Boshlangich sinflarda matematika o'qitishda sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni tashkil etish metodikasi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	150.5KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

Boshlangich sinflarda matematika o'qitishda sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni tashkil etish metodikasi

Sotib olish

BOSHLANGICH SINFLARDA MATEMATIKA O'QITISHDA
SINFDAN VA MAKTABDAN TASHQARI ISHLARNI TASHKIL
ETISH METODIKASI

MUNDARIJA
KIRISH ............................................................................................................................................ 3
I BOB. SINFDAN TASHQARI MASHG‘ULOTLARNI TASHKIL ETISH METODIKASI ...... 7
I.1. Boshlang‘ich sinflarda matematika fanidan sinfdan tashqari mashg‘ulotlarni tashkil etish ..... 7
I.2. Boshlang’ich sinflarda matematikadan darsdan (sinfdan va maktabdan) tashqari
mashg’ulotlami tashkil etish uchun tavsiyalar ............................................................................... 11
II BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA MATEMATIK KO‘NIKMALARNI
RIVOJLANTIRISH UCHUN INNOVATSION USULLAR ........................................................ 21
II.1. Boshlang’ich sinflarda samarali bilim berish maqsadida zamonaviy axborot texnologiyalari
vositalaridan foydalanib darsni tashkil etish .................................................................................. 21
II.2. Boshlang‘ich sinflarda matematika fanini o‘qitishda innovatsion texnologiyalardan
foydalanish ..................................................................................................................................... 26
XULOSA ....................................................................................................................................... 32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ................................................................... 34
2

KIRISH
Matematikaning asosiy tushunchalari natural son, arifmetik amallar, to`g`ri
chiziq kesmasi, aylana kabi geometrik tushunchalar insoniyat tarixining ilk
davridayoq paydo bo`lgan. Matematika fanining vujudga kelishi va rivojlanishi
bevosita amaliy ehtiyojdan-narsalarni sanash, xo`jalik hisob kitobi, masofalarni
o`lchash, buyumlarning shaklini belgilash, quyosh va yulduzlar vaziyatiga qarab
dunyo tomonlarini aniqlash kabi tirikchilik uchun zarur masalalardan kelib
chiqqan. Dehqonchilik, me`morchilik inshootlari qurilishi, dengizga suzish
taraqqiy etishi bilan matematik bilimlarning ahamiyati ham ortib borgan.
Matematika yoshlarning mantiqiy fikrlash qobiliyatini o`stiruvchi vosita
sifatida maktablarda qadimgi Yunonistonda o`qitila boshlangan, sof fan tarzida
ham rivojlantirilib, geometriyada aksiomatik metod ishlab chiqilgan.
Yangi era boshlarida Xitoyda sonlar nazariyasi, Hindistonda o`nli sanoq
sistemasi, O`rta dengiz sohillarida trigonometriya yaratila boshlangan. VIII asrdan
ilm-fan taraqqiyotining markazi O`rta Sharq mamlakatlari, xususan, O`rta Osiyoga
bo`ladi. Bu davrda davlat tili bo`lgan arab tilida ijod qilgan olimlarning katta qismi
bizning yurtdoshlarimiz edi: Muhammad Muso alXorazmiy, Ahmad Farg`oniy,
Abu-Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Abu Nasr Farobiy, Ismoil Buxoriy
nomlari bugun butun dunyoga ma`lum. Insoniyat taraqqiyotida muhim o`rin
tutuvchi o`nli sanoq sistemasi bilan yevropaliklar asosan al-Xorazmiyning “Hind
hisobi” risolasi orqali tanishganlar. Uning “Al-jabr val-muqobala” asari algebra
fani sifatida shakllangan. Al-Xorazmiy ishlab chiqqan bayon usuli-lunda va izchil
qoidalar olim nomi bilan “Algoritm” deb atalgan.
X-XI asrlarda Xorazmda, XIV-XV asrlarda Samarqandda mashhur ilmiy
akademiyalar (“Bayt ul-hikmat”) ish olib borgan. O`rta Osiyolik olimlarning boy
merosini o`rganish sohasida ham katta vazifalar turibdi.
Shatq matematiklarining ishlari XIV-XVI asrlarda yevropada ilm-fan
rivojiga asos bo`ldi. Matematika tarixining keyingi davri XVIII-XIX asrlardagi
texnika inqilobi bilan bevosita bog`liq. XX asr boshlarida tabiatni o`rganish
3

sohasidagi inqilobiy o`zgarish matematikada ham o`z aksini topdi. Ayni paytda
matematika yutuqlari bu o`zgarishlar uchun zamin hozirladi.
1920-yildan O`bekistonimizda matematikaning rivojlanishi uchun qulay
sharoit vujudga keldi.
O`rta Osiyo davlat dorulfununi (Tosh.D.D) ochildi. Bu davrda
mamlakatimizda avvalroq shakllangan ehtimolliklar nazariyasi maktabi
(V.I.Romonovskiy, T.A.Sarimsoqov, S.H.Sirojiddinov, T.Azlarov va b).
Differensial tenglamalar nazariyasi (I.S.Arjanix, M.S.Salohiddinov, N.Yu.Satimov,
Sh.A.Alimov va b). Matematik analiz (T.A.Sarimsoqov, J.Hojiyev, Sh.A.Ayupov
va b). Hisoblash matematikasi (V.Qobulov, F.N.Salihov, F.B.Abutaliyev va b).
Sonlar nazariyasi (N.P.Ramanov, A.F.Lavrik va b). Matematika tarixi
(S.H.Sirojiddinov, G.P.Matvilvskaya va b). ilmiy maktablariga asos solindi.
Bugungi kunda matematikaning amaliy ahamiyati hech kimda shubha
tug`dirmaydi. Tabiat va jamiyat hodisalarini o`rganishda benihoya imkoniyatga
ega vositalardan birimatematik modellashtirishdir. U turli jarayon bilan bog`liq
noma`lumlarni topish, uning kelgusidagi tabiatni oldindan hisoblash imkonini
beradi. Matematikaning bu turli tatbiqi ayniqsa tabiatni muhofaza qilish, zilzila va
boshqa tabiiy ofatlar bilan kurashishda muhim ahamiyatga ega.
Matematikaning bevosita amaliy tatbiqlaridan tashqari yosh avlodni har
taraflama rivojlangan yetuk kishilar qilib tarbiyalashda, uning alohida o`ringa
egaligini ta`kidlash zarur. Tahliliy mulohaza, mantiqiy mushohada, fazoviy
tasavvur, abstrkt tafakkur inson faoliyatining barcha sohasi uchun zarur
qobiliyatki, bular matematikani o`rganish jarayonida shakllanib, chuqurlashadi.
Matematikaga qiziqayotgan, uni chuqur o`zlashtirishga intiladigan
o`quvchilarimiz oz emas. Vatanimizda ular etuk ilm sohiblari bo`lib yetishuvlari
uchun barcha sharoit mavjud.
O`zbekiston Respublikasi prezidenti I.A.Karimovning “Ta`lim-tarbiya va
kadrlar tayyorlash tizimini tubdan isloh qilish, barkamol avlodni voyaga yetkazish
to`g`risida”gi farmonida va Oliy majlis tomonidan qabul qilingan “Ta`lim
4

to`grisida” gi qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da ta´lim tizimini
nazorat qilish va shakllantirishga katta e´tibor berilgan.
Shu e`tiborning davomi sifatida 2010-yil - “Barkamol avlod yili” deb
nomlandi.
Bu hujjatlarda ko´rsatilishicha ta´lim tizimini boshlang´ich ta´lim eng asosiy,
tayanch manba bo´ib hisoblanishi qayd qilingan.
“Ta`lim g´risida”gi qonunning 12-moddasida ,,Boshlang'ich ta'limning
umumiy o'rta ta'lim olishi zarur bo'lgan savodxonlik, bilim va ko'nikma asoslarini
shakllantirishga qaratilgandir”.
“Men albatta Avloniyning “tarbiya biz uchun yo hayot, yo momot, yo najot,
yo halokat, yo saodat, yo falokat masalasidir,”- degan fikrini ko'p mulohaza
qilaman.
Buyuk ma'rifatpavarlarning bu so`zlari 20-asr boshida millatimiz uchun
qanchalar muhim va dolzarb bo`lgan bo`lsa, hozirgi kunda biz uchun ham
shunchalik, balki, undan ham ko`ra muhim va dolzarbdir”.
( I.A Karimov ) “Barkamol avlod orzusi” asari.
Mavzuning dolzarbligi shundan iboratki, boshlang`ich sinfda og`zaki,
yozma hisoblash qobiliyatlarini o`stirish kundalik turmushda keng ravishda
qo`llanadi, og`zaki hisob o`quvchilar oldiga , berilgan har bir aniq hol uchun qulay
hisoblash usullarini olish zarurligini qo`yadi va shu bilan ularning zihnini ochadi.
Undan tashqari, u yozma hisoblashlarni osonlashtiradi.
Og`zaki hisoblash sanoq sistemasini osonlashtiradi va amallarni bajarish
usullariga asos bo`lgan xususiyatlarni yaxshiroq tushunish va o`zlashtirib olishga
yordam beradi va bundan tashqari amallarni bajarish uchun odatda ishlatiladigan
qoidalardan tashqari chiqishga va qisqaroq usullar ishlatishga imkon berib,
o`quvchilarning kuzatuvchanlik sezgisini va ziyrakligini oshiradi.
Og`zaki hisob maktab uchun sof metodik tomondan ham ahamiyatlidir,
chunki har qanday murakkab amalni tushuntirish ishini og`zaki hisob yordami
bilan hammadan tezroq bajarib bo`ladi. O`qituvchi og`zaki yechiladigan yengil
5

masala va misollardan boshlab, bolalarni murakkabroq amallarni yozma bajarishni
talab qilgan masala va misollarga olib keladi.
O’qitish protsessida har xil metodlar, usullar va vositalardan foydalanib ko’p
soli mashq qildirish harakatlaridagi mashqlarni bajarish bilan arifmetik amallarni
jadval xollarini tezlashtirishni avtomatizmlarda (yod olishga yetkazish kerak).
Arifmetik amallarning jadval xollarini yetarlicha puxta o’zlashtirmaslik
yozma hisoblash usullarini o’zlashtirishda pand berib qo’yish mumkin. Bu
hisoblashlar 3 sinfda avtomatizmga o’tkazilishi kerak.
Kurs ishi tuzilishi: kirish, 2 ta bob, 4 ta bo’lim, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlarlar ro’yxatidan iborat.
6

