Bozor iqtisodiyotiga muxolif- sotsiolostik yo'nalish mohiyati va uning tarixiy taqdiri - Dinshunoslik asoslari - Dars ishlanmalar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	11.7MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	24 Iyul 2025
Kengaytma	pptx
Bo'lim	Dars ishlanmalar
Fan	Dinshunoslik asoslari

Sotuvchi

Madinabonu

Ro'yxatga olish sanasi 27 Aprel 2024

14 Sotish

Bozor iqtisodiyotiga muxolif- sotsiolostik yo'nalish mohiyati va uning tarixiy taqdiri

Sotib olish

Bozor iqtisodiyotiga
muxolif-sotsialistik
yo'nalis h mohiyati va
uning tarixiy taqdiri

Reja:
1. Marjinalizm ta’limoti va neoklassik iqtisodiy
maktablar
2. Institutsionalizm yo‘nalishning mohiyati va
ahamiyati.
3. Jon Meynard Keyns ta’limoti va No keynschilik

М арженализм иқтисодий йўналиши
Ryeja:
Markisizm iqtmsodiy ta’limotiga
muqobil maktablarning vujudga kelishi.
Yangi tarixiy maktab va «Ijtimoiy
uylanish».
Avstriya maktabi. Marjenalizmning
mohiyati.
Kembrij maktabi.
Amerika maktabi vakili Jon Biyet Klark
g‘oyalari.MARJ IN AL FOY DALILIK N A ZARIYASI

1. Markisizm iqtmsodiy ta’limotiga muqobil
maktablarning vujudga kelishi.
Markizm iqtisodiy ta’limoti XIX asrda Karl
Marks va Fridrix Engels tomonidan ishlab
chiqilgan bo‘lib, unda asosiy urg‘u
kapitalizmning inqirozlari va ishchi sinfining
burjuaziyaga qarshi kurashini hal qiluvchi
ahamiyatga ega ekanligiga qaratilgan.
Markizm ta’limotining tarqalishi bilan bir
vaqtda, unga muqobil bo‘lgan turli iqtisodiy
maktablar va nazariyalar ham vujudga keldi.
Ularning aksariyati kapitalizmning
afzalliklarini himoya qilgan yoki
sotsializmning kamchiliklarini tanqid qilgan.

Marjinalizm: X IX asr oxirida pay do
bo‘lgan bu mak t ab iqt isodiy
t ahlilning eng muhim
y o‘nalishlaridan biri bo‘lib, u bozor
qiy mat ini t ov arning granich
hosildorligi bilan bog‘lay di.
Marjinalist lar mehnat qiy mat
nazariy asini rad et ib,
ist e’molchilarning shaxsiy
qiy mat lariga asoslangan qiy mat
nazariy asini ilgari surdilar. Bu
mak t abning asoschilaridan biri
V ilfredo Paret o hisoblanadi.Marj inali zm:
МАРЖ ИНАЛ Ф ОЙДА ЛИЛИК НАЗАРИЯСИ

Av st riy a mak t abi
Av st riy a mak t abi: Marjinalizm bilan
bog‘liq bo‘lgan bu maktab, Lyeon
Valras va Karl Myenger tomonidan
asos solingan bo‘lib, ular bozor
iqtisodiyotining o‘z-o‘zidan
muvozanatga kelishi va davlat
aralashuvining cheklanganligini ilgari
surdilar. Ushbu maktabning eng
mashhur vakili Lyudvig fon Mizesdir.

N y eok lassik mak t ab: Marjinalistik
yondoshuvlar asosida vujudga kelgan
bu maktab bozor mexanizmlarining
samaradorligini va iqtisodiy faoliyatda
davlat aralashuvining kamayishi
zarurligini ta’kidlaydi. Nyeoklassiklar
bozorni o‘z-o‘zidan muvozanatga
keladigan tizim sifatida ko‘radi. Alfred
Marshall bu maktabning asoschilaridan
biri hisoblanadi. N y eok lassik mak t ab

Inst it ut sionalizm: Bu maktab
iqtisodiy jarayonlarni ijtimoiy
institutlar va ularning
iqtisodiyotga ta’siri nuqtai
nazaridan o‘rganadi.
Institutsionalistlar iqtisodiy
jarayonlarda madaniy va siyosiy
omillarning ahamiyatini
ta’kidlaydi. Torsteyn Vyeblen va
Djon R. Kommons bu
maktabning eng mashhur
vakillaridir. Inst it ut sional izm

Ky ey nsianizm: Jon Myeynard Kyeyns
tomonidan XX asr boshlarida asos
solingan bu maktab iqtisodiyotda
davlatning faol aralashuvi va ijtimoiy-
iqtisodiy muammolarni hal qilish uchun
fiskal va monetar siyosatlarning
qo‘llanilishi kerakligini ta’kidlaydi.
Kyeynsianizm kapitalizmning
kamchiliklarini tan olgan holda, uni isloh
qilish imkoniyati bor deb hisoblaydi.Ky ey nsianizm

Bu maktablar va nazariyalar Markizm
iqtisodiy ta’limotiga alternativa sifatida
vujudga kelib, unga qarshi turli nuqtai
nazarlar va yechimlar taklif qilgan. Ular
Markizmning bir tomonlama yondoshuviga
qarshi turib, iqtisodiy jarayonlarning ko‘p
qirraliligini va murakkabligini ko‘rsatib
berishga uringanlar.

2. Yangi tarixiy maktab va «Ijtimoiy uylanish».
Yangi tarixiy maktab XIX asrning oxiri va
XX asrning boshlarida paydo bo‘lgan
iqtisodiy tafakkur yo‘nalishidir. Bu
maktabning asoschilari jamiyat va
iqtisodiy jarayonlarni to‘liq tushunish
uchun tarixiy kontekstni e’tiborga olish
zarur deb hisoblaganlar. Ularning fikricha,
iqtisodiy nazariyalar va qonunlar doimiy
emas, balki vaqt va makonga bog‘liq
ravishda o‘zgaradi. Bu maktab iqtisodiy
ta’limotlarning rivojlanishi va
shakllanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan.

Yangi t arixiy mak t abni ng asosiy v ak illari Gy ermaniy ada faoliy at
y urit gan iqt isodchil ar bo‘l ib, ular o‘z t ahlillarida t arix iy k ont ek st
v a ijt imoiy omil larga k at t a e’t ibor qarat ganlar. Quy ida y angi
t ari xiy mak t abni ng asosiy v ak illaridan bir necha nafari
k elt i rilgan:
Gust av fon Shmoller (Gust av
v on Schmol ler): Yangi tarixiy
maktabning eng mashhur vakili
hisoblanadi. U tarixiy va
empirik usullarni iqtisodiy
tahlilga kiritgan. Shmoller
iqtisodiy jarayonlarni to‘g‘ri
tushunish uchun ularning
tarixiy rivojlanishini o‘rganish
lozim, deb hisoblagan. Karl Gust av A dolf Knis
(Karl Gust av Adolf Knies):
Knis ham Yangi tarixiy
maktabning ta’sirli
vakillaridan biri
hisoblanadi. Uning
ishlarida iqtisodiy
nazariyalar doimiy va
universal qonunlarga
emas, balki tarixiy
sharoitlarga asoslanganligi
ta’kidlangan.

Luy Yoxanes Brent ano
(Lujo Brent ano):
Brentano yangi tarixiy
maktabning yana bir
muhim vakili bo‘lib, u
jamoatchilik manfaatlari
va ijtimoiy adolatni
iqtisodiy tahlilning
markaziga qo‘ygan.
Uning ishlari ijtimoiy
siyosat va mehnat
munosabatlari bo‘yicha
tahlillarga katta hissa
qo‘shgan. Karl By uxer (Karl
Bücher): Byuxer ham
yangi tarixiy
maktabning vakili
bo‘lib, uning asosiy
tadqiqotlari iqtisodiy
faoliyatlarning
evolyutsiyasiga
bag‘ishlangan. U
mehnat taqsimoti va
iqtisodiy institutlarning
tarixiy rivojlanishini
o‘rgangan.

Hozirgi zamon iqtisodiy ta’limotlarining asosiy yo‘nalishlari
Ryeja:
Hozirgi davr iqtisodiy ta’limotining asosiy
xususiyatlari.
Iqtisodiy ta’limotlardagi institutsionalizm iqtisodiy
yo‘nalishi.
Jon Myeynard Kyeynsning iqtisodiy qarashlari.
Yangi keynschilik.
Yangi klassik (neoklassik) yo‘nalish.Hozirgi zamon iqt isodiy yo‘nalishlari zamonaviy
iqt isodiy ot dagi t urli muammolarni t ushunish va
ularni hal e t ishda t urli qarashlarni t ak lif e t adi.
Har bir y o‘nalish o‘zining o‘ziga xos
me t odologiy asi va nazariyalari bilan iqt isodiy
jaray onlarni t ahlil qiladi.

1. Hozirgi davr iqtisodiy ta’limotining asosiy
xususiyatlari.
Hozirgi davr iqt isodiy t a’limot lari bir qat or o‘ziga xos xususiy at larga e ga bo‘lib, ular zamonaviy global iqt isodiy t izimni t o‘liq
anglash va unga mos ravishda f aoliy at y urit ishga y o‘nalt irilgan. Bu x ususiy at lar quy idagilarni o‘z ichiga oladi:
Globalizat siy a: I qt isodiy t a’limot lar globalizat siy a jaray onlarini inobat ga olib rivojlanadi. Bu jaray on iqt isodiy f aoliy at ning global
t a’limot lar massht abda int e grat siy asi, davlat lar o‘rt asidagi savdo va inve st it siy a oqimlarining oshishi, t e xnologiy alarning
t arqalishi, va xalqaro iqt isodiy siy osat ning ahamiy at ini oshirishi bilan bog‘liq.
I qt isodiy muloqot va hamk orlik : Hozirgi iqt isodiy t a’limot lar mamlak at lar o‘rt asidagi hamk orlik ni, t ransmilliy k orporat siy alar va
xalqaro t ashk ilot larning roliga e’t ibor qarat ishadi. Ular xalqaro iqt isodiy int e grat siy aning t urli mode llarini, masalan, Yevroosiy o
iqt isodiy it t if oqi y ok i Yevropa I t t if oqi k abi int e grat siy alangan iqt isodiy zonalarni o‘rganishadi.
I qt isodiy ink ly uzivlik : I qt isodiy t a’limot lar ijt imoiy adolat , k ambag‘allik ni qisqart irish, t e nglik va f aol ijt imoiy siy osat masalalariga
k at t a ahamiy at be radi. Hozirgi zamon iqt isodiy g‘oy alari iqt isodiy ink ly uzivlik va barqaror rivojlanishga qarat ilgan.
Ek ologiy a va barqaror rivojlanish: Ek ologiy a masalalari hozirgi iqt isodiy t a’limot larda mark aziy o‘ringa e ga. Barqaror rivojlanish
konse psiy alari, iqt isodiy f aoliy at ning e k ologik oqibat lari va ularni minimallasht irish masalalari iqt isodiy qarorlarning muhim qismi
hisoblanadi.
Ty e xnologik rivojlanish va raqamlasht irish: Raqamli iqt isodiy ot , innovat siy alar va t e xnologiy alarning iqt isodiy f aoliy at ga t a’siri
hozirgi iqt isodiy t a’limot larning mark aziy mavzulariga ay langan. Bu omillar bozorlarning, ishlab chiqarish jaray onlarining va
ist e’molchilarning o‘zgarishiga olib ke lmoqda.
I nst it ut sional iqt isodiy ot : Hozirgi davrda inst it ut lar va ularning iqt isodiy rivojlanishga t a’siriga k at t a e’t ibor qarat ilmoqda. Bu
y o‘nalishdagi iqt isodiy iqt isodiy f aoliy at ni boshqarishdagi huquqiy va siy osiy t izimlarning rolini o‘rganadi.
Bu xususiy at lar hozirgi iqt isodiy t a’limot larning k e ng qamrovli, dinamik va k o‘p qirrali y o‘nalishlarga e ga e k anligini ko‘rsat adi. Ular
zamonaviy iqt isodiy vaziy at ni t ahlil qilish va prognoz qilishda muhim ahamiy at k asb e t adi.

2. Iqtisodiy ta’limotlardagi institutsionalizm iqtisodiy
yo‘nalishi.
Institutsionalizm XIX asr oxiri va XX asr boshlarida AQShda paydo bo‘lgan iqtisodiy maktablardan biri bo‘lib, uning asosiy
xususiyati iqtisodiy jarayonlarni jamiyatdagi turli institutsional omillar bilan bog‘lashdir. Bu yo‘nalishning vakillari iqtisodiy
rivojlanish va o‘zgarishlarni tushunish uchun faqat iqtisodiy nazariyalarning o‘zi yetarli emasligini ta’kidlaydilar, balki huquqiy,
madaniy, siyosiy va ijtimoiy institutlar ham muhim ahamiyatga ega deb hisoblaydilar.
Institutsionalistlar fikricha, bozor va iqtisodiy faoliyatni to‘liq tushunish uchun iqtisodiy qarorlar qabul qilish jarayoniga ta’sir
etuvchi barcha omillar – huquqiy tizim, urf-odatlar, madaniyat, siyosiy institutlar, ijtimoiy norma va qadriyatlarni ham inobatga
olish kerak. Ularning nazariy ishlari, ayniqsa, korporativ boshqaruv, mehnat munosabatlari va davlatning iqtisodiyotdagi roliga
qaratilgan.
Institutsionalizmning asosiy vakillaridan biri Torsteyn Vyeblen bo‘lib, u "bo‘shashgan iqtisodiy odam" konsepsiyasini tanqid
qilgan va inson xulq-atvorini aniqlashda madaniyat va institutlarning rolini ko‘rsatgan. Uning "Ayyor sarmoyadorlik" asari bu
sohadagi muhim ishlardan biri hisoblanadi.
Boshqa muhim vakillari jumlasiga Jon R. Kommons va Uesli Kler Mitchel kirib, ular iqtisodiy faoliyatni tarixiy kontekstda ko‘rib
chiqish kerakligini va iqtisodiy institutsiyalarning o‘zgarishi iqtisodiy rivojlanishning asosiy manbai ekanligini ta’kidlaydilar.
Institutsionalizm hozirgi zamonda ham muhim ahamiyatga ega bo‘lib, u iqtisodiy siyosat va tahlilda mukammal va kompleks
yondashuvni talab qiladi.

3. Jon Myeynard Kyeynsning iqtisodiy qarashlari.
Yangi keynschilik.
J on My ey nard Ky ey ns (1883-1946) zamonaviy
iqtisodiy fikrning eng muhim shaxslaridan biri
hisoblanadi. Uning asarlari va g‘oyalari XX asrda
iqtisodiy siyosatni shakllantirishga katta ta’sir
ko‘rsatgan. Kyeynsning asosiy yutuqlaridan biri
1936 yilda chop etilgan "Bandlik, foiz va pulning
umumiy nazariyasi" (The General Theory of
Employment, Interest and Money) asaridir. Bu
asarda u iqtisodiyotning o‘zini-o‘zi muvozanatga
keltirish qobiliyati haqidagi klassik iqtisodiy
g‘oyalarga qarshi chiqdi va davlatning iqtisodiy
jarayonlardagi faol rolini tasdiqladi.

1. Ishlab chiqarish v a bandlik : Kyeynsga ko‘ra, iqtisodiyot o‘z-o‘zidan
to‘liq bandlikni ta’minlay olmaydi, ya’ni talabning yetishmasligi
ishsizlikka olib keladi. Uning fikricha, davlat xarajatlari va
investitsiyalari orqali talabni rag‘batlantirish kerak.
2. Fisk al siy osat : Kyeyns davlat xarajatlarini oshirish va soliqlarni
kamaytirish orqali iqtisodiyotni tiklashga ishondi. Uning nazariyasiga
ko‘ra, davlat xarajatlari orqali umumiy talab oshiriladi va bu orqali
ishlab chiqarish va bandlik darajasi yuksaladi.
3. Pul siy osat i: Kyeyns pulning foiz stavkalariga ta’sirini tahlil qilar
ekan, foiz stavkalarining pasaytirilishi xususiy investitsiyalarni
rag‘batlantirishini, bu esa talabni oshirishini ko‘rsatadi. Ky ey nsning asosiy g‘oy alari:

Yangi k ey nschilik
Yangi k ey nschilik X X asrni ng ik k inchi y armida riv ojlangan v a J on My ey nard K yey nsni ng
g‘oy alari negizida y arat il gan iqt isodiy mak t abdir. Yangi k ey nschilar Ky ey nsni ng dav lat ni ng
iqt isodiy jaray onlarga aralashuv i ga bo‘l gan e’t ibori ni dav om et t irgan holda, k lassik
mak roi qt isodi y modellarga zamonav iy element l arni k iri t ishga uringanlar. Ul ar
mak roi qt isodi y modellarda narx v a maoshl arning qat t iqligini (st ick y prices and w ages)
inobat ga olishgan v a buning nat i jasida bozorlarda nomuqarrarlik v a i shsi zl ik holat lari
k uzat ilishi ni t ushunt irganlar.
Yangi k ey nschilar, shuningdek , monet ar siy osat ni ng samaradorligi ni v a fi sk al si y osat ning
iqt isodiy ot ni boshqarishdagi ahami yat ini qay t a baholashgan. Ul ar infl y at siy ani nazorat
qilish v a i qt isodi y barqarorlik ni t a’minlash uchun mark aziy bank lar v a huk umat lar
t omonidan t adbi q et ili shi mumk in bo‘lgan siy osat larni i shlab chiqishgan.
Ky ey ns va yangi key nschilarning iqt isodiy qarashlari hozirgi k unda ham iqt isodiy siyosat ni
shak llant irishda muhim ahamiy at k asb e t adi. Ular t omonidan ilgari surilgan g‘oy alar hozirgi iqt isodiy
muammolarni hal e t ishda va iqt isodiy siyosat ni ishlab chiqishda ke ng qo‘llaniladi.

4. Yangi klassik (neoklassik) yo‘nalish.
Yangi klassik yoki neoklassik yo‘nalish iqtisodiy fikr
maktabi bo‘lib, XIX asr oxiri va XX asr boshlarida
shakllangan. Bu yo‘nalishning asosiy maqsadi —
iqtisodiy jarayonlarning umumiy qonuniyatlarini
o‘rganish va ularni matematik modellar yordamida
tahlil qilishdir. Nyeoklassiklar iqtisodiy tizimlarning
barqarorligi va bozor mexanizmlarining o‘z-o‘zidan
muvozanatlashishini ta’kidlaydilar.

•
Vilfredo Paret o (Vilfredo Paret o):
Uning ishi esa resurslar taqsimoti
samaradorligini baholashda muhim
ahamiyatga ega.Muhim v ak illar:
•
Ly eon Valras (Léon Wal ras): U
umumiy muvozanat nazariyasini ishlab
chiqqan bo‘lib, u bozorlar o‘rtasidagi
o‘zaro ta’sirlarni matematik modellar
yordamida tahlil qilgan. •
Alfred Marshall (Alfred
Marshal l): U mikroiqtisodiy
nazariyalarning asoschilaridan biri
bo‘lib, talab va taklif qonunlarini
kengroq tushuntirgan.

Nyeoklassik iqtisodiy nazariya iqtisodiy tahlilning
asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, bugungi kunda
ham juda ko‘p makro va mikroiqtisodiy modellarda
qo‘llaniladi. Nyeoklassik iqtisodchilarning yutuqlari
hozirgi kun iqtisodiy siyosatining asoslarini tashkil
etadi. Ular ishlab chiqqan konsepsiyalar orqali
jahon iqtisodiyotini tushunishda va unga ta’sir
ko‘rsatishda asosiy ko‘nikmalar hosil qilingan. N y eok lassik nazariy ani ng ahamiy at i :

Asosiy qoidalar:
Rat sonallik v a manfaat dorlik : Nyeoklassiklar insonlarni ratsonal mavjudotlar
sifatida ko‘radi, ya’ni ular o‘z manfaatlarini maksimallashtirishga intiladilar. Har
bir iste’molchi va ishlab chiqaruvchi o‘z harakatlarida ratsonal qarorlar qabul
qiladi.
Marjinalizm: Iqtisodiy qarorlar marjinal tahlil asosida qabul qilinadi, ya’ni
qo‘shimcha manfaat yoki qo‘shimcha xarajatlar asosida qarorlar qabul qilinadi.
Bu g‘oya birlamchi rol o‘ynaydi va talab va taklifning shakllanishiga ta’sir
ko‘rsatadi.
Bozorlar: Nyeoklassiklar erkin bozorlarni ideal holat sifatida ko‘rib, ularning
muvozanatli va samarali ishlashini ta’kidlaydilar. Ularning fikricha, erkin bozorlar
harakatlari orqali jamiyatning iqtisodiy ehtiyojlari avtomatik ravishda qondiriladi.

Bu vakillar yangi tarixiy maktabning asosiy g‘oyalarini
shakllantirib, iqtisodiy tahlilda tarixiy va ijtimoiy
kontekstni inobatga olish zarurligini ko‘rsatib berganlar.
Ular tarixiy ma’lumotlarga asoslangan empirik
tadqiqotlarni olib borib, iqtisodiy nazariyalarning real
dunyodagi jarayonlar bilan bog‘liqligini namoyon
etganlar.

3. Avstriya maktabi. Marjenalizmning mohiyati.
Av st riy a mak t abi X IX asrning ox irlarida v a X X asrni ng boshl ari da A v st riy ada pay do bo‘l gan
iqt isodiy mak t ab bo‘lib, uni ng asoschil ari Karl My enger, Fridrix fon V izer v a Oygen fon By om-
Bav erk dir. Bu mak t ab i qt isodi y t ahl ilning suby ek t iv y ondashuv i ni i shl ab chiqdi v a k o‘p
jihat dan an’anav iy iqt isodiy nazari y alardan farq qildi.
Karl My enger Avstriya
maktabining asoschisi sifatida
tanilgan. U 1871 yilda "Iqtisodiy
fanning asoslari" (Grundsätze der
Volkswirtschaftslehre) asarini yozib,
marjenalizm nazariyasini ilgari
surdi. Myenger subyektiv qiymat
nazariyasini ishlab chiqdi va
iste’molchilarning ehtiyojlari va
afzalliklari mahsulot va
xizmatlarning qiymatini aniqlashda
muhim o‘rin tutishini ta’kidladi. Fridrix fon V izer Avstriya
maktabidagi ikkinchi asosiy figura
hisoblanadi. U "Ryentaning qonuni"ni
va "Alternativ qiymat nazariyasi"ni
ishlab chiqdi. Vizer alternativ
xarajatlar tushunchasini kiritdi, ya’ni
bir qarorni tanlashda nafs qilingan
boshqa imkoniyatlar qiymatini tahlil
qilishni ilgari surdi. Uning ishi iqtisodiy
nazariyalarda resurslarni taqsimlash
va ularning samarali foydalanishini
tushuntirishda muhim ahamiyatga
ega bo‘ldi.

Oy gen fon By om-Bav erk
Avstriya maktabidagi uchinchi
asosiy figura va kapital
nazariyasiga katta hissa
qo‘shgan. U "Kapital va foyda"
(Kapital und Kapitalzins) nomli
asarini yozib, foyda va kapital
shakllanishini tushuntirishga
urg‘u berdi. Byom-Baverk,
shuningdek, vaqtni iqtisodiy
jarayonlardagi ahamiyatini
ko‘rsatib berdi va kapitalning
vaqti o‘tishi bilan qiymat olishi
g‘oyasini ilgari surdi. Ly udv ig fon Mi zes Avstriya
maktabidagi muhim
figuralardan biri bo‘lib, u
"Chyeklovsiz iqtisodiyot"
(Human Action) nomli mashhur
asarining muallifi. Mizes bozor
iqtisodiyoti va inson
harakatlarining iqtisodiy
jarayonlardagi rolini
tushuntirishga katta ahamiyat
qaratgan. Uning nazariyalari
keyingi Avstriya maktabi
iqtisodiy qarashlariga katta
ta’sir ko‘rsatgan.

Fridrix fon X ay ek ham Avstriya
maktabi vakili bo‘lib, iqtisodiyot,
siyosatshunoslik va falsafa
sohalaridagi ishlari bilan
mashhur. U 1974 yilda Nobel
mukofotiga sazovor bo‘lgan va
bozor iqtisodiyotini himoya
qilgan. Xayekning "Qullik yo‘li"
(The Road to Serfdom) nomli
asari unga katta shuhrat
keltirgan. U iqtisodiy
jarayonlarning tarqatilgan
bilimlar asosida qanday
shakllanishini tushuntirishga
harakat qilgan. Israel Kirsner -
Terminning o‘zi birinchi
marta 1938-yilda Valter
Lippmanning Parij
kollokviumida ishlatilgan.
Terminning mualliflari
fransuz iqtisodchisi Bernar
Lavern va uning nemis
hamkasbi Aleksandr
Ryustou hisoblanadi

Avstriya maktabi vakillari iqtisodiy
fikrlar rivojida muhim rol o‘ynab,
ularning asarlari hozirgi kungacha
iqtisodiy nazariyalar va siyosatda katta
ahamiyatga ega bo‘lib kelmoqda.

Marjenalizmni ng mohiy at i
Marjenalizm iqtisodiy jarayonlarni tushuntirishda marjinal, ya’ni kuchli past yoki yuqori
o‘zgarishlarning ahamiyatiga alohida e’tibor qaratadi. Marjenalizmning asosiy prinsiplari
quyidagilar:
Marjinal qi y mat : Marjenal qiymat iste’mol qilingan yoki ishlab chiqarilgan mahsulotning
oxirgi birligi bilan bog‘liq qiymatini anglatadi. YA’ni, qiymatni aniqlashda umumiy miqdor
emas, balki oxirgi birlikning qanchalik qadrli ekanligi inobatga olinadi.
Marjinal ut il it et : Marjenal utilitet mahsulot yoki xizmatdan olinadigan foydaning keyingi
birligidan olinadigan qiymatini anglatadi. Marjenal utilitet pasayib borish qonuniga ko‘ra,
mahsulotning har bir qo‘shimcha birligi iste’molchi uchun avvalgidan kamroq foyda
keltiradi.
Marjinal xarajat lar: Marjinal xarajatlar mahsulot yoki xizmatning qo‘shimcha birligini
ishlab chiqarish yoki xarid qilish bilan bog‘liq bo‘lgan qo‘shimcha xarajatlardir.
Marje nalizm A vst riy a mak t abi iqt isodiy t ahlildagi muhim t ushunchalaridan biri bo‘lib, u
iqt isodiy jarayonlarning dinamik va subye k t larga bog‘liq e k anligini ko‘rsat adi. Bu
nazariya hozirgi k ungacha iqt isodiy t ahlil va siyosat da ke ng qo‘llanib ke linmoqda.

4. Кэмбриж мактаби.
Kyembrij maktabi – bu iqtisodiy
fikrning bir yo‘nalishi bo‘lib, XIX asr
oxiri va XX asr boshlarida Kyembrij
universitetida rivojlangan. Bu
maktabning asosiy vakillaridan biri
Alfred Marshall hisoblanadi.
Kyembrij maktabi iqtisodiy fikrga
katta ta’sir ko‘rsatgan va neoklassik
iqtisodiyotning rivojlanishiga hissa
qo‘shgan.

Kambrij maktabining asosiy g‘oyalaridan biri – talab va taklifning o‘zaro ta’siri
orqali bozor muvozanatining shakllanishi. Ushbu yo‘nalishda ishlab chiqilgan
nazariyalar ishlab chiqarish omillarining taqsimlanishi, narxlarning shakllanishi
va firmalarning xulq-atvoriga bag‘ishlangan. Marshallning "Iqtisodiyot
tamoyillari" asari bu maktabning eng muhim ishlaridan biri bo‘lib, iqtisodiy
nazariyalarni tushuntirishda grafik usullarni qo‘llashni joriy qilgan.
Kyembrij maktabi o‘zining uslubiy yondashuvi, iqtisodiy modellashtirish va
tahlil qilishga kirishuvi bilan ajralib turadi. Ushbu maktab iqtisodiyot
nazariyalarini jamiyatning har xil masalalarini tushuntirish va hal etishda
qo‘llashda katta rol o‘ynagan.

5. Amerika maktabi vakili Jon Biyet Klark g‘oyalari.
Jon Byeyts Klark ( John Bates Clark)
— Amerika maktabi vakili, 19-asr
oxiri va 20-asr boshlarida yashab
o‘tgan iqtisodchi. Uning g‘oyalari
zamonaviy marjinalistik iqtisod
nazariyasining shakllanishiga katta
ta’sir ko‘rsatgan.

1. Marjinalizm v a cho‘ziq mey orlar nazariy asi: Klark ishlab chiqarish omillarining qiymatini
aniqlashda marjinalistik yondashuvni qo‘llab-quvvatladi. Uning fikricha, har bir ishlab chiqarish omili,
masalan, mehnat yoki kapital, o‘zining marjinal mahsulotiga muvofiq ravishda haq oladi. Bu degani,
har bir qo‘shimcha ishchi yoki kapital birligi qo‘shgan mahsulot miqdoriga teng bo‘lgan daromadni
olishi kerak.
2. Firmaning daromad t aqsimot i nazariy asi : Klarkning fikriga ko‘ra, firmaning daromadi mehnat,
kapital va yer o‘rtasida taqsimlanadi. Bu taqsimot har bir omilining marjinal qiymatiga asoslanadi. U
shu tariqa adolatli daromad taqsimotini nazariya bilan isbotlashga harakat qildi.
3. Raqobat v a adolat : Klark raqobat muhitida iqtisodiy adolatga erishish mumkinligini ta’kidladi.
Uning fikriga ko‘ra, erkin bozor sharoitida har bir omili o‘zining bozordagi marjinal qiymatiga ko‘ra
haq oladi, va shu tariqa iqtisodiy adolat ta’minlanadi.
4. Ishlab chi qari sh v a samaradorl ik : Klark ishlab chiqarish omillarining samaradorligini oshirish
bilan jamiyatning iqtisodiy farovonligiga erishish mumkinligini o‘rgandi. Uning fikriga ko‘ra,
samaradorlik yuqori bo‘lgan joyda iqtisodiy o‘sish va jamiyat farovonligi ta’minlanadi.
5. J on By ey t s Klarkning fikrlari iqtisodiy nazariyada muhim o‘rin tutadi va uning asarlari iqtisodchi va
mutaxassislar tomonidan haligacha o‘rganiladi. Uning iqtisodiy tafakkuri zamonaviy iqtisod
nazariyalariga asos bo‘lgan va ko‘plab iqtisodchilarga ta’sir ko‘rsatgan. Jon Biyet Klark g‘oyalari

1. Inst it ut sionalizmning k elib chiqishi v a
asosiy xususiy at lar
■ XIX asr oxiri - XX asr boshlarida dunyoda bo‘lib o‘tgan ijtimoiyiqtisodiy o‘zgarishlar tufayli
jahondagi mamlakatlaming salohiyoti keskin o‘zgardi, ilgari ilg‘or bo‘lgan davlatlar 2-
o‘rinlarga (Angliya, Fransiya), nisbatan qoloq boigan davlatlar esa 1-o‘rinlarga chiqib
olishdi (AQSh, Germaniya). Xuddi shu davrda yetakchi mamlakatlarda e rk in raqobat ga
asoslangan iqt isodiy ot dan monopolist ik (mono-bir) iqt isodiy ot ga o‘t ish k uchay di .
Monopoliya kuchayishi monopol foyda olishga imkon yaratdi va iqtisodiy rivojlanishga
sal biy t a’sir qila boshladi. Shu sababli ant imonopol choralar qo'llash g‘oyasi ilgari
surildi, bu birinchi AQShda ro‘y berdi. Keyinchalik (va hozirda) barcha davlatlar bunday
chorani qo‘llaydilar.
Ant it rest
siy osat i

■ Iqtisodiy ta’limotlardagi institutsionalizm yo‘nalishi AQSHda XX asming 20-30-yillarida
keng tarqaldi, ammo u ancha oldin, XIX asming oxirlarida vujudga kelgan
(T.Veblennning 1899-y. chiqqan «Bekorchi sinflar nazariyasi» asari bilan bog‘liq). Bu
yo‘nalish nomi lotincha « i nst it ut o» - urf-odat , k o‘rsat ma, muassasa so‘zidan ol ingan
v a k apit alizmning imperializm bosqichi ga o‘t ishi bilan bog‘liq ravishda ro‘y berdi.
■ Institutsionalizm ma’lum ma’noda neoklassik yo‘nalishga muxolifdir. Neoklassiklar bozor
iqt i sodiy ot ini o‘zini-o‘zi boshqara oladi gan (A.Smit fikri) sistema, deb qarasalar (sof
iqtisodiyot fani), institutsionalizm tarafdorlari iqtisodiyot rivojlinishining
harakatlantiruvchi kuchlari moddiy omill ar bi lan birga t arix iy k ont ek st da
qaraladi gan ma’nav iy, ax loqiy, huquqi y v a boshqa omil larga ham bog‘liqdir, deb
o‘ylaydilar.

Inst it ut larning
roli :■ N eok lassi k iqt isodchilar iqtisodiy
faoliyatni asosan indi v i dual
qarorlar v a bozor mexanizml ari
orqali tushuntirishga harakat
qildilar, lekin inst it ut sional izm bu
yondashuvni cheklovchi deb
hisoblab, institutlarning ijtimoiy va
iqtisodiy jarayonlardagi ahamiyatini
ta'kidlaydi. ■ Inst it ut larni ng roli : Institutsionalizm,
iqtisodiy jarayonlarni tushunishda
institutlarning ahamiyatini ta'kidlaydi.
Institutlar, masalan, qonunlar, an'analar va
ijtimoiy normativlar, iqtisodiy faoliyatni
belgilaydi va boshqaradi.

KAPITALIZM
Ishlab chiqarish v osit alari: … … … .
shaxslarga tegishli. Kapitalizmda
ishlab chiqarish vositalari, masalan,
fabrikalar, yer va boshqa resurslar
…………… mulk sifatida boshqariladi
Maqsad: …………. olish. Kapitalistik
iqtisodiyotda kompaniyalar va
shaxslar o'z manfaatlarini ko'zlab,
raqobatlashadi.
Bozor m exani zmi: Bozor kuchlari
(…………….) orqali narxlar va
resurslar taqsimlanadi. Bu tizimda
davlatning aralashuvi minimal
darajada bo'ladi.
Ij t imoiy t englik : Kapitalizmda
ijtimoiy tenglik ko'proq iqtisodiy
muvaffaqiyatga bog'liq, bu esa ba'zi
guruhlar uchun imtiyozlar yaratishi
mumkin. SOTSIALIZM
Ishlab chiqarish v osit alari : Ijtimoiy
mulk. Sotsializmda ishlab chiqarish
vositalari ………….. yoki jamiyat
tomonidan boshqariladi, bu esa
iqtisodiy tenglikni ta'minlashga
qaratilgan.
Maqsad : Ijtimoiy adolat va ………...
Sotsializmda iqtisodiy faoliyat
ijtimoiy farovonlikni oshirishga
qaratilgan.
Dav lat roli : …………… iqtisodiy
faoliyatni boshqaradi va tartibga
soladi. Bu tizimda davlatning roli
juda muhim, chunki u resurslarni
taqsimlash va ijtimoiy xizmatlarni
taqdim etadi.
Ijt imoiy t englik : Sotsializmda
ijtimoiy ……………….. va adolatga
katta e'tibor beriladi, bu esa barcha
fuqarolar uchun bir xil imkoniyatlar
yaratishga qaratilgan. INSTITUTSIONALIZM
I shlab chiqarish v osit alari : Har xil mulk
shakllari. Institutsionalizmda ishlab
chiqarish vositalari xususiy va davlat
mulkida bo'lishi mumkin, lekin ularning
boshqarilishi ijt imoiy inst it ut lar v a
normat ivlar orqali amalga oshiriladi.
Maqsad : Ijtimoiy va iqtisodiy jarayonlarni
tushunish. Institutsionalizm iqtisodiy
faoliyatni ijtimoiy kontekstda o'rganadi
va institutlarning rolini ta'kidlaydi.
Dav lat roli: Davlat va boshqa institutlar
iqtisodiy jarayonlarni tartibga solishda
muhim rol o'ynaydi. Bu tizimda
davlatning roli iqtisodiy faoliyatni
boshqarishdan ko'ra, ijtimoiy va iqtisodiy
muammolarni hal qilishga qaratilgan.
I jt im oiy t englik : Institutsionalizmda
ijtimoiy tenglik va adolatga e'tibor
beriladi, lekin bu maqsadga erishish
uchun institutlar va ijtimoiy normativlar
orqali harakat qilinadi.

O'zbek ist onda iqt isodiy ot ni t art ibga soluv chi inst it ut lar
•
Iqt isodiy ot v a moliy a v azirligi : Iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirishda
muhim rol o'ynaydi. U iqtisodiy rivojlanish strategiyalarini belgilaydi va moliyaviy resurslarni
boshqaradi.
•
Dav lat st at ist ik a qo'mit asi : Iqtisodiy ko'rsatkichlarni yig'ish va tahlil qilish orqali
iqtisodiyotni monitoring qilishda ishtirok etadi.Dav lat organlari :
•
O'zbek ist on Respublik asi A nt imonopoliy a qo'mit asi : Raqobatni himoya qilish va
monopoliyalarning oldini olish maqsadida faoliyat yuritadi. U bozorni tartibga solish va
iste'molchilar huquqlarini himoya qilishga qaratilgan.
•
Mark aziy bank : Pul-kredit siyosatini amalga oshirish va moliyaviy barqarorlikni ta'minlashda
muhim rol o'ynaydi. U inflyatsiyani nazorat qilish va iqtisodiy o'sishni rag'batlantirishga
qaratilgan.Reguly at orlar :
•
O'zbek ist on Respublik asi Inv est it siy alar v a t ashqi sav do v azirligi : Investitsiyalarni jalb
qilish va tashqi savdo faoliyatini rivojlantirishga qaratilgan. U iqtisodiyotni diversifikatsiya
qilish va yangi bozorlarni ochishga yordam beradi.
•
O'zbek ist on Respublik asi Tadbirk orlik ni riv ojlant irish agent ligi : Tadbirkorlikni qo'llab-
quvvatlash va kichik va o'rta biznesni rivojlantirishga qaratilgan.Ijt imoiy v a
iqt isodiy riv ojlanish
t ashk ilot lari :
•
Dav lat by udjet i v a moliy a muassasalari : Iqtisodiyotni moliyalashtirish va davlat
xarajatlarini boshqarish orqali iqtisodiy barqarorlikni ta'minlaydi.Moliy a inst it ut lari :

Ijtimoiy institutlar
•
Oila ijtimoiy institutlarning eng asosiy shakli bo'lib, u insonlar o'rtasidagi
munosabatlarni, tarbiya va madaniyatni uzatishda muhim rol o'ynaydi.Oila :
•
Maktablar, universitetlar va boshqa ta'lim muassasalari ijtimoiy institutlar sifatida bilim
va ko'nikmalarni uzatadi, shuningdek, ijtimoiy qadriyatlarni shakllantiradi.Ta'lim t izimi :
•
Sog'liqni saqlash muassasalari, shifoxonalar va klinikalar ijtimoiy institutlar sifatida
aholi salomatligini ta'minlash va sog'liqni saqlash xizmatlarini ko'rsatishda muhim
ahamiyatga ega.Sog'liqni saqlash t izimi :
•
Pensiya, nafaqa va boshqa ijtimoiy yordam dasturlari orqali kam ta'minlangan
qatlamlarni qo'llab-quvvatlashga qaratilgan institutlar.Ijt imoiy himoy a t izimi :
•
Xayriya tashkilotlari, nodavlat tashkilotlar va ijtimoiy harakatlar ijtimoiy muammolarni
hal qilish va jamiyatda ijtimoiy adolatni ta'minlashga qaratilgan.Ijt imoiy t ashk ilot lar :
•
Davlatning ijtimoiy siyosatini belgilovchi va amalga oshiruvchi institutlar, masalan,
ijtimoiy rivojlanish vazirliklari.Huk umat v a dav lat
organlari :
•
Ijtimoiy tartibni belgilovchi qonunlar va qoidalar, masalan, mehnat qonunlari, ijtimoiy
himoya qonunlari va boshqa normativ hujjatlar.I jt imoiy normat iv lar v a
qonunlar :

2. T.Veblen g'oyalari , Jon.R.Kommons qarashlar i va Uesli Kler
Mitchel g'oyalari.
■ T. Veblen, J.R. Commons va Uesli Kler Mitchelning
g'oyalari inst it ut sionalizm v a ijt imoiy iqt isodiy ot ning
riv ojlanishiga katta hissa qo'shgan. Ular iqtisodiy
jarayonlarni ijtimoiy kontekstda o'rganish, ijtimoiy
institutlar va normativlarning ahamiyatini ta'kidlash orqali
iqtisodiy faoliyatni yanada chuqurroq tushunishga
yordam beradi. Bu g'oyalar, iqtisodiy tizimlarni yanada
barqaror va adolatli qilishda muhim ahamiyatga ega.

T. Veblen g'oy alari
■ Thorst ein Vebl en (1857-1929) iqtisodiy
nazariyachi va sotsiolog bo'lib, u iqtisodiy
faoliyatni ijtimoiy kontekstda o'rganishga
katta e'tibor qaratgan. Uning eng mashhur
g'oyalaridan biri " ist e'mol ni ng
isrof " tushunchasidir. Veblen, iste'molchilar
o'z statuslarini ko'rsatish uchun qimmatbaho
va isrofli mahsulotlarni xarid qilishga
intilishlarini ta'kidlaydi. Bu fenomenni
u "st at usni k o'rsat ish" (conspicuous
consumption) deb ataydi. Veblen,
shuningdek, iqtisodiy tizimlarning ijtimoiy va
madaniy omillar bilan qanday bog'liqligini
o'rganib, iqtisodiy faoliyatni faqat iqtisodiy
manfaatlar bilan cheklamaslik kerakligini
ta'kidlaydi.

■ Torshteyn Veblen kapitalizm tanqidi bilan
tanilgan amerikalik iqtisodchi va sotsiolog
edi. Uning eng mashhur asarlaridan biri
" Bek orchilar sinfi nazariy asi“ bo'lib,
unda u " k o'zga t ashlanadigan ist e'mol"
tushunchasini kiritdi va odamlarning xulq-
atvorini shakllantirishda ijtimoiy mavqe va
boylikning rolini muhokama qildi. Veblen
bilan bog'liq ba'zi asosiy fikrlar va g'oyalar
■ Ko'zga tashlanadigan iste'mol: Veblen
" k o'zga t ashlanadigan ist e'mol"
atamasini boylarning haqiqiy ehtiyojlarini
qondirish uchun emas, balki ularning
ijt imoiy mav qei v a obro'sini namoy ish
et ish uchun mo'l-k o'l sarf-x arajat lari v a
ist e'mol usullarini t av sifl ash uchun
kiritdi. Uning ta'kidlashicha, shaxslar
o'zlarining ustun boyliklari va ijtimoiy
mavqeini boshqalarga bildirish uchun
ushbu xatti-harakatlar bilan
shug'ullanishadi.

■ Bek orchi sinf nazariy asi: ushbu ishda
Veblen boylikka asoslangan ijtimoiy
tabaqalanishni o'rganib chiqdi va y uqori
sinf ning x at t i-harak at larini t anqid qildi,
ularning samarali me hnat ga e mas,
balk i bo'sh vaqt va noishlab chiqarish
f aoliy at iga e't iborini t a'k idladi. U
ijt imoiy normalar v a urf -odat lar
iqt isodiy x ulq-at vorga qanday t a'sir
qilishini t ushunish muhimligini
t a'k idladi. ■ Mahorat inst ink t i : Veblen
shuningdek, insonning o'z ishi va
hunarmandchiligi bilan
faxrlanishga moyilligini anglatuvchi
"mahorat instinkti" tushunchasini
kiritdi. U bu instinktni "moddiy
taqlid" tushunchasi bilan
taqqosladi, bu yerda odamlar
ijt imoiy mav qega ega bo'lish
uchun boshqal arning sarf-
xarajat lari ga t aqli d qilishadi .

■ Sirt dan egalik : Veblen sirtdan egalik
qilish hodisasini tanqid qildi, bu egalar o'z
bizneslarini boshqarish yoki ishlab
chiqarish jarayonida faol ishtirok
etmaydigan vaziyatni anglatadi. Uning
ta'kidlashicha, bu egalar va ishchilar
o'rtasida uzilishlarga olib keldi, natijada
samarasizliklar va ijtimoiy tengsizliklar
paydo bo'ldi.
■ Iqt isodiy ot ga ev oly ut sion y ondashuv :
Veblenning iqtisodiyotga yondashuviga
evolyutsion nazariya ta'sir ko'rsatdi va u
ko'pincha ushbu asosdan iqtisodiy
institutlar va ijtimoiy amaliyotlarning
rivojlanishini tahlil qilish uchun
foydalangan. U iqtisodiyot va jamiyatni
o'rganishda tarixiy va madaniy
kontekstlarni tushunish muhimligini
ta'kidladi. ■ Umuman olganda, Veblenning ishi
sot siologiy a v a iqt isodiy ot sohalariga
katta hissa qo'shdi, ijt imoiy normalar,
iqt i sodiy xulq-at v or va kapitalizm
dinamikasi o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik
to'g'risida qimmatli tushunchalarni
taqdim etdi. Uning g'oyalari
iste'molchilarning xulq-atvori, ijtimoiy
tabaqalanishi va iqtisodiy tizimlarni
shakllantirishda institutlarning rolini
o'rganishda ta'sirchan bo'lib qolmoqda

T.Veblen
nazariyasiga
ko’ra:::
“ Meni odamlar fikri qiziqtirmaydi” deb o’zimizni aldar
ekanmiz…..

J .R. Commons qarashlari
■ J ohn R. Commons (1862-1945) iqtisodiy
nazariyachi bo'lib, u iqtisodiy jarayonlarni
ijtimoiy institutlar va qonunlar orqali
tushuntirishga harakat qilgan.
Commonsning g'oyalari " i jt imoiy
iqt i sodiy ot " tushunchasiga asoslangan
bo'lib, u iqtisodiy faoliyatni ijtimoiy
kontekstda ko'rib chiqadi. U iqtisodiy
munosabatlarni tartibga soluvchi
institutlar, masalan, mehnat qonunlari va
ijtimoiy himoya tizimlarining ahamiyatini
ta'kidlaydi. Commons, shuningdek,
iqtisodiy jarayonlarda ijtimoiy adolat va
tenglikni ta'minlash zarurligini ko’rsatadi.

Uesli Kler Mit chel
■ Wesley Cl air Mit chell (1874-1948)
iqtisodiy nazariyachi bo'lib, u iqtisodiy
tsikllar va ularning ijtimoiy-iqtisodiy
ta'sirlarini o'rganishga e'tibor
qaratgan. Mitchell, iqtisodiy tsikllarni
tahlil qilishda statistik metodlardan
foydalanib, iqtisodiy o'sish va
inqirozlar o'rtasidagi bog'liqlikni
o'rganadi. U iqtisodiy faoliyatni
tushunishda ijtimoiy institutlar va
iqtisodiy muhitning ahamiyatini
ta'kidlaydi. Mitchellning g'oyalari,
iqtisodiy tsikllarni tushunishda ijtimoiy
va iqtisodiy omillarni birgalikda ko'rib
chiqish zarurligini ko'rsatadi.

3. Ijtimoiy-institutsional yo'nalish
E volyutsiyasi.
«Veblen kostyumi
yaxshi xizmat
qilmoqda va u deyarli
eskirmagan»

Bozor iqtisodiyoti
har doim ham
yechim emas

Ushbu siyosat
tobora
kapitalizmni
ijtimoiy tomonga
burish sari
bormoqda

Hozirgi zamon iqtisodiy
ta’limotlarining asosiy yo‘nalishlari
Reja:
Hozirgi davr iqtisodiy ta’limotining asosiy
xususiyatlari.
Iqtisodiy ta’limotlardagi institutsionalizm iqtisodiy
yo‘nalishi.
Jon Myeynard Kyeynsning iqtisodiy qarashlari.
Yangi keynschilik.
Yangi klassik (neoklassik) yo‘nalish. Hozirgi zamon iqt isodiy yo‘nalishlari zamonaviy
iqt isodiy ot dagi t urli muammolarni t ushunish va
ularni hal e t ishda t urli qarashlarni t ak lif e t adi.
Har bir y o‘nalish o‘zining o‘ziga xos
me t odologiy asi va nazariyalari bilan iqt isodiy
jaray onlarni t ahlil qiladi.

1. Ҳозирги давр иқтисодий таълимотининг
асосий хусусиятлари.
Hozirgi davr iqtisodiy ta’limotlari bir qator o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ular zamonaviy global iqtisodiy tizimni to‘liq anglash va
unga mos ravishda faoliyat yuritishga yo‘naltirilgan. Bu xususiyatlar quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
Globalizatsiya: Iqtisodiy ta’limotlar globalizatsiya jarayonlarini inobatga olib rivojlanadi. Bu jarayon iqtisodiy faoliyatning global ta’limotlar
masshtabda integratsiyasi, davlatlar o‘rtasidagi savdo va investitsiya oqimlarining oshishi, texnologiyalarning tarqalishi, va xalqaro
iqtisodiy siyosatning ahamiyatini oshirishi bilan bog‘liq.
Iqtisodiy muloqot va hamkorlik: Hozirgi iqtisodiy ta’limotlar mamlakatlar o‘rtasidagi hamkorlikni, transmilliy korporatsiyalar va xalqaro
tashkilotlarning roliga e’tibor qaratishadi. Ular xalqaro iqtisodiy integratsiyaning turli modellarini, masalan, Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi yoki
Yevropa Ittifoqi kabi integratsiyalangan iqtisodiy zonalarni o‘rganishadi.
Iqtisodiy inklyuzivlik: Iqtisodiy ta’limotlar ijtimoiy adolat, kambag‘allikni qisqartirish, tenglik va faol ijtimoiy siyosat masalalariga katta
ahamiyat beradi. Hozirgi zamon iqtisodiy g‘oyalari iqtisodiy inklyuzivlik va barqaror rivojlanishga qaratilgan.
Ekologiya va barqaror rivojlanish: Ekologiya masalalari hozirgi iqtisodiy ta’limotlarda markaziy o‘ringa ega. Barqaror rivojlanish
konsepsiyalari, iqtisodiy faoliyatning ekologik oqibatlari va ularni minimallashtirish masalalari iqtisodiy qarorlarning muhim qismi
hisoblanadi.
Tyexnologik rivojlanish va raqamlashtirish: Raqamli iqtisodiyot, innovatsiyalar va texnologiyalarning iqtisodiy faoliyatga ta’siri hozirgi
iqtisodiy ta’limotlarning markaziy mavzulariga aylangan. Bu omillar bozorlarning, ishlab chiqarish jarayonlarining va iste’molchilarning
o‘zgarishiga olib kelmoqda.
Institutsional iqtisodiyot: Hozirgi davrda institutlar va ularning iqtisodiy rivojlanishga ta’siriga katta e’tibor qaratilmoqda. Bu yo‘nalishdagi
iqtisodiy iqtisodiy faoliyatni boshqarishdagi huquqiy va siyosiy tizimlarning rolini o‘rganadi.
Bu xususiyatlar hozirgi iqtisodiy ta’limotlarning keng qamrovli, dinamik va ko‘p qirrali yo‘nalishlarga ega ekanligini ko‘rsatadi. Ular
zamonaviy iqtisodiy vaziyatni tahlil qilish va prognoz qilishda muhim ahamiyat kasb etadi.

2. Iqtisodiy ta’limotlardagi institutsionalizm iqtisodiy
yo‘nalishi.
Institutsionalizm XIX asr oxiri va XX asr boshlarida AQShda paydo bo‘lgan iqtisodiy maktablardan biri bo‘lib, uning asosiy
xususiyati iqtisodiy jarayonlarni jamiyatdagi turli institutsional omillar bilan bog‘lashdir. Bu yo‘nalishning vakillari iqtisodiy
rivojlanish va o‘zgarishlarni tushunish uchun faqat iqtisodiy nazariyalarning o‘zi yetarli emasligini ta’kidlaydilar, balki huquqiy,
madaniy, siyosiy va ijtimoiy institutlar ham muhim ahamiyatga ega deb hisoblaydilar.
Institutsionalistlar fikricha, bozor va iqtisodiy faoliyatni to‘liq tushunish uchun iqtisodiy qarorlar qabul qilish jarayoniga ta’sir
etuvchi barcha omillar – huquqiy tizim, urf-odatlar, madaniyat, siyosiy institutlar, ijtimoiy norma va qadriyatlarni ham inobatga
olish kerak. Ularning nazariy ishlari, ayniqsa, korporativ boshqaruv, mehnat munosabatlari va davlatning iqtisodiyotdagi roliga
qaratilgan.
Institutsionalizmning asosiy vakillaridan biri Torsteyn Vyeblen bo‘lib, u "bo‘shashgan iqtisodiy odam" konsepsiyasini tanqid
qilgan va inson xulq-atvorini aniqlashda madaniyat va institutlarning rolini ko‘rsatgan. Uning "Ayyor sarmoyadorlik" asari bu
sohadagi muhim ishlardan biri hisoblanadi.
Boshqa muhim vakillari jumlasiga Jon R. Kommons va Uesli Kler Mitchel kirib, ular iqtisodiy faoliyatni tarixiy kontekstda ko‘rib
chiqish kerakligini va iqtisodiy institutsiyalarning o‘zgarishi iqtisodiy rivojlanishning asosiy manbai ekanligini ta’kidlaydilar.
Institutsionalizm hozirgi zamonda ham muhim ahamiyatga ega bo‘lib, u iqtisodiy siyosat va tahlilda mukammal va kompleks
yondashuvni talab qiladi.

3. Жон Мейнард Кейнснинг иқтисодий
қарашлари . Янги кейнсчилик.
Ж он Мей нард Кей нс (1883-1946) замонавий
иқтисодий фикрнинг энг муҳим шахсларидан
бири ҳисобланади. Унинг асарлари ва ғоялари
ХХ асрда иқтисодий сиёсатни шакллантиришга
катта таъсир кўрсатган. Кейнснинг асосий
ютуқларидан бири 1936 йилда чоп этилган
"Бандлик, фоиз ва пулнинг умумий назарияси"
( The General Theory of Employment, Interest and
Money) асаридир. Бу асарда у иқтисодиётнинг
ўзини-ўзи мувозанатга келтириш қобилияти
ҳақидаги классик иқтисодий ғояларга қарши
чиқди ва давлатнинг иқтисодий
жараёнлардаги фаол ролини тасдиқлади.

1. Иш лаб чи қ ари ш ва бандли к : Кейнсга кўра, иқтисодиёт ўз-
ўзидан тўлиқ бандликни таъминлай олмайди, яъни талабнинг
етишмаслиги ишсизликка олиб келади. Унинг фикрича, давлат
харажатлари ва инвестициялари орқали талабни рағбатлантириш
керак.
2. Ф и ск ал си ёсат : Кейнс давлат харажатларини ошириш ва
солиқларни камайтириш орқали иқтисодиётни тиклашга ишонди.
Унинг назариясига кўра, давлат харажатлари орқали умумий талаб
оширилади ва бу орқали ишлаб чиқариш ва бандлик даражаси
юксалади.
3. Пул си ёсати : Кейнс пулнинг фоиз ставкаларига таъсирини
таҳлил қилар экан, фоиз ставкаларининг пасайтирилиши хусусий
инвестицияларни рағбатлантиришини, бу эса талабни оширишини
кўрсатади. Кей нсни нг асоси й ғ оялари :

Янги к ей нсчи ли к
Янги к ейнсчи лик Х Х асрнинг и к к инчи ярм ида ри вож ланган ва Ж он Мейнард
Кей нснинг ғ оялари негизида яратилган иқ тисодий м ак табдир. Янги кейнсчилар
Кейнснинг давлатнинг иқтисодий жараёнларга аралашувига бўлган эътиборини давом
эттирган ҳолда, классик макроиқтисодий моделларга замонавий элементларни киритишга
уринганлар. Улар макроиқтисодий моделларда нарх ва маошларнинг қаттиқлигини ( sticky
prices and wages) инобатга олишган ва бунинг натижасида бозорларда номуқаррарлик ва
ишсизлик ҳолатлари кузатилишини тушунтирганлар.
Янги кейнсчилар, шунингдек, монетар сиёсатнинг самарадорлигини ва фискал сиёсатнинг
иқтисодиётни бошқаришдаги аҳамиятини қайта баҳолашган. Улар инфляцияни назорат
қилиш ва иқтисодий барқарорликни таъминлаш учун марказий банклар ва ҳукуматлар
томонидан тадбиқ этилиши мумкин бўлган сиёсатларни ишлаб чиқишган.
Ке йнс ва янги к е йнсчил арнинг иқ тисодий қ арашл ари ҳоз ирги к унда ҳ ам иқ тисодий сиё сатни
шак л л антиришда м уҳ им аҳ ам ият к асб этади. Ул ар том онидан ил гари сурил ган ғоял ар
ҳоз ирги иқ тисодий м у ам м ол арни ҳ ал этишда ва иқ тисодий сиё сатни ишл аб чиқ ишда к е нг
қ ўл л анил ади.

4. Янги классик (неоклассик) йўналиш.
Янги классик ёки неоклассик aналиш иқтисодий
фикр мактаби бўлиб, XIX аср охири ва XX аср
бошларида шаклланган. Бу aналишнинг асосий
мақсади — иқтисодий жараёнларнинг умумий
қонуниятларини ўрганиш ва уларни математик
моделлар ёрдамида таҳлил қилишдир.
Неоклассиклар иқтисодий тизимларнинг
барқарорлиги ва бозор механизмларининг ўз-
ўзидан мувозанатлашишини таъкидлайдилар.

•
Ви льф редо Парето ( Vilfredo
Paret o): Унинг иши эса ресурслар
тақсимоти самарадорлигини
баҳолашда муҳим аҳамиятга эга.Му ҳ и м вак и ллар:
•
Леон Вальрас ( Léon Wal ras): У
умумий мувозанат назариясини
ишлаб чиққан бўлиб, у бозорлар
ўртасидаги ўзаро таъсирларни
математик моделлар ёрдамида
таҳлил қилган. •
Алф ред Марш алл ( Alfred
Marshal l): У микроиқтисодий
назарияларнинг асосчиларидан
бири бўлиб, талаб ва таклиф
қонунларини кенгроқ
тушунтирган.

Неоклассик иқтисодий назария иқтисодий
таҳлилнинг асосий aналишларидан бири
бўлиб, бугунги кунда ҳам жуда кўп макро ва
микроиқтисодий моделларда қўлланилади.
Неоклассик иқтисодчиларнинг ютуқлари
ҳозирги кун иқтисодий сиёсатининг асосларини
ташкил этади. Улар ишлаб чиққан концепциялар
орқали жаҳон иқтисодиётини тушунишда ва
унга таъсир кўрсатишда асосий кўникмалар
ҳосил қилинган. Неок ласси к назари яни нг аҳ ам и яти :

Асоси й қ ои далар:
1. Рацоналли к ва м анф аатдорлик : Неоклассиклар инсонларни рацонал
мавжудотлар сифатида кўради, яъни улар ўз манфаатларини
максималлаштиришга интиладилар. Ҳар бир истеъмолчи ва ишлаб
чиқарувчи ўз ҳаракатларида рацонал қарорлар қабул қилади.
2. Марж и нализм : Иқтисодий қарорлар маржинал таҳлил асосида қабул
қилинади, яъни қўшимча манфаат ёки қўшимча харажатлар асосида
қарорлар қабул қилинади. Бу ғоя бирламчи рол ўйнайди ва талаб ва
таклифнинг шаклланишига таъсир кўрсатади.
3. Бозорлар: Неоклассиклар эркин бозорларни идеал ҳолат сифатида кўриб,
уларнинг мувозанатли ва самарали ишлашини таъкидлайдилар. Уларнинг
фикрича, эркин бозорлар ҳаракатлари орқали жамиятнинг иқтисодий
эҳтиёжлари автоматик равишда қондирилади.

А дабиётлар рўйхати
1. «Иктисодий таълимотлар тарихи». Укув
кулланма Т. «Фан» 1997й..
2. «Амалий иктисодиѐт ». Т. «Шарк» 1996й..
3. «Жахон иктисодиѐти». Маърузалар матни.
Тошкент 1994й..
4. Ядгоров Я.С. «истоия экономичечских
учений». Учебник для вузов. 2-е издание. М.
ИНФРА-М.

А дабиётлар рўйхати
1. «Иктисодий таълимотлар тарихи»
Тошкент. «Фан» 1997
2. Ш. Шодмонов Т. Жураев
«Иктисодиѐт назарияси». Тошкент-
200
3. А Улмасов «Иктисодиѐт асослари»
Т. 1998 й.

Reflection:
T.Maltusning “Nufus qonuni” nazariyasining mohiyati nimadan iborat?
T.Maltusning ijtimoiy siyosatga munosabati qanday bo’lgan?
J.Millni unumli va unumsiz iste’mol haqida qanday fikrda bo’lgan?
J.Milning pulning qiymati pul miqdoriga teskari mutanosiblikda o'zgaradi degan
fikrini izohlang.
J.B.Seyning “Sey qonuni”ning (bozor qonuni) mohiyati nimada iborat?
J .B.Sey ning « Foy dalilik bu qimmat o‘lchov idir» degan fikrini tushintirib
bering.
F.List Adam Smitning qaysi fikriga qarshi fikr bildiradi?

Sot sialist ik Yo'nalish
Mohiy at i Sot sialist ik y o'nalish bozor
iqtisodiyotiga muxolif bo'lib, iqtisodiy
faoliyatni davlat tomonidan
rejalashtirish va nazorat qilishga
asoslanadi. Ushbu tizimda ishlab
chiqarish vosit alari, re surslar va
iqt isodiy f aoliy at ning k o'p qismi
davlat ga t e gishli bo'ladi.
Sotsializmning asