z tilida o‘ziga xos ifoda tanlashida namoyon bo‘ladi. O‘quvchi bu
o‘rinda matnni boyitishi, jonlantirishi, tasviriy ifodalardan o‘rinli foydalanishi yoki,
aksincha, borini buzib, uslubiy xatoliklarga yo‘l qo‘yishi mumkin. Bunday paytlarda
muayyan o‘quvchining har bir gapi, jumlasi, so‘zlarni bir-biriga bog‘lashi, umuman
olganda, ifoda texnikasi haqida fikr yuritishga, yo‘l qo‘yilgan xatolikni bartaraf etib,
qo‘lga ki ritilgan muvaffaqiyatni rag‘batlantirishga to‘g‘ri keladi.
Insho bayonga nisbatan ham ijodiy yondashuv borasida yuqori maqomda turadi.
Unda izlanuvchanlik, ma’lumotlar to‘plash, saralash, umumlashma xulosalar chiqa rish,
eng muhimi, go‘zal badiiy ifoda yetakchilik qiladi. Bu boradagi urinishlar juda
mashaqqat li jarayon bo‘lib, o‘quvchi va o‘qituvchidan ancha ter to‘kishni talab etadi.
Bu esa alohida mavzu.
Yozma ishlarning barcha turlaridan keyin imlo va uslubiy savodxonlik taqvim-
mavzu rejasi asosida tahlil darslari bilan mustahkamlanadi. Ushbu darslarning
samarasi beqiyosdir. Garchi ijodiy ish tugaganday taassurot tug‘dirsa-da, tahlil
darslarisiz ijodiy ish yakuniga yetmagan hisoblanadi. Tahlil darslari o‘ziga xos sa boq,
keyingi ijodiy ish uchun namuna vazifasini o‘tashda tengsiz mashg‘ulot sanaladi.
10

O‘quvchilarning yozma savodxonligini oshirish bo‘yicha maktablarda
qilinayotgan ishlarning barchasini ko‘ngildagiday deb bo‘lmaydi. O‘quvchilarning
bilimlar bellashuvi va fan olimpiadalari natijalari shuni ko‘rsatmoqdiki, ona tili va
adabiyotdan ushbu tadbirlarda ishtirok etgan eng sara o‘quvchilar ishlarida ham
bo‘shliqlar anchagina. O‘quvchilar yo‘l qo‘ygan xato va kamchiliklar ichida eng ko‘p
uchragani tinish belgilariga oid xatolar sanaladi. Undalma, kirish so‘z, bog‘lovchilar,
uyushiq bo‘laklarning vergul, izohlanayotgan bo‘laklarning vergul, qavs yoki tire bilan
ajratilishi, ega va ot ke sim orasida tirening qo‘llanilishi, xullas, tinish belgilari ning
qo‘llanilishiga oid bilimlarda bo‘shliq yaqqol ko‘zga tashlanadi.
Garchi tinish belgilari xatoligi xatoliklar darajasida quyi pog‘onani egallasa-da
(baho lash mezonlarida ba’zan 3-4 tinish belgisi bir imlo xatosiga tenglashtiriladi),
ularga be pisand munosabatda bo‘lish mumkin degan xulosaga olib kelmasligi lozim.
Ayrim hollarda tinish belgilari sintaktik munosabatni boshqargani bois uslubiy xatoga
yo‘l ochadi: Aziz akam keldi -Aziz, akam keldi.
Kulgili bo‘lsa-da, o‘quvchilar ishlarini tekshirishda - (chiziqcha)ni tinish belgisi
xatoligi deb hisoblayotgan o‘qituvchilar borligi haqida gapirishga to‘g‘ri kelmoqda.
Nuqtali vergul o‘rnida vergul, tire o‘rnida ikki nuqta yoki, aksincha, ikki nuqta o‘rnida
tire qo‘llash nafaqat maktab o‘quvchilari ishlari da, balki matbuot va kitob nashrlarida
ham ko‘p uchray di.
Ikkinchi turdagi xatolik savodxonlikning asosiy mezoni bo‘lgan imlo xatolaridir.
Ushbu xatolar miqdori 7 va undan oshsa, ish “qoniqarsiz” baholanishi lozim. Kimdir
ushbu xatolikni ham qo‘pol va qo‘pol bo‘lmagan turlarga ajratar ekan, baholash
mezonlari shubha ostida qoladi. Bundan tashqari, bir paytlar “Mushtum”da
o‘qiganimiz: “Sholi hosildorligini oshirishda qurbaqaning roli” mavzusidagi doktorlik
dissertatsiyasi yoq langani kabi “Qo‘pol va qo‘pol bo‘lmagan xatolar lug‘ati”ni ham
tuzishga urinib keta miz. So‘z imlo - to‘g‘ri yozish me’yorlariga amal qilmasdan
yozildimi, “muallif”ni ayab o‘tirish - ortiqcha rahmdillik. Rahmdillik ham me’yor
oldida ojizdir, shundog‘am, mos matn uchun 1 imlo va 1 tinish belgisi xatosi bilan
yozilgan ishni “a’lo” baholash rag‘bat borasida chidasa bo‘ladigan saxovatdir. 4

4
Shayxislamov N. O’quvchilarning yozma savodxonligini oshirishda yozma ishlarning o’rni. SCIENTIFIC
PROGRESS 2021.
11

Ammo shoh - shox, she’r - sher ko‘ri nishidagi paronim (talaffuzdosh)
juftliklardan birini boshqasi o‘rnida qo‘llash imlo xatoligi emas, balki so‘z qo‘llash
bilan bog‘liq uslubiy xatolikdir. Shox mashvarat chaqirdi. Shoir sher o‘qidi. Bu
nafaqat kulgili, chidab bo‘lmas darajadagi sharmandali hol hamdir.
Bayon va insho imlo xatolari eng ko‘p uchraydigan yozma ish turlari
bo‘lganidan (diktantda 4-5 ta imlosi qiyin so‘z dars taxtasiga yozib qo‘yiladi)
amaliyotda ikkinchi - savodxonlikka qo‘yilayotgan baholar “2” - “qoniqarsiz”dan
oshmaganidan o‘qituv chi 2 soatga mo‘ljallangan yozma ishning ikkinchi bahosini
jurnalga hamma vaqt ham qo‘yavermaydi: “Boshog‘riq kimga ke rak?!”. Ijodiy
ishlarning savodxonlik uchun qo‘yi ladigan ikkinchi bahosi muntazam qo‘yib borilsa,
samaradorlik keskin pasa yishi, hatto ayrim o‘quvchilarni sinfda qoldi rish muam mosi
ham paydo bo‘lishi mumkin.
Kasalni yashirsang, isitmasi oshkor qiladi. 9-sinf o‘quvchilari o‘quv yili
so‘ngida nazorat turi sifatida ijodiy bayon yozadilar. Ijodiy ishning ikki bahosi
shahodatnomaga - birinchi baho adabiyot, ikkinchi baho ona tiliga - qo‘yilar ekan,
boshog‘riq istamaydigan imtihon oluvchi o‘qituvchi vaziyatdan qanday chiqyapti?
Ona tili va adabiyotdan bilimlar bellashuvi yoki fan olimpiadasining tuman
bosqichlari g‘oliblarini aniqlashda hakamlar uchun qulaylik yuzaga kelgan. Bunda
nisbatan savodli o‘quvchilar ishini tekshirish yetarli, bugun tumanlar miqyosida
nafaqat savodxon o‘quvchi, balki savodxon o‘qituvchilar ham kamyob. Bu fan
olimpiadasi va bilimlar bellashuvi apellatsiyalari paytida savodxon o‘quvchi
e’tirozlariga tayinli javob topolmay qolayotgan ayrim hakamlar misolida yaqqol o‘z
isbotini topmoqda.
Ijodiy ishlarda uchrayotgan xatolardan keyingisi uslubiy xatolardir. Ularning
vahimasi o‘ziga yarasha: baholash mezonlarida bir uslubiy xato 3-4 imlo xatosiga
tenglashtiriladi. Bu xatolarning ildizi individning murg‘ak davri va kitobxonlikka
borib taqaladi.
“Grippga dori yedim”, - desam, 5 yashar nevaram Doniyor: “Dorini yeb
bo‘lmaydi”, - dedi. Men: “Suyuq dorilar ichiladi, tabletkalar yeyiladi”, - deb fikrimni
12

yoqlamoqchi bo‘ldim. “Baribir, - dedi u qat’iy, - dori yeyilmaydi”. Unga uslubiyatdan
kim saboq berdi ekan?
Oramizda o‘smirlik va undan oshgan yoshdagi “murg‘aklar” borligi tasodif
emas. Ularning badaniga kitobdan allergiya toshadi. Ular jon-jahdi bilan o‘zlarini
kitobdan olib qochadi. Natijada dunyoqarashi torayib, fikrlashdan mosuvo bo‘ladi.
Ona tili o‘qituv chisi uchun uslubiy xatolikka oid xatolarni izlash zarurati yo‘q, chunki
u har kuni o‘quv chilar daftarini tekshirar ekan bu xatolar qarshisida bo‘y
ko‘rsataveradi. Mana ularning “klassik” namunalari:
Mutolaa qiluvchi kishiga farqi yo‘q, u asarmi, romanmi...
Kitob inson qalbidagi misli kamalakdir... Kitob shunchalik kuchli xazinadir, u
insonni ma’naviyatini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi.
Jaydarichasiga aytganda, uslubiy xatolik eplab gap tuzolmaslikdir. Unda so‘z
ma’nodoshlaridan o‘rinsiz (nojo‘ya) foydalanish: Go‘zal qiz Oysuluvning
basharasida ...; paronimlarning o‘rnini almashtirib qo‘llash: Bu narsa do‘stimga qiziq
tuyildi; so‘z ma’no sini anglamaslik: Zebining xasisligiga havas qilaman; kelishik
shakllarini farqlamasdan qo‘llash: Insonni kitobga bo‘lgan munosabati...; o‘rinsiz
takror: O‘rik daraxti ko‘p yillik daraxt bo‘lib, u sariq rangda bo‘lib, da nagi qattiq
bo‘lib, mag‘zi juda shirin bo‘ladi va boshqa shu kabi holatlar kuzatiladi. Bu xatolardan
muhofazalangan boy so‘z zaxirasiga ega kitobxon o‘quvchining yozma nutqida
uslubiy xatoliklar kam uch raydi.
Kitobning o‘zi so‘z qo‘llash, ifoda texnikasi borasidagi bilim, ko‘nikmalarni
o‘qituv chidan ko‘ra samarali o‘rgatadi. Buning birgina sababi Qodiriyning ifoda
texnikasi bilan o‘qituvchi salohiyati orasida osmon bilan yercha farqda emas, balki
Qodiriyning yozuvchi, o‘qituvchining yozuvchi emasligidadir. Qodiriyning
“Uloqda” hikoyasidagi “Manim uyqum o‘chdi” ifodasini “Manim uyqum qochdi”ga
o‘zgartirib bo‘lmasligini anglash o‘qituvchi salohiyatining belgisi, bu salohiyat
hammada ham yo‘qligi - boshqa masala. O‘qituvchidan qodiriylikni talab
qilmayapmiz, uning muallim bo‘lishi yetarlidir. Qodiriy esa muallimning hurmatini
joyiga qo‘ygan, uni e’zozlagan, unga havas qilishdan orlanmagan bo‘lardi.
13

Biz bir ulug‘ yozuvchimiznigina misol keltirdik. Mana bu ifoda ham faqat kitob
(M.Norbekov, “Tentakning tajribasi”, 1-kitob, Toshkent: “Spectrum Media Group”,
2017, 24-bet)da bor: “Qanaqasiga? - de dim nafasim ichimga tushib, pastki jag‘im naq
kindigimgacha osilib”. A.P.Chexov hayrati o‘zgacha: “Men dengizning mukammal
ta’rifini 6-sinf o‘quvchisining inshosida uchratdim, u: “Dengiz kaaaaatta edi”, - deb
yozibdi”.
O‘quvchini kitobga oshno qilish nafaqat uslubiy xatolarni bartaraf etish, balki
yozma nutqni shakllantirish debochasidir. KITOBXONLIKSIZ TA’LIM VA
TARBIYA HAQIDA NAFAQAT GAP, BALKI SO‘Z HAM ORTIQCHA.
Maksimalistlar biz yozuvchi emas, o‘quv chiga ta’lim-tarbiya beramiz, deb iddao
qilishmasin, chunki o‘quvchingiz maktab davrida o‘qishi lozim bo‘lgan 150-200 kitob
mutolaasi bilan yozuvchi bo‘lib qolmaydi, bor-yo‘g‘i risoladagi o‘quvchi maqomiga
ega bo‘ladi, xolos. Yozuvchi bo‘lish uchun o‘qilgan kitoblar miqdori muhim emas,
balki kitob ichida yashash kerakligi muhim!
Uslubiy xatolarni bartaraf etish uchun juda ko‘p ter to‘kish zarurati yo‘q. Bor-
yo‘g‘i o‘quvchilaringizni kitobga oshno qilsangiz, kifoya. Muhtaram o‘qituvchi,
birorta o‘quv chingizni kitob o‘qishga qiziqtira oldi ngizmi? Unda ishingiz - “besh”.
Mabodo, unday bo‘lmasa, hali ham kech emas. “Ma’rifat” gazetasining 2019-yildan
boshlab oy boshidagi sonlarida ma’lum asarlarni o‘qish va unga taassurot yozish
topshirig‘ini bajarishga urinib ko‘ring. Gazeta tavsiya etayotgan asarning eng ta’sirli
o‘rnini avj nuqtasida ke sib o‘qib yoki aytib bering, qolganini o‘quv chingizning o‘zi
eplaydi. Siz 3-4 nazorat ishlari tahlili darslarida uslubiy xatolar ustida puxta
ishlasangiz, keyingi nazorat ishlarida daftar hoshiyasidagi W belgisi ishora qilgan
gapdagi xatolikni o‘quv chining o‘zi bartaraf eta oladi va bora-bora uslubiy xato
qilmaslikka erishadi. Uslubiy xatolikni bartaraf etish, avvalambor, barcha uchun
birday qiziqarli mashg‘ulot sanaladi. Biron o‘quvchining uslubiy xatolikka yo‘l
qo‘yilgan gapi hammaning e’tiborini tortadi. Gap “muallifi”dan boshqa barcha
gapdagi g‘aliz likni oson ko‘radi va silliqlay oladi. “Muallif”ning ushbu g‘alizlikni
payqamasligi tayin, chunki payqaganida gapni boshqacha ifodalagan bo‘lar edi.
14