I BOB. SINFDAN TASHQARI MASHG‘ULOTLARNI TASHKIL ETISH
METODIKASI
I.1. Boshlang‘ich sinflarda matematika fanidan sinfdan tashqari
mashg‘ulotlarni tashkil etish
Sinfdan tashqari mashg‘ulotlar deganda ko‘pincha yuqori sinflar nazarda
tutiladi. Lekin ilg‘or tajribalarning tasdiqlashicha, boshlang‘ich sinflarda ham
sinfdan tashqari turli – tuman formalarda mashg‘ulotlar olib borishning potensial
imkoniyatlari mavjud. Bu imkoniyatlardan foydalanish o‘qitishda boshlang‘ich va
yuqori sinflar uzviyligini ta’minlaydi. Boshlang‘ich sinflarda sinfdan tashqari
ishlarni olib borishda o‘quvchilarning nutq madaniyatini va matematik tafakkurini
shakllantirishga kompleks holda yondashish talab qilinadi. Yosh avlodni hozirgi
zamon fani bilan qurollantirish orqali ularning aqliy jihatdan maksimal darajada
rivojlanishlariga erishish umumta’lim – tayanch maktablar oldida turgan eng
muhim vazifalardan biridir. Bu vazifani hal etishda sinfdan tashqari ishlarning
o‘rni benihoya katta. Sinfdan tashqari ishning asosiy maqsadi o‘quvchilardagi
fanga bo‘lgan qiziqishni rivojlantirish, ularni darsda olgan bilimlarini to‘ldiruvchi
matematik bilim, malaka va ko‘nikmalar bilan qurollantirishdan foydalanish
mumkin. Sinfdan tashqari ishlar O‘quvchilarning matematik bilimlarini
chuqurlashtirish va kengaytirish, murakkab misol va masalalarni yechishni mashq
qilish, matematikaning hayot bilan bog‘liq bo‘lgan tomonlarini ochadigan va
dasturga kirmagan ba’zi savollar bilan tanishtirishni maqsad qilib oladi. Sinfdan
tashqari ishlarning quyidagi turlari mavjud:matematika to‘garagi, matematika
ertaligi, matematikadan fakultativ mashg‘ulotlar, matematik matbuot, matematik
viktorina va olimpiadalar. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar quyidagi
yo‘nalishlarda olib borilishi mumkin. 1

a) ommaviy ishlar; (musobaqalar, ko‘rik tanlovlar, kechalar, ertakliklar,
ekskursiyalar va hokazolar);
b) to‘garak ishlar (yosh matematiklar);
1
Jum ayev M. va boshqalar. Matematika o‘qitish metodikasi. - T.: «Ilm Ziyo», 2003.
7

d) o‘qituvchilarning mustaqil mashg‘ulotlarini yo‘lga qo‘yish (bunda
o‘quvchilar fan va texnikaning biron soxasini o‘rganish uchun mustaqil ishlaydilar
va hokazo).
e) Maktabdagi o‘zlashtirmovchi o‘quvchilar bilan ishlashni tashkil etish
usullari.
Matematika to‘garagi sinfdan tashqari ishlarning eng ommalashgan turi.
To‘garak ixtiyoriy ravishda tuziladi. Matematika to‘garagi ishi qiziqarli,
matematika soatlaridan quyidagilar bilan farq qiladi: Matematika to‘garagiga
o‘quvchilar tanlashda ularning matematikaga nisbatan alohida qiziqishlarini,
moyilliklari va imkoniyatlarini hisobga olish kerak. Har qaysi matematika
to‘garagida qatnashadigan o‘quvchilar soni 15-20 dan oshmasligi kerak, aks holda
o‘qituvchiga qiyinchilik tug‘diradi va o‘quvchilar to‘garakda aktiv ishtirok eta
olmaydilar. Matematika to‘garagini o‘tkazish uchun oldindan uning ish rejasini
tuzish kerak.
1-mashg‘ulot.
 Rebuslarni o‘ylab topish.
 Qo‘shishga oid qiziqarli masalalar.
 100 ichida raqamlashni bilishni tekshirishga oid mashqlar.
 Т opqirlikni talab qiladigan masalalar.
 Hazil masala.
 Т opishmoqlar.
 Quvnoq sanoq (20 ichida) o‘yini.
2-mashg‘ulot.
 Rebuslarni o‘ylab topish.
 Т opqirlikni talab qiluvchi she’riy masalalar.
 Geometrik figuralarni tahlil qilishga doir mashqlar.
 Hazil masala.
 “Sonni to‘ldir” o‘yini.
3-mashg‘ulot. Dars tipidagi to‘garak mashg‘uloti.
8

Matematik tanlovlar. Tanlovlar har xil qiyinlikdagi masalalarni yechish,
qiziqarli fikrlaydigan masalalar va topshiriqlarni bajarishdagi musobaqalar bo‘lib
hisoblanadi. Asosan O‘quvchilarning xohishi bo‘yicha masalalar yechishda o‘z
kuchini sinaydigan, yetarlicha tayyorgarligi borlari ishtirok qiladi.
Matematik olimpiadalar. Olimpiadalar tanlovlarga qaraganda keng
ko`lamda o‘tkaziladigan va matematika o‘rganishda o‘quvchilar erishgan
muvaffaqiyatlarni namoyish qiladigan ishdir. Olimpiada qatnashchilarining
tarkibiga bog‘liq holda maktab ichida, tuman va shaharlarda o‘tkazish mumkin.
Olimpiadani 3-sinfdan boshlab o‘tkazib, g‘oliblar maktabning devoriy gazetalarida
va o‘quvchilar yig‘ilishlarida rag‘batlantiriladi.
Matematik matbuot va viktorinalar. Gazeta, viktorinada har xildagi
matematik mazmunni o‘z ichga olgan topishmoq, misol va topshiriqlar rasmlarda
berilib, qiziqish xarakterida bo‘ladi. Matematik devoriy gazeta, viktorinalar, odatda
matematik burchak deb ataluvchi joyga osib qo‘yiladi, bu burchakda Vatanimiz
yutuqlarini ifodalovchi sonli ma’lumotlar ham berib boriladi. “Bilasizmi?” ruknida
qiziqarli materiallar beriladi.
Masalan:
1. Odamning bo‘yi bir kunda 1 sm dan 6 sm gacha o‘zgarishi mumkin.
2. Dunyodagi eng uzun temir yo‘l 9302 km ni tashkil etadi.
3. Dunyoda okeanlar suvida 13300 mln tonnagacha kumush bor. Matematika
burchagini tashkil qilishni o‘quvchilar va ularning ota-onalari faoli yordamida
amalga oshirilishi mumkin. Matematik viktorinalar ma’lum mavzu, bo‘lim yoki
umuman matematikaga doir masalalar bo‘yicha savol – javob o‘yini bo‘lib, ko‘p
vaqt va katta tayyorgarlik talab qilmaydi. Boshlang‘ich sinflarda viktorinalar 10 –
20 minut davom etadi. Bunda oldindan tayyorlangan 5 – 6 savolga og‘zaki yoki
yozma javob olinadi. Matematik musobaqa Yuqorida aytib o‘tilgan sinfdan
tashqari ishlarda (10 minutlik, viktorina va h.k.), asosan, butun sinf o‘quvchilari
ishtirok etsa, matematik musobaqalarda (konkurs, olimpiada) ko‘pchilik ishtirok
9

etib, g‘oliblar musobaqasi bilan yakunlaydi, ya’ni bu musobaqa bir necha
(ko‘pincha 3 yoki 4) davom etadi. 2
2
Jumayev M . Bolalarda matematik tushinchalarni rivojlantirish nazariyasi va metodakasi. — T.: «Ilm-Ziyo», 2009.
10

