Boshlangich sinflarda tinish belgilarini o’rgatish metodikasi - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	92.3KB
Xaridlar	15
Yuklab olingan sana	30 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Boshlangich sinflarda tinish belgilarini o’rgatish metodikasi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI URGANCH INNOVATSION
UNIVERSITETI
Ijtimoiy-gumanitar fanlar va pedagogika fakulteti
Boshlangich sinflarda tinish belgilarini o’rgatish
metodikasi
mavzusida yozgan
Kurs ishi

REJA:
I BOB. ONA TILI DARSLARIDA TINISH BELGILARI HAQIDA
UMUMIY TUSHUNCHA
1.1. Tinish belgilari va ularning nutqdagi o’rni
1.2. Boshlang’ich sinf o’quvchilariga tinish belgilarini o’rgatishning ahamiyati
II BOB. TINISH BELGILARIGA DOIR BILIMLARNI
SHAKLLANTIRISHDA QO’LLANILADIGAN SAMARALI METODLAR
2 .1. Tinish belgilarini o’rgatishda darslik va metodik qo’llanmalardan
foydalanish
2.2. Tinish belgilarini qo’llashda yozma va og’zaki nutqni rivojlantirish
metodlari
III BOB. XULOSA
IV BOB. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Ona tili ta’limi boshlang’ich va o’rta ta’lim
bosqichlarida o’quvchilarning savodxonligini oshirishga qaratilgan muhim
yo’nalishlardan biri hisoblanadi. Ushbu ta’lim jarayonida tinish belgilari bilan
ishlashni o’rgatish o’quvchilarning yozma nutqini aniq, mazmunli va savodli
shakllantirishda asosiy omil hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
yosh avlodning ta’lim sifatini oshirish va ularning bilim olish imkoniyatlarini
kengaytirishga qaratilgan qaror va farmonlari, jumladan, "Ta’lim to’g’risida"gi
Qonuni (2020) hamda davlat dasturlarida o’quvchilarda adabiy til me’yorlariga
rioya qilish ko’nikmalarini rivojlantirish masalasiga katta e’tibor qaratilgan.
Tinish belgilari nutqning ravon va mazmunli ifodalanishida, fikrning aniq ifoda
topishida muhim ahamiyat kasb etadi. Tinish belgilarini to’g’ri qo’llay olish
ko’nikmasi o’quvchilarda matnlar mazmunini to’g’ri anglash, ularni grammatik
jihatdan puxta tushunish va mazmunan to’g’ri ifodalash imkonini beradi. Bu, o’z
navbatida, o’quvchilarning yozma va og’zaki nutq madaniyatini rivojlantirishga
katta hissa qo’shadi.
Kurs ishining maqsadi
Kurs ishining maqsadi – ona tili darslarida tinish belgilariga doir bilimlarni
shakllantirish jarayonida foydalaniladigan samarali metod va usullarni o’rganish,
shuningdek, o’quvchilarning nutqiy savodxonligini oshirishda tinish belgilarini
qo’llash ko’nikmalarini shakllantirish yo’llarini tahlil qilishdan iborat.
Kurs ishining obyekti
Ona tili darslarida o’quvchilarning tinish belgilarini o’rganish faoliyati va unga
oid pedagogik yondashuvlar.
Kurs ishining predmeti
Tinish belgilariga oid bilimlarni shakllantirish jarayonida foydalaniladigan
pedagogik metod va didaktik vositalar.
Kurs ishining vazifalari
 Tinish belgilarining nutqdagi ahamiyatini va ularning o’quvchilar
savodxonligini oshirishdagi o’rnini aniqlash;

 Ona tili darslarida tinish belgilarini o’rgatish metodlarini tadqiq qilish;
 Tinish belgilari bo’yicha bilimlarni shakllantirishda samarali usullardan
foydalanish yo’llarini ko’rib chiqish.
Kurs ishining tuzilishi
Mazkur kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
ro’yxatidan iborat.

I BOB. ONA TILI DARSLARIDA TINISH BELGILARI HAQIDA
UMUMIY TUSHUNCHA
1.1. Tinish belgilari va ularning nutqdagi o’rni
Tinish belgilari yozma nutqning asosiy qismi bo’lib, ular jumlalarni to’g’ri,
mazmunli va aniq ifodalashga yordam beradi. Tinish belgilari nafaqat grammatika
qoidalarini tushunish, balki o’quvchilarning matnni to’g’ri o’qib, ma’nosini to’liq
anglash ko’nikmalarini rivojlantirishda muhim rol o’ynaydi. Tinish belgilari
yordamida jumlalardagi asosiy va yordamchi fikrlar ajratiladi, bu esa o’quvchiga
matnning mantiqiy tarkibini yaxshiroq tushunishga imkon beradi. Tinish belgilarini
to’g’ri qo’llay olish esa yozma nutq madaniyatining asosi hisoblanadi.
Tinish belgilarining asosiy turlari va ularning vazifalari
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining ta’lim sohasida yosh avlod
savodxonligini oshirishga qaratilgan islohotlari doirasida ona tilini puxta
o’zlashtirish va grammatik qoidalarga to’g’ri rioya qilish ustuvor masalalardan biri
sifatida belgilangan. Shu nuqtayi nazardan, tinish belgilari ham yozma nutqning
muhim tarkibiy qismi sifatida ta’lim jarayonida alohida o’rganiladi. Tinish
belgilarining asosiy turlari quyidagilardan iborat:
 Nuqta (.) : Nuqta fikrni yakunlash vazifasini bajaradi. U har qanday
yakunlangan, mustaqil fikr bildiruvchi gapning oxirida qo’yiladi. Masalan: Bugun
darslar erta tugaydi.
 Vergul (,) : Vergul gapdagi turg’un qismlarni ajratish uchun qo’llaniladi. U
mantiqiy urg’uni ko’rsatadi va o’quvchini kerakli pauza bilan talaffuz qilishga
yordam beradi. Masalan: Ota, ona va farzand birga keldi.
 Undov belgisi (!) : Undov belgilari, odatda, kuchli his-hayajon va ehtirosni
ifodalaydi. Bu belgilar nutqda kutilmagan va keskin o’zgarishlarni ko’rsatadi.
Masalan: Yordam bering!
 Savol belgisi (?) : Savol belgisi savol ohangidagi gaplarning oxirida
qo’llaniladi. Masalan: Bugun kim darsni yaxshi tushundi?

 Ikki nuqta (:) : Ikki nuqta biror ma’lumotni davom ettirish, misollar keltirish
yoki tafsilot berish uchun ishlatiladi. Masalan: Mening sevimli mevalarim: olma,
anor va uzum.
 Qo’shtirnoq (“ ”) : Qo’shtirnoq bevosita keltirilgan nutqni, asar nomlarini,
mazmunan boshqacha gaplarni ajratish uchun ishlatiladi. Masalan: Muallim:
“Bugungi darsimiz juda qiziqarli bo’ladi”, dedi.
 Tire (–) : Tire gapdagi ajratuvchi qismlarni yoki bog ’ lanishni ta ’ kidlash
uchun qo ’ llaniladi . Bu belgilar asosan turli qismni ajratishda ishlatiladi. Masalan:
O’quvchilar – bizning kelajagimiz.
Tinish belgilarining to’g’ri qo’llanishi bolalarda yozma nutqni aniq va
mazmunli shakllantirishga yordam beradi. Ushbu belgilarning grammatik va
mantiqiy jihatdan to’g’ri qo’llanishi matn mazmunini oson idrok qilishni
ta’minlaydi. Shu sababli, o’quvchilarning ona tilidagi bilimlarini
mukammallashtirishda tinish belgilariga alohida e’tibor qaratish lozim.
Boshlang’ich sinflar o’quvchilarida tinish belgilarini o’rgatish ta’lim
jarayonining eng muhim bosqichlaridan biri hisoblanadi. Ushbu bosqichda
o’quvchilar alifbo va so’z boyligini o’zlashtirish bilan birga, yozma nutqda tinish
belgilaridan to’g’ri foydalanishni o’rganadilar. O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining ta’limga oid qarorlari ham boshlang’ich ta’lim sifatini oshirishga
katta e’tibor qaratilayotganligini ko’rsatadi.
Tinish belgilarini o’rganish quyidagi jihatlar bo’yicha muhim sanaladi:
 Yozma nutqni shakllantirish : Tinish belgilari o’quvchilarning jumlalarni
mantiqiy, mazmunli va grammatik jihatdan to’g’ri ifodalash ko’nikmalarini
rivojlantiradi.
 Matnni aniq idrok qilish : Tinish belgilari bolalarning matn mazmunini aniq
anglashiga yordam beradi, ularga matn tarkibidagi asosiy fikrni ajratish imkonini
beradi.
 O’z fikrini aniq ifoda etish : Tinish belgilarini to’g’ri qo’llay olish
o’quvchilarning yozma nutqda o’z fikrini aniq va mantiqiy bayon qilish
ko’nikmalarini rivojlantiradi.