Uslubiy xatolik ustida ishlanar ekan, eng to‘g‘ri yo‘l ushbu xatolikni
“muallif”ning o‘zi bartaraf etishiga erishishdir. Mabodo, bu ish uning qo‘lidan
kelmasa, boshqalarga imkoniyat berish lozim. Siz bu xatolikni juda tez bartaraf etishga
urinib to‘g‘ri variantni taqdim etishga shoshilmang. Xatolikni o‘quvchilar
to‘g‘rilashiga imkon bering, chunki bu ular ning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradi.
1.2. O‘quvchilarning yozma nutqini o‘stirishda yozma ishlarning ahamiyati
Ona tili ta’limi oldiga qo’yilgan maqsad o’quvchi shaxsini fikrlashga, o’zgalar
fikrini anglashga va shu fikr mahsulini og’zaki va yozma shaklda savodli bayon qila
olishga, savodxonlikka o’rgatishdan iborat.
DTS talabiga ko’ra ona tili ta’limining mazmuni:
 O’quvchining fikrlash salohiyatini, aqliy rivojlanishini, mantiqiy tafakkurini
o’stirish;
 Moddiy borliqni tilning ifoda vositalari yordamida anglashga hamda fikr-o’ylari
va his-tuyg’ularini ona tili imkoniyatlari doirasida bayon eta olishga o’rgatishni
o’z ichiga oladi.
Yosh avlodda ijodiy tafakkur va mustaqil fikrlash ko’nikmalarini shakllantirish
muhimdir. O’quvchining o’quv materialini o’zlashtirishi murakkab jarayon bo’lib, til
hodisalarini kuzata olish, izlanish, qiyoslash, umumiylik va alohidalikni aniqlash,
farqlarni topish, tasnif etish, hukm chiqarish, qo’llash bilan bog’liq:
Kuzatish – berilgan topshiriq asosida til hodisalarini tahlil qilish;
Izlanish – o’ylash, xotirada tiklash, so’rash, lug’at, qomus, internet
manbalaridan foydalanish asosida bilimlarni boyitish;
Narsa-hodisa mohiyatini qismlar sharhi orqali yoritish – har bir hodisani
alohida-alohida sharhlay olish;
Qiyoslash – tizimdagi hodisalarni o’zaro taqqoslay bilish;
Umumiylikni aniqlash – hodisalarning o’xshash va umumiy tomonlarini
aniqlash;
Farqlarni topish – hodisalarning o’xshash va umumiy tomonlarini aniqlash;
15

Tasnif etish – tizimdagi hodisalarni o’xshashlik va farqlari asosida guruhlarga
ajratish;
Hukm chiqarish – hodisalar tizimi haqida umumlashma hukm, xulosa, qoida
chiqara olish;
Alohidalikni aniqlash – o’rganilgan hodisalarning yondosh voqelik bilan
munosabatlarini aniqlash;
Qo’llash – hodisalarni mustaqil ravishda yozma va og’zaki ko’rinishda sharhlab,
ijodiy matn tuza olish;
Ijodiy tafakkur va mustaqil fikrlashning oliy ko’rinishi matn yaratishdir.
Fikrni yozma shaklda bayon etish malakasi murakkab jarayon bo’lib, ona tili
ta’limining maqsadi shu parametrda mujassamlashadi. O’quvchining ona tili ta’limi
jarayonida egallagan ko’nikma va malakalari u yaratgan matnda aks etadi. Bu
parametr bo’yicha ta’lim sifatining natijasini baholashda o’qituvchi tomonidan
o’quvchi egallagan quyidagi ko’nikmalarning darajasi aniqlanadi:
 Fikrning mantiqiy izchillikda ifoalanganligi;
 Fikrlash, mavzuning murakkablik darajasi;
 Tavsifning mavzuga muvofiqligi va mazmuniy qiymati;
 Tavsifda tilning ifoda vositalaridan maqsadga muvofiq foydalanish darajasi;
 Imloviy (yozma) savodxonlik sifati.
Ko’rinadiki, DTS talablariga ko’ra o’quvchilarda fikrni yozma shaklda bayon
etish malakasini hosil qilish ona tili ta’limining asosiy maqsadlaridan biri hisoblanadi.
Ona tili va adabiyot o’quv fanlari sifatida nutq imkoniyatlarini birlashtirib,
o’quvchining fikr ifodalash malakalarini rivojlantiradi. Uni tilimizning go’zal olamiga
olib
kiradi, nutqni yaxshilash, boyitish, unga badiiy bo’yoq berish, nafosat
bag’ishlashda muhim ahamiyat kasb etadi.
1. O’quvchilarning yozma nutq malakasini shakllantirish – DTSning asosiy
talabi.
• O'quvchilarning yozma nutq malakasini shakllantirish:
• Husnixat;
16

• Yozma nazorat ishlari (diktant, bayon, insho);
• Grammatik qurilmalarni o’z o’rnida qo’llay olish;
• Mavzu hamda rasmlar asosida yozma matn tuzish;
• Ta’limiy o’yinlar;
• Turli mashqlarni bajartirish.
Yozma nutq harf va so’zlarning ma’lum qonuniyat asosida o’zaro birikuvi,
tinish belgilari, har xil ajratishlar: abzaslar, paragraflar va gaplarni grammatik
jihatdan aniq va tushunarli bayon qilish orqali voqelanadi.
Yozma nutq ustida ishlash og’zaki nutqqa qaraganda ancha murakkab
jarayondir. Chunki u o’quvchidan grammatik va mazmunan jihatidan to’g’ri
jumla qurishni, har bir so’zni o’z o’rnida to’g’ri qo’llashni, fikrni ixcham, izchil,
ifodali, uslub jihatidan sodda va ravon ifodalashni, bayon qilingan fikrlar asosida
xulosalar chiqarishni talab etadi. Bu nutq turning murakkab tabiati ham shundaki,
u imlo, tinish belgilari va uslub bilan bog’liq. So’zni to’g’ri yozish, tinish
belgilarini o’rinli qo’llash, fikrni uslub tabiatiga muvofiq bayon qilish
o’quvchidan katta mas’uliyatni talab etadi.
Yozma nutq tekshiriladi, tuzatiladi, takomillashtiriladi, bu jihatdan u
og’zaki nutqqa qaraganda ancha qulay imkoniyatlarga ega. O’quvchi yozma
nutqdagi xato va kamchiliklarlar ustida ishlaydi, ularni bartaraf etadi, keyingi
ishlarda bu xato va kamchiliklarga yo’l qo’ymaslikka intiladi. Yozma nutqdagi
imlo va tinish belgilari ustida ishlash matn mazmuni ustida ishlash bilan
qo’shilib, bir yaxlitlik hosil qiladi.
Yozma ish atamasi ikki xil ma’noda qo’llanadi:
1. Yozma ish – ilmiy xarakterdagi yozma ishlar, yozma shaklda bajariladigan
nazorat turlari, topshiriqlar, ko’chirib yozish. Nazoratning bu turi nafaqat
filologiya, balki barcha sohalarga ham tegishlidir. Masalan, fizika, matematikaga
oid yozma ishlar.
Bu tipdagi yozma ishlar o’quvchilarni ilmiy bilim asoslari bilan
qurollantiradi. Ilmiy xarakterdagi yozma ishlar ucun eng asosiy manba maktab
darsliklaridir.
17

2. Yozma ish – yozma shaklda bajariladigan ijodiy matnlar (insho, ijodiy bayon),
tinglab tushunish, xotira kuchini belgilash, tafakkur darajasi va fikrni yozma tarzda
bayon etish ko’nikmasini aniqlashga qaratilgan (bayon), so’zma-so’z tinglash va
ayni tarzda yozma nutqda aks ettirish, imlo me’yorlariga amal qilish darajasini
bilishga mo’ljallangan (diktant) matnlar.
O’quvchini kasbga yo’naltirish, muayyan sohalar haqida tasavvur va bilim hosil
qilish har bir fan o’qituvchisining burchi hisoblanadi. Yosh avlodni kasbga
tayyorlovchi asosiy omil ona tili va adabiyot fanlaridagi matnlar, mashqlar va albatta,
“Kim bo’lsam ekan?”, “Men tanlagan kasb” kabi mavzulardagi dastlabki insholardir.
“Insho” arabcha so’z bo’lib, “tashkil etish”, “yaratish”, “qurish”, “barpo qilish”,
“ijod”, “bayon”, “tahrir” ma’nolarini anglatadi. Insho muallifning ma’lum bir
mavzudagi bilim va tasavvurlarini, voqelikka munosabatini, mustaqil fikrini bayon
qilish natijasida shakllanadigan yozma ish turidir. 5

Insho muallif tomonidan ijod etiladi, yaratiladi. Insho yozishda muallifdan
fikrmulohazalarini mantiqan izchil va badiiy jihatdan maqsadga muvofiq tarzda,
adabiy til me’yorlariga amal qilgan holda bayon etish talab qilinadi.
Insho mustaqil yaratiladigan o’ziga xos ijod mahsuli bo’lib, o’quvchi
faoliyatining eng murakkab ko’rinishi hisoblanadi.
Inshoda o’quvchining o’zligi namoyon bo’ladi. Uning tafakkuri, dunyoqarashi,
narsa, voqea-hodisalarga, o’zgalarga, jamiyatga munosabati, axloqiy-ma’naviy
saviyasi, mustaqil turmushga tayyorgarlik darajasi aks etadi. Boshqacha aytganda
insho o’quvchining qiyofasini o’zida aks ettiruvchi ko’zgudir. Insho o’quvchining
ijodiy fikrlash darajasi, dunyoqarashi, adabiy til me’yorlarini nutqiy vaziyatlarda
qo’llash imkoniyatlarini belgilovchi asosiy mezondir.
Insho tez fursatda o’rganiladigan yoki o’zlashtiriladigan yozma ish turi emas.
Insho yozish ko’nikmalariga qisqa muddatda ega bo’lish qiyin, albatta. Yaxshi, har
tomonlama maqsadga muvofiq insho ko’p yillik faoliyat mahsuli sifatida namoyon
bo’ladi. Avvalo, ko’p mutolaa qilish, imlo lug’atlari, izohli lug’atlardan boxabar
5
Matchonov S. va boshq. Boshlang'ich sinf o'qish darslarini pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish. - T.:
Yangiyo’l poligraph service, 2008.
18

bo’lish, atroflicha bilimga ega bo’lish talab darajasida yoziladigan insholarga zamin
yaratadi.
Insho belgilangan maqsadiga ko’ra ikki xil bo’ladi: ta’limiy insholar va sinov
insholari.
Ta’limiy insholar – sinfda yoki uyda o’quvchi tomonidan yozilib, ijodiy fikr
yuritishga, mavzuni to’g’ri bayon qilishga qaratiladi. Bunday insholarda biror
yozuvchi yoki shoir ijodi, asarlari mazmuni, mavzu doirasi, badiiy ahamiyatini
o’zlashtirish, o’quvchida fikrlash ko’nikmalari, qaror qabul qilish tezligi, voqelikka,
shaxslarga, narsa-hodisaga baho berish malakasini shakllantirish maqsadi qo’yiladi.
Ta’limiy insholar ham baholanadi, lekin bunday insholar bilimni aniqlashga emas,
bilim berishga yo’naltiriladi.
Sinov insholari o’rganilgan mavzularga doir bilimlarni, insho yozish
ko’nikma va malakalarini sinash hamda baholash uchun muayyan mavzular
tugagandan so’ng, choraklar yoki o’quv yili oxirida nazorat ishi sifatida, davlat
attestatsiyalarida, olimpiadalarda, ijtimoiy-gumanitar sohalarga doir tanlovlarda
o’tkaziladi. Sinov insholari olingan bilim, ko’nikma va malakani baholashga xizmat
qiladi. Insholar mazmun-mohiyatiga ko’ra ikki xil bo’ladi;
1. Adabiy mavzudagi insho ta’lim dasturida qayd qilingan, dars jarayonida
o’tilgan mavzular asosida yoziladigan, darslar va darsliklardagi ma’lumotlarga
o’quvchining munosabati, shaxsiy fikrlari ifodalanadigan, ijodiy yondashuv asosidagi
yozma ishdir. Adabiy mavzudagi inshoda muayyan yozuvchi, shoirning hayoti va
ijodi, qahramonlar xarakteri, fe’l-atvori, faoliyati, taqdiri tahlil qilinadi, ijodkor
faoliyati, asarlariga doir umumiy ma’lumotlar bayon etiladi, badiiy asar mazmuni,
g’oyasi hamda undagi qahramonlar xarakterini, taqdirini yoritishda, tahlil qilishda
o’quvchining mustaqil yondashuvi aks etadi. Ijodiy yondashuv, mustaqil fikr
inshoning zarur shartlaridan biridir. Adabiy mavzudagi insholar matn asosidagi
insholar deb ham yuritiladi.
2. Erkin mavzudagi insho adabiyot fani dasturida qayd etilmagan, ijtimoiy
hayotning muhim masalalari, milliy qadriyatlar, urf-odat, an’analar, davr mafkurasi,
yoshlar faoliyati bilan bog’liq axloqiy, ma’naviy-ma’rifiy mavzularda yoziladi.
19

O’quvchining ma’lum bir mavzuga oid bilimlari, axloqiy-tarbiyaviy, ijtimoiy-
siyosiy dunyoqarashi, fikr va mulohazalarini aks ettiruvchi, ijodkorlik qobiliyatini,
histuyg’ularini namoyon qilishga qaratilgan insholar erkin mavzudagi insholardir.
Adabiy va erkin mavzudagi insholar bir-biridan, avvalo, asoslaniladigan
manbasi bilan farq qiladi. Adabiy insholarning manbayi adabiy asarlar bo’lsa, erkin
insholarning manbayi serqirra hayot, o’quvchilarning kuzatishlari va taassurotlari
bo’lishi mumkin.
Pedagogik maqsadiga ko’ra insholar shartli ravishda uch guruhga ajratiladi:
1. Ta’limiy insholar.
2. Nazoratga qaratilgan insholar.
3. Ko’rik-tanlov insholari.
Ta’limiy insholar – insholarning asosiy qismini tashkil etadi. Bunday insholar,
asosan, o’qitishga qaratilgan, o’rgatishni maqsad qilgan insholardir.
Nazoratga qaratilgan insholar – katta bo’limlar o’rganilgandan keyin yoki chorak
va o’quv yili oxirida o’tkazilishi mumkin. Ular, asosan, o’quvchilarning egallagan
bilim, ko’nikma va malakalarini nazorat qilish maqsadida o’tkaziladi.
Ko‘rik-tanlov insholari – sinf yoki maktab doirasidagi ko’rik-tanlov, ma’lum bir
nomdagi tanlov g’oliblarini aniqlash maqsadida, fan olimpiadalari bosqichlarida
o’tkaziladi. 6
Har uchala insho turlari bir-biri bilan chambarchas bog’liqdir. Ta’limiy insholar
ayni vaqtda nazorat uchun xizmat qiladi. Har qanday nazorat qilishga qaratilgan insho
ta’limiy maqsadni ko’zlaydi. Ko’rik-tanlov uchun yozilgan insholar ham ta’limiy, ham
tarbiyaviy maqsadga qaratilgan bo’ladi.
Mavzu tanlash, asosiy g’oyani belgilash, material yig’ish, reja tuzish, shu asosda
to’plangan materialni saralash, fikrni muayyan izchillikda bayon qilish, yozilgan
matnni qayta ishlash va takomillashtirish kabi vazifalar barcha turdagi insholar uchun
xosdir.
Insho mavzusini shakllantirish va tanlash.
6
G.Ziyodullayeva, M.Shamsiyeva. YOZMA ISH TURLARI: INSHO, BAYON, DIKTANT. Toshkent. “Turon Zamin
ziyo” – 2017
20