I.2. Boshlang’ich sinflarda matematikadan darsdan (sinfdan va maktabdan)
tashqari mashg’ulotlami tashkil etish uchun tavsiyalar
Mat е matikadan sinfdan tashqari ish d е yilganda o`quvchilarning darsdan
tashqari vaqtda tashkil qilingan, dastur bilan bog`liq bo`lgan mat е rial asosida
ixtiyoriylik printsipiga asoslangan mashg`ulotlar tushuniladi.
Sinfdan tashqari ishning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
 o`quvchilarning bilimlari va amaliy ko`nikmalarini chuqurlashtirish
va k е ngaytirish;
 o`quvchilarning mantiqiy tafakkurlarini, topqirliklarini, mat е matik
ziyrakliklarini rivojlantirish;
 mat е matikaga bo’lgan qiziqishlarini orttirish, qobiliyatli va layoqatli
bolalarni topish;
 talabchanlik, irodani, m е hnatga munosabatni, mustaqillikni,
uyushqoqlikni va insoniylikni tarbiyalash.
Sinfdan tashqari ishlarning quyidagi turlari uchraydi:
1. Mat е matik o`n minutliklar, soatlar.
2. Mat е matika to`garaklari.
3. Mat е matik konkurs va olimpiadalar.
4. Qiziqarli mat е matika k е chalari va viktorinalar.
5. Mat е matik matbuot.
6. Mat е matik ekskursiya
Sinfdan tashqari ishlar darslarga nisbatan ba'zi farq qiluvchi xususiyatlarga
ega:
1. O’z mazmuni bo’icha matematika dasturiga taalluqli emas. Ammo
beriladigan bilimlar o’quvchilarning kuchiga mos bolishi kerak.
2. Sinfdan tashqari ishlar imkoni boricha barcha o’quvchilarni jalb qilishi,
ya'ni qiziqarli bo’lishi zarur. Past o’zlashtiruvchi o’quvchilar ham qiziqish
yordamida faol o’quvchilarga aylanishi mumkin.
11

3. Sinfdan tashqari ishlar ixtiyoriylik tamoyiliga asosan tashkil qilinadi,
lekin qiziqishni ta'minlash lozim. Bu mashg’ulotlarga baho qo’yilmaydi, ammo
faol ishtirok etgan o’quvchilar rag’batlantiriladi.
4. Mashg’ulot mazmuni va shakllariga qarab, 10-12 minutdan 1 soatgacha
mo’ljallangan bo’lishi mumkin.
5. Sinfdan tashqari ishlarning mazmuni va shakllarining turli- tumanligi.
Sinfdan tashqari ishlarga: qiziqarli matnli masalalar, o’tkir zehnlilikka oid
masalalar, hazil masalalar, berilgan malumotlari etishmaydigan yoki berilgan
malumotiari ortiqcha masalalar, mantiqiy masalalar, qiziqarli matematik voqealar,
arifmetik rebuslar, o’yinlar, fokuslar, boshqotirmalar tarixiy malumotlar berish va
boshqalar kiradi. ;
Sinfdan tashqari ishlarni tashkil qilish va o’tkazish metodikasi
quyidagilarga asoslanishi kerak:
1. Darsda o’quvchilar olgan bilim, malaka va к o’nikmalarni hisobga olgan
holda o’tkaziladi.
2. Sinfdan tashqari ishlar o’quvchilarning xohishi, xavaskorligi, ijodkorligi
tamoyillariga asoslanishi va ularning individual fikrlarini qoniqtirish maqsadida
tashkil qilinadi.
3. Sinfdan tashqari ishlarni o’tkazish shakllari darslardan farq qilib, qiziqarli
tomoni kuchli bo’ladi. Buning uchun zaruriy shart shuki o’tkaziladigan ishning
rejalashtirilishi va tizimliligining murakkabligidadir.
Shuni ta'kidlash lozimki, individual va guruhli mashg’ulotlar tizimli ravishda
o’tkazilmasligi, aksincha, asosiy ish sinfda bajarilishi kerak. Sinfdan tashqari ish
sinfdagi dars shakliga nisbatan bir qator o’ziga xos xususiyatlarga ega:
1. O’z mazmuni bo’yicha u davlat dasturi bilan cheklanmagan, matematik
material o’quvchilarning bilimlari va malakalariga mos ravishda berilishi kerak.
2. Boshlang’ich sinflarda bolalarning matematikaga nisbatan to’plangan
turg’un qiziqishlari haqida hali gapirib bo’lmaydi.
3. Topqirlik, ziyraklik, tez hisoblashlar, yechishning samarali usullaridan
foydalanish va rag` batlantirilishi kerak.
12

4. Darslar 45 minutga rejalashtirilgan holda sinfdan tashqari mash- g’ulotlar
mazmuniga va o’tkazilish shakllariga qarab 10-12 minutga ham, bir soatga ham
mo’ljallangan bo’lishi mumkin.
5. Sinfdan tashqari ishlar shakl va turlari (qiziqarli matematika soatlari,
to’garaklar, viktorinalar va h.k.) qarab mazmunining turli tumanligi bilan
xarakterlanadi.
Matematika minutliklarida, topshiriqlarga qiziqish uyg’otish va quvvatlash
uchun bu topshiriqlar darslarda beriladigan oddiy matematik topshiriqlarga
o’xshash bo’Imasligi kerak.
Mashg’ulot o’tkazish uchun har xil qiziqarli arifmetik va geometrik
mazmunli masalalar, qiyinroq masalalar, hazil masalalar, masalalar tuzishga doir
masalalar, qiziqarli kvadratlar, rebuslar, topishmoqlar va boshqalar material boiib
xizmat qiladi. 3
Matematik to’garak matematikadan tizimli sinfdan tashqari ishning eng к o’p
tarqalgan turidan biri. Uning asosiy vazifasi - matematikaga alohida qiziqishi bor
o’quvchilar bilan bajariladigan chuqurlashtirilgan ish.
Matematik to’garak ishi qiziqarli matematika soatlaridan quyidagilar bilan
farq qiladi:
Matematika to’garagiga o’quvchilar tanlashda ularning matematikaga
nisbatan alohida qiziqishlarini, moyilliklari va imkoniyatlarini hisobga olish kerak.
Mustaqil ravishda к o’rgazmali qurollar (abaklar, ba'zi o’yiniar uchun
misollar yozilgan kartochkalar va boshqalar) tayyorlaydilar, matematika kechalari
o’tkazishga puxta tayyorgarlik ko’radilar va hokazo.
Matematika to’garagini o’tkazish uchun oldindan uning ish rejasini tuzish
kerak. Namuna uchun ikkinchi yarim yillikda 1-sinfda ba'zi to’garak
mashg’ulotlarining taxminiy rejalarini keltiramiz:
I. mashg’ulot. 1. Rebuslarni o’ylab topish. 2. Qo’shishga oid qiziqarli
masalalar. 3. 100 ichida raqamlashni bilishni tekshirishga oid mashqlar. 4.
3
Jumayev M . Bolalarda matematik tushinchalarni rivojlantirish nazariyasi va metodakasi. — T.: «Ilm-Ziyo», 2009.
13

Topqirlikni talab qiladigan masalalar. 5. Hazil masala. 6. Topishmoqlar. 7. Quvnoq
sanoq (20 ichida) o’yini.
II. mashg’ulot. 1. Rebuslarni o’ylab topish. 2. Topqirlikni talab qiluvchi
she'riy masalalar. 3. Geometrik figuralarni tahlil qilishga doir mashqlar. 4. Hazil
masala. 5. "Sonni to’ldir" o’yini.
III.mashg’ulot. Dars tipidagi to’garak mashg’uloti. Boshlang’ich sinf
matematika darslarida tarixiy materiallardan foydalanish (imkoniyatlari) mazmuni.
Darhaqiqat, o’zbek xalqining buyuk mutafakkirlari ham uzoq o’tmishdayoq
olib borgan tadqiqotlari va amalga oshirgan kashfiyotlarida insonlarni odobli,
ma'naviyati yuksak, komil, mehnatsevar, vatanparvar bo’lib tarbiyalanishiga yangi
g’oya va ta'limotlarni yaratganlar. Bular. Muso al-Xorazmiy (783-850), Abu
Rayhon Beruniy (973-1048), Ibn Sino (980-1037); Umar Hayyom (1048-1131);
Nasriddin at-Tusiy (1201-1274); Mirzo Ulug’bek (1394-1449), G’iyosiddin al-
Koshiy; Ali Qushchi (1402-1474) va boshqalarning bizga qoldirgan boy ilmiy
ma’naviy meroslari fikrimizga asos bo’ladi. Bu allomalarimizning asarlarida
bolalarning o’qishi, mehnati, odobi va bu ishda muallimlarning vazifalariga katta
e'tibor berilgan.
Jumladan, Nasriddin at-Tusiy fikri bo’yicha o’qituvchi o’quvchilarni
aqlzakovatiga ta'sir qilishi uchun o’quvchilar ishonchini qozonish va qalbidan joy
olish mas'uliyatini his qilishi lozim.
Abu Nasr Forobiy o’qituvchi faoliyatida yoshlarning axloqiy me'yorlari,
amaliy ko’nikma va malakalarini o’zlashtirishga у o’naltirilganligi asosiy
vazifalardan biri ekanligini ifodalaydi.
Ibn Sino fikricha, tarixiy manbalarni bilish olijanob va foydali faoliyatdir. U
ilm va narsalarning inson aqli yordami bilan o’rganilishi shaxs faoliyatida muhim
hisoblanishini ta'kidlab o’tadi.
Abu Rayhon Beruniy pedagogik ijodida tarbiyaning maqsadi, vazifalari va
o’rni, inson, yosh avlodning rivojlanishi haqidagi fikrlari chin ma'noda
insonparvarlik asosida qurilgan. Abu Rayhon Beruniyning pedagogik g’oyalaridan
eng muhimi bilimni puxta va mustahkam egallash zarurligidir.
14