Boshlang’ich sinf o’quvchilarida tinish belgilariga oid bilimlarni shakllantirish
orqali ularning kelajakdagi o’qish-yozuv qobiliyatlari mustahkamlanadi va ta’lim
jarayonida muvaffaqiyatli ishtirok etishiga asos bo’ladi.
Tinish belgilari bilan ishlash jarayonida ko’rgazmali vositalar o’quvchilarning
nutqiy savodxonligini oshirish va belgilarning mazmunini yaxshiroq idrok
qilishlariga yordam beradi. Ko’rgazmali vositalar o’quvchilarga belgilarning
vazifalari va qo’llanish qoidalarini tushuntirishda samarali bo’lib, ular matn
mazmunini to’g’ri anglash uchun qulay shart-sharoit yaratadi.
Ko’rgazmali vositalarning afzalliklari
1. Plakat va grafikalar : Tinish belgilariga oid maxsus plakatlar va grafikalar
yordamida o’quvchilar belgilarning qaysi vazifada ishlatilishini, jumlalarga qanday
ta’sir qilishini yaxshiroq tushunadilar. Masalan, nuqta, vergul yoki savol belgilari
bilan bog’liq misollar keltirilgan grafikalar bolalarda tinish belgilarini amalda
qo’llashga qiziqishni oshiradi.
2. Rangli kartochkalar : Har bir tinish belgisiga mos keluvchi rangli
kartochkalar yordamida o’quvchilar belgilarni ko’rib eslab qolishadi. Bu usul,
ayniqsa, boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun qiziqarli bo’lib, ular tinish
belgilarining shaklini, qoidalarini va qo’llanish o’rnini tez eslab qoladilar.
3. Misollar bilan ta’minlangan interaktiv doskalar : Tinish belgilariga oid
interaktiv misollar bilan to’ldirilgan doska yordamida o’quvchilar har bir belgi
qanday qo’llanishini amaliyotda kuzatish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Bu usul
ularning yozuv ko’nikmalarini mustahkamlashda juda samarali.
4. Elektron taqdimotlar va animatsiyalar : Elektron taqdimotlar va animatsiyalar
orqali tinish belgilarining qo ’ llanilishi o ’ quvchilarga yanada jonli va tushunarli
tarzda namoyish etiladi . Masalan, har bir tinish belgisiga alohida animatsiya orqali
misol berib, uni qayerda va qanday ishlatish kerakligini ko’rsatish mumkin. Bu
o’quvchilarning e’tiborini jalb qilib, belgilarni amaliyotda qo’llashni osonlashtiradi.
Ko’rgazmali vositalar orqali o’quvchilar tinish belgilarini tezroq eslab qoladilar
va ularni o’z yozma va og’zaki nutqlarida to’g’ri ishlatishni o’rganadilar. Bu esa

o’quvchilarning savodxonlik darajasini oshirishga va ularning yozma nutqini
rivojlantirishga yordam beradi.

1.2. Boshlang’ich sinf o’quvchilariga tinish belgilarini o’rgatishning
ahamiyati
O’yin va amaliy mashg’ulotlar bolalarning bilim olish jarayonida qiziqish bilan
ishtirok etishlariga xizmat qiladi va tinish belgilariga oid bilimlarni yanada samarali
o’zlashtirishda yordam beradi. Bunday mashg’ulotlar dars jarayonini jonli va
qiziqarli qiladi, o’quvchilar esa belgilarni o’rganishda faol ishtirok etadi.
O’yin va amaliy mashg’ulotlarning afzalliklari
1. “Belgini top” o’yini : Bu o’yinda o’quvchilar sinf xonasidagi plakatlarda
yoki kartochkalarda yashirilgan tinish belgilarini izlab topishadi va ular qayerda
ishlatilishini misollar bilan tushuntiradilar. Masalan, o’qituvchi jumlani o’qib,
undagi tinish belgilarini tushirib qoldiradi, o’quvchilar esa o’sha joyda qaysi tinish
belgisi kerakligini topadilar. Bu o’yin o’quvchilarni diqqatli bo’lishga va belgilarni
joy-joyiga qo’llashga o’rgatadi.
2. “So’zlarni bog’la va to’g’ri tinish belgisini tanla” mashqi : O’quvchilar
berilgan so’zlarni bog’lab jumla tuzadilar va unga mos tinish belgisini qo’shadilar.
Masalan, “Maktabni yaxshi ko’raman ...” jumlasiga mos ravishda nuqta yoki undov
belgisini qo’shish orqali ular tinish belgilarini to’g’ri joylashtirishni mashq qilishadi.
3. Rangli magnit harflar va tinish belgilaridan foydalanish : Tinish belgilariga
mos rangli magnitlarni doskaga joylashtirish orqali o’quvchilar jumlalarni mustaqil
tarzda shakllantirishga o’rganadilar. Masalan, doskaga bir nechta so’zlarni tartibsiz
joylashtirib, ularga mos tinish belgilarini joylashtirishni so’rash orqali o’quvchilar
jumlalarni mantiqiy tuzishga harakat qilishadi.
4. Jumlalar tuzish va qismlarga ajratish : O’quvchilar bir-birlari bilan kichik
guruhlarda ishlashadi, har bir guruhga turli so’zlar yoki iboralar beriladi. Guruhdagi
o’quvchilar berilgan so’zlardan mantiqiy jumla tuzib, tinish belgilarini qo’shadilar.
Bu mashg’ulot ularga tinish belgilarining o’rnini va rolini yaxshiroq tushuntiradi.
O’yin va amaliy mashg’ulotlar yordamida o’quvchilar tinish belgilarini
qiziqarli va esda qolarli shaklda o’rganadilar. Bu usul bolalarda darsga nisbatan
qiziqish uyg’otadi, bilim olish jarayonini jonlantiradi va ularda mustahkam
ko’nikmalarni shakllantiradi.