Mavzu arabcha so’z bo’lib, “joylashtirilgan”, “to’qib chiqarilgan” kabi ma’nolarni
anglatadi. Insho mavzusi o’qituvchi tomonidan yoki muvofiqlashtirilgan kengash,
o’quv-uslubiy birlashma tomonidan tanlangan va muhokama qilib tasdiqlangan
bo’lishi kerak. Insho mavzusini tanlashda quyidagilarga e’tibor berish lozim:
1. Adabiy mavzudagi insholarda yozuvchi, shoir faoliyatining asosiy jihatlari
qamrab olinadi. Erkin mavzular esa davrning muhim masalalariga
bag’ishlangan, o’quvchilar qalbida ezgulik tuyg’ularini shakllantirishga
qaratilgan bo’lishi talab etiladi.
2. Mavzu har qanday subyektiv yondashuvdan xoli bo ’ lmog ’ i lozim .
3. Mavzu o ’ quvchilarning yoshiga , saviyasiga mos bo ’ lishi , ularning
orzuumidlari , qiziqishlarini aks ettirishga xizmat qilishi lozim .
Insho mavzusini to’g’ri belgilashdan boshlanadi. To’g’ri tanlangan mavzu
inshoning muvaffaqiyatli chiqishi uchun tanlangan ilk qadamdir. Mavzu tanlashga
o’rgatish uchun berilgan matnni bir necha mustaqil qismga ajratish va ularga sarlavha
topish, bir matnga bir necha sarlavha topish topshipiladi.
Inshoda yoritilgan fikrlar mavzuga mos kelishi va uning mazmunini to’la qamrab
olishi lozim. O’quvchi mavzu talabini to’g’ri anglay olishi kerak.
Inshoda, albatta, mavzuga mos ravishda asos, ziddiyat, taqqoslash, misol, isbot
bo’lishi talab etiladi.
Ko’p hollarda sinov uchun biz insho mavzularini turli variantlar asosida tashkil
etamiz. Bu hol ko’chirmachilikni oldini oladi, albatta. Lekin o’quvchilar qobiliyati,
iqtidorini teng baholashga to’sqinlik qiladi. Bir xil mavzuda insho yozdirish esa yozma
ishlarni to’g’ri baholashga yordam beradi.
Insho rejasini tuzish.
Insho mavzusi aniqlab olingach, mazkur mavzu asosida insho rejasi tuziladi. Reja –
ish-faoliyatni tartibga solish, amalga oshirish rejimidir. Reja forscha-tojikcha so’zdan
olingan bo’lib, “kir yoyiladigan ip”, “arqon”, “saf”, “qator” kabi ma’nolarni anglatadi,
biror ishni tartibi bilan va o’z vaqtida bajarish uchun oldindan belgilab olingan aniq
mo’ljal, belgili tartib, qoida, o’lchovni bildiradi.
21

Tuziladigan reja insho mazmunini o’zida to’la-to’kis namoyon etishi darkor.
Reja inshoning tarkibiy qismlaridan biri sanaladi.
Insho rejasi ikki xil: sodda va murakkab ko’rinishda bo’ladi. Sodda reja:
Mustaqillik – xalqimizning asriy orzusi Reja:
1.Ozodlik va erk uchun kurash – ona xalqimiz jasorati.
2.Mustaqillik muborak, ona O’zbekistonim!
3.Istiqlol va istiqbol – mushtarak tushunchalar.
Murakkab reja:
Alpomish va Barchinoy timsollariga tavsif
Reja:
I.Kirish. Dostonlar gultoji.
II.Asosiy qism:
1.Alpomish – tengsiz kuch sohibi.
2.Qat’iyatli o’zbek qizi.
3.Do’stlik – ulug’ ne’mat.
III.Xulosa. “Alp o’g’lonlar o’lkasi bu – Ko’hna Turon…” Inshoga epigraf
tanlash.
Insho rejasi tuzib olingach, mavzuga har tomonlama mos keladigan muqaddima
so’z (epigraf) tanlab olinadi. Inshoning mazmuniga mos keluvchi hikmatli so’z,
maqol, ibora, yoki fikrlar epigraf deyiladi. Epigraf yunoncha so’zdan olingan bo’lib,
“ustidagi”, “yozuv” kabi ma’nolarni ifodalaydi.
Epigraf rejadan keyin, insho matnidan oldin, sahifaning o’ng chetiga yoziladi.
Epigraf sifatidagi matndan so’ng mazmuniga ko’ra nuqta, so’roq, undov
belgilaridan biri qo’yiladi, muallif qavs ichida ko’rsatiladi, qavsdan so’ng tinish belgi
qo’yilmaydi.
Yozish bo’yicha tavsiyalar:
Insho yozayotganda, qisqa iboralarni uzoq iboralar bilan almashtirmaslik kerak.
Bunda matnni o’qish oson bo’ladi.
Insho matnida murakkab va tushunarsiz so’zni ishlatmaslik lozim, ayniqsa, bu
so’zning ma’nosi notanish bo’lsa.
22

Shaxsiy tajriba, xotiralar va taassurotlarni aks ettirish muallif nuqtayi nazari va
o’quvchi ishonchini tasdiqlashning ajoyib usuli hisoblanadi.
Mavzuga va asosiy g’oyaga amal qilish kerak, undan chetga chiqmaslik va
keraksiz tafsilotlarni tasvirlamaslik kerak.
Insholarda faktlardan, tadqiqot natijalaridan foydalanish ishonchlilik uchun juda
yaxshi imkoniyatdir.
O’quvchilar inshosini baholashda adolatli bo`lish ham samaradorlikning
oshishiga yordam beradi. Insholarni baholashda quyidagilarga e’tibor berish
zarur:
1. Insho mavzusining yoritilishi.
2. Reja, kompozitsiya, izchillik.
3. Janri, uslubi.
4. Insho hajmi.
5. So`zlardan to`g’ri foydalanish.
6. Sintaksis, gaplarning hajmi, sintaktik konstruksiyalarning bir xil yoki har
xilligi
7. Imloviy va punktuatsion savodxonlik, xatolar xarakteri.
8. Husnixat, tashqi tomondan shakllantirish.
O’quvchilarning bilimlarini nazorat qilish tizimi muhim didaktik shartlardan biri
hisoblanadi. O’quvchilar bilimini nazorat qilish o’qituvchiga qo’llanilayotgan ta’lim
metodlari, vositalari va uslublarining samaradorligini baholashga, metodikaga
tuzatishlar kiritishga imkon beradi. O’quvchilar uchun nazorat muhimdir, chunki u
shakllanuvchi bilimlarning to’g’ri ekanligini mustahkamlashga xizmat qiladi, sifatli
ishlashga boshlaydi, o’z o’zini nazorat qilishni rivojlantiradi. Bilimlarni nazorat qilish
va baholash bolaga tarbiyaviy ta’sir ko’rsatadi, qiyinchilikni yengishga va kundalik
ishlash tizimiga o’rgatadi.
23

II BOB. O‘quvchilarining yozma nutqdagi xatolari va kamchiliklari va
ularni bartaraf etish texnologiyasi
2.1. O‘quvchilarining yozma nutqdagi xatolari va kamchiliklari tasnifi va
ularning bartaraf etish
Orfografiya o'qitishda o‘quvchilaming savodxonlik darajasini o'rganish, ularning
orfogafik va punktasion xatolarini tuzatish, ularni hisobga olish va baholash, xatolami
tugalish usullari alohida o‘rin tutadi. Maktabda o'tkaziladigan barcha turdagi yozma
ishlar o'quvchilarning savodxonligini aniqlash vositasi hamdir, Binobarin
o'quvchilarning savodxonligini aniqlashda yozma ishlarning hamma turlaridan
foydalanish mumkin. O'quvchilaming orfografik malakasi haqida tasavvur ta'sir qilish
uchun ko'proq nazorat diklant, hamda insho va bayonlardan foydalanish tavsiya etiladi
O‘qituvchi o‘quvchilarning yozgan ishini tekshirib, xatolarini tuzatib bormasa,
o'quvchi keyingi mashqlarni bajarishga qiziqmaydi, bajarsa ham, xatolarga beparvo
qaraydi. O'quvchi o'zining harqanday yozma ishi o'qituvchining e'tiborida bo‘lishini
sezib turishi kerak. Bu o'quvchiga ilmiy oziq beradi 7
.
Xatolarni tuzatishga o'quvchilarning o‘zini ham jalb qilish mumkin. Lekin bu
yozma ishning xarakteriga bog'liq. Sinfda bajariladigan mashqlar ko‘pincha sinfning
o'zida o'qituvchi rahbarligida tekshiriladi. Bunda o'quvchi o‘z yozganlarini tekshiradi,
xatolarini tuzataish yoki partada o'tirgan ikki o'quvchi daftarlarini almashtirib, bir-
birlarining yozganlarini kuchlari yetganicha tekshiradilar. Bunda o'quvchilarning
savodxonlik darajasi inobatga olinadi.
Uyda bajariladigan mashqlar ham tekshirilishi mumkin. Bu quyidagicha bo'ladi:
A) parta ustiga qo'yilgan daftami tekshirib chiqish;
B) biror o'quvchini doskaga chiqarib, unga yozganini o'qitib izohlatish;
C) har bir gapni navbat bilan o'qitish, yozilishini so'zlatish.
Ko'chirib yozilgan mashqlar, grammatik-orfografik tahlillar mana shu usul bilan
tekshirilishi mumkin. Lekin bu o'quvchilar daftarini to'liq tekshirish imkonini
bermaydi, shuning uchun daftarlar har ikki uch soat dars o'tilganidan so‘ng yig'ishtirib
7
G.Ziyodullayeva, M.Shamsiyeva. YOZMA ISH TURLARI: INSHO, BAYON, DIKTANT. Toshkent. “Turon Zamin
ziyo” – 2017
24

olinib, darsdan so'ng yoki uyga olib ketih tekshirib chiqilishi kerak[3]. Xatolami
qanday tuzatish kerak?
Xato tuzatish ham ijobiy xarakterdagi ishlar jumlasiga kiradi. Maktabda
xatolarni tuzatishning xato yozilgan harflar ustidan qizil siyohli bilan chizib, tepasiga
to‘g‘risini yozib qo'yish usuli keng tarqalgan. Lekin bu usulni hamma vaqt ham
samarador deb bo‘lmaydi. Agar o‘quvchi o‘zbekcha so‘zlarda yoki faol lug'atda o'tib
ketgan ruscha, forscha va arabcha so'zlarda (maktab-maktap). (g'ishtg'ish),, (ruchka-
ro'chka), (stol-istol) xato qilsa va bu xatolami tez payqab olish uquviga ega bo‘lsa,
harfni o‘chirib, to‘g'risini ustiga yozib qo'yish usulidan foydalanish mumkin. Imlosi
qiyin so'zlarda (vzvod-vzvot; muzaffar-muzafar kabi) xatoga yo'l qo'yilgan bo‘lsa va
psixologik tomondan ana shu so zlarning fotokopiyasini o‘quvchi o‘z ongida aks‟
ettirish kerakligi e'tiborga olinsa, xato yozilgan so‘zni qizil rang bilan o'chirib, ustiga
to'g'ri shakli yoziladi. Xato grammatik formada bo'lsa, harf emas, forma o‘chiriladi
yoki uning ostiga chiziladi: qurildi-quruldi, kulib-kulub. Chunki o'quvchi qaysi
formada xato qilganini o'zi aniqlashi kerak. Ba'zi uslubchilar xatolarni o'qituvchi
tuzatsa, o'quvchilar mustaqil ishlardan xoli qilib qo'yiladi deb, bu usulni qoralaydilar.
Bu fikr to'g'ri deb bo'lmaydi, chunki tuzatishning bu usuli ham o'quvchilarni mustaqil
ishlashga undaydi: o'quvchi maktab degan so'zda b o'miga p yozgan bo'lsa, o'qituvchi
uni tuzatib, o'quvchida shu qoidaga mos keladigan bir qancha so‘zlar (kitob, bob,
to‘lib, o'qib, ayab, boylab) topishni vazifa qilib beradi. Lekin xato tuzatishning bu
usulini yagona usul deb ham bo'lmaydi. Ayrim xollarda xato tuzatishning ko'proq
mustaqil ishlashini talab qiladigan usullaridan ham foydalanish mumkin. Xatoni
to‘g'irlamasdan chizib qo'yish, xato yozilgan harfning yoki shu harfni o'z ichiga bo'g'in
yoki so'zning tagiga chizib qo'yish, qaysi qatorda xato qilingan bo'lsa, o'sha qator
hoshiyasiga belgi qo'yish ham xato tuzatish usullaridir. Lekin xato tuzatishda bu
usullar aralash qo'llanmasligi kerak. Bunda o'quvchilaming yosh xususiyati, qoidaning
sodda yoki murakkabligi, o'quvchilarga o'zlashish, ulami mustaqil ishlashga yo'llash
darajasi hisobga olinishi kerak.
Orfografiya o'qitish tizimi butunicha imlo xatolarining oldini olishga qaratilgan.
Yozilishi qoida bilan izohlanadigan orfogrammalarda bo'ladigan xatolaming oldini
25

olish uchun bunday so'zlarni doskaga yozib, ularning yozilishiga o'quvchilarning
diqqatini jalb qilinadi: Masalan, b tovushining yozilishida xato bo'lmasligi uchun,
o'qituvchi b va p tovushli bir qancha so'zlami doskaga yozib, ulaming imlosini esda
saqlab qolish kerakligini ogohlantiradi. Xatolarning oldini olishda turli ko'rgazma va
jadvallardan ham foydalandik. Ko‘rgazmalar mavzuga doir yoki umumiy bo'lishi
mumkin. Mavzuga doir ko'rgazmani ma'lum qoida, masalan b undoshi, jarangli-
jarangsiz tovushlar, x va h undoshlari bo‘vicha tayyorlab, sinf devorida osib qo'yiladi.
Ko'rgazma umumiy bo'lganda, unga o'quvchilar ko'p xato qiladigan va har xil qoidaga
xos so'zlar kiritiladi. Ko'rgazma o'z vazifasini o'tab bo'lguncha, ya‘ni undosh
tovushlaming yozilishida o‘quvchilar xato qilmaydigan bo'lgunga qadar sinf devorida
osig'liq turishi mumkin, Xatolarni oldini olislida «Lug‘at doskasi» dan ham keng
foydalanish mumkin. Orfografik xatolarni oldini olish talaffuzni kamsitish hisobiga
bo'lmasligi kerak: imlosi qiyin so‘zlarni bo'g'inma-bo'g'in, harflna-harf aytib berishga
aslo yo‘l qo‘ymaslik lozim. Maktabda ona tilidan olib boriladigan ishlarning hammasi
deyarli orfografiya o'qitishni yaxshilashga bo'ysundiriladi. 8