Ota-bobolarimizdan qolgan ilmiy merosni chuqur o’rganib, uni ta'lim va
tarbiya jarayoniga tatbiq etish har bir ma'naviyatli va ijodkor mutaxassisning
muqaddas burchidir. Quyida biz boshlang’ich sinflarda matematikadan dars
samaradorligini oshirishga doir to’garak mashg’ulotini dars tipida o’tkazish
mumkin bo’lgan namunasini tavsiya etamiz.
Mavzu: Vaqt bilan tanishtirish
Mashg’ulot maqsadi:
1. O’quvchilarni soatning yaratilishi tarixi bilan tanishtirish.
2.Bolalarni kundalik hayotda soatdan foydalanishga o’rgatish.
3.Masalalar yechish orqali bolalar bilimini oshirish.
4.Arifmetik masalalarni yechish.
5.O’quvchilar qiziqishini rivojlantirish.
Jihozlar:
1.Har xil soat maketlari.
2.Sandiqcha.
3.Masala yozilgan k o’rgazma.
Metodlar: k o’rgazmalar, hikoya, suhbat orqali bayon qilish.
I. Tashkiliy qism.
II. Mashg’ulotning borishi.
O’qituvchi hikoyasi.
Odamlar vaqtni o’lchash uchun soat yaratdilar. Oldin quyosh soati paydo
bo’ldi. Ulardan faqat kunduzi foydalanishar edi.
Misr quyosh soatlarida 2 ta uzun taxtacha burchak shaklida
mustahkamlangan. Ertalab quyosh chiqishi bilan uzun taxtachada soyani
belgilashgan.
Bu vaqtni ertalab soat 6:00 deb hisoblashgan. Keyin ertalabki soyaning
uzunligini 6 qismga bo’niishgan. Buning natijasida hammasi 12 soat bo’lib, 6 soat
kunduz, 6 soat kechqurun kelib chiqqan. Keyinchalik boshqa soatlar paydo bo’ldi.
15

Ular kechki vaqtni ham aniqlash imkonini berdi. Masalan: suv soatlari, qum
soatlari, mexanik va elektron soatlar bor. 4

Hozirgi zamon soatlarining siferblati 12 ga bo’lingan. Har bo’limning oldiga
1 dan 12 gacha yozilgan. Soatning kichkina strelkasi 1 soatdan 2 songa 1 soatda
o’tadigan qilib tuzilgan. Soatning katta strelkasi 1 soatning ichida barcha sonlarni
bosib o’tadi.
1. Masalalarni yeching:
1. Soatlarga qarab vaqtni aniqlang.
2. Quyidagi vaqtlarda soat strelkalari qanday joylashadi:
a) 4 dan 15 minut o’tganda?
b) 9 dan 48 minut o’tganda?
a) 15 dan 55 minut o’tganda?
b) 22 dan 10 minut o’tganda?
3. Samolyot soat 7 dan 15 minut o’tganda havoga к o’tarildi, soat 10 dan 20
minut o’tganda u yerga qaytib qo’ndi. Samalyot havoda qancha vaqt uchgan?
4. Poyezd ertalab soat 9 dan 18 minut o’tganda у o’lga chiqdi, manzilga soat
21 dan 56 minut o’tganda etib keldi. Poyezd qancha vaqt у o’1 yurgan?
5. Teatr tomoshasi kechqurun soat 10 dan 50 minut o’tganda tugadi. Agar u
3 soat 20 minut davom etgan bo’Isa, tomosha qachon boshlanganligini aniqlang.
6. Taqqoslang.
3 soat va 48 minut
36 sekund va 48 minut
5 soat 6 min va 56 minut
20 min 40 sek va 200 sek
3 min 8 sek va 48 sekund
2. Amallarni bajaring:
A) 9-4:1+(70-8-8)-1-0.-3 5
B) 729- (5 - 5) + (27:3 + 6) - 48 : (2-3)
V) 8000 : 4 : 20 - 1- (20-7 - 50): (705 - 5)
4
Жикалкина Т.К. Игровые и занимателные задания по математике- М. “Просвещение”, 1989.
16

G) 90-50 + (80-4 + 0-1): 10 - (9-9 : 3 +1)
D) 19-0+(13- 8): 5-296-86:1
E) (48 + 5 : 5) : 7 - 6 • (29 - 28): 3
3. «Bolalar, biz arifmetik misollar yechayotganimizda sehrli sandiqcha
paydo bo’lib qolgan. Uning oldida ko’rgazma joylashgan bo’lib, unda topshiriqlar
berilgan. Shu topshiriqni yechish orqali sehrli sandiqcha ochilishi mumkin ekan.»
1. Ko’paytma va bo’linma qoidalariga doir misollar yechishimiz kerak.
4900: 700= 800-4= 360 : 69 = 70-900=
5600:8 = 5000-4= 24000: 30 =
uyga topshiriq:
O’qituvchi uy vazifasini doskaga yozib qo'yadi.
Bolalar biz bugungi darsda soatning yaratilishi tarixi biian tanishib oldik,
kundalik hayotda soatdan foydalanishni o’rganib oldik. O’zlaring uyda
bilimlaringizni tekshirib k o’ringlar.
Matematika to’garagi va undan k o’zda tutilgan maqsad matematikaga
bo’lgan qiziqishni orttirish, fikrlashni faollashtirish, matematik qobilyatni
rivojlantirish, mustaqil ishlash malakasini hosil qilish, o’z kuchiga ishonchni va
oldindan paydo bo’ladigan qiyinchilikni engishga o’rgatib borishdan iborat.
To’garak ishi mazmuniga masala va misollar yechish, o’quvchilarning
fikrlashini o’stiruvchi savollarni kiritish, konkretlikdan abstraktlikka o’tish
qobiliyatini hosil qilish va zaruriy umumlashtirshlarga olib kelish kiradi.
Qiziqarli xarakterdagi mashqlarni bajarish asosiy rol o’ynaydi. Unga
arifmetik fokuslar, qiziqarli kvadratlar, topishmoqlar, matematik o’yinlar va
boshqalar kiradi. 5
To’garak mashg’ululoti har oyda ikki marta o’tkazilishi va 2-sinfda 25-35,
3- 4- sinflarda 40-45 minut davom etishi maqsadga muvofiqdir. Matematika
to’garagida quyidagi ishlar olib borilishi ko’p uchraydi:
1. Mustaqil misol va masalalar yechish.
2. Misol va masalalarni har xil metodlar bilan yechish.
5
Bikbayeva N. U., Sidelnikova R. I., Adambekova G. A. Boshlang‘ich sinflarda matematika o'qitish metodikasi.
0‘rta maktab boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari uchun metodik qo'llanma. — T.: «0‘qituvchi», 1996.
17

Masalan, 1 raqamidan boshlab, sonlar yordamida arifmetik amallar bajarib, I
sonini hosil qilish.
l+2+3+4+5-6-7+8-9=l
1-2- (3+4)+5+6-7-8-91 (12-3+4-5+6): 7+8-9=l
1 +2+3+4-5+6+7-8-9= 1
3. K o’rgazmalilikni mustaqil qo’llash.
Misol. Nonning о irligi 1/4 qismigacha 90 gr keladi. Nonning о g’irligi
qancha?
To’garak davomida matematik fokus, o’yin, topishmoqlar mashljulotning
qiziqarli o’tishiga yordam beradi.
Misol, natural sonlar to’plamining tartiblanganlik xossasiga doir fokuslar.
Maqsad: sanash malakasini mustahkamlash, mantiqiy fikrlashni
rivojlantirish, qiziqarli kvadrat (I-2-sinfiarda), 9 ta katakka 9 ta ketma-ket sonni
yoziladi.
Misol, 4 dan 12 gacha 20 sonni hosil qilish uchun 4 dan boshlab son
qo’shiladi.
Matematik tanlovlar:
Tanlovlar har xil qiyinlikdagi masalalarni yechish, qiziqarli fikrlaydigan
masalalar va topshiriqlami bajarishdagi musobaqalar bo’lib hisoblanadi. Asosan
o’quvchilarning xohishi bo’yicha masalalar yechishda o’z kuchini sinaydigan,
yetarlicha tayyorgarligi borlari ishtirok qiladi.
Quyida 2-sinflarda tanlovlar o’tkazishga misollar keltiramiz. 2-sinf (4-
chorak).
1. Ikki o’ram jun ipdan 3 ta qoiqop to’qish mumkin. Shunday 9 ta qo’lqop
to’ qish uchun necha o’ram ip kerak?
2. Vali va Salimning 30 ta konfeti bor edi. Ular baravardan yeyishgandan
keyin Valida 9 ta, Salimda 5 ta konfet qoldi, ular qanchadan konfet eyishgan?
3. Shaklda nechta uchburchak bor?
18