Savodxonlikni oshirish va tinish belgilarini to’g’ri qo’llash ko’nikmalarini
shakllantirish uchun zamonaviy texnologiyalar samarali vosita hisoblanadi.
Texnologiyalar yordamida o’quvchilar uchun vizual, qiziqarli va interaktiv dars
muhitini yaratish mumkin, bu esa bolalarning bilim olish jarayoniga bo’lgan
qiziqishini oshiradi.
Innovatsion texnologiyalarning afzalliklari
1. Interaktiv doskalar va elektron taqdimotlar : Har bir tinish belgisi uchun
maxsus interaktiv taqdimotlar yoki doska yordamida qo’llanma yaratish orqali
o’quvchilar harflar va belgilar bilan jonli ishlash imkoniga ega bo’ladilar. Masalan ,
interaktiv doskada tinish belgilarini to ’ g ’ ri joylashtirish orqali matn mazmunini
to ’ liq anglashni o ’ rganadilar .
2. Ta ’ limiy dasturlar va mobil ilovalar : Bolalar uchun mo ’ ljallangan maxsus
dastur va ilovalar yordamida har bir tinish belgisini esda qolarli qilib o ’ rganish
imkoniyati mavjud . Bu dasturlar orqali bolalar tinish belgilarini o’zlashtirib, ularni
amalda qo’llashni o’rganadilar. Masalan, “Grammatik o’yinlar” ilovasi yordamida
bolalar harflarni va tinish belgilarini joylashtirish bo’yicha mashq qilishadi.
3. Audio va video materiallardan foydalanish : Tinish belgilarini to’g’ri talaffuz
qilish va jumlalardagi urg’ularni o’quvchilarga jonli tarzda tushuntirish uchun audio
va video materiallardan foydalanish samarali hisoblanadi. Masalan, har bir tinish
belgisi uchun alohida video orqali uning qo’llanilishi va jumladagi roli
tushuntiriladi, bu esa o’quvchilarga yanada tushunarli bo’ladi.
4. Virtual sinf va onlayn resurslar : Virtual ta’lim vositalari yordamida
o’qituvchilar tinish belgilariga oid mashg’ulotlarni o’quvchilarga mustaqil o’rganish
uchun taqdim etadilar. Bu orqali o’quvchilar mashqlarni takrorlash va
o’zlashtirishda yanada mustaqil bo’lishadi. Misol uchun, o’quvchilar tinish
belgilariga oid onlayn testlardan o’tib, o’z bilimlarini baholashlari mumkin.
Innovatsion texnologiyalar orqali tinish belgilarini o’rgatish o’quvchilarga
bilim olish jarayonida yangi imkoniyatlar yaratadi. Ular dars jarayonida jonli
ishtirok etishadi va natijada o’z ko’nikmalarini yanada mustahkamlashadi.

Darslik va metodik qo’llanmalardan foydalanish tinish belgilarini o’rgatishda
asosiy manba bo’lib xizmat qiladi. Darslik va qo’llanmalar o’quvchilarning yoshiga
va bilim darajasiga mos keladigan turli misollar va mashqlar bilan ta’minlaydi.
Darslik va qo’llanmalarning afzalliklari
1. Grammatika qoidalarini mustahkamlash : Darsliklardagi tinish belgilari bilan
bog’liq qoidalar o’quvchilarning bilimlarini tartibga soladi. Har bir belgi uchun
qo’llaniladigan misollar o’quvchilarga ularning qanday ishlatilishini aniq
tushuntirishga yordam beradi.
2. Misollar va amaliy mashqlar : Darsliklarda har bir tinish belgisi bilan bog’liq
misollar, mashqlar va topshiriqlar mavjud bo’lib, ular o’quvchilarning mavzuni
amalda qo’llash ko’nikmalarini rivojlantiradi. Misol uchun, har bir mashqda
o’quvchilar tinish belgilarini qo’yib jumlani to’g’ri shakllantiradilar.
3. Darsliklardan mustaqil foydalanish : Darsliklar o’quvchilarga mustaqil
o’rganish va takrorlash imkonini beradi. Har bir mavzuni mustaqil o’rganish uchun
zarur bo’lgan misollar va mashqlar bilan ta’minlangan darsliklar o’quvchilarning
uyda ham mavzuni mustahkamlashlariga imkon beradi.
4. Yoshga mos yondashuv : Boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun darsliklarda
qulay va qiziqarli shaklda ishlab chiqilgan mashqlar o’quvchilarning mavzuga
bo’lgan qiziqishini oshiradi. Masalan, rasmlar va qiziqarli jumlalar bilan
ifodalangan mashqlar bolalarga tinish belgilarini yaxshiroq tushuntiradi.
Darslik va qo’llanmalardan foydalanish o’quvchilarni nazariy bilimlar bilan
ta’minlaydi, ularning tinish belgilarini mustahkamlash ko’nikmalarini rivojlantiradi
va ularni mustaqil ishlashga o’rgatadi.
Refleksiya va o’z-o’zini baholash usullari o’quvchilarning o’z bilimlarini nazorat
qilish, o’z bilim darajasini tahlil qilish va kamchiliklarni aniqlash imkoniyatini
beradi. Ushbu metodlar o’quvchilarni mustaqil o’qishga undaydi va ularning o’quv
jarayonida yanada faol bo’lishlariga yordam beradi.
Refleksiya va o’z-o’zini baholashning afzalliklari

1. O’z bilimini baholash imkoniyati : Refleksiya yordamida o’quvchilar dars
davomida o’rganilgan bilimlarni qayta tahlil qilib, o’z bilimlarini mustahkamlash
uchun nimaga e’tibor qaratish lozimligini anglaydilar.
2. Kamchiliklarni tahlil qilish va ularni bartaraf etish : O’z-o’zini baholash
orqali o’quvchilar o’z bilimlaridagi kamchiliklarni aniqlaydilar va bu kamchiliklarni
mustaqil ravishda bartaraf etishga harakat qiladilar. Bu jarayon ularga o’z ustida
ishlashga undaydi.
3. Darsda olingan bilimlarni mustahkamlash : Har bir dars yakunida refleksiya
va o’z-o’zini baholash orqali o’quvchilar tinish belgilariga oid bilimlarini
mustahkamlaydilar va ularni keyingi darsda qanday qo’llash kerakligini
aniqlaydilar.
4. Qisqa yozuvlar orqali o ’ z bilimlarini kuzatish : O ’ quvchilar dars yakunida
qisqa yozuvlar orqali dars davomida o ’ zlashtirgan bilimlarini qayd etadilar .
Masalan , “ Bugun men tinish belgilaridan qaysi birini yaxshi tushundim ?” yoki
“ Qaysi tinish belgisi haqida yana takrorlashim kerak ?” kabi yozuvlar orqali
o ’ quvchilar o ’ z bilimlarini mustahkamlaydilar va bu yozuvlar ularga qayerda
muvaffaqiyatli bo ’ lganliklari yoki qayerda qo ’ shimcha yordamga ehtiyoj borligini
aniqlash imkonini beradi .
Refleksiya va o ’ z - o ’ zini baholash usullari o ’ quvchilarning bilim olish
jarayonidagi mas ’ uliyat hissini oshiradi , ularga o ’ z ustida ishlash va o ’ z
kamchiliklarini aniqlab , ulardan xulosa chiqarishga o ’ rgatadi . Shu bilan birga , bu
usullar bolalarning mustaqil o ’ qishga bo ’ lgan qiziqishini oshiradi va darsni yanada
samarali qiladi .
O ’ quvchilarda tinish belgilarini to ’ g ’ ri qo ’ llash ko ’ nikmalarini shakllantirishda
mashqlar va nazorat topshiriqlari muhim o ’ rin tutadi . Tinish belgilariga oid
mashqlar orqali o ’ quvchilar nazariy bilimlarini mustahkamlaydilar va ularni
amaliyotda qo ’ llashga o ’ rganadilar .
Mustahkamlash mashqlarining afzalliklari
1. Qayta ishlash va takrorlash imkoniyati : O’quvchilar turli shakllardagi
mashqlarni bajarish orqali tinish belgilarini qo’llashda ishonch hosil qiladilar va