Xatolar ustida o'quvchining o'zi ham ishlaydi. Bunda o'quvchilarni o'zlariga
xatolarining sabablarini yozma va og'zaki izohlatish, qaysi qoidada xato qilingan
bo'lsa, unga mos so'zlar toptirish qoidani takrorlatish usulidan keng foydalanish
mumkin. Ba'zi o‘quvchilar xato yozilgan so'zlarni bir necha bor yozdirish usulidan
ham foydalanadilar. Lckin bu hamma vaqt ham samarali natijani beravermaydi, Bu
usuldan yozilishi ma'lum qoida bilan izohlanmaydigan so‘zlami to‘g'ri yozishga
o'rgatishda foydalanish mumkin. O'quvchilardan vaqti-vaqti bilan qaysi qoidalarda
xatoga yo'l qo'yganini, buni tuzatish sohasida nimalar qilinganligini so'rab turish
mumkin. Ba‘zan bir o'quvchining daftarini ikkinchi o'quvchiga tckshirtirish usulidan
ham foydalaniladi. Bu o'quvchilarning qiziqishini ortiradi. Shunday hollar ham
bo‘ladiki, o‘qtuvchi o‘zi ma'lum so'zni xato yozadi-yu, lckin o'rtog‘ining daftarida
shunday yozilgan so'zning xato ekanligini topadi. Shunga extiyot bo'lishi kerakki,
o‘quvchilar o'rtoqlarining xatolarini tuzutaman deb, boshqa xatoga yo'l qo'ymasinlar,
daftarlarni bckorga bo'yamasinlar. O'quvchi u yoki bu so'zning xato yozilganligiga
8
Shayxislamov N. O’quvchilarning yozma savodxonligini oshirishda yozma ishlarning o’rni. SCIENTIFIC
PROGRESS 2021.
26

to‘la ishonsagina, uni to‘g'irlash kerakligini anglasin. O'quvchilar daftar
tekshirayotganda, o‘qituvchi sinfda aylanib yurib ayrim o'quvchilarga maslahat beradi.
Tekshirish uchun berilgan muddat tugagach, o‘quvchilar topgan xatolarini aytadilar.
O'quvchi xato yozilgan deb hisoblagan so'zini, alohida qog‘ozga yozadi, oxirida
o‘qituvchi ishtitokida buni aniqlab, keyin uni tuzatadi.
Xatolarni tuzatishda o'quvchining uyida mustaqil ishlashi juda katta ahamiyatga
molikdir. Yo'l qo'yilgan xato bilan bog‘liq qoidani o‘qib kelish, unga mos mashqni
bajarish, lug‘at uslida ishlashning nalijasi beqiyos kattadin O‘quvchi ko'p xato qilib,
past baho olaversa, ruhiy tushkunlikka tushib savodlilikka bo'lgan ishonchini yo‘qotib
qo'yishi mumkin. Bunday xol yuz bermasligi uchun o‘qituvchi o'quvchining ruhini
ko‘tarishi, savodli bo‘lib ketishga ishonch hosil qilishi, o‘quvchining irodasini
tarbiyalashi, unda orfografik mashg‘ulotlarga qiziqish uyg‘otishi kerak. Ko‘p xato
qiladigan o'quvchilar bilan ishlash tizimi bunday o‘quvchilarning orfografik
malakasiga bog'liq bo‘lib, yakka yondashuvni talab qiladi. Ko‘p xato qiladigan
o‘quvchilar bilan ishlashni ayrim qoidalami so‘rashdan boshlagan ma‘qul. Ma'lum bir
qoidaning mustahkam o‘zlashganligi haqida ishonch hosil qilgach, navbatdagisiga
o‘tiladi. Shu asosda mashg‘ulot asta- sekin murakkablashib boradi.
Mana shu yo‘l bilan ko‘p xato qiladigan o'quvchilar orfografiyani puxta
o'zlashtirib boruvchi o'quvchilar bilan tcnglashtiriladi. Ish jarayonida o'quvchining bu
sohada erishgan yutuqlarini uni o'ziga sezdirish, buning sabablarini birga muhokama
qilish ham muhimdir.
Odatda, yosh bola oilada ota-ona till (dialckti) da so'zlashni o'rganadi. Maktabda
esa adabiy tilni egallay boshlaydi. Adabiy til unga odatdagi tilidan boshqacharoq
tuyuladi. Shu bilan birga o'quvchilar maktabda mahalliy shevada ham gaplashadilar.
Hatto shunday hollar ham bo'ladiki, o'quvchilar maktabda, o‘qituvchi oldida adabiy
tilda gaplashishga harakat qilsa ham, boshqa sharoitda o'z mahalliy shevasida
gaplashishini davom ettiradi, bu hol oqibatda o'quvchilarni yozma ishlarga ta'sir ctadi,
Ayrim dialektal xatolarni tugatish uchun maxsus mashqlar o‘tkazish ham tavsiya
qilinadi, Bunda yozma ishlarning ijodiy diktant turidan yoki ko‘chirib yozish usulidan
foydalaniladi. Masalan, ko'pchilik qaysi qoidada dialektal xato qilgan bo'lsa, uni
27

orfografik jihatdan to'g'rilab doskaga yoziladi. Buning talaffuzi bilan yozilishi qiyos
qilinadi. Keyin bu to'g'irlangan so'z ishtirokida matnlar, jumlalar tuzdiriladi. Umumam
dialektal xatolarni tugallash o'qituvchidan turli usullardan foydalanishni talab qiladi.
Boshlang'ich sinf o'qituvchisi bar darsda o'tilayotgan mavzuni o'quchilarni dialektal
xatolarini yo'qotish, ulami to'g'ri talaffuz qilishga o‘rgatish bilan bog'laydilar. Talaffuzi
qiyin bo'lgan so‘zlaming dialektal shakli bilan adabiy talaffuzdagi shakli qiyoslangan
jadvallar tuzish muhim ahamiyatga egadir.

Adabiy tilida Shevada
Narvon Shod
Qozon Qozan
Chumoli Chumoliq
Keladigan Keladigon
Gugurt Gurgut
Pomidor Patinjon

Dialektal xatolarni bartaraf qilishga darslikda berilgan matnlardan talaffuzi
yozilishiga mos kelmaydigan so'zlarni toptirish ham ijobiy natija beradi. Lug'at ustida
ishlasli jarayonida ham o‘quvchilaming dialektal xatolarini tuzatib borish talab
qilinadi.
Punktuatsion xatolar va ulami bartaraf etish yo'llari. Tinish belgilarini qo'llashida
turli xil usullar bor:
1. Tinish belgilarining qo‘yilishi ohang usuli asosida belgilanadi,
2. Tinish belgilarining qo'yilishi faqat mantiq va sintaktik asosda belgilanadi.
Punktuatsiya usullari tilning fikriy va grammatik vositalarini hisobga olish
asosida tuziladi (ohang ham shunga kiradi). Har qanday ohang va to'xtalish yozuvda
belgi bilan ko'rsatilavermaydi, balki nutqning fikriy tomoniga ta'sir eta oladigan,
ma'lum grammatik ahamiyatga ega bo'lgan to'xtalish va ohanglargina belgi bilan
ko‘rsatiladi. Masalan, boshlang'ich sinf ona tili darsida«Gap» mavzusi bor. Unda darak
gapning oxiriga nuqta, so‘roq gaplaming oxiriga so'roq, undov gaplar oxiriga undov
belgisi qo‘yilishi o'quvchilar ongiga singdiriladi.
28

Demak, tinish belgilarining bir turi og'zaki nutqda ohang orqali berilgan holatni
ifodalaydi. Tinish belgilarining boshqa turi og'zaki nutqda ohang bilan emas, balki
boshqa grammatik vosita bilan ifodalangan holatni bildiradi. Masalan, undalma gap
bo'laklari bilan grammatik tomondan bog'lanmagani uchun vergul orqali ajratiladi.
Tinish belgilarning yana boshqa bir turi na ohang yordami bilan, na boshqa
grammatik vositalar bilan ifodalanishi mumkin bo'lmagan holatlarni ko‘rsatadi
(masalan, qo‘shtirnoq). Bular to'g‘ridan-to'g'ri nutqning fikriy jihatiga asoslanadi:
Men «Zaynab va Omon»ni o'qidim. Punktuatsiya o'qitishda onglilikni ta'minlash
uchun o'qituvchi sintaksisdan o‘tiladigan mavzulami punktuatsiyaga bog'lashi juda
zarur. O'quvchi har bir gapning mazmuniga to‘la tushungan bo‘lishi bilan birgalikda,
undagi tinish belgining nima uchun ishlatilganligi, uning sintaktik vazifasi nimadan
iborat ekanligini aniq tasavvur qilib ko‘rish kerak. O'quvchi o'rgangan punktuatsiya
qoidalarini yozuvda va og'zaki nutqda to'g‘ri qo‘llay bilishi kerak.
Punktuatsiyani o'rganish ohang, kuzatishlar, to‘xtalish va mantiqiy urg'u ustida
kuzatish ishlari bilan bog‘lab olib boriladi. Punktuatsion savodlilik-bu, tinish
belgilarini o'z o‘rnida to'g'ri qo‘llashdangina iborat bo‘lmasdan, sinf bilan birga,
matnni ifodali o'qiy bilish ham demakdir. Bexato o‘qiy olgan bola, albatta, bexato ham
yozishi kerak. Savodxonlik-boshlang‘ich ta‘lim dasturining asosiy maqsadlaridan
biridir.
2.2. Yozma ishlarda imloviy xatolarni ta`limiy diktantlar va bayonlar
vositasida takomillashtirish
Diktant eshitib idrok qilingan so'z, gap, matnni yozishdir. O'quvchilarning
og'zaki yozma nutqini o'stirishda, savodxonligini oshirishda diktantning ahamiyati
katta. O'quvchi diktant yozish jara-yonida xato qilmaslikka harakat qiladi. Xato
qilmaslik ularning fone tik, leksik va grammatik bilimlarni qay darajada
o'zlashtirganliklanga bog'liq bo'Iadi. Imlo qoidalari grammatik hodisalar bilan bog'liq
bo'ladi. Demak, savodli diktant yozish uchun o'z navbatida gram matik qoidalarni ham
bilish zarur.
Boshlang'ich sinflarda diktant uchun matn tanlashda bir qancha tamoyillarga
rioya qilish zarur:
29

 Matnning monologik nutq shaklida bo'lishi. Unda ko'chirma gaplar, undalmali,
kirish so'zli, ajratilgan bo'lakli gaplar, qo'shma gap bo'lmasligi lozim.
 Matn hajmi 1-4-sinf o'quvchilarining o'qish sur'tiga asos-langan bo'lishi.
 Matn mazmuni bolalar hayoti bilan bog'liq bo'lishi.
 Diktant matni o'quvchilarga u yoki bu haqda bilim berishi.
 Tanlangan matn g'oyaviy-badiiy jihatdan yiiksak bo'lishi, bolalar hissiyotiga
ta'sir qilishi.
 Matn tarbiyalovchi xarakterda bo'lishi.
 Matnda o'rganilayotgan hodisa kamida 5-6 marta uchrashi.
Diktantlar maqsadiga ko'ra ikki xil bo'ladi:
1. Ta'limiy diktantlar - bilim berishga yo'naltirilgan diktantlar.
2. Tekshiruv diktantlari - o'quvchilarning bilim, ko'nikma va ma-lakalarini nazorat
qilishga qaratilgan diktantlar.
Ta'limiy diktantlarni o'tkazish vaqtini, o'rnini, turini o'qituvchining o'zi
belgilaydi. Ta'limiy diktantlar uchun darsning ma'lum bir qismi (5-10 daqiqasi), ba'zan
bir dars ajratiladi. Bu diktant o'quvchilar bilimini mustahkamlash maqsadida
o'tkaziladi. Ta'limiy diktantda o'qituvchi o'quvchilarga o'rgatiiayotgan hodisaning
imlosini bir necha tahlil usullaridan foydalanib tushuntiradi, o'quvchilar so'zlarni to'g'ri
yozishlariga ishonch hosil qilgach, uni yozishga aixsat beradi. Har qanday yo'l bilan
xatoning oldini olish chorasi ko'riladi. Masalan, 1-sinfda a va o unlilari o'rganilayotgan
darsda bo'g'in-tovush, tovush-harf tahlili o'tkaziladi. Baho, bahor so'zlarining birinchi
bo'g'inida a harfi yozilishini o'quvchilar bilib olgach, o'quvchilardan biri shu so'zlarni
xattaxtaga yozadi. So'ng so'z o'chirib tashlanadi, shundan keyin aytib turib yozdiriladi. 9
Ta'limiy diktantlar tashkil etish va bajarilish usuliga ko'ra quyidagi turlarga
bo'linadi:
 Ta'kidiy diktant.
 O'z diktant yoki yoddan yozuv diktanti.
 Izohli diktant.
 Saylanma diktant.
9
Fuzailov S., Xudoyberganova M., Yo`ldosheva Sh. Ona tili. 3-sinf uchun darslik. - T.: O'qituvchi, 2017.
30

 Erkin diktant.
 Rasm diktant.
 Lug'at diktant.
 Ijodiy diktant.
Shulardan saylanma, erkin va ijodiy diktantlarda matn ma'lum o'zgarishlar bilan
yoziladi.
Tekshiruv diktantida yaqinda yoki ilgari o'rganilib, mashqlar bilan
mustahkamlangan qoidalarni o'quvchilar qay darajada o'zlash-tirganliklari aniqlanadi.
Tekshiruv diktanti biror bo'lim o'rganilgandan so'ng yoki chorak oxirida o'tkaziladi.
Tekshiruv diktanti o'quv yili davomida 5-6 marta o'tkaziladi. Diktantning bu turida yo'l
qo'yilgan xatolar chuqur tahlil qilinadi, ularni bartaraf qilish usullari belgilanadi. Shu
jihatdan tekshiruv diktantining ta'limiy ahamiyati katta. Imloviy mashq sifatida
diktantning xilma-xil turlaridan foydalaniladi.
Ta'kidiy diktantdan qoidani amaliyotga tatbiq etish usullarini yaxshi bilib olish
maqsadida foydalaniladi. Matnni yozishdan oldin, uni yozish jarayonida, izohli
yozuvdagi kabi, o'quvchilar so'zni qanday yozishni va nima uchun shunday yozilishini
tushuntiradilar.
O'z diktant yoki yoddan yozuvda o'rganilgan imloviy qoida asosida yoziladigan
so'zlar bo'lgan matnni o'quvchilar o'zlari o'qib yodlaydilar (ko'rib idrok qiladilar) yoki
o'qituvchi rahbarligida eshitib yodlaydilar (idrok qiladilar), keyin o'zlari mustaqil
yozadilar.
Izohli diktant o'quvchilarning qobiliyatiga qarab ikki xil o'tkaziladi. O'quvchi,
odatda, o'qituvchining ko'rsatmasi bilan ma'lum so'zning yozilishini diktant yozishdan
oldin yoki keyin izohlaydi. So'zning yozilishini bo'g'in-tovush, tovush-harf tomondan
tahlil qiladi, unga qoidani tatbiq etadi. Masalan, „Kitob - bilim manbai" - Kitob: Ki-
tob. Ikki bo'g'in. Birinchi bo'g'inida k, i; ikkinchi bo'g'inida t, o, b tovushlari bor.
Oxirgi b tovushi p tovushi tarzida talaffuz qilinadi. Unda b yoki p tovushini
ifodalovchi harming yozilishini tekshirib aniq-laymiz. Buning uchun so'z oxiriga i
tovushini qo'shamiz va aytamiz: kitobi. B tovushi yozilar ekan" kabi izohlanadi.
Bu diktantda o'quvchilar qoidalarga oid so'zlarning tagiga chizadilar.
31