4. 1,2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 sonlari berilgan. Bu qatordagi sonlardan uchtalab
qo’shganda 15 soni chiqadigan nechta misol keltirish mumkin.
Tanlov mavzusi va uni tkazish vaqti oldindan belgilanadi:
1. Murakkab hisoblashlarni eng qulay usul bilan taqqoslash yordamida
hisoblash.
2. Mantiqiy masala va mashqlarni.
3. Topqirlik, ziyraklikka oid mashqlar.
4. Hisoblashlari murakkab bo’lgan masalami.
5. Sharq mutafakkirlari merosiga oid bayon qilishlar, algebraik, geometrik
shakllar mazmunini yoritishga oid topshiriqlar.
Matematik olimpiadalar
Olimpiadalar tanlovlarga qaraganda keng k o’lamda o’tkaziladigan va
matematika o’rganishda o’quvchilar erishgan muvaffaqiyatlarni namoyish
qiladigan ishdir.
Olimpiada qatnashchilarining tarkibiga bog’liq holda maktab ichida, tuman
va shaharlarda o’tkazish mumkin. Olimpiadani 4- sinfdan boshlab o’tkazib,
g’oliblar maktabning devoriy gazetalarida va o’quvchilar yig’ilishlarida
rag’batlantiriladi.
Matematik gazeta va viktorinalar
Gazeta, viktorinada har xildagi matematik mazmunni o’z ichiga olgan
topishmoq, misol va topshiriqlar rasmlarda berilib, qiziqtirish xarakteridab ladi.
Viktorinada esa o’quvchilarga yechish tavsiya qilinadigan topshiriq beriladi.
Javobiar belgilangan vaqtda quvchiiarga yetkaziladi. 6

Matematik viktorinalar - gazetalardan farqli ravishda faqat
6
Jumayev M. va boshqalar. Matematika o‘qitish metodikasi. - T.: «Ilm Ziyo», 2003.
19

O’quvchilarga yechish uchun berilgan masalalar va savollardan iborat biladi.
Javobiar yozma ravishda ma'lum vaqt ichida o’qituvchi tomonidan bolib o’quvchi
aniqlanib, e'lon qilib boriladi.
Matematik devoriy gazeta, viktorinalar, odatda matematik burchak deb
ataluvchi joyga osib qo’iladi, bu burchakda Vatanimiz yu- tuqlarini ifodalovchi
sonli ma'lumotlar ham berib boriladi. "Bi- lasizmi?" ruknida qiziqarli materiallar
beriladi.
Masalan:
1. Odamning bo’yi bir kunda 1 sm dan 6 sm gacha o’zgarishi mumkin.
2. Dunyodagi eng uzun temir yo’l 9302 km ni tashkil etadi.
3. Dunyoda okeanlar suvida 13300 min tonnagacha kumush bor.
Matematika burchagini tashkil qilishni o’quvchilar va ularning ota-onalari
faoli yordamida amalga oshirilishi mumkin.
Ekskursiya o’tkazishdan maqsad nimaligi bolalarga tushunarli bo’lishi
nihoyatda muhimdir, shunday billganda bolalar oldindan nima qilishlari kerakligini
va o’zlarini qanday tutishlari kerakligini bilib oladilar. 7
7
Jumayev M . Bolalarda matematik tushinchalarni rivojlantirish nazariyasi va metodakasi. — T.: «Ilm-Ziyo», 2009.
20

II BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA MATEMATIK KO‘NIKMALARNI
RIVOJLANTIRISH UCHUN INNOVATSION USULLAR
II.1. Boshlang’ich sinflarda samarali bilim berish maqsadida zamonaviy
axborot texnologiyalari vositalaridan foydalanib darsni tashkil etish
Ilm-fan – taraqqiyot asosi. Zamonaviy ilm-fan yutuqlariga, innovatsion
g‘oyalarga tayanmagan davlatning ham, jamiyatning ham kelajagi yo‘q. Faqat ilm
va ma’rifat, intellektual salohiyat, har tomonlama bilimli kadrlar hisobidan biz
O‘zbekistonni yangi taraqqiyot bosqichiga olib chiqa olamiz.
Bugungi kun o‘qituvchisiga barkamol avlodni tarbiyalab voyaga
yetkazishdek mas’uliyatli vazifa yuklangan bo’lib, ta’lim mazmunini
takomillashtirishga qaratilgan vazifalarni belgilab olish, zamon bilan hamnafas
bo‘lib, ta’limning zamonaviy texnologiyalarini joriy etgan holda o‘quvchilarda o‘z
faniga qiziqish uyg’otishlari, hurmat-ehtirom tuyg‘ularini shakllantirib borishlari
talab etiladi. Ta’limda ijobiy natijalarga erishish, eng avvalo, yosh avlodga ilmiy
bilim asoslarini puxta o‘rgatish, ularda dunyoqarash hamda tafakkur ko‘lamini
kengaytirish, ma’naviy-axloqiy sifatlarini shakllantirish borasidagi ta’limiy-
tarbiyaviy ishlarni samarali tashkil etish bilan belgilanadi. Bu borada ta’lim-tarbiya
jarayoniga ko‘plab o‘zgartirishlar kiritilmoqda, yangicha yondashuvlar tadbiq
etilmoqda. Shulardan biri, axborotkommunikatsion texnologiyalardan foydalanib
dars o‘tishda mashg‘ulotlar samaradorligini oshirishga erishish hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasi «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ta’lim
muassasalarining moddiy texnik va axborot bazasini mustahkamlash, o‘quv-tarbiya
jarayonini yuqori sifatli o‘quv adabiyotlari va ilg‘or pedagogik texnologiyalar
bilan ta’minlash uzluksiz ta’lim tizimini axborotlashtirish masalasi alohida qayd
etilgan. Bundan kelib chiqqan holda ta’lim jarayoniga axborot-kommunikatsion
texnologiyalarini joriy etish davr talabi hisoblanadi. Darslarni ilg‘or pedagogik
texnologiyalar asosida tashkil etish, o‘quvchilarni mustaqil ravishda faoliyat
ko’rsata olishga, axborot texnologiyalari imkoniyatlaridan oqilona foydalanishga
o‘rgatish, o‘qitilayotgan fanni o‘zlashtirish sifatini oshirish ustuvor vazifa
21

hisoblanadi. Bu borada boshlang‘ich ta’limni o‘qitishda ham turlicha uslublar
qo‘llanilmoqda. Shulardan biri zamonaviy axborot texnologiyalaridan
foydalanishdir.
Zamonaviy axborot texnologiyalarning jadal taraqqiy etib, ta’lim sohasiga
jadal kirib kelishi, hayotimizda muhim ahamiyatga ega bo‘lib borayotgani bu
boradagi bilim va malakalarimizni ham mos ravishda shakllantirishni taqozo etadi.
Shuning uchun, boshlang‘ich sinflarda kompyuterdan foydalanib dars o‘tish
tavsiya qilindi. Dars jarayonining muhim yutuqlaridan biri kompyuter
texnologiyalari komponentlaridan foydalanishni ta’minlovchi dasturiy
vositalarning yaratilishi bo‘ldi. Ayniqsa, o‘quv jarayonining tashkil qilishda bu
dasturiy vositalar alohida ahamiyatga ega. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun
yaratilgan elektron darslik, qo‘llanma va taqdimotlardan o‘quv jarayonida keng
foydalanilmoqda. Elektron taqdimotlardan darsda namoyish va ko‘rgazmali
material sifatida foydalanish o‘qituvchiga katta yordam beradi. O‘quv
materialining elektron taqdimotda animatsiyalar shaklida berilishi o‘tilayotgan
mavzuni tushunishni yengillashtiradi va ko‘rgazmalilikni oshiradi. Namoyish
slaydlarini o‘quvchilarga tarqatma material sifatida ham berish mumkin. Elektron
darslikdan mustaqil ta’lim olishda va o‘quv materiallarini har tomonlama samarali
o‘zlashtirishda foydalanish mumkin. Elektron darslikda fanning o‘quv materiallari
o‘quvchiga interfaol usullar bilan, psixologik va pedagogik jihatlar, zamonaviy
axborot texnologiyalari, audio va video animatsiyalar imkoniyatlaridan o’rinli
foydalaniladi. Ма mlakatimizda ta’lim tizimida maktab fanlarini o‘qitishda
AKTdan samarali foydalanish dolzarb masaladir. Aynan axborot texnologiyalari
ta’limning universal vositasi hisoblanib, nafaqat o‘quvchilarda bilim, ko‘nikma va
malakalarni shakllantirish imkonini beradi, balki shaxsiy xususiyatlarini
rivojlantirish, bilishga qiziqishlarini qondiradi. AKT ning jadal
rivojlanayotganligini bugungi kunda barcha oliy ta’lim muassasalarining kredit-
modul, maktablarning esa kundalik com tizimiga o’tishi bunga yaqqol misol bo’la
oladi. 8