ularni turli kontekstlarda ishlatishni o’rganadilar. Misol uchun, o’quvchilar berilgan
jumlalarga mos tinish belgilarini joylashtirib, ularni matn mazmuniga
moslashtirishga o’rganadilar.
2. Tanishilgan bilimlarni tekshirish : Nazorat topshiriqlari yordamida
o’quvchilar darsda o’rganilgan tinish belgilariga oid bilimlarini sinovdan
o’tkazadilar. Bu usul ularga mavzuni qanchalik yaxshi o’zlashtirganliklarini
aniqlashga yordam beradi.
3. Turli darajadagi mashqlar bilan ishlash : Har xil darajadagi mashqlar,
jumladan oddiydan murakkabgacha bo’lgan topshiriqlar o’quvchilarning bilim
darajasiga moslab beriladi. Masalan, boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun oddiy
jumlalarga tinish belgilarini qo’yish mashqlari, yuqori sinflarda esa murakkab gap
va matnlar bilan ishlash mashqlari beriladi.
4. Mantiqiy fikrlashni rivojlantirish : Tinish belgilarini qo’llashga oid
topshiriqlar o’quvchilarda mantiqiy fikrlashni rivojlantirishga yordam beradi. Har
bir tinish belgisining o’ziga xos vazifasini anglash orqali o’quvchilar mazmunli va
grammatik jihatdan to’g’ri jumlalarni tuzishga o’rganadilar.
Mashq va nazorat topshiriqlari orqali o’quvchilar tinish belgilarini amaliyotda
o’zlashtiradilar, ularni to’g’ri joylashtirish va qo’llash ko’nikmalarini
rivojlantiradilar. Shu tarzda, o’quvchilarning savodxonligi oshib, ular yozma nutqni
yanada aniq ifodalay olishga o’rganadilar.

II BOB. TINISH BELGILARIGA DOIR BILIMLARNI
SHAKLLANTIRISHDA QO’LLANILADIGAN SAMARALI METODLAR
2.1. Tinish belgilarini o’rgatishda darslik va metodik
qo’llanmalardan foydalanish
Interaktiv usullar bolalar uchun darsni qiziqarli va jonli qilib, ularning ta’lim
jarayoniga faol jalb bo’lishiga yordam beradi. Shu jumladan, tinish belgilarini
o’rganish jarayonida interaktiv usullardan foydalanish o’quvchilarga belgilarni
vizual va amaliyotda o’rganish imkoniyatini beradi. Bu usullar orqali o’quvchilar
bilim olish jarayonida ishtirok etib, har bir tinish belgisi qanday qo’llanilishini
mustaqil tahlil qilishadi.
Interaktiv usullarning afzalliklari
1. Doskada faol ishlash : O’quvchilar interaktiv doska yordamida tinish
belgilarini amaliyotda qo’llashni o’rganadilar. Masalan, doskada berilgan jumlalar
ichidan nuqta, vergul yoki undov belgisi kerak bo’lgan joylarni belgilab, tinish
belgilarini qanday ishlatishni tushunadilar.
2. Jamoaviy faoliyatni rag’batlantirish : Har bir o’quvchining faol qatnashishini
ta’minlash uchun guruh va juftliklarda ishlash o’tkaziladi. Bu esa o’quvchilarga bir-
birlari bilan tinish belgilarini qo’llash tajribasini almashishga imkon beradi.
Masalan, har bir guruhga bitta matn beriladi va ular o’z navbatida tinish belgilarini
to’g’ri joylashtirib, o’z ishlarini himoya qilishadi.
3. Misol va topshiriqlarni jamoa bilan tahlil qilish : O’quvchilarning tahlil
qilish, fikr yuritish va o’z bilimlarini boshqalar bilan baham ko’rish qobiliyatlarini
rivojlantirish uchun berilgan jumlalar yoki matnlarda tinish belgilarini qayerda
qo’llash kerakligini birgalikda muhokama qilish o’tkaziladi.
4. Elektron resurslardan foydalanish : Maxsus interaktiv o’yinlar, testlar va
boshqa elektron resurslar yordamida o’quvchilar har bir tinish belgisini qanday
qo’llanishini takrorlashlari mumkin. Misol uchun, onlayn o’yinlar orqali o’quvchilar
tinish belgilarining qo’llanilishiga oid bilimlarini sinab ko’radilar.

Interaktiv usullar yordamida o’quvchilar tinish belgilarini eslab qolish va ularni
matnda to’g’ri joylashtirishni o’rganadilar. Bu usullar bolalarda o’rganishga bo’lgan
qiziqishni oshiradi va dars jarayonini samarali qiladi.
O’yin texnologiyalari o’quvchilarning darsga faol ishtirokini ta’minlaydi va
tinish belgilarini o’rganish jarayonini qiziqarli qiladi. O’yinlar bolalarning bilim
olish jarayonini yengillashtiradi, ularga tinish belgilarini qo’llashni jonli tarzda
o’rganish imkoniyatini beradi.
O’yin texnologiyalarining afzalliklari
1. “ Harf top va joylashtir ” o ’ yini : O ’ quvchilarga har xil harflar va tinish
belgilarini beradi va ular jumlalarni to ’ g ’ ri shakllantirish uchun kerakli belgilarni
qo ’ shishadi . Masalan, matnning bir qismi beriladi va bolalar matnga kerakli
belgilarni qo’yib, to’liq shaklda ifodalaydilar.
2. Jumla tuzish va tinish belgilarini joylashtirish mashqi : Har bir o’quvchi so’z
va iboralarni birlashtirib, ularga mos tinish belgilarini qo’shib to’g’ri jumlalar
tuzadi. Bu o’yin orqali bolalar jumlaning mazmunini va unga mos keluvchi belgini
aniqlashni mashq qilishadi.
3. “Boshqotirma” yoki “Jumboq” o’yinlari : Tinish belgilariga oid boshqotirma
va jumboqlar orqali o’quvchilar har bir belgi qanday va qayerda ishlatilishini yanada
yaxshiroq o’zlashtiradilar. Bu usul orqali ular mantiqiy fikrlash va tahlil qilish
qobiliyatlarini rivojlantiradilar.
4. So’z va belgilarni bog’lash o’yini : O’quvchilarga so’zlar va tinish belgilarini
birlashtirib, gaplar tuzish topshirig’i beriladi. Bu o’yin o’quvchilarning so’z
boyligini oshiradi va tinish belgilarini to’g’ri qo’llashga o’rgatadi.
O’yin texnologiyalari o’quvchilarga dars jarayonida faol ishtirok etish
imkoniyatini beradi va ularning nutqiy savodxonligini oshiradi. Shu bilan birga, bu
usul tinish belgilarini yodda saqlashni osonlashtiradi va bilim olish jarayonini
qiziqarli qiladi.
Yozma va og’zaki nutqni rivojlantirish bolalarning savodxonligini oshirishda
muhim ahamiyat kasb etadi. Tinish belgilarini to’g’ri qo’llay olish qobiliyatini
rivojlantirish orqali o’quvchilar jumla va matnlarning ma’nosini to’liq anglaydilar.