Saylanma diktantda o'quvchilar diktovka qilingan gaplar yoki matnning
hammasini yozmaydilar. Uning o'qituvchining topshirig'iga mos qisminigina
(o'rganilgan qoida asosida yoziladigan so'zlarni, so'z birikmalarini) yozadilar. Masalan,
bosh harf bilan yoziladigan so'zlarnigina yozish (1-sinf), qaratqich kelishigidagi so'zni
ubog'langan ot bilan yoki tushum kelishigidagi so'zni u bog'langan fe'l bilan birga
yozish (4-sinf) kabi. Saylanma diktant o'quvchilarda imloviy ziyrak-likni o'stiradi.
Erkin diktantda o'quvchilarga mazmunni buzmay, gap tuzilishini o'zgartirish, bir
so'zni unga yaqin ma'noli so'z bilan almashtirish erkinligi beriladi. Diktant uchun 3-5
qismli matn tanlanadi. O'qituvchi awal matnni bir marta ifodali o'qib beradi, so'ngra
matn mazmuni yuzasidan suhbat o'tkazadi. Ayrim qoidalarni eslatadi. Keyin matn ning
bir qismi qayta o'qib beriladi, o'quvchilar uning mazmunini yozadilar.
Erkin diktant imlo qoidalarini mustahkamlashga xizmat qilishi bilan birga,
o'quvchilar nutqini o'stiradi, fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi.
Rasm diktant predmet rasmini yoki o'zini ko'rsatib o'tkaziladi: predmet rasmi
ko'rsatiladi,o'quvchilar uning nornini aytadilar va yozib vergul qo'yadilar, ish shunday
davom etadi (Birinchi so'z bosh harf bilan, qolganlari qoidaga ko'ra yozilishi
eslatiladi). Rasm diktantda o'rganilgan qoidani, ayniqsa, o'quv yili davomida
o'rganiladigan imlosi qiyin so'zlarni to'g'ri yozishni puxtalash, shuningdek, ularni
o'quvchilar qanday o'zlashtirganliklarini sinash maqsadi ko'zda tutiladi.
O'qituvchi mazkur maqsaddan kelib chiqib, imloviy malakani shakllantirish
ustida ishlash bosqichini hisobga olgan holda, diktant-ning barcha turlaridan izchillik
bilan foydalanadi.
Tekshiruv diktanti o'quv dasturining biror bo'li-mi o'rganilib, xilma-xil ta'limiy
mashqlar bilan mustah-kamlangach, ular o'quvchilar tomonidan .qay darajada
o'ziashtirilganini sinash maqsadida o'tkaziladi.
Tekshiruv diktanti uchun sintaktik tuzilishi jihatidan shu sinf o'quvchiiari
saviyasiga mos, o'rganilgan imlo qoidalari asosida yoziladigan so'zlar va tinish
belgilari ko'proq qo'llanilgan matn tanlanadi. Matnda o'rganilmagan qoida asosida
yoziladigan va imlosi qiyin so'zlar bo'lmasligi kerak.
32

Tekshiruv diktanti uchun matnlardangina emas, balki o'rganilgan qoidalarni o'z
ichiga olgan alohida terma gaplardan ham foydalanish mumkin. Lekin har ikki holda
ham gaplardagi so'zlar soni DTS talablariga mos bo'lishiga e'tibor berish lozim.
Tekshiruv diktanti uchun tanlangan matnda so'zlar soni DTSga ko'ra
quyidagicha bo'lishi lozim: 1-sinfga sabod o'rgatish davridan so'ng 8-10 so'z, o'quv yili
oxirida 15-20 ta so'z, 2-sinf o'quv yilining birinchi yarmida 20-25 ta so'z, o'quv yili
oxirida 30-40 ta so'z; 3-sinf o'quv yilining birinchi yarmida 14-16 ta so'z, o'quv yili
oxirida 50-60 ta so'z; 4-sinf o'quv yilining birinchi yarmi oxirida 30-40 ta so'z; o'quv
yili oxirida 75-8 0 ta so'z,
Ko'rinib turibdiki, o'quv yili oxirida o'"tk~aziladigan diktantdagi so'zlar soni
keying! o'quv yili boshida o'tkazila-digan diktantdagi so'zlar soniga teng bo'ladi va
asta-sekin ortib boradi.
O'qituvchi o'rganilgan va mashqlar bilan mustahkam-langan mavzuga mos
matnni diktant o'tkazishdan bir necha kun oldin tanlaydi. Matnda shu sinf o'quvchiiari
uchun imlosi qiyin so'z boisa (yaxshisi matnda o'rganilmagan so'zlar bo'lmagani
ma'qul), shu so'zlarning ma'nosi, talaffuzi va yozilishi diktantni yozgunga qadar
bo'ladigan ona tili darslarida tushuntirilib, mashqlar bilan mustahkamlanishi lozim.
Shuning uchun imlosi qiyin so'zni qatnashtirib gap tuzish, so'zning talaffuzi va
yozilishini tushuntirish, imlosi O'qituvchi matndagi ma'nosi yoki imlosi qiyin so'zlarni
doskaga yozib, talaffuzi va imlosini qisqa izohlaydi. Keyin o'qituvchi doskaga,
o'quvchilar esa daftarlariga Sana, ish turi (tekshiruv diktanti) va sarlavhani tartib hi
Ian, har birini xat-boshidan yozadilar. Shundan so'ng matn aytib yozdiriladi.
O'qituvchi sodda yig'iq gaplarni biilunicha, sodda yoyiq gaplarni so'z birikmasiga va
qo'sjima hamda sodda gaplarni ma'noli qismlarga bo'lib aytib luiadi. Shuni ta'kidlash
zarurki, so'/.ni bo'g'inlab yoki so'zrna-so'z aytish yaramaydi. Har bir gap yoki SO ' z
blrikmasi ko ' pi bilan uch marta takrorlanishi lozim . Aytish sur ' ati shu sinf
o ' quvchilarining gaplarni yozib ulgurishlarini hisobga olinishi kerak. Tekshiruv
diktanti yozib bo'lingach, o'quvchilar diqqatini jalb etib, o'qituvchi matnni sekinroq
sur'at bilan yan'a bir marta o'qib beradi. O'quvchilar o'z yozuvlarini mustaqil ravishda
tekshirishlari uchun matn o'qib bo'lingach, biroz muddat (ikki-uch daqiqa) beriladi. Bu
33

vaqt ichida o'quvchilar o'z ishlarini tekshiradilar, xatolarini topsalar, to'g'rilaydilar.
O'qituvchi esa o'quvchilarning har birini diqqat bilan kuzatib, ular e'tiborining
bo'linmas-ligiga ahamiyat beradi.
O'quvchilar o'rtoqlarining ishini ko'rishga, u yoki bu so'zni qanday yozganlarini
bilishga qiziqadilar, ba'zan o'rtog'ining ishini ko'rib, o'zining to'g'ri yozgan so'zini
o'zgartirishga urinish hollari ham uchraydi. Bunday paytlarda o'qituvchi bolalarga
mustaqil ishlash, fikrlash lozimligini eslatadi.
O'quvchilar imlo va tinish belgilarga oid qoidalarni qay darajada
o'zlashtirganliklarini, ulardan amaliy foydalana olishlarini, ko'nikmalarini sinash bilan
birga, grammatik mavzularni ongli o'zlashtirishlarini tekshirish maqsadida
boshlang'ich sinflarda grammatik topshiriqli tekshirish diktanti ham o'tkaziladi.
Grammatik topshiriq darsdan oldin doskaga yozilib, parda bilan to'sib qo'yiladi
(ko'chma doska yoki katta qog'ozga yozib foydalansa ham bo'iadi). O'quvchilar
tekshirish diktanti matnini yozib bo'lgach, o'rganilgan mavzular yuzasidan berilgan
grammatik topshiriqlarni bajaradilar. Grammatik topshiriqlar quyidagi mazmunda
bo'lishi mumkin: biror gapda qatnashgan so'zlardagi unli yoki undosh harflarning
tagiga chizish; berilgan so'zlarni bo'g'in ko'chirish qoidasiga ko'ra bo'laklarga ajratib,
chiziqcha bilan yozish; talaffuzida va yozilishida farq qilgan undoshlarni aniqlab,
tagiga chizish; talaffuzda lushib qoladigan undoshnihg tagiga chizish; gaplarning (ular
aniq ko'rsatiladi) ega va kesimini aniqlab, eganing tagiga bir, kesimning tagiga ikki
to'g'ri chiziq chizish; biror gapdagi so'zlarning o'zak va qo'shimchalarini aniqlab,
chiziqlar bilan belgilab ko'rsatish. (Masalan, ishla: o'zak
Bu matnlarni eshitib yozish orqall ulardi mas'uliyatni his va idrok etish uquvi
paydo bo'ladi. Muslqa orqali ta'sir ctisb uchun diktant yozish paytida mayin kuy
eshittfrlsh, diktant yozish oralig'ida jismoniy harakatlar bajarib, dam olish daqiqasini
o'tkazish, tasviriy san'at, badiiy mehnat, matematika fanlari bilan ham bog'lanish
o'quvchilar savodxonligini, estetik didini o'stirishga yordam beradi. 10
Diktantni tekshirish va tahlil qilish O'quvchilarga diktant yozdirilganidan
keyin uni tekshirish, baholash va navbatdagi yozuv darsida uni tahlil qilish mubim
10
Fuzailov S., Xudoyberganova M., Yo`ldosheva Sh. Ona tili. 3-sinf uchun darslik. - T.: O'qituvchi, 2017.
34

ta'lim-tarbiyaviy ahamiyatga egadir. Chunki o'quvchilar diktantni yozganlaridan kcyin
yo'l qo'ygan kamchiliklarini va olgan baholarini bilishga qiziqadilar. Tekshirilgan
diktantni bclgilangan vaqtda tahlil qilish bilan o'quvchilarning ana shu istaklari
qondirishuli. Bundan tashqari, diktantda yoi qo'ygan xatolari takrorlanishining oldi
olinadi.
Ayrim o'qituvchilar kun ora diktant yozdirsalar ham, uning natijasi bilan
o'quvchilarni xabardor qilmaslik hollari uchraydi. Bunda o'quvchilar savodxonligi
tekshirib ko'riladi-yu, kamchiliklarning oldi olinmaydi. Natijada, o'quvchi qaysidir so'z
yoki gapni bir necha marta xato yozib qo'yadi. Buning oldini olish uchun barcha
turdagi yozma ishlar me'yoriga rioya qilish va vaqtida tekshirib, tahlil qilish maqsadga
muvofiqdir.
O'quvchilarning barcha turdagi yozma ishlarini tekshi-rishda imlo va tinish
belgilaridagi xatolar bilan bir qatorda chiroyli yozuv sifatiga ham e'tibor beriladi.
1-2-sinflarda o'quvchi xato yozgan so'zni chizib, ustiga to'g'risini yozib
ko'rsatiladi. Tinish belgilari ham shu tartibda to'g'rilanadi.
3-4-sinflarda o'quvchi xato yozgan so'zning tagiga chizib qo'yilishi kifoya.
Tinish belgilari qo'yilmagan bo'lsa qo'yiladi, xatolari bo'lsa, tuzatiladi.
O'quvchilar yozma ishini baholashda quyidagi me'yor-dan foydalanish mumkin:
 agar o'quvchi xatosiz, chiroyli yozib, topshiriqni ongli bajargan bo'lsa, uning
ishini namuna sifatida maqtab, ko'rgazmaga qo'yiladi;
 agar o'quvchi yozma ish va qo'shimcha topshiriqlar-ning to'rtdan uch qismini
to'g'ri va ongli bajarsa, «4» baho qo'yiladi. Uning xatolari asta tushuntiriladi va
unda keyingi safar, albatta, a'lo bajarishi mumkinligiga ishonch hosil qilinadi;
 agar o'quvchi yozishi va bajarishi kerak bo'lgan ishning yarmidan ko'prog'ini
to'g'ri va ongli bajarsa, bunday o'quvchi bilan qo'shimcha ravishda ish olib
boriladi.
1-sinf o'quvchilarining ishlari «qoniqarli» yoki «qoni-qarsiz» deb og'zaki
baholanadi.
2-4-sinf o'quvchilarining ishlari quyidagicha bahola nadi:
35

 agar o'quvchi tckshirish diktantini to'g'ri va chiroyli yozgan, biroq ayrim
harfJarni tuzatgan bo'Isa, keyingi safarxatoga yo'l qo'ymasligi ta'kidlanadi;
 agar o'quvchi diktantda 2 ta imlo va bitta tinish belgiiariga oid xatoga yo'l
qo'ygan bo'Isa, shuningdek, ayrim harf shakliarini noto'g'rl yozib tuzatgan
bo'Isa, bunday o'quvchilar bilan yakkama-yakka ish olib boriladi;
 agar o'quvchi 3 ta imlo va 2 3 la tinish belgiiariga oid yoki 4 la imlo va 2 la
tinish belgiiariga oid va undan ko'p xaloga yo'l qo'ygan bo'Isa, yo/nv sifati
talabga javob bcrmasa va fuzatishlari bo'Isa, bunday o'quvchilarga amaliy
yordam beriladi.
Diktantda quyidagi xatolar hisobga olinmaydi:
 o'quvchilarga o'rgatilmagan qoidalar yuzasidan qilingan xatolar;
 gap oxiriga nuqta qo'yilmagan bo'lsa-yu, keyingi gap bosh harf bilan yozilsa;
 gap ma'nosini buzmagan holda biror so'/ boshqa so'z bilan almashtirib yozilsa.
O'quvchilar ishini tekshirish va baholash ehliyotkorlik bilan amalga oshirilishi
kerak. Buning uchun xatolarning sabablari aniqlanib, ko'pchilik o'quvchilar tomonidan
yo'l qo'yilgan xatolar ustida ishlanadi. Jumladan, o'quvchilar quyidagi sabablarga ko'ra
xato yozishlari mumkin:
 gap yoki undagi biror so'z ma'nosini tushunmagan-Jarida. Shuning uchun
yozdiriladigan malncla o'quvchilarga notanish so'zlar bo'Isa, doskaga yozib
ko'rsatish va ma'nosini tushuntirish lozim.
 imlo va grammatika qoidalarini ongli o'zlashtir-maganliklari sababli. Bu
xatolikning oldini olish uchun, albatta, darslarda har bir qoidaning o'quvchilar
tomonidan puxta va mustahkam o'zlashtirilishiga e'tibor berish kerak. Buning
uchun o'rganilgan qoidaga daxldor mashqlarni bajarish, har bir mashqni
bajarishda ularga daxldor qoidani eslatib turish zarur.
 imlo qoidalarini bilsa ham, uni unutib qo'yish natijasida. Bunday xatoga yo'l
qo'ymaslik uchun shu qoidaga oid mashqlardan ko'proq ishlatish kerak.
Masalan, «Shahar nomlari bosh harf bilan yoziladi» qoidasi o'rganilganidan
keyin, Namangan, Toshkent, Samarqand kabi shahar nomlari yozib ko'rsatiladi.
36

Shahar nomlari gap orasida kelganda ham o'quvchilar xatoga yo'l qo'yishlari
mumkin.
Demak, o'quvchilar bilimi puxta emasligi, e'tiborsizlik bilan yozishlari, imlo
qoidalarini unutib qo'yishlari va yozayotgan so'zlarining ma'nosiga tushunmasliklari
natijasida xatolarga yo'l qo'yar ekanlar. Bunday xatolarning oldini olish uchun diktant
yozdirishdan oldin o'rganilgan qoidalarga mos turli mashqlarni bajartirish lozim.
O'quvchilarning ko'pchiligi xato yozgan so'zlar to'g'rilanib, doskaga ustun
shaklida yoziladi. Bu so'zlarni o'quvchilar daftarlariga ko'chirib yozadilar.
Yozdirilgan matn tekshirilib, baholanganidan keyin navbatdagi yozuv darsida
yoki darsning bir qismida o'quv chilar bilan tahlil qilinadi. Tahlil, xatolar ustida ishlash
o'quvchilarning savodxonligini oshirishga ijobiy ta'sir etadi.
Bayon ustida ishlash. Yozma ish turlaridan biri bayondir.
3-sinfda yoziladigan hamma bayonlarni, asosan, ikki turga bo‘lish mumkin.
Birinchi turi o‘qituvchi tavsiya qilgan tayyor reja, ikkinchi turi esa o‘qituvchi
rahbarligida o'quvchilar bilan hamkorlikda tuzilgan reja asosida yoziladi.
To‘plamdagi matnlarni joylashtirishda yuqoridagi bo s
linish usuli asos qilib
olingan. Ikki turda bayon yozishga o‘rgatish ishlari butun o‘quv yili davomida olib
boriladi. 0‘qituvchi o‘quvchilarga tayyor reja asosida bayon matnlari ustida ishlash va
bayon rejasini tuzishga o‘rgatishni o‘z tizimiga kiritadi hamda matn hajmining katta-
kichikligiga qarab ularni joylashtiradi. Bayonga oid bo‘lgan topshiriqlarni
murakkablashtirib boradi. Tayyor reja asosida bayon yozish butun o‘quv yilida davom
etadi.
0‘qituvchi taqvim reja tuzishdan oldin matnlarni tanlaydi. Matndagi so‘zlar,
gaplar ona tilidagi qaysi mavzuga ko‘proq mos ekanligini ham aniqlaydi. Shundan
kelib chiqib matnlarni taqvim-mavzu rejasiga joylashtirish kerak. To‘plamda ham iloji
boricha shu tartibni hisobga olishga harakat qilingan.
0‘qituvchi 3-sinf o‘quvchilarini bayon yozishga o‘rgatar ekan, dastur va
matnlarning mazmuni orasidagi bog‘lanishlarni nazarda tutadi. Ishni yengillashtirish
maqsadida matndagi imlo qoidalariga oid so‘zlar beriladi. Shuningdek, kuzatishdagi,
o‘qish darsligidagi materiallar bilan bayon matni orasidagi bog‘lanishni tiklaydi.
37

0‘quvchilarning tayyor reja asosida yozadigan bayon matnlarining hajmi 60-80
so‘zdan tuzilishi mo‘ljallanadi. 0‘qituvchi bu bo‘limda to‘liq bayon uchun hajmi katta
matnlar tanlaydi. So‘ngra saylab yoki tanlab bayon yozish uchun hajmi katta matnlar
beriladi. Ishning bunday turi o‘quvchilarni to‘rtinchi sinfda o‘tkaziladigan matn
mazmunini qisqartirib yozishga tayyorlaydi.
Bo‘lim boshida berilgan bayonning birinchi turi, tayyor reja aso sida, bayon
yozishda rejaning har bir qismiga javob bir yoki ikki gapdan iborat bo‘lishi kerak. Shu
bilan birga reja sarlavhasi ko‘proq so‘roq gap shaklida bo‘lsa maqsadga muvofiqdir.
Bu ish usuli ikkinchi sinfda ham qo‘llanilgan. Bunday matnlar mumkin qadar yozuv
taxtasida yoki qog‘ozda berilishi lozim.
Matnning rejasi qismlar va uning mazmuniga muvofiq bo‘lishini o‘quvchi doim
o‘z diqqat markazida tutishi zarur. Boshqacharoq aytganda, u reja bandiga javob
nechta gapdan iborat, qaysi xat boshi yoki qaysi gap rejada aniq ifodalanmagan, nima
uchun ifodalanmagan, yozuv taxtasidagi gaplardan foydalanish lozimligi ustida bosh
qotiradi.
Dastlabki bayonlarga tayyorgarlik ko‘rishda o‘quvchilarni matnni qismlarga
bo‘lib gapirtirishga ko‘proq e’tibor berish kerak va reja savollariga sodda gaplar bilan
to‘g‘ri javob olishga erishish lozim. Shu bilan birga, bayonga puxta imloviy
tayyorgarlik ko‘riladi. Bu bayon darsning o‘zida va oldingi ona tili darslarida xuddi
ikkinchi sinfdagidek olib boriladi. 11
Asta-sekin atov va ikki tarkibli gaplar («Samad yordam berdi», «Bola shirin» va
boshqa hikoyalar), shuningdek, umumiy xarakterdagi so‘roq gaplardan iborat rejalar
beriladi. Bu hoi o‘quvchilarga doimo qulaylik tug‘dirmaydi. Chunki reja bandlarining
(yuqoridagidek) ifodalanishi butun xat boshini (qismni) kengaytirib bayon qilishni
talab qiladi. Bunday reja bo‘yicha ishlash o‘quvchilarga qulay bolishi uchun
bayonning biror qismini birgalashib puxta tahrir qilish taqozo etiladi. Masalan, «Eng
zo‘r sovg‘a» matnidagi rejaning to‘rtinchi bandida «Oxiri ammasi sovg‘asini uzatdi»
deb berilgan.
11
Matchonov S. va boshq. Boshlang'ich sinf o'qish darslarini pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish. - T.:
Yangiyo’l poligraph service, 2008.
38

Bu qismga matndagi to‘rtta gap javob bo‘la oladi. Bayon mazmunini o‘quvchi
ongiga to‘liq yetkazish maqsadida quyidagicha yordam beriladi. Ushbu parcha (to‘rtta
gap) oldindan yozuv taxtasiga yoziladi. 0‘quvchilar parchani ichda o‘qiydilar, so‘ng
hikoya qiladilar.
Rejaning bu qismida yana boshqacha ish turini qo‘llash mumkin. Berilgan
qismga toiiq javob olishda o‘quvchilarga yordamchi savollar beriladi. So‘ng yozuv
taxtasiga yozilgan matn bilan o‘quvchilarning hikoyasi taqqoslanadi. Berilgan
parchani to‘liq bayon qilishda o‘quvchilarga shu tarzda yo‘llanma berib boriladi.
Matnning bir-ikki qismi ustida xuddi shunday mashg‘ulot olib borish natijasida
o‘quvchilar, birinchidan, o‘qituvchining o‘qigan hikoyasini diqqat bilan tinglashga,
ikkinchidan, reja sarlavhalarini puxta o‘ylashga va bayon matnini to‘liq qayta
hikoyalashga o‘rgatiladi.
Birinchi yarim yilda to‘liq qayta hikoyalashga o‘rgatish uchun «Yaxshilik yerda
qolmas» matni yuzasidan tayyorgarlik ko‘rish darsini namuna sifatida ko‘rsatamiz.
Bayonga tayyorgarlik ko‘rishda sinfdan tashqari o‘qish dasrlarida yaxshilik qilish, bir-
biriga yordam berish haqida suhbat o‘tkazish ma’qul. Ona tili darslarida jo‘nalish va
chiqish kelishiklari qo‘shimchalarining yozilish qoidasi eslatiladi. Holatga, falokatdan,
tuzoqqa so‘zlari mashq qilinadi.
Darsning borishi:
Qisqagina suhbat. Arining turli joylarda uchib yurishi, uning qanotlari nozik
bo‘lishi, kabutarning tadbirkorligi, bir-biriga yaxshilik qilish, yaxshilikka-yaxshilik
qaytishi haqida qisqacha so‘zlanadi.
0‘qituvchi matnni ifodali o‘qiydi va savollar asosida tahlil qiladi.
«Hikoyaning uchinchi qismidagi «... falokatdan qutildi» iborasi qanday ma’noni
anglatadi? 0‘ylab ko‘ring-chi? «Ari suvda oqib ketmadi» ma’nosini bildiradi, Kabutar
Arining suvdan chiqishi uchun nima qildi? (Bu savol kabutarning arini qutqarish
uchun qilgan ishini gapirishni talab qiladi.) Kabutar bir chopni suvga tashladi. Ari
cho'pni кета qilib falokatdan qutildi».
Ari so ’
zini takrorlamaslik uchun o‘qituvchi quyidagilarni so‘raydi: «Matnda
ishtirok etuvchilarni ayting (ari, kabutar, bola). Hamma o'rinlarda ari so'zi
39

ishlatilganmi? (Yo‘q.) 0‘ylab ko'ring- chi, hikoyaning qaysi qismida ari yoki ari
o‘rnida и so‘zini ishlatish ma’qul. Shuningdek, matnda kabutar so‘zini doimo ishlatish
kerakmi yoki matnning qaysi qismida и so'zini ishlatish o‘rinli bo‘ladi. Bola so‘zi
hamma o‘rinlarda ishlatilganmi? (Ha, ishlatilgan.)»
Shundan keyin o‘qituvchi matnni qismlar bo‘yicha ifodali o‘qiydi. 0‘quvchilar
esa qismlararo qaysi so‘zlar ishlatilganini ko‘rsatadilar.
0‘qituvchi ko‘rsatilgan so‘zlarni reja qismlariga moslaydi va savol- ning qatoriga
yozib, tik chiziq bilan ajratadi.
Birinchi qism o‘qiladi. Ari so‘zi ajratiladi. Bu qismda hikoyaning boshlanishi va
arining qayerda uchib yurganligi, hikoya qahramonining nomini ko‘rsatish lozimligi
aytiladi. Ikkinchi qism o‘qiladi va bu qismdagi voqea ariga tegishli bo‘lganligi uchun
ari so‘zi o‘rnida и so‘zi qollanganligi aytiladi. Uchinchi qismda kabutar haqida
gapirilgan. Shuning uchun kabutar so‘zi ishlatilganligini aytadilar.
To‘rtinchi qismda ari haqida gap boradi. Bunda ari so‘zining berilishi
to‘g‘riligi uqtiriladi.
Beshinchi qism o‘qiladi. Bu qismdagi voqea bolaga tegishli.
Oltinchi, yettinchi qismlar ham o‘qiladi. Ari, bola so‘zlarining berilishi to‘g‘ri
ekanligi aytiladi.
Sakkizinchi qism o‘qiladi. Bunda kabutar so‘zi berilgan. Bu o‘rinda shu nom
mos kelgan. Chunki gap kabutar haqida boradi.
«Ari, kabutar va bola» so‘zlari ustida ishlash
Kirish ................................................................................................................................................... 2
I BOB. Boshlangich sinf o’quvchilarining yozma nutqini o’stirishda diktant va boshqa yozma
ishlarning o’rni va ahamiyati ........................................................................................................................... 5
1.1.Yozma nazorat turlari va o‘quvchilarning yozma savodxonligini oshirish ...................................... 5
1.2.O‘quvchilarning yozma nutqini o‘stirishda yozma ishlarning ahamiyati ...................................... 15
II BOB. O‘quvchilarining yozma nutqdagi xatolari va kamchiliklari va ularni bartaraf etish
texnologiyasi ................................................................................................................................................. 24
2.1. O‘quvchilarining yozma nutqdagi xatolari va kamchiliklari tasnifi va ularning bartaraf etish ..... 24
2.2.Yozma ishlarda imloviy xatolarni ta`limiy diktantlar va bayonlar vositasida takomillashtirish .... 29
40

Xulosa ................................................................................................................................................ 49
Foydalanilgan adabiyotlar ................................................................................................................. 52
Ari kabutami qutqarmoqchi bo‘lib nima ish qildi? ari
Kabutar nimadan qutildi? kabutar
Matnni so‘zlab berishda birinchi qismda bitta gap berilishiga qaramay « и » ga
e’tibor beriladi. Arining falokatga uchrashi shu gapdan boshlanadi.
Matnning asosiy qismlari (2-, 6-) ustida ish olib borish zarur. Bu qismlardagi
ikkita gapda ari haqida fikr yuritiladi. 0‘quvchilar ari so‘zi o‘rnida « и » ni qo‘llab, so !
zlab beradilar.
Yozishga tayyorgarlik
Agar matn yozuv taxtasiga yoki kartonga yozilgan bo‘lsa, o‘quvchilar uni ichda
o‘qiydilar. Shundan so‘ng ayrim so‘zlarni ( holatga, rahmi, darhol, cho'pni, falokatdan,
ко ‘rib) bo‘g‘inlab aytadilar yoki ularning imlosini izohlaydilar. 0‘quvchilarga reja
asosida yozish uchun o‘ylashga vaqt beriladi. Yozuv taxtasidagi matn yopiladi. Matn
mazmunini eslashda o‘quvchilar tomonidan aytilgan imlosi qiyin so‘zlardan 2-3 ta-
sini o‘qituvchi yozuv taxtasiga yozib qo‘yadi.
Tanlab bayon yozish
Muallif K. Qosimovaning «Ona tili o‘qitish metodikasi» darsligida
ko'rsatilishicha, tanlab bayon yozish bayon matnining biror qismini tanlab qayta
hikoyalashdir. Masalan, o‘qilgan matndan faqat qatnashuvchilarning tashqi ko'rinishi,
tasvirlangan qismnigina qayta hikoya qilish, faqat ikki qatnashuvchining uchrashish
manzarasini qayta hikoyalash, faqat tabiat tasvirini hikoya qilish kabidir.
Tanlab bayon yozish yozma bayon sifatida ham o‘tkaziladi. Tanlab bayon
yozishda matn o‘quvchining ko‘z oldida bo‘lmaydi. 0‘quvchi butun matn mazmunini
yoritib berishda qiynaladi. Shuning uchun matn qismlarining mazmuni tugallangan bir
fikrda bayon qilinadi.
Tanlab bayon yozishda quyidagi ish turlarini qo‘llash o‘quvchilar uchun foydali
va qiziqarlidir. Hajmi kattagina boigan matn mazmunini aralashtirib beriladi - bu esa
voqeani tushunishga va ko‘proq tafsilotlarni kiritishga imkoniyat beradi. Shu usulda
41

o‘quvchilarning mantiqiy faoliyatlarining ayrim tomonlari taraqqiy ettiriladi. Bolalar
material tanlash, uni chegaralash, mavzuni qisqaroq bayon qilishga o‘rgatiladi.
Ayrim vaqtlarda tanlab bayon yozishda qismlararo bog‘lanishga erishish lozim.
Bayon yozishni boshlashda mustaqil so‘zlarni almashtirish, o‘zicha ijod qilish
o‘quvchilarning ijodiy qobiliyatini o‘stiradi. Bu ishlar o‘qituvchi rahbarligida olib
boriladi. Tanlab bayon o‘tkazishda o‘quvchilar hikoyani eshitadilar va sinchiklab
o‘rganadilar. So‘ng bayonda nima haqida to‘xtalish lozimligi to‘g‘risida aniq
ma’lumot oladilar. Bayonning bu turiga «Sariq ip» matniga oid dars namunasi beriladi.
Matn ifodali o‘qiladi (71-bet). 0‘qituvchi o‘quvchilar matn mazmu nin i qay darajada
tushunganliklarini aniqlash uchun ularga savollar beradi: «Nima uchun Karima
sevindi? Ular nima qilmoqchi edilar?» kabi.
Shundan keyin matnning ikkinchi qismi haqida so‘z boradi. Bu qismda
o‘quvchilarga faqat Karimaning siri ochilishi haqida yozish kerakligi aytiladi.
0‘qituvchi oldindan yozuv taxtasiga yozib yopib qo‘ygan rejani ochadi.
Hikoyani boshlashdan oldin rejaning birinchi qismiga javob o‘ylash uchun ozgina vaqt
beriladi. Qisqa suhbatdan so‘ng hikoyani taxminan quyidagicha boshlash tavsiya
etiladi: «Nasibaning sariq ipi tamom bo'lgan edi. U Karimadan ozgina ip so'radi».
Shunday qilib, o‘quvchilar reja qismlarining har biriga javob beradilar.
0‘quvchilar hikoyani ijodiy so‘zlab berishga yaxshi tayyor bo‘lsalar, mazmunini
to‘g‘ridan-to‘g‘ri to‘liq so‘zlab beradilar. Bu namuna asosida bir necha marta
saylanma bayon o‘tkazish mumkin.
Hamma o‘quvchilar bayonni qanday boshlash va nima bilan tugatishni tushunib
oladilar. Buning uchun o‘quvchilar reja tuzadilar, tuzilgan rejani bir o‘quvchi yozuv
taxtasiga yozadi. Shu vaqtda 2-3 o‘quvchidan bayonni qanday boshlamoqchi
ekanligini so‘rash lozim.
Agar vaqt bo‘lsa, matrmi qayta hikoyalatish kerak. Hikoya qilish vaqtida bo‘sh
o‘zlashtiruvchi o‘quvchilarning bayonga hozirligini aniqlash lozim, 0‘qituvchi
hikoyalash vaqtida ayrim o'quvchilarning qiynalayotganini sezsa, ularga hikoya qilish
va yozish vaqtida yordam beradi.
42