8
Jumayev M . Bolalarda matematik tushinchalarni rivojlantirish nazariyasi va metodakasi. — T.: «Ilm-Ziyo», 2009.
22

Pedagogik va psixologik tadqiqotlarda shu narsa ta’kidlanmoqdaki, AKT
o‘quvchilarning nazariy, ijodiy va refleksiv tafakkuri rivojlanishiga katta ta’sir
etadi. O‘quvchining xotirasida u yoki bu hodisa, jarayonning obrazli ifodalanishi
o‘quv materialini boyitib, uning ilmiy jihatdan o‘zlashtirilishiga yordam beradi.
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining ta’lim jarayoniga joriy
etilishidan asosiy maqsad – aynan zamonaviy axborot muhiti uchun xarakterli
bo‘lgan o‘quv faoliyatlarining yangi turlarini paydo bo‘lishidir.
Ma’lumki, boshlang‘ich ta’lim – ta’lim tizimining poydevori hisoblanib,
o‘quvchilarni o‘qitish sifati unga bog‘liq bo‘ladi va bu boshlang‘ich maktab
o‘qituvchisi zimmasiga katta mas’uliyat yuklaydi. Uzoq vaqt davomida ta’lim
tizimida boshlang‘ich maktab «ko‘nikmalar maktabi» bo‘lib keldi, ya’ni o‘quvchi
keyingi ta’lim olish uchun o‘qish, yozish, hisoblash kabi asosiy ko‘nikmalarni
o‘zlashtirishi kerak bo‘lgan ta’lim bosqichi sifatida qaralgan. Bugungi kunda u
ta’lim tizimida bolaning birinchi tajribasi - ta’lim olish kuchlarini sinash joyi
bo‘lib qolishi kerak. Ushbu bosqichda faollikni, mustaqillikni rivojlantirish, idrok
etish faolligini saqlab qolish va bola ta’lim dunyosiga shaxdam kirib borishi uchun
sharoitlar yaratish, uning salomatligini va emotsional xususiyatlarini
mustahkamlash muhim.
А KTdan foydalanilganda ta’limda shaxsga yo‘naltirilgan yondashuvni
amalga oshirish oson bo‘lib qoldi, butun o‘quv jarayonini samarali tashkil qilish
imkoniyati paydo bo‘ldi. Dars jarayonida tayyor multimediali mahsulotlari va
kompyuter ta’limi dasturlaridan, o‘quv va sinfdan tashqari ishlarda Internet
tarmog‘i vositalaridan foydalanib, multimediali ta’lim dasturlari va taqdimotlar,
loyihalar yaratildi. Axborot texnologiyalarini barcha o‘quv fanlarda qo‘llash
mumkin. Darslarda o‘quv va o‘yin dasturlaridan foydalanish katta samara beradi.
Boshlang‘ich sinflar o‘quvchilari uchun turli didaktik materiallar to‘plamidan
foydalanib, ko‘rgazmali-mashq, nazoratmashqlari va test sinovlari modullari
kiritilgan aralash kompyuter dasturlarini tayyorlash mumkin. Unda fanga oid
qoidalarni joriy o‘rganish va umumlashtirilgan takrorlash uchun 3ta variantlarda
23

berilgan grammatika-orfografik mavzular bo‘yicha boy va turli-tuman
materiallardan foydalanish yaxshi samara beradi.
AKTdan foydalanish yillari davomida 1-sinfdan 3-sinfgacha matematika,
o‘qish, ona tili, deyarli barcha mavzulari va boshqa o‘quv fanlari bo‘yicha qator
turli testlarni tayyorlash mumkin. Endi darslarda faqat bosma shakldagi emas,
balki kompyuterli testlardan foydalanish zarur. Ular bajarib bo‘lishi bilan darhol
bahosini olishga imkon beradi, bahoni kompyuterning o‘zi taqdim etadi, u yoki bu
mavzu bo‘yicha kamchiliklarini aniqlashlariga imkon beradi. Maktabda mavjud
bo‘lgan Internet tarmog‘i ishimizda katta yordam ko‘rsatadi. Internet – bu global
axborot tizimi ekanligi barchaga ma’lum. U elektron pochta, izlash tizimlarini o‘z
ichiga oladi va turli axborot resurslaridan foydalanish imkonini beradi. Undan
kerakli axborotlarni topish, qayta ishlab chiqish va ularni ko‘paytirib, barcha
kompyuterlarga o‘rnatib bolalarga mustaqil juftlikda, guruhda, individual ishlashni
taklif etish mumkin. O‘quvchilarga turli xildagi topshiriqlarni taklif etish: tadqiqot
o‘tkazish, asosiysini tanlash, taqdimot tayyorlash, jadvalni to‘ldirish imkoni paydo
bo‘ladi. Axborot olishning boshqa bir usuli – dars davomida bevosita Internetdan
axborot olish hisoblanadi. Internetdan avvaldan kerakli materialni topish, darsda
esa uni o‘quvchilarga ko‘rsatish mumkin. Ishni o‘rganilgan material bo‘yicha
dialog ko‘rinishida olib borish mumkin. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari Internetdan
mustaqil foydalanishni, kerakli axborotni tanlashni, uni saqlab qolish va
taqdimotlar tuzish yoki turli xildagi loyihalarni ishlab chiqish va bajarishda keyingi
ishlarida foydalanishni biladilar. 2- sinfdanoq o‘quvchilar faqat daftarda emas,
balki bevosita kompyuterda ham topshiriqlarni bajara oladilar. O‘quvchilar
kompyuter bilan ishlash birinchi ko‘nikmalarni oladilar, o‘zlarining nazariy
bilimlarini doimiy chuqurlashtirib va amaliy ko‘nikmalarini takomillashtirib
boradilar. Boshlang‘ich sinflarda fikrlash operatsion uslubini shakllantirishda
informatika kursining roli juda muhim. Informatikaning ushbu roli harakatlari
tuzilishini rejalashtirish, axborot izlash, muloqotni rejalashtirish, axborot
modellarini qurish, faoliyatni vositalashtirish kabi dastlabki ko‘nikma va malakalar
to‘plami ko‘rinishida qaraladi. Kompyuterni o‘qishda yordamchisi, ijodkorlik,
24

o‘zini ifoda etish va rivojlantirish vositasi sifatida tushunish katta ahamiyatga ega.
Boshlang‘ich maktabda kompyuterni o‘zlashtirib o‘quvchilar undan o‘z faoliyatlari
vositasi sifatida boshqa sinflarda ham foydalanishlari mumkin, kompyuterni
qo‘llash bilan olib boriladigan darslar ularda qiyinchilik tug‘dirmaydi. 9
9
Мажитов, М. (2021). КИТОБХОНЛИК–ШАХСНИ ЎЗ-ЎЗИНИ ТАРБИЯЛАШ ЖАРАЁНИНИНГ МУҲИМ
ОМИЛЛАРИДАН БИРИ. Scientific progress, 2(1), 1081-1086
25

II.2. Boshlang‘ich sinflarda matematika fanini o‘qitishda innovatsion
texnologiyalardan foydalanish
So’nggi yillarda kompyuterlar va axborot texnologiyalari hayotimizga dadil
kirib kelmoqda. Kompyuter-bugungi kunda axborotlarni olish va qayta ishlashning
muhim vositasi bolib, uning tezkorligi tasvvurni lol qoldiradi. Shuning uchun ham
bu vositalarning o’quv jarayoniga joriy etilishini hozirgi davrda tabiiy hol deb
qarash joiz boladi. Didaktik darslik bo’yicha qollanilayotgan kompyuter
jarayonlarini ma’lum tizimga solishiga urinib ko’raylik. Multimediya
texnologiyalar tufayli o’quvchilarda qiziqish va manfaatdorlik tug’diradi. Fikrlash
faoliyatini faollashtirib, o’tilgan materialni samarali o’zlashtirish imkonini beradi.
Amalda namoyish etilishi qiyin bolgan jarayonlarni modellashtirish va ko’rsata
olish imkonini beradi. Materialni o’rganish sur’ati bilan bir qatorda uni tushunish,
anglash o’qitishni yakka-yakka (individual) shaklda o’tkazish imkonini beradi.
Matematika darslarida o’quvchilarni fikrlash qobiliyatini shakllantirish maqsadida
kompyuterdan foydalanish masalasiga to’xtalib o’tamiz. O’qituvchi o’z
mashg’uloti davomida o’quvchilarga ma’lum hajmdagi mashg’ulotlarni beribgina
qolmay, ularda turli vositalardan, jumladan, kompyuterdan foydalanib, mustaqil
ravishda boshqa ma’lumotlarni izlab topishga ishtiyoq tug’dirishni shakllantirishga
erishishi lozim. O’quvchilarning mustaqil ravishda bilishga harakati yaxshi tashkil
etilgan bo’Isa, mashg’ulot shuncha samarali va sifatli o’tadi. Kompyuter
o’quvchilarni mustaqil ish olib borish imkoniyatini oshiradi, o’qituvchi esa o’tilgan
materialni o’zlashtirish jarayonini turli shakllarda nazorat qilishi mumkin.
“Matematika fanini o’qitishda innovatsion yondashuvlar” - matematika fani
o’qituvchilari malakasini oshirish kursining o’quv dasturi asosida tuzilgan bo’lib, u
matematika fani o’qituvchilariga ta’limda zamonaviy yondashuvlar va
innovatsiyalarning mazmun va mohiyatini ochib beradi. Fanlarni o’rganish uchun
kerak bo’ladigan ba’zi mobil ilovalardan namunalarini ko’rib chiqamiz.
“Matematik topqirlik” og’zaki hisob-kitob qobiliyatini o’stirish ilovasi. Ilova tez
26

hisoblash uchun mavjud algoritmlarni aks ettiradi. Har bir o’quvchi ularni
o’rganishi mumkin, so’ngra nazariy bilimlarni amaliy mashqlarda mustahkamlashi,
shu tariqa og’zaki hisoblash amaliy tajribalarini boyitishi mumkin. Bu ilovani
yaratuvchilari og’zaki hisobda tarmoqdagi boshqa foydalanuvchilar bilan raqobat
qilish imkonini ham hisobga olishgan. М atematika fanini o’qitishda noan’anaviy
ta’lim yondashuvlari - agar biror tizimni yangilashga qaratilgan faoliyat qisqa
muddatli, yaxlit tizim xususiyatiga ega bo’lib, faqatgina tizimdagi ayrim
elementlarni o’zgartirishga xizmat qilsa u innovatsiya (yangilanish) deb yuritiladi.
Bordi-yu, faoliyat ma’lum kontseptual yondashuv asosida amalga oshirilib, uning
natijasi muayyan tizimning rivojlanishiga yoki uni tubdan o’zgartirishga xizmat
qilsa, u innovatsiya (yangilik kiritish) deb ataladi. Boshqacha qilib aytganda,
innovatsiya (inglizcha “innovatsion” – yangilik kiritish) deb muayyan tizimning
ichki tuzilishini o’zgartirishga qaratilgan faoliyatga aytiladi. Matematika fanini
o’qitishda innovatsion yondashuvlar moduli bo’yicha o’quv-uslubiy majmua ta’lim
oluvchida yangi g’oya, me’yor, qoidalarni yaratish, o’zga shaxslar tomonidan
yaratilgan ilg’or g’oyalar, me’yor, qoidalarni tabiiy qabul qilishga oid sifatlar,
malakalarni shakllantirish imkoniyatini yaratadigan ta’limga innovatsion ta’lim
deyiladi. Innovatsion ta’lim jarayonida qo’llaniladigan texnologiyalar innovatsion
ta’lim texnologiyalari yoki ta’lim innovatsiyalari deb nomlanadi. 10
Ta’lim
innovatsiyalari – ta’lim sohasi yoki o’quv jarayonida mavjud muammoni yangicha
yondashuv asosida yechish maqsadida qo’llanilib, avvalgidan ancha samarali
natijani kafolatlay oladigan shakl, metod va texnologiyalardan iborat deb aytish
mumkin. Bugungi kunda ta’lim tizimi oldida turgan ta’lim-tarbiya samaradorligini
oshirish jahon ta’lim standartlari darajasida bilim berish hamda ta’lim
innovatsiyalarni joriy etish orqali har tomonlama yetuk ijodkor ma’naviy boy,
kasbhunarli, milliy va umuminsoniy qadriyatlar, milliy istiqlol g’oyasi ruhida
tarbiyalangan, o’z mustaqil fikriga ega barkamol shaxsni kamolga yetkazish kabi
vazifalarni hal etishda ta’lim muassasalarining pedagogik jamoasi xususan har bir
fan o’qituvchisi o’z pedagogik faoliyatini tubdan o’zgartirishi lozim.
10
Akmalova, P. D. (2019). The concept of moral personality development in creativity of thinkers of central asia.
ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 9(1), 135-141.
27

Respublikamiz miqyosida umumta’lim maktablariga katta e’tibor qaratilgan bo’lib,
maktablarimizni jahon standartlariga mos holda jihozlar bilan ta’minlash ishlari
amalga oshirilmoqda. Bugungi kunda uzluksiz ta’lim tizimi bo’g’inidagi ta’lim
muassasalari, shu jumladan, umumiy o’rta ta’lim maktablari o’qituvchilari oldida
yangi muammolar, ya’ni o’qitilayotgan fanning o’zlashtirish sifatini oshirish
vazifasi turibdi. Bu borada matematika fanini o’qitishda ham turlicha metodlar
qo’llanilmoqda, bundan ko’zlangan asosiy maqsad matematika fanini o’qitishni
taqdim o’zlashtirishdan iboratdir. Matematika fanini o’qitishda, undagi mavzularni
tushintirishda va ko’rgazmalilikni tashkil etishda zamonaviy axborot
texnologiyalari vositalaridan ham foydalanish mumkin. Axborot texnologiyalari
vositalaridan biri multimediya muhitida har xil animatsiyalar, dasturlar orqali
matematikani o’qitishni tashkil qilish mumkin. Qo’yilgan talablar bo’yicha axborot
texnologiyalarining multimedia vositalari asosida dars jarayonini tashkil qilish
pedagog o’qituvchilaming yumushini osoniashtirib, o’quv jarayonini boshqarish,
uning samaradorligini yanada ko’tarishga erishiladi. 11
Shu bilan bir qatorda ta’lim
muassasasi rahbariyatiga talaba, guruh, mutaxassisliklar bo’yicha test natijalarini
ko’rib borish va ulaming o’zlashtirish natijalariga baho berish, o’qituvchilaming
ma’ruza matnlari va boshqa mustaqil ishlariga mo’ljallangan materiallarining
tayyorlash sifatiga baho berish, multimedia vositalari asosida laboratoriya ishlarini
bajarish uchun kompyuterda modellashtirilgan virtual stendlar joriy etish, kursni
o’zlashtirish bo’yicha uslubiy materiallami tayyorlash uchun takliflar ishlab
chiqish kabilami amalga oshirish imkoniyatini beradi. Axborot texnologiyalarining
multimedia vositalari o’quv jarayonida quyidagi eng muhim jihatlari bilan alohida
ahmiyatga egadir: differentsial va individual o’qitish jarayonini tashkil qilish;
o’qish jarayonini baholash, teskari (qarshi) aloqa bogiashi; o’z-o’zini nazorat qilish
va tuzatib borishi; o’rganilayotgan fanlami namoyish etishi va ulami dinamik
jarayonini korsatishi; fan ma’ruzalarida animatsiya, grafika, multiplikatsiya, ovoz
11
Jumayev М.Е., Tadjiyeva Z.G„. Boshlan„gich sinflarda matematika o„qitish metodikasi “Fan va texnlogiya”,
2005. 312 bet.
28

kabi kompyuter va axborot texnologiyalaridan foydalanishi; o’quvchitalabalarga
fanni o’zlashtirish uchun strategik ko’nikmalar hosil qilishi va hokazo. 12

Shuningdek, multimedia vositalarining amaliy tomoni ulardan o’quv
jarayonida foydalanish va kelgusida ta’lim tizimida o’quv jarayoni uchun m aium
otlar bazasini va virtual stendlar yaratishdek muhim vazifani amalga oshirishga
zamin hozirlaydi. Fanlarning elektron variantlarini yaratish masalasi, o’quv
jarayoniga axborot texnologiyalarini joriy etish va zamonaviy dasturiy ta’minotlar
yaratish masalasi bugungi kunda dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Umumiy
o’rta ta’lim maktablari boshlang’ich sinf (3-sinf) matematika darslari uchun
elektron ishlanmalar yaratish metodikasi, darslarda axborot texnologiyalaridan
foydalanish va shu asosida darslar o’tish metodikasi ishlab chiqilgan. Yaratilgan
elektron ishlanmada sarvaraq, mundarija, o’quv materiallarini bayon qilish
sahifalari mayjud bo’lib, bilimlami nazorat qilish uchun test va topshiriqlar ham
ishlab chiqilgan. Elektron ishlanmaning asosiy bo’limi matn, grafik, animatsiya va
test dasturlarini o’z ichiga oigan. Umumiy o’rta ta’lim maktablari boshlang’ich
sinf matematika darslarini yangi pedagogik texnologiyalar va zamonaviy axborot
texnologiyalari asosida o’tishda kompyuterlardan foydalanib, multimediya
imkoniyatlari asosida dars o’tish noan’anviy dars turlaridan biri hisoblanadi. Ishda
keltirilgan elektron ishlanma orqali boshlang’ich 3-sinf matematika darslarini
kompyuter imkoniyatlaridan foydalanib maktabda dars o’tganimizda, olingan
natijalar bo’yicha quyidagi xulosalarga keldik: elektron ishlanma imkoniyatlaridan
foydalanib, o’quvchilarga mavzuni to’liq tushuntirish imkoniyati oshadi; -
harakatli tasvirlar va animatsiyalar o’quvchilaming tasawurlarini kengaytitish
uchun muhim rol o’ynaydi; - dars o’tishda vaqtdan yutish imkoniyati tug’ildi, ya’ni
mavzuning tushuntirilishiga va o’quvchilaming mavzuni o’zlashtirishlariga kam
vaqt sarflandi; amaliy ishlarga, ya’ni misol va masalalar yechishga, hayotiy
misollar keltirishga, o’quvchilar o’rtasida savol-javob o’tkazishga ko’proq vaqt
qoladi; yuqoridagilar asosida, ulaming bilim, ko’nikma va malakalari oshadi;
barcha o’quvchilami baholashga imkon tug’iladi, ya’ni misol va masalalami
12
Akmalova, P. D. (2019). The concept of moral personality development in creativity of thinkers of central asia.
ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 9(1), 135-141.
29

yechishga baho qo’yilsa, uyga berilgan vazifalarni bajarishlariga qarab, test
topshiriqlarini bajargach, ular jamlanib baho qo'yiladi; o’quvchilarning o’zlari
mustaqil o’rganishlari uchun imkoniyat yaratiladi, ya’ni o’quvchi ushbu elektron
ishlanmadan foydalanishi o’qituvchi ishtirokisiz mustaqil ravishda multimediya
imkoniyatlaridaidan foydalanib mavzuni o’rganishi va yaxshi o’zlashtirishi
mumkin. Hozirgi kampyuterlashgan internet tizimi tezlik bilan rivojlanayotgan
zamonning yosh avlodlariga zamonga moslashgan holda yangicha dars tizimini
joriy qilish lozimdir, chunki maktabdan tashqaridagi hayotda hamma internet
tarmog’i bilan birga yashaydi. O’sib kelayotgan avlodni barkamol va aqlli qilib
tarbiyalashda avvalo maktab tizimini tubdan o’zgartirib har bir fanlar uchun
(SMART) xonalarni tashkil qilsak maqsadga muvofiq bo’lar edi. O’quvchilarni
o’qitishda innovatsion texnologiyalardan foydalangan holda planshetlar bilan
darslar o’tilishini ta’minlasak va matematika fanidagi barcha mavzularni
(SMART) xonalarda o’quvchilarni planshetlarda mustaqil ishlashlarini taminlasak
bilim olishni samaradorligiga erishishimiz mumkin. Xonalarda ko’proq
o’quvchilar ushlab ko’rib misollarni bajaradigan jihozlar bilan jihozlash kerak.
Bolalar ushlab, amalda bajarsalar har bir misol va mashqlarni tezda
o’zlashtiradilar. Har bir bola SMART telefon yoki kampyuter texnologiyalaridan
foydalangisi, uning ishlash funksiyalari, imkoniyati darajasidagi barcha o’yin va
pragrammalarni tez o’rganib olishga qiziqadi. Demak biz matematikani bolalarga
tez va sifatli o’rgata oladigan elektron programma ishlab chiqishimiz kerak. Uy
vazifalarini ham o’zlari qiziqib tayyorlashadi. Uning ichida o’yinli va mulohaza
qilishga majbur qiladigan masalalar, tezkor, sodda misollarning javoblarini og’zaki
aytishadigan bo’lishi kerak. Bu programma ham darsda foydalana olinadiga ham
darsdan tashqarida mustaqil foydalanish uchun yaratiligan bo’lishi kerak. O’yinli
qismida labirintdan chiqish o’inini o’ynash bilan bir qatorda labitintdan chiqish
uchun qancha vaqt sarflanganini, nechcha qadam yurganini, umumiy qancha klm
yurganini to’g’ri ko’rsatishi shart bo’ladi, to’siqlaridan o’tish uchun misollar
beriladi javobini to’g’ri yechsa to’siqlar olinadi. Noto’g’ri javob berilsa to’siqlar
olinmaydi misollarni yana qayta yechishga to’g’ri keladi, barcha shartlarini to’g’ri
30

bajarishmasa past ko’rsatkich olishi mumkin bo’ladi. O’yinni o’ynash bilan birga
bola aqlini ishlatishga majbur bo’ladi, chunki qadamlarini sanab, vaqtni ham
hisoblab, misollarni to’g’ri yechib borishiga to’g’ri keladi. Bu programmaning
maqsadi vaqtni, kilometrni hisoblashni o’rganish va darsalardan uzoqlashmagan
holda matematik misollarni yechishdan iborat bo’ladi. Bolalar uchun ham madaniy
hordiq beruvchi o’yin ham darslik vazifasini bajaradi. 13
13
Divanova M.S., Alimova S.Q., Alimov O.N. Boshlang„ich sinflarda мatematiка fanini o’qitishda axborot texnоlog
iyalaridan foydalanish, 46 bet.
31

XULOSA
Mamlakatimizda sog`lom va barkamol avlodni tarbiyalash, yoshlarni XXI
asr talabalariga to`liq javob beradigan har tomonlama rivojlangan shaxslar yetib
voyaga yetkazish, ularni hozirgi zamon fani asoslari bilan qo`rollantirish umum
ta`lim maktablari oldida turgan eng muhim vazifalardan biridir.
Ta`lim jarayonida yangi axborot kommunikasiya va pedagogik
texnologiyalarni, elektron darsliklar, multimediyalar vositalarini keng joriy etish
orqali mamlakatimiz maktablarida o`qitish sifatini tubdan yaxshilash vazifasi
qo`yiladi.
Faqatgina chinakam ma`rifattli odam inson qadrini o`zliginianglash, erkin va
jamyatda yashash jahon hamjamiyatida o`ziga mos, obro`li o`rin egallash uchun
fidoilik bilan ko`rsatish kerak.
Matematika o`qitish o`quvchilarni savodlilikka, tirishqoqlikka, puxtalikka,
o`z fikri va xulosalarini nazorat qila olishga ayniqsa, ko`zatish, tajriba va faximlash
asosida aytiladigan fikrlarning ravon bo`lishiga erishish kerak.
Matematika fanini o`qitishning o`zi o`quvchilarda diqqat va fikrni bir
narsaga to`play bilishni tarbiyalaydi.
Hozirgi vaqtda hayotimizning hamma sohalarida hisoblash asboblarida
hisoblash katta ahamiyatga egadir, lekin shu bilan bir qatorda, kundalik turmushda
ham zarur bo`lgan hisoblashlarni tez, aniq, ba`zan yo`l-yo`lakay, yani og`zaki
hisoblashni bilish talab qilinadi.
Og`zaki hisoblashning metodik ahamiyati ham bor. Og`zaki hisoblashdan
yaxshi malaka orttiradigan yozma hisoblashdan puxta malaka hosil qilish mumkun.
Og`zaki hisob matematika o`qitishni turlilashtiradi, o`quvchilar bilmini
mustaxkamlaydi, ularning bilimlarini tezgina teksirib chiqishga imkon beradi, sinf
ishini aktivlashtiradi, darsning ta`sirini oshiradi.
32

Yangi matirealni tushuntirishda ayniqsa o`quvchilarning tushunishlari qeyin
bo`lgan matirealni tushuntirishda osondan qiyenga, soddadan murakkabga o`tish
usuliga rioyta qilish zarur.
Boshlang`ich matematika kursi maktab matematika kursining tarkibiy
qismidir. Shu sababdan boshlang`ich matematikani yaxshi o`zlash tirish, maktabda
butun matematik ta`limni to`g`ri yo`lga qo`yish asos bo`ladi.
33

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Karimov I.A. Istiqqlol va ma'naviyat. –Toshkent: O'zbekiston, 1995.
2. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash – davr talabi. 5-tom. –Toshkent:
O'zbekiston, 1997. -384 b.
3. Karimov I.A. Barkamol avlod - O'zbekiston taraqqiyotining poydevori.
Barkamol avlod orzusi. -Toshkent: Sharq, 1999. – 8-30-b.
4. 4. Karimov I.A. O'zbekiston XXI asrga intilmoqda. -Toshkent: O'zbekiston,
1998. –48 b.
5. Karimov A. “Buyuk kelajagimiz huquqiy kafolatlari” “Toshkent Sharq”
nashriyoti 1993 yil.
6. Barkamol avlod - O'zbekiston taraqqiyotining poydcvori.- 1 «Sharq» nashriyot-
matbaa kontsemi, 1997
7. Divanova M.S., Alimova S.Q., Alimov O.N. Boshlang„ich sinflarda мatematiка
fanini o’qitishda axborot texnоlog iyalaridan foydalanish, 46 bet.
8. Jumayev М . Е ., Tadjiyeva Z.G„. Boshlan„gich sinflarda matematika o„qitish
metodikasi “Fan va texnlogiya”, 2005. 312 bet.
9. Akmalova, P. D. (2019). The concept of moral personality development in
creativity of thinkers of central asia. ACADEMICIA: An International
Multidisciplinary Research Journal, 9(1), 135-141.
10. Мажитов , М . (2021). КИТОБХОНЛИК – ШАХСНИ ЎЗ - ЎЗИНИ
ТАРБИЯЛАШ ЖАРАЁНИНИНГ МУҲИМ ОМИЛЛАРИДАН БИРИ .
Scientific progress, 2(1), 1081-1086
11. Jumayev M . Bolalarda matematik tushinchalarni rivojlantirish nazariyasi va
metodakasi. — T.: «Ilm-Ziyo», 2009.
12. Jum ayev M. va boshqalar. Matematika o‘qitish metodikasi. - T.: «Ilm Ziyo»,
2003.
34

13. Bikbayeva N. U., Sidelnikova R. I., Adambekova G. A. Boshlang‘ich sinflarda
matematika o'qitish metodikasi. 0‘rta maktab boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari
uchun metodik qo'llanma. — T.: «0‘qituvchi», 1996.
14. Жикалкина Т.К. Игровые и занимателные задания по математике- М.
“Просвещение”, 1989.
35

BOSHLANGICH SINFLARDA MATEMATIKA O'QITISHDA SINFDAN VA MAKTABDAN TASHQARI ISHLARNI TASHKIL ETISH METODIKASI

Sotib olish