Yozma va og’zaki nutqni rivojlantirish metodlarining afzalliklari
1. Hikoya tuzish va tahlil qilish : O’quvchilarga hikoya yoki matn tuzish
topshirig’i beriladi va ular matnga mos tinish belgilarini joylashtiradilar. Masalan,
o’quvchilar o’zlari yaratgan hikoyani tinish belgilariga e’tibor qaratgan holda
yozadilar.
2. Dialog va suhbat mashqlari : Tinish belgilarining og’zaki nutqda qanday
ishlatilishini tushuntirish uchun dialog va suhbat mashqlari o’tkaziladi. Masalan,
savol va undov belgilaridan foydalanib, ular dialogdagi ohangni to’g’ri ifoda
qilishni mashq qiladilar.
3. Matn tahlili va qayta yozish : O’quvchilar berilgan matnni tahlil qilib, uning
tinish belgilari qanday ta’sir ko’rsatishini o’rganadilar va ularni qayta yozadilar. Bu
metod yordamida o’quvchilar tinish belgilarining mantiqiy bog’lanishlarni
yaratishdagi o’rnini tushunadilar.
4. Og’zaki nutqda pauzalarni belgilash : O’quvchilar og’zaki nutqda tinish
belgilariga mos ravishda pauza qilishni mashq qiladilar. Masalan, undov yoki savol
belgisiga mos ravishda intonatsiyani o’zgartirishni o’rganadilar.
Yozma va og’zaki nutqni rivojlantirish usullari o’quvchilarga tinish
belgilarining nafaqat yozuvda, balki nutqdagi rolini ham tushuntiradi. Bu usul
ularning savodxonligini oshirishda va mazmunli nutq shakllantirishda muhim
hisoblanadi.
Mashq va topshiriqlar bolalar uchun bilimlarni mustahkamlash vositasi bo’lib
xizmat qiladi. Tinish belgilariga oid mashqlar o’quvchilarning bilimlarini yanada
chuqurlashtirish va ularni amaliyotda qo’llashni mustahkamlash imkoniyatini
beradi.
Masalan, o’qituvchi so’z va jumlalardan iborat qisqa matnlar beradi va
o’quvchilar ularni to’g’ri tinish belgilarini joylashtirib to’ldiradilar. Bu mashqlar
yordamida o’quvchilar matnning mazmunini yaxshiroq anglashga va tinish
belgilarini o’z o’rnida ishlatishga o’rganadilar.
2. Qayta yozish topshiriqlari : Berilgan jumlalar yoki matnlarni qayta yozish va
ularning tinish belgilarini to’g’ri joylashtirish topshiriqlari o’quvchilar uchun amaliy

mashg’ulot sifatida xizmat qiladi. Masalan, tinish belgilarisiz berilgan matnni to’g’ri
belgilar bilan qayta yozish orqali o’quvchilar qoidalarni mustahkamlaydilar.
3. Tinish belgilari qo’llanilgan matnlarni tahlil qilish : O’quvchilarga tayyor
matnlar berilib, ularda ishlatilgan tinish belgilarining vazifasini aniqlash
topshiriladi. Bu o’quvchilarga qaysi belgi qayerda va nima uchun qo’llanganini
anglashga yordam beradi, ularda mantiqiy fikrlash qobiliyatini oshiradi.
4. Jumla tuzish va belgilar qo’yish : O’quvchilarga turli so’zlar va iboralar
beriladi, ular esa ulardan mustaqil ravishda to’g’ri jumlalar tuzib, mos tinish
belgilarini qo’yishlari kerak bo’ladi. Masalan, o’qituvchi “Maktab”, “yangilik”,
“qiziqarli” kabi so’zlar beradi va o’quvchilar ularni bog’lab, ohangiga mos ravishda
tinish belgilarini tanlaydilar.
Mashq va topshiriqlar o’quvchilarning tinish belgilarini amalda qo’llashni
o’zlashtirishlariga yordam beradi. Bu usul yordamida ular matn mazmunini to’liq
anglash va o’z fikrlarini aniq bayon qilish ko’nikmalarini rivojlantiradilar.

2.2. Tinish belgilarini qo’llashda yozma va og’zaki nutqni rivojlantirish
metodlari
Ko’rgazmali materiallar va diagrammalar o’quvchilarning diqqatini jalb qilish,
ularning mavzuga bo’lgan qiziqishini oshirish va tinish belgilarini yanada aniq
tushunishga yordam beradi. Ushbu materiallar yordamida tinish belgilarining
vazifasi va ularning nutqdagi o’rni osonroq tushuntiriladi.
Ko’rgazmali materiallarning afzalliklari
1. Diagrammalar va jadval yordamida tahlil qilish : Diagramma va jadvallar
yordamida har bir tinish belgisi qanday gaplarda ishlatilishi ko’rsatiladi. Masalan,
nuqta va vergulning asosiy vazifalari jadvalda ko’rsatilgan holda o’quvchilarga
tushuntirilsa, ular belgilarni eslab qolishlari va joyiga qo’yishni osonroq
o’zlashtiradilar.
2. Misollar keltirilgan plakatlar : Tinish belgilarini o’rgatishda har bir belgi
uchun maxsus plakat yoki diagrammalarni ishlatish o’quvchilarga ularning
qo’llanilish qoidalarini yaxshiroq anglashga yordam beradi. Masalan, savol va
undov belgilari bilan ifodalangan qisqa gaplar o’quvchilarga belgilar va ularning
ohangiga mos talaffuzni tushunish imkonini beradi.
3. Ko’rgazmali belgilar yordamida topshiriqlar : Ko’rgazmali materiallardan
foydalanib, o’quvchilarga turli topshiriqlar beriladi. Masalan, “bu gapda qaysi tinish
belgisi ishlatilishi kerak?” kabi savollar orqali o’quvchilar belgilarni to’g’ri
qo’llashni o’rganadilar.
4. Qiziqarli rasmlar va diagrammalar orqali tushuntirish : O’quvchilar diqqatini
jalb qilish uchun belgilar vazifasini ko’rsatuvchi qiziqarli rasmlar va diagrammalar
ishlatiladi. Bu usul bolalarning tushunchalarini osonroq anglashlari va qiziqish bilan
o’rganishlariga yordam beradi.
Ko’rgazmali materiallar yordamida tinish belgilarining nutqdagi ahamiyati va
qo’llanilishi tushunarli bo’ladi, o’quvchilar qoidalarni esda saqlashni osonlashtiradi.
Bu usul ularning darsda faolroq qatnashishini ta’minlaydi.
2.6. Tinish belgilarini o’rgatishda ijodiy yozuv va erkin ifoda usullari

Ijodiy yozuv va erkin ifoda usullari yordamida o’quvchilar tinish belgilarini
turli kontekstlarda qo’llashni amalda o’rganadilar. Bu usul yordamida o’quvchilar
o’z fikrlarini mustaqil ravishda bayon etish va mantiqiy fikrlash ko’nikmalarini
rivojlantiradilar.
Ijodiy yozuv usulining afzalliklari
1. Hikoya va esse yozish : O ’ quvchilar belgilarni to ’ g ’ ri qo ’ llashni o ’ rganish
uchun qisqa hikoya yoki esse yozadilar va matnni tinish belgilar bilan to ’ ldiradilar .
Masalan , o ’ quvchi o ’ ziga qiziqarli bo ’ lgan mavzuda hikoya tuzib , tinish belgilarini
to ’ g ’ ri ishlatishga harakat qiladi .
2. Mazmunli jumlalarni tuzish : O ’ quvchilarga har bir jumlaga mazmun kiritish
va unga mos ravishda belgilar qo ’ llash imkoniyati beriladi . Bu usul ularning
fikrlarini aniq ifoda qilish va mazmunni ochish ko’nikmalarini rivojlantiradi.
3. Dialog va qisqa matnlar yaratish : Dialog va suhbatlar orqali o’quvchilar
tinish belgilarini og’zaki nutqdagi ifoda vositasi sifatida ko’rib, ularni yozma
shaklda qayta ishlatadilar. Masalan, savol belgilari va undovlardan foydalangan
holda suhbatlar tuzish orqali ularning tinish belgilariga nisbatan sezgirligi oshadi.
4. Erkin ifoda va tafakkurni rivojlantirish : Tinish belgilarini o’rganishda
bolalarning fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga alohida e’tibor beriladi.
O’quvchilar erkin ravishda o’z fikrlarini bayon etadilar va belgilar yordamida ohang
va mazmunni to’g’ri ifoda etishni mashq qilishadi.
Ijodiy yozuv va erkin ifoda usullari yordamida o’quvchilar tinish belgilarini o’z
nutqlarida qo’llashni yaxshiroq o’zlashtiradilar. Bu usul ularning savodxonlik
darajasini oshiradi va mantiqiy fikrlash ko’nikmalarini rivojlantiradi.
Rolli o’yinlar va dramatizatsiya o’quvchilarning bilim olish jarayonida faol
ishtirok etishini ta’minlaydi, ularda o’z fikrlarini turli ohangda ifoda qilish, tinish
belgilarini qo’llashni o’rgatadi. Ushbu metodlar o’quvchilarda qiziqish uyg’otib,
ularni mustahkam bilim olishga undaydi.
Rolli o’yin va dramatizatsiya metodlarining afzalliklari
1. Tinish belgilarini nutqda qo’llash : O’quvchilar undov, savol va pauza
belgilarini dialoglar va suhbatlarda ishlatib, ularni real hayotdagi muloqotda

qo’llashni mashq qilishadi. Masalan, o’quvchilar bir voqeani sahnalashtirish orqali
tinish belgilarining intonatsiyaga ta’sirini o’rganadilar.
2. Mazmunni chuqur anglash : Dasturiy matnlarni ifoda qilish va undagi tinish
belgilariga e’tibor qaratish orqali o’quvchilar matn mazmunini chuqurroq
tushunishadi. Ular tinish belgilarining vazifasini o’z ifodalari orqali tushuntirib
beradilar.
3. Har bir tinish belgisining vazifasini amalda o’rganish : Dramatizatsiya orqali
o’quvchilar qaysi tinish belgisi qayerda ishlatilishi va ularning mantiqiy ohangni
shakllantirishdagi o’rnini yaxshiroq tushunadilar. Masalan, undov belgisi bilan
kutilmagan vaziyatni ifodalash orqali uning qanday hissiy ta’sir ko’rsatishini
anglashadi.
4. Ijodiy ko’nikmalarni rivojlantirish : Rolli o’yinlarda o’quvchilar ijodiy va
erkin fikrlash ko’nikmalarini oshiradilar. Ular jumlalarni to’g’ri ifodalash orqali
tinish belgilarini qayerda ishlatishni amaliyotda sinab ko’radilar.
Rolli o’yinlar va dramatizatsiya usullari o’quvchilarni dars jarayoniga faol jalb
qiladi, ularda qiziqish uyg’otadi va bilimlarni esda qolarli shaklda o’zlashtirishga
yordam beradi.
O’quvchilarni mustaqil o’qishga undash orqali ularda tinish belgilarini tahlil
qilish va ularning vazifasini to’g’ri anglash ko’nikmalari shakllantiriladi. Mustaqil
o’qish va tahlil qilish metodlari o’quvchilarning bilimlarini mustahkamlash va o’z
bilimlariga tanqidiy yondashishni rivojlantirish uchun muhim vositadir.
Mustaqil o’qish va tahlil qilishning afzalliklari
1. Matndagi tinish belgilarini kuzatish : O’quvchilarga mustaqil ravishda
matnlarni o’qish va ulardagi tinish belgilarining qo’llanilishini kuzatish vazifasi
beriladi. Bu orqali ular tinish belgilarining qaysi qoidaga asoslanib ishlatilganini
tushunishga o’rganadilar.
2. Tanqidiy tahlil va o’z-o’zini baholash : O’quvchilar mustaqil o’qib, har bir
tinish belgisining o’rni va ahamiyatini tahlil qiladilar, o’z xatolarini mustaqil tarzda
ko’rib chiqadilar. Bu ularning mustaqil o’qish va tahlil qilish qobiliyatini
rivojlantiradi.

3. Qayta yozish va tuzatish mashqlari : Berilgan matnlardagi tinish belgilarining
joylashishi bo’yicha topshiriqlar o’quvchilarga o’z bilimlarini mustahkamlash va
ularni qayta yozish orqali yanada puxta o’zlashtirish imkonini beradi.
4. Tinish belgilariga oid qoidalarni o’zlashtirish : Mustaqil o’qish jarayonida
o’quvchilar tinish belgilariga oid qoidalarni amaliy mashqlar yordamida
takrorlaydilar va ularni o’zlashtirishlari osonlashadi.
Mustaqil o’qish va tahlil qilish usullari o’quvchilarning dars jarayonida o’z
bilimlariga tanqidiy qarash va ularni mustahkamlashda muhim ahamiyatga ega
bo’lib, ularda o’rganishga bo’lgan qiziqishni oshiradi.
2.9. Tinish belgilariga oid bilimlarni mustahkamlash uchun test va nazorat
usullari
O’quvchilarni savodxonligini oshirish va ularning bilim darajasini baholash
uchun test va nazorat usullaridan foydalanish zarur. Bu usullar orqali o’qituvchi
o’quvchilarning tinish belgilariga oid bilimlarini tahlil qiladi va ulardagi
kamchiliklarni aniqlash imkoniga ega bo’ladi.
Test va nazorat usullarining afzalliklari
1. Savollarga tezkor javob topish : Testlar orqali o’quvchilar tinish belgilarini
qo’llashda o’z bilimlarini sinab ko’radilar va tezkor javob berish malakalarini
rivojlantiradilar. Bu ularning bilimlarini yanada mustahkamlaydi.
2. Bilimlarni baholash va kamchiliklarni aniqlash : Nazorat topshiriqlari
yordamida o’quvchilar tinish belgilariga oid bilimlarini sinovdan o’tkazadilar, bu
esa ularning o’qish-yozuv ko’nikmalaridagi kamchiliklarini aniqlash imkonini
beradi.
3. Qisqa yozma ishlanmalar orqali tekshirish : Tinish belgilariga oid qisqa
jumla va matnlarni yozish orqali o’quvchilar qoidalarni to’g’ri qo’llashni mashq
qiladilar. O’qituvchi esa bu ishlanmalarga qarab ularning o’zlashtirish darajasini
baholaydi.
4. Konspektlar tuzish va ulardan foydalanish : O ’ quvchilarning tinish
belgilariga oid qoidalardan foydalanishni mustahkamlash uchun konspektlar tuzish

topshirig ’ i beriladi . Bu konspektlar yordamida ular o ’ z bilimlarini tartibga soladilar
va kerakli paytda mustaqil ravishda foydalanishlari mumkin .
Test va nazorat usullari o ’ quvchilarning bilim darajasini baholash , ularning o ’ z
bilimlaridagi bo ’ shliqlarni aniqlash va ulardan xulosa chiqarishlariga yordam beradi .
Shu orqali o ’ quvchilarning bilim olish jarayoni yanada samarali bo ’ ladi .
Tinish belgilariga oid bilimlarni shakllantirishda guruhli va jamoaviy ishlardan
foydalanish o ’ quvchilarni bir - biridan o ’ rganish imkoniyati bilan ta ’ minlaydi .
Guruhli ishlar o ’ quvchilarga o ’ zaro fikr almashish , bilimlarini mustahkamlash va
bir - birlarini qo ’ llab - quvvatlashni o ’ rgatadi .
Guruhli va jamoaviy ishlarning afzalliklari
1. Bir-biridan o’rganish va bilim almashish : O’quvchilar guruhlarda ishlash
orqali turli tinish belgilarining qo’llanilishi haqida bir-birlari bilan fikr almashadilar
va natijada har bir belgi haqida to’liq tushunchaga ega bo’ladilar.
2. Topshiriqlarni birgalikda bajarish : Guruhlarda o’qituvchi tomonidan
berilgan topshiriqlarni birgalikda tahlil qilish va bajarish o’quvchilarni mas’uliyatli
bo’lishga o’rgatadi, ularda jamoa bilan ishlash ko’nikmalarini rivojlantiradi.
3. Birgalikda muammolarni hal qilish : O’quvchilar birgalikda tinish belgilarini
joylashtirishda qiyinchilikka duch kelgan hollarda, guruh ichidagi boshqa
o’quvchilarning yordamidan foydalanib, muammoni hal qilish ko’nikmalarini
shakllantiradilar.
4. Taqqoslash va fikr bildirish : Guruhlar o ’ z ishlanmalarini boshqa guruhlar
bilan taqqoslab , bir - birlariga fikr bildiradilar . Bu usul o ’ quvchilarga o ’ z ishlari
ustida mulohaza qilish , tinish belgilarini to ’ g ’ ri qo ’ llashda boshqalarning
tajribasidan o ’ rganish imkoniyatini beradi . Shuningdek , o ’ z guruhidagi boshqa
o ’ quvchilarning tahlili orqali ularning xatolaridan saboq olishga yordam beradi .
Guruhli va jamoaviy ishlar bolalarga o ’ zaro hamkorlik va birgalikda ishlash
ko ’ nikmalarini rivojlantiradi . Ular jamoa bo ’ lib o ’ z bilimlarini sinovdan o ’ tkazadilar
va natijalarni birgalikda tahlil qilish orqali tinish belgilarini yanada puxta
o ’ zlashtiradilar .

Refleksiya va o ’ z - o ’ zini baholash usullari orqali o ’ quvchilar dars jarayonida
o ’ z bilimlarini tahlil qilish , o ’ z yutuqlari va kamchiliklarini anglash imkoniyatiga
ega bo ’ ladilar . Bu usullar o’quvchilarda mustaqil fikrlash, xatolar ustida ishlash va
o’z bilimlariga mas’uliyatli yondashishni shakllantiradi.
Refleksiya va o’z-o’zini baholashning afzalliklari
1. Kamchiliklarni aniqlash va tuzatish : Refleksiya yordamida o’quvchilar o’z
bilimlaridagi kamchiliklarni ko’rib chiqadilar va ularni bartaraf etish uchun chora-
tadbirlar ishlab chiqadilar. Misol uchun, o’quvchi noto’g’ri qo’llangan tinish
belgisini qayta tahlil qilish orqali tuzatadi.
2. O’z bilim darajasini baholash : O’z-o’zini baholash orqali o’quvchilar tinish
belgilariga oid bilimlarini qanchalik yaxshi o’zlashtirganliklarini anglaydilar. Har
bir dars oxirida o’quvchilar o’zlari bajargan mashqlarni baholab, o’z ustida qanday
ishlash kerakligini aniqlaydilar.
3. O’z yutuqlarini aniqlash va mustahkamlash : Refleksiya yordamida
o’quvchilar dars davomida erishgan natijalarini ko’rib chiqadilar va ularni kelgusida
mustahkamlashga intiladilar. Masalan, undov va savol belgilari bilan ishlashda
muvaffaqiyatga erishgan o’quvchi bu bilimni boshqa jumlalarda qo’llashni davom
ettiradi.
4. Xatolardan saboq olish : O’z-o’zini baholash orqali o’quvchilar xatolarini
qayta ko’rib chiqadilar va ularni takrorlamaslikka harakat qiladilar. Bu usul
o’quvchilarning bilim olish jarayonida mas’uliyat hissini kuchaytiradi va darsga
jiddiyroq yondashishga undaydi.
Refleksiya va o’z-o’zini baholash usullari yordamida o’quvchilar mustaqil
ravishda tinish belgilarini o’rganadilar va o’z bilimlarini mustahkamlaydilar. Bu
yondashuv ularning savodxonligini oshirishda muhim ahamiyatga ega.
Tinish belgilariga oid qoidalarni o’rgatishda taqqoslash va qiyoslash usullari
yordamida o’quvchilar qoidalarni tez va samarali o’zlashtiradilar. Bu usul har bir
tinish belgisi qanday holatlarda va qaysi gap turlarida ishlatilishini anglashga
yordam beradi.
Taqqoslash va qiyoslash usullarining afzalliklari

1. O’xshash va farqli jihatlarni aniqlash : O’quvchilar turli tinish belgilarini bir-
biriga taqqoslab, ularning o’xshash va farqli jihatlarini ko’rib chiqadilar. Misol
uchun, undov va savol belgilari qanday holatlarda farqlanishini tushunib olishadi.
2. Aniq misollar bilan ishlash : Har bir qoidaga oid aniq misollar orqali
o’quvchilar tinish belgilarining o’ziga xos xususiyatlarini anglaydilar. Masalan,
undov va nuqta belgisi bilan tugallangan jumlalardagi ohangni taqqoslash orqali
ularning vazifasi yaxshiroq tushuniladi.
3. Qoidalarni mustahkamlash : Taqqoslash usuli yordamida o’quvchilar tinish
belgilariga oid qoidalarni yanada chuqurroq o’zlashtiradilar. Bu usul ularning bilim
olish jarayonini yanada samarali va puxta qiladi.
4. O’z bilimlarini tahlil qilish : Taqqoslash usuli yordamida o’quvchilar
qoidalarga oid bilimlarini tahlil qilishga o’rganadilar va bu orqali o’zlariga ishonch
hosil qiladilar.
Taqqoslash va qiyoslash usullari o’quvchilarga tinish belgilarini qoidalarga
mos ravishda qo’llashni o’rgatadi, ularda tahlil qilish va tanqidiy fikrlash
qobiliyatini shakllantiradi.
Yozma va amaliyot topshiriqlari o’quvchilarga tinish belgilarini
mustahkamlashda va ulardan to’g’ri foydalanishni shakllantirishda yordam beradi.
Ushbu topshiriqlar dars jarayonini yanada samarali qilib, o’quvchilarning yozma
nutqini rivojlantirishga xizmat qiladi.
Yozma va amaliyot topshiriqlarining afzalliklari
1. Qayta yozish va matnlarni to ’ ldirish : O ’ quvchilarga tinish belgilarisiz
berilgan matnlarni qayta yozish va ularga to ’ g ’ ri belgilar qo ’ yish topshirig ’ i beriladi .
Bu orqali o’quvchilar belgilarni qoidaga mos qo’llashni amaliyotda
mustahkamlaydilar.
2. Jumlalarni tahlil qilish va tahrirlash : O’quvchilar berilgan jumlalarni
o’rganib chiqib, ularga kerakli tinish belgilarini qo’shish orqali qoidalarni
amaliyotda qo’llashni o’rganadilar. Bu usul bolalarga tinish belgilarini to’g’ri
joylashtirish va matnning to’g’ri ifodalanishiga e’tibor qaratish imkoniyatini beradi.

3. Matn tuzish va hikoya yozish : O’quvchilarga qisqa hikoya yoki matn tuzish
va unga mos tinish belgilarini joylashtirish vazifasi topshiriladi. Ular o’z
hikoyalarini mazmunan to’g’ri ifodalaydilar va tinish belgilarining ularning
ohangiga ta’sirini tushunib oladilar.
4. Amaliyot daftarlarini yuritish : Tinish belgilariga oid topshiriqlarni amaliyot
daftarlariga yozib borish orqali o’quvchilar o’z o’zlashtirish darajalarini kuzatadilar
va ularni takrorlashda foydalanadilar.
Yozma va amaliyot topshiriqlari orqali o’quvchilar qoidalarni amaliyotda
mustahkamlaydilar va tinish belgilarini to’g’ri qo’llashda puxta ko’nikmalar hosil
qiladilar. Bu ularning savodxonligini oshirishda muhim ahamiyatga ega.
Ijodiy mashqlar va testlar yordamida o’quvchilarda tinish belgilarini turli xil
jumlalarda ishlatish ko’nikmasi shakllantiriladi. Bu mashqlar bilimlarni
mustahkamlash va ulardan to’g’ri foydalanishni sinovdan o’tkazishda juda samarali
hisoblanadi.
Ijodiy mashqlar va testlarning afzalliklari
1. Test va viktorinalar orqali bilimlarni baholash : O’quvchilarga qisqa test va
viktorina shaklida tinish belgilariga oid savollar beriladi, bu esa ularning bilimlarini
baholash va bilimdagi bo’shliqlarni aniqlashga imkon beradi.
2. Matnlar asosida ijodiy mashqlar : Berilgan matnlarga asoslanib, o’quvchilar
ularning mazmunini kengaytirish yoki qayta tuzish orqali tinish belgilaridan
foydalanadilar. Bu mashqlar bolalarning ijodiy fikrlashini va qoidalarga mos yozma
nutqini rivojlantiradi.
3. Qiziqarli so’z o’yinlari : So’z va jumlalarni o’yin shaklida bog’lab, ularni
tinish belgilar bilan to’ldirish topshirig’i o’quvchilarni bilimlarini sinab ko’rishga
undaydi. Masalan, har bir tinish belgisi bilan bog’liq bo’lgan so’zlarni izlash va
ularni jumlalarda ishlatish.
4. O’z-o’zini baholash testlari : O’quvchilar mustaqil o’qib, savollarga javob
berish orqali o’z bilimlarini sinovdan o’tkazadilar va qaysi belgi haqida qo’shimcha
o’rganish kerakligini aniqlaydilar.

Ijodiy mashqlar va testlar o’quvchilar uchun o’z bilimlarini mustahkamlashda,
bilimlaridagi kamchiliklarni topishda samarali usul hisoblanadi va ularning dars
jarayonidagi faoliyatlarini yaxshilaydi.

Xulosa
Mazkur kurs ishida ona tili darslarida tinish belgilariga oid bilimlarni
shakllantirish jarayoni keng tahlil qilindi. Savodxonlikni oshirishda tinish
belgilarining ahamiyati, ularning o’quvchilarning yozma va og’zaki nutqini
rivojlantirishga qo’shadigan hissasi yoritildi. Mavzuning dolzarbligini hisobga olgan
holda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining ta’lim sohasidagi islohotlari
doirasida ona tilini puxta o’zlashtirishga qaratilgan chora-tadbirlar muhim ahamiyat
kasb etadi.
Kurs ishining natijalariga asoslanib, quyidagi xulosalarga erishildi:
1. Tinish belgilarining yozma nutqdagi o’rni va ahamiyati : Tinish belgilari
yozma nutqning mazmunli va aniq ifodalanishida muhim rol o’ynaydi. Tinish
belgilarini to’g’ri qo’llash orqali o’quvchilar matn mazmunini to’liq tushunib
olishlari, mantiqiy va grammatik jihatdan to’g’ri jumlalar tuzishlari osonlashadi. Bu,
o’z navbatida, o’quvchilarning yozma savodxonligini oshiradi.
2. Dars jarayonida samarali usullarni qo’llash : Tinish belgilarini o’rgatishda
innovatsion texnologiyalar, o’yin elementlari, guruhli va jamoaviy ish, refleksiya,
ijodiy topshiriqlar kabi metodlar o’quvchilarning bilim olish jarayonida faol
ishtirokini ta’minlaydi. Ushbu usullar o’quvchilarni tinish belgilarini qoidaga mos
ishlatishni amaliyotda o’rganishga undaydi va ularning o’qishga bo’lgan qiziqishini
oshiradi.
3. Mustaqil va ijodiy fikrlashni rivojlantirish : Tinish belgilarini o’rgatishda
refleksiya, o’z-o’zini baholash va ijodiy topshiriqlar orqali o’quvchilarning mustaqil
fikrlash va o’z bilimlariga tanqidiy yondashish ko’nikmalari rivojlantiriladi. Bu
usullar o’quvchilarda o’z xatolaridan saboq olish, ularni qayta ko’rib chiqish va
kelajakda to’g’ri qo’llash malakasini shakllantiradi.
4. O’qituvchilarga qo’llanma sifatida foydalanish : Mazkur kurs ishidagi
metodlar va yondashuvlar o’qituvchilarga dars jarayonida tinish belgilarini o’rgatish
uchun samarali qo’llanma sifatida xizmat qilishi mumkin. O’qituvchilar ushbu
usullardan foydalanib, o’quvchilarning darsga faol jalb bo’lishiga, tinish belgilarini
to’g’ri qo’llash ko’nikmalarini shakllantirishlariga erishadilar.

Tavsiyalar
 Darsda innovatsion metodlarni kengroq qo’llash : Tinish belgilariga oid
bilimlarni shakllantirish jarayonida interaktiv texnologiyalar va zamonaviy
metodlardan foydalanishni kengaytirish lozim.
 O’quvchilarni ijodiy mashg’ulotlarga jalb qilish : Tinish belgilarini
o’rgatishda ijodiy va qiziqarli mashg’ulotlarni joriy etish, o’quvchilarning dars
jarayonida yanada faol ishtirokini ta’minlaydi.
 O’z-o’zini baholash va refleksiya metodlarini rivojlantirish : O’quvchilarning
o’z bilimlarini mustaqil baholashga o’rgatish ularning dars jarayonidagi faoliyatini
oshiradi va ularni o’z bilimlari ustida ishlashga undaydi.
Umuman olganda, mazkur kurs ishida taqdim etilgan metod va yondashuvlar
o’quvchilarning savodxonlik darajasini oshirishda muhim ahamiyatga ega. Bu
usullar orqali o’quvchilar tinish belgilarini puxta o’zlashtiradilar va yozma
nutqlarida ularni to’g’ri qo’llashni o’rganadilar, shu orqali ularning kelgusidagi
o’quv muvaffaqiyatlariga zamin yaratiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ta’lim sifatini oshirish bo’yicha
chora-tadbirlar to’g’risida”gi PF-6079-sonli farmoni, 2020 yil.
2. O’zbekiston Respublikasining *“Ta’lim to’g’risida”*gi Qonuni, 2020 yil.
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining "Yoshlarni har tomonlama
rivojlantirish va ularning ijodiy qobiliyatlarini qo’llab-quvvatlash" to’g’risida gi PF-
6157-sonli farmoni, 2021 yil.
4. O’zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” , Toshkent,
2019 yil.
5. Usmonova G.G., "Ona tili va adabiyotni o’qitish metodikasi" , Toshkent,
2015.
6. Azimov A.A., "Tilshunoslik asoslari va o’qitish metodikasi" , Toshkent,
2005.
7. Yo’ldoshev O.T., "Til va madaniyat" , Toshkent, 2018.
8. Shokirova D., "Ta’limda zamonaviy texnologiyalardan foydalanish" ,
Toshkent, 2015.
9. Karimov R., "Boshlang’ich sinflarda ona tilini o’qitish" , Toshkent, 2010.
10. Mahkamov M., "Didaktik tamoyillar va metodlar" , Toshkent, 2011.
11. Abdullayeva G.S., "Boshlang’ich sinf ona tili darslarini tashkil etish" ,
Toshkent, 2013.
12. Tursunov A., "Ona tilini o’qitishda interaktiv metodlardan
foydalanish" , Toshkent, 2014.
13. Qodirova R., "Didaktik materiallar bilan ishlash" , Toshkent, 2015.
14. Mirzayev N., "Boshlang’ich sinf o’quvchilarining nutqiy rivojlanishi" ,
Toshkent, 2014.
15. Saidov Sh., "Nutq madaniyati va lingvistika asoslari" , Toshkent, 2010.
16. Maxmudov X., "Boshlang’ich ta’lim pedagogikasi" , Toshkent, 2011.
17. Vohidova D., "Ta’limda yangi pedagogik texnologiyalar" , Toshkent,
2018.

18. Ashurova L., "Interaktiv metodlar va ularning samaradorligi" ,
Toshkent, 2019.
19. Rahimova G., "Boshlang’ich sinf o’quvchilariga ona tilini o’qitish
metodikasi" , Toshkent, 2013.
20. Ahmedov R., "Didaktika va pedagogik texnologiyalar" , Toshkent,
2012.

Boshlangich sinflarda tinish belgilarini o’rgatish metodikasi

Sotib olish