Rejasi o‘zgartirilgan bayonda o‘quvchilar qiynalmaydilar. Chun- ki, bayon
rejasini o‘qituvchining o‘zi voqeaning ketma-ketligiga qarab beradi. O s
qituvchi matn
qismlari orasidagi bog‘lanishda tu- shuntirilishi kerak bo‘lgan o‘rinlar uchrashi
mumkinligini hisobga olishi kerak.
Ayrim vaqtlarda hikoyaning qismlari o‘rtasidagi bog‘lanishning muvaffaqiyatli
chiqishi uchun bir-ikkita yangi so‘z qo‘shish mumkin.
To‘plamga kiritilgan bayonning ikkinchi turida uchinchi sinf o‘quvchilari reja
tuzishga o‘rgatiladi.
Hikoya rejasini tuzishda, avvalo, matnni qismlarga bo‘lish lozim. Bunda
voqeaning izchilligiga, uning rivojlanishiga va voqealar orasidagi o‘zaro bog‘lanishga
ahamiyat beriladi. Buning uchun matn ko‘z o‘ngimizda bo‘lishi shart. Hikoyaning har
qismini qayta-qayta o‘qish, uning mavzusini aniqlash, matnni qismlarga bo‘lish,
mazmuni bir-biriga yaqin bo‘lgan qismlarga bitta sarlavha qo‘yish talab etiladi.
0‘qituvchi tomonidan berilgan mavzuni yoritish uchun parchaning boshlanishi va
oxirini topish kerak.
Matnlarni mustaqil ravishda qismlarga bo‘lishda xatboshi muhim ahamiyatga
ega. 0‘quvchilarga reja tuzish o‘qish darslarida ham o‘rgatiladi. Uchinchi, to‘rtinchi
sinf o‘quvchilari matnni eshitish orqali yaxshi qabul qiladilar («Ona tili» darsligidagi
bayondan tashqari), so‘ng voqealarning ketma-ketligini aniqlash, qismlar va ular
orasidagi chegaralanishni ko‘rsatishlari kerak.
Ko‘pincha o‘qituvchilar bayon yozdirishda o‘quvchilarga reja tuzishni
ycngillashtirish maqsadida quyidagi usuldan foydalanadilar: o‘qituvchi ovoz chiqarib
parchani o‘qiydi, so‘ng to‘xtalib, bu qismda gap nima haqida ekanligini aniqlaydi va
o‘quvchilardan unga sarlavha qo‘yishni so‘raydi. Navbatdagi parchalar ham shu
tartibda davom etadi. Bunday usullardan faqat ayrim vaqtlardagina foydalanish
mumkin.
Bizningcha, reja ustida ishlash ko'proq o‘quvchiga taalluqlidir. Matnni mantiqiy
tugallangan qismlarga bo‘lishda o‘quvchilarni har xil usullardan foydalanishga
o‘rgatib borish kerak. Buning uchun o‘quvchilar tomonidan qo‘yilgan (o‘ylab
topilgan) sarlavhalar o‘qiladi va muhokama qilinadi. Muhokama natijasida eng yaxshi
43

sarlavhalar varianti tanlab olinadi va o‘qituvchi tomonidan yozuv taxtasiga yoziladi.
Shunday qilib, bayon uchun yagona reja tuziladi. Sarlavhalash zarur ta’limiy ish
hisoblanadi. Maqsad - o‘quvchilar mavzu yoki matnning sarlavhalangan qismi
mazmunini to‘g‘ri aniqlashlaridan iborat.
Rasmli reja asosida bayon yozish uchinchi sinfda ham davom etadi. Buning
uchun o‘qituvchi 3-sinf «o‘zbek tili» darsligida berilgan rasmlardan foydalanadi.
Shunday qilib, uchinchi sinf o'quvchilari matnning mazmuniga mos sarlavha
topishga, reja tuzishga tayyorlanadilar. Agar o‘quvchilar bu topshiriqni
bajarayotganlarida matn ularning ko‘z oldida bo‘lsa, yana ham yaxshi bo‘ladi. Bu
o‘quvchilarning bayonga tayyorlanishdagi va reja tuzishdagi mustaqilligini oshiradi.
Dastlabki davrlarda sarlavha tuzish mashqlari jamoa tartibida o‘rganiladi. Shundan
keyin reja tuziladi. 12
Agar o‘quvchilar oldida matn bo‘lmasa, tahlildan so‘ng matn ikkinchi marta
o‘qib beriladi. Matnni o‘qishdan oldin o‘quvchilardan matn necha qismdan iborat
ekanligi haqida fikr bildirishlari so'raladi.
0‘quvchilar uchun matnni qismlarga bo‘lish va ularni sarlavhalash ancha
murakkab ish hisoblanadi. Shuning uchun bayon yozish darslarida matnni qismlarga
bo‘lishni birinchi chorakdanoq boshlash kerak. Ushbu maqsadda to‘plamda jamoa
bo‘lib ishlash vaqtida uncha katta bo‘lmagan matnlarni (26-40 so‘zlik) yozuv taxtasiga
yozish lozim. Ona tili darsida o‘quvchilar daftariga bayon matnini yoki uning biror
qismini yozdirib qo'yish maqsadga muvofiq.
Buning uchun o‘qituvchi bayon matnidan (o‘quvchiga bildirmagan holda)
imloviy tahlil, izohli diktant o‘tkazganda yoki boshqa mashqlarda foydalanishi zarur.
Matn yozilgan daftar o‘quvchilar qo‘lida qoladi. Ular navbatdagi bayon darsida
daftardagi matn ustida ishlaydilar va uni qismlarga bo‘ladilar.
Reja tuzishga o‘rgatishda qismlarga oson bo‘linadigan matnlar tanlab olinadi.
Bunga misol qilib «Tirishqoqvoy» (89-bet) matnini keltiramiz.
Tirishqoqvoy degan chumoli bor ekan. U sheriklari bilan ariq bo'yida don terib
yurgan ekan. Birdan suvga tushib ketibdi.
12
Shayxislamov N. O’quvchilarning yozma savodxonligini oshirishda yozma ishlarning o’rni. SCIENTIFIC
PROGRESS 2021.
44

Tirishqoqvoy cho'ka boshlabdi, Shunda oldidan uzun o‘t poyasi chiqib qolibdi.
Tirishqoqvoy unga tirmashib olibdi.
Baliqchalar o‘t poyasini qirg'oqqa sura boshlabdilar. Uni bir g'umay o'tga
ilintiribdilar.
Tirishqoqvoy g'umay bargiga tirmashib, qirg'oqqa chiqib olibdi. Baliqchalarga
minnatdorchilik bildiribdi.
0‘quvchilar yozuv taxtasidagi matnni o‘qiydilar va uning mazmunini tahlil
qiladilar. 0‘qituvchi o‘quvchilarga hikoyaning rejasini mustaqil ravishda o‘zlari
tuzishlarini aytadi.
0‘quvchilar matn qismlarini tartib bilan o‘qib, har bir qismda kim haqida yoki
nima haqida gap borayotganini aniqlaydilar.
0‘qituvchi qo‘shimcha savollar berish orqali o‘quvchilarning har bir qism
mazmunini aniqlashga bo‘lgan qiziqishini oshirib boradi. «Nihol tuzaldi» matnini
yuqoridagiga o‘xshash tarzda o‘tkaziladi. Ularning har bir qismida yangi shaxs ishtirok
etadi.
Ba’zi voqealarda ketma-ket almashib turuvchi matnlar bor. Bunday matnlar
qismlarga bo‘lishda juda qo‘l keladi. «Qurtlar jonlandi» matnida (91-bet) besh voqea
mavjud bo‘lib, ular bir- biri bilan chambarchas bog‘liq, biri ikkinchisidan kelib
chiqadi. 0‘qituvchi quyidagi savollarni o‘quvchilarga beradi: «Matnda necha xatboshi
bor? Bir inchi xatboshida nima to'grisida gapiriladi? Unga nima deb nom qo'yish
mumkin? Ikkinchi qismda matnni tushunish uchun nima juda muhim? To'rt inchi qism
uchinchi qism bilan qanday bog'langan?»
Hikoyaning qismiga sarlavha topish xatboshining muhokamasi bilan bir vaqtda
boradi. Natijada matnni qismlarga bo‘lish ishi osonlashadi. Agar bu matn yozuv
taxtasiga yozilmasa, u holda o‘qituvchi matnni ikkinchi marta o‘qish oldidan
o‘quvchilarga shunday topshiriq beradi: «0‘ylang, hikoyani necha qismga bo‘lish
mumkin?»
Hikoyani qismlarga aniq ajratish, faslga oid parchalarni taqqoslash voqealarning
kutilmaganda almashinishi asosida bo‘lishi mumkin.
45

0‘quvchilar eshitgan matnlarini asta-sekinlik bilan qismlarga bo‘lishni o‘rganib
boradilar. Bunda o‘rgatishning eng yaxshi usuli o‘quvchilarning o‘qish darslarida hosil
qilgan ko‘nikmasi - og‘/,aki tasvirdir. Shu maqsadda to‘plamda mazmuni yorqin
tasavvur tug' diruvchi qator hikoyalar beriladi. Bayon yozish darsida barcha rasmlarni
tasvirlab berish shart emas, buning iloji ham yo‘i|, Mumkin bo‘lgan rasmlarning
mazmunini qisqa ifodalab berishniup. o‘zi kifoya.
Ayrim hollardagina hikoyaning bir qismini to‘liq tasvirlash zarur.
3-sinfda reja xuddi 2-sinfdagidek qayta hikoyalash uchun tayanch hisoblanadi.
Matnni oldindan tayyorgarliksiz qayta hikoyalash bayon uchun hech qanday natija
bermaydi. Oldin reja qismlariga berilgan javobni tinglash, so‘ngra uni tahrir qilish
ma’qul. 0‘quvchilar e’tiborini dastlab hikoyaning qiyinroq bo‘lgan bir yoki ikkita
qismi mazmunini tinglashga qaratish lozim. Shunda o'quvchilar bu qismdagi gaplar
sonini aniq bilib oladilar. Qayta hikoyalash davrida ortiqcha va imlosi qiyin bo‘lgan
so‘zlar chiqarib tashlanadi. Asosiy diqqatni matn tiliga, sodda gaplarni ishlatishga
qaratish kerak. 0‘qituvchi to‘plamda qo‘shma gaplarning juda kamligini, ular ham
zarurat tug‘ilgandagina ishlatilganligini bilishi shart.
Hech bo‘lmaganda, matnning birinchi yoki ikkinchi qismini qayta hikoyalashni
muntazam mashq qildirish o‘quvchilarning boshqa qismlar mazmunini anglashda
o‘ziga nisbatan talabchan bo‘lishlarini ta’minlaydi.
Shundan so‘ng to‘liq qayta hikoyalash har doim talab qilinavermaydi. Uni
o‘tkazishdan oldin o‘quvchilar e’tiborini matn qismlarining bog‘lanish usullariga
qaratish lozim. Bog‘lash vazifasini bajaruvchi: to'satdan, bir kuni, o'shanda, shuning
uchun, lekin, kabi so‘zlarni 0‘quvchilar ongli ravishda tushunib qo‘llay bilsinlar.
Bolalar o‘rtoqlarining ravon, to‘liq qayta hikoyalarini tinglar ekan, ularga hikoya
qatnashchilari nomlarini aytishda bir xillik bo‘lmasligini kuzatib borish topshiriladi.
Biz to‘plamdagi ko‘p matnlarda nomlar sinonimlarining o‘rinli ishlatilishi haqida o‘z
mulohazalarimizni berdik. 0‘qituvchining o‘zi boshqa matnlarga nisbatan ham
shunday yo‘l tutishi mumkin. U matn qahramonining nomi yoki « и » olmoshini
takrorlashdan qutilish yo‘llariga ahamiyat beradi. Birinchi shaxsni uchinchi shaxs
46

bilan almashtirish zarur bo‘lganda, qahramonni qanday atashni jamoa bo‘lib hal qilish
kerak. 0‘quvchilar ona tili darsida xuddi shunga oid
Tirishqoqvoy degan chumoli bor ekan. U sheriklari bilan ariq bo'yida don terib
yurgan ekan. Birdan suvga tushib ketibdi.
Tirishqoqvoy cho'ka boshlabdi, Shunda oldidan uzun o‘t poyasi chiqib qolibdi.
Tirishqoqvoy unga tirmashib olibdi.
Baliqchalar o ‘ t poyasini qirg ' oqqa sura boshlabdilar . Uni bir g'umay o'tga
ilintiribdilar mavzularni hali o‘rganmaganlari uchun yozuv taxtasiga mumkin bo‘lgan
nomlar va so‘zlar yozib qo‘yiladi: Zokir bola, и o'quvchi, ovchi, yozuvchi, odam kabi.
Gap ustida olib boriladigan ish ba’zan darsning alohida bosqichini band qilib
qo‘yishi ham mumkin. Agarda bolalar gap tuzishda qiyna- lib qolsalar, ularga quyidagi
usullar bilan yordam berish kerak:
Birinchi gap uchun zarur shakldagi, lekin ketma-ketligi saqlanmagan so‘z!arni
yozuv taxtasiga yozib qo‘yish.
Yozuv taxtasiga kutilgan fikrni ifodalovchi gap chizmasini berish, ba’zan
unga tayanch so‘zlarni kiritish: kim? qayerdan? chiroyli qizil nima? nima qildi?
kabi. Bu o'quvchilarga gaplarni to‘g‘ri tuzishlarida yordam beradi, qolaversa, ma’lum
qoidalarga oid so‘zlarni qo‘llashga ham undaydi.
Gaplar tuzishga yordam maqsadida ba’zan alohida so‘zlar yozilgan
tarqatma manbalar berish. Bolalar reja bandiga javob beruvchi bir yoki ikkita gap
hosil qiluvchi rejaga tarqatma manbalarni kerakli holda joylashtiradilar.
Agarda fikrni sodda gaplar bilan ifodalash qiyin bo‘lsa, qo‘shma gapning
bir qismini yozuv taxtasiga yozib qo‘yish. (.. .kuni edi, shuning uchun..).
Ikkinchi chorakda 3-sinf o‘quvchilarida bayonda ko‘p uchraydigan «shuning
uchun» bog‘lovchisi oldidan vergul qo‘yish ko‘nikmasini hosil qilish lozim.
Uchinchi sinfda bayon ustida ishlash o‘quvchilarning so‘z boyligini oshirishni
ko‘zda tutadi. Bu ish ikki ko‘rinishda bo‘ladi:
Matnda qatnashuvchilarning turli nomlanishini kuzatish, qaysi so‘z matnda
aynan o‘z o‘rnida ekanligini aniqlash.
47

Bu ishni yoiga qo‘yish uchun matnni tahlil qilish paytida o‘quvchilar bulardan
qayta hikoyalashda, ba’zan yozma ish vaqtida foydalanishlari uchun yozuv taxtasiga
ular o‘rnini bosa oladigan qator so‘zlarni yozib qo‘yish kcrak.
Almashtirish yo‘li bilan turg‘un birikmalarni tushuntirish.
Ikki bo'la к qildi, ko'p urindi, hech qanday kuch kabi matndan olingan iboralar
ustida bayon yozishdan oldin imloga oid tayyorgarlik ko‘rish zarur. Bu tayyorgarlik
qisman ona tili darslarida bajariladi. 0‘qituvchi bayonni bayon matniga xos imlo
xususiyatiga taalluqli mavzu o‘tilgach yozdirishi kerak. Bayon matnidagi yangi
sp‘zlarning yozilishini darslardagi mashqqa kiritish mumkin. 13
Bayondagi xatolarning oldini olish mashqlari xuddi ikkinchi sinfdagidek
o‘tkaziladi. Reja savollarida uchraydigan qiyin so‘zlar esga solinadi. 0‘quvchilarni
sarlavha, reja mazmunini anglab olishga odatlantirish lozim. Ma’lumot uchun so‘zni
chegaralangan miqdorda berish kerak. Hammasidan ham ularni reja savollari bilan
yonma-yon joylashtirish yoki reja ostiga alohida ro‘yx.at qilib, 3-4 so‘z kiritish
mumkin. Matnni ko‘rish orqali qabul qilish uchinchi sinfda imloga tayyorlanish uchun
qiyinchilik tug‘diradi, chunki matn yozuv taxtasiga yozish uchun kattalik qiladi.
Shunga qaramay, qiyin so'zlarni imloviy tahlil qilish uchun matndan katta bo‘lmagan
bir parchani yozuv taxtasiga yozish mumkin. Xatolarning oldini olishga oid ish
tugagach, yozuv taxtasidagi yozuv o‘chiriladi. Ba’zan bayonda xatoga yo‘l
qo‘ygandan ko‘ra, o‘quvchiga yozuv taxtasidagini ko‘chirib olishga ruxsat bergan
ma’qul. Bu juda kam uchraydigan holdir. Fikrimiz ko‘proq ko‘chirma gaplarga
taalluqli. Masalan, «Kel bo‘talog‘im. Olani qashlab tur!», - dedi buvisi. Gap
ishtirokchilarning harakatlarini tushuntiradi. 0‘quvchilar qachonki ko‘chirma gap
mazmunini o‘zlashtirma gap shaklida bermoqchi bo‘lsalar, ular nutqda
palapartishlikka yo‘l qo‘yadilar, tinish belgilarini o‘z o‘rnida ishlata bilmaydilar.
Shuning uchun ular yozuv taxtasidagi matndan foydalansalar, to‘g‘ri va savodli
yozishga erishadilar.
13
Ashrapova T., Odilova M. Ona tili o’qitish metodikasi. –Toshkent, 1984.
48

Uchinchi sinf o‘quvchilarining bayonlarini tekshirganda o‘qituvchi barcha imlo
xatolarini tuzatishi shart emas, balki diktant va boshqa nazorat ishlaridagi xatolarni
ko‘rsatishda qo‘llangan usullardan foydalanishi ham mumkin.
Uchinchi sinfda bayonlar muhokamasiga maxsus dars ajratmay, navbatdagi ona
tili darsida bayon matnining mazmunini yoritishda va gaplarni tuzishda yo‘l qo‘yilgan
xatolarni tuzatish ishiga 12-15 daqiqa vaqt ajratish kifoya qiladi. 0‘quvchilarning
bayonda yo‘l qo‘yadigan xatolari ustidagi ishni shunday rejalashtirish kerak-ki, bu ona
tili darsida navbatdagi grammatik imloviy mashqlar bilan qo‘shilib ketsinj
0‘yin mashg‘ulotlari ta’lim jarayonida o‘quvchilaming egallan- gan bilim,
ko‘nikma va malakalariga tayanadi va shundagina o‘quvchilar o‘yinning samarali
yechimlarini topa biladilar, o‘zlari va atrofdagilarga talabchanlik namoyon qiladilar.
Xulosa
Nutqiy xatolarga noto’g’ri (noo’rin) tanlangan so’zlar, noto’g’ri tuzilgan gaplar,
morfologik shakllarni noto’g’ri ishlatish kiradi.
49

Boshlang’ich sinflarda bunday xatolar ustida ishlash ancha qiyin, chunki ularni
to’g’rilash va oldini olish uchun ona tili dasturida berilgan qisqa nazariy ma’lumot
yetarli emas. Bolalar nutqini takomillashtirish ustida rejali, muntazam ish olib borish
uchun asosiy nutqiy xatolar turini bilish zarur. Bunday nutqiy xatolarni o’rganish,
shuningdek, ularning kelib chiqish sabablarini tekshirish xatolarni to’g’rilash va oldini
olish uchun zamin hozirlaydi.
Nutqiy xatolar uch turga ajratiladi: lug’aviy-uslubiy, morfologik- uslubiy,
sintaktik-uslubiy.
Boshlang’ich sinflarda lug’aviy-uslubiy xatolar ko’proq uchraydi. Bunday
xatolarga quyidagilar kiradi
Bir so’zni qayta-qayta ishlatish. Bunday xatoning kelib chiqishiga sabab,
birinchidan, o’quvchi so’zni ishlatishga kam e’tibor beradi va faol lug’atidagi so’zdan
takroriy foydalanadi; ikkinchidan, o’quvchining so’z boyligi kam, sinonimlarni
bilmaydi, takrorlanadigan so’zlar o’rniga olmoshlardan foydalana olmaydi.
Agar o’qituvchi bir so’zni qayta-qayta ishlatmaslik uchun uning
ma’nodoshlaridan yoki shu so’z o’rniga olmoshlardan foydalanish kerakligini yaxshi
tushuntirsa, kichik yoshdagi o’quvchi matnni e’tibor bilan o’qib, takrorlarini nisbatan
tez tuzata oladi.
So’zning ma’nosini yoki ma’no qirrasini tushunmaslik natijasida uni aniq
ma’nosida ishlata olmaslik. Bunday xato bolaning nutqi yaxshi rivojlanmaganligi, so’z
boyligining kamligi sababli yuzaga keladi.
Leksik xatolar xilma-xil bo’lgani uchun uni to’g’rilash va tushuntirish usullari
ham turlicha, ammo bunday xatolarning oldini olishning umumiy yo’li bor: bu yaxshi
nutqiy sharoit yaratish, o’qilgan va qayta hikoya qilingan matnni til tomondan tahlil
qilish, matndagi so’zlarning ma’no qirrasini tushuntirishdir.
Morfologik-uslubiy xatolarga so’z shaklini, so’z o’zgartuvchi va so’z yasovchi
qo’shimchalarni noto’g’ri qo’llashdan kelib chiqadigan xatolar kiradi.
Sintaktik-uslubiy xatolarga so’z birikmasi va gap tuzishga oid xatolar kiradi.
Bunday xatolar juda xilma-xildir.
50

Kompozitsion, mantiqiy va dalillarni noto’g’ri bayon qilish nutqiy xato
hisoblanmaydi.
Tipik kompozitsion xatoga insho, hikoya, bayonning tuzilgan rejaga mos
kelmasligi, ya’ni voqea, kuzatishlarni bayon etishda izchillikning buzilishi kiradi.
Inshoga tayyorgarlik vaqtida o’quvchilar kuzatish, material to’plash, dalillarni
tanlashda tartibsiz, rejasiz ish tutsalar, hikoyani qanday boshlash, keyin nimalar haqida
yozish va uni qanday tugatishni aniq ko’z oldilariga keltira olmaydilar, natijada
kompozitsion xatoga yo’l qo’yadilar. Bunday xato hikoya mazmunini to’liq qamrab
ololmaslik, materialni o’z o’rniga joylashtira olmaslik natijasidir. Inshoni rejali, izchil
yozish ko’nikmasi murakkab ko’nikma bo’lib, u o’quvchilarda muntazam
bajariladigan mashqlar yordamida asta shakllana boradi.
Mantiqiy xatolar:
Tasvirlanayotgan voqea-hodisa uchun zarur bo’lgan so’z, ba’zan zarur lavha,
dalil tushirib qoldiriladi. Bunday xatoning sababini tushunish uchun o’quvchining
insho yozish vaqtidagi ruhiy holatini kuzatish talab etiladi. U sekin yozadi, ammo
ishga berilib ketib, tez fikrlaydi, ya’ni u hikoya mazmunini biladi, ammo tez fikrlash
va sekin yozish natijasida ayrim o’rinlar yozuvda aks etmay qoladi.
Mantiqiy izchillik buziladi. Masalan, Zavodda paxtadan ip qilinadi. Terimchi
paxtani paxta terish mashinasida teradi. Bunday mantiqiy xatolarni o’quvchilar matnni
qayta o’qish va tahlil qilish jarayonida oson to’g’rilaydilar.
O’quvchilar yo’l qo’ygan xatolarni guruhlash, ularning turlarini aniqlash va har
bir xatoning kelib chiqish sabablarini o’rganish asosida nutqqa oid xatolarni to’g’rilash
va ularning oldini olish tizimi ishlab chiqiladi:
1) nutqqa oid xatolarni o’quvchilar daftarida to’g’rilash;
2) sinf o’quvchilari uchun umumiy bo’lgan nutqqa oid xatolar ustida sinfda
ishlash (buning uchun darsning 15-20 minutlik qismi ajratiladi va tekshirilgan insho va
bayon tahlil qilinadi, o’quvchilarning yo’l qo’yilgan xatoni mustaqil ravishda topishga
va uni to’g’rilashga imkon beriladi);
3) ayrim individual xatolar ustida darsdan tashqari vaqtda ishlash, xatoni
topish, tushuntirish va to’g’rilash;
51

Ko’rsatilgan yo’nalishlarning hammasi har bir sinf o’quvchilari uchun, ayniqsa,
III va IV sinf o’quvchilari uchun muvofiq keladi.
Nutqiy xatolarni to’g’rilash va oldini olish til ustida ishlash bilan bog’lab,
maqsadga muvofiq holda uyushtiriladi.
Nutqiy xatolarni to’g’rilash. O’quvchilar og’zaki va yozma nutqida yo’l qo’ygan
nutqiy xatolarni o’z vaqtida to’g’rilab borish zarur. O’quvchi yo’l qo’ygan xatosining
to’g’ri variantini o’zlashtirsin, imkoni bo’lsa, xatoning kelib chiqish sababini
tushunsin. Xatoni to’g’rilashning eng foydali usuli yo’l qo’ygan xatosini o’quvchining
o’zi to’g’rilashi hisoblanadi, agar o’quvchi xatosini to’g’rilay olmasa, uni o’qituvchi
to’g’rilaydi. Xato turiga qarab to’g’rilanadi: gap yoki so’z birikmasi qayta tuziladi,
so’z boshqasi bilan almashtiriladi, zarur so’z qo’shiladi, ortiqchasi ustidan chiziladi.
Insho yoki bayonni tahlil qilish darsida xatolar ustida ishlash maqsadi uchun
darsning ikkinchi qismi – 20-25 minuti ajratiladi. O’qituvchi o’quvchilar insho yoki
bayonni qanday yozganlari haqida qisqa tushuncha berib, eng yaxshi yozilgan matnni
o’qib beradi, mazmundagi, mavzuni yoritishdagi kamchiliklar, imloviy va nutqiy
xatolar aniqlanadi. Yo’l qo’yilgan xatoni to’g’rilash yo’li tushuntiriladi. SHundan
so’ng xato ustida birgalikda ishlanadi: o’qituvchi yo’l qo’yilgan xatoning bir turini
to’g’rilash yuzasidan topshiriq beradi: «Noo’rin ishlatilgan so’zni boshqasi bilan
almashtiring». Xatosi bor matnni o’qib yoki yozib beradi, o’quvchilar yo’l qo’yilgan
xatoni topadilar, maqsadga muvofiq so’z bilan almashtirib, uni to’g’rilaydilar va
tushuntiradilar.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Ashrapova T., Odilova M. Ona tili o’qitish metodikasi. –Toshkent, 1984.
2. Yo'ldoshev J. G', Usmonov S. A Pedagogik texnologiya asoslari. -T.: „O'qituvchi",
2004.
52

3. Fuzailov S., Xudoyberganova M., Yo`ldosheva Sh. Ona tili. 3-sinf uchun darslik. - T.:
O'qituvchi, 2017.
4. Xudoyberganova M., Muxtorova M. 3-sinfda ona tili darslari. — T.: “0'qituvchi”,
2005.
5. Matchonov S. va boshq. Boshlang'ich sinf o'qish darslarini pedagogik texnologiyalar
asosida tashkil etish. - T.: Yangiyo’l poligraph service, 2008.
6. Azimov E. Ona tilidan muammoli dars. Til va adabiyot ta‘limi, - T.: 1993, 3-4
qo‘shma son, 27 bet.
7. Betashev Sh. Ona tili darslarida o‘yin usulidan foydalanish. Til va adabiyot ta‘lim, -T.:
1993,
8. Bo‘ronova Sh. Ona tili darslarida interfaol metodlaridan foydalanish. Uzluksiz ta‘lim,
2004, 3-son.
9. Ochilov M ”Yangi pedagogic texnologiyalar”Qarshi,Nasaf 2000-yil.
10. Alavutdinova N. Ona tilim–jonu dilim. Boshlang‘ich ta‘lim, -T.: 2001, 2-son, 6-7
betlar
11. Diktantlar to’plami. Toshkent – 2018.
12. Nurmonov A. Hozirgi o’zbek adabiy tili.-T. “Ilmi ziyo». 2010.
13. G.Ziyodullayeva, M.Shamsiyeva. YOZMA ISH TURLARI: INSHO, BAYON,
DIKTANT. Toshkent. “Turon Zamin ziyo” – 2017.
14. Shayxislamov N. O’quvchilarning yozma savodxonligini oshirishda yozma ishlarning
o’rni. SCIENTIFIC PROGRESS 2021.
53

Boshlangich sinf o’quvchilarining yozma nutqini o’stirishda diktant va boshqa yozishmalarning ahamiyati

I BOB. Boshlangich sinf o’quvchilarining yozma nutqini o’stirishda diktant va boshqa yozma ishlarning o’rni va ahamiyati 4

1.1.Yozma nazorat turlari va o‘quvchilarning yozma savodxonligini oshirish. 4

1.2. O‘quvchilarning yozma nutqini o‘stirishda yozma ishlarning ahamiyati 14

II BOB. O‘quvchilarining yozma nutqdagi xatolari va kamchiliklari va ularni bartaraf etish texnologiyasi 23

2.1. O‘quvchilarining yozma nutqdagi xatolari va kamchiliklari tasnifi va ularning bartaraf etish 23

2.2. Yozma ishlarda imloviy xatolarni ta`limiy diktantlar va bayonlar vositasida takomillashtirish. 29

Foydalanilgan adabiyotlar 53

Sotib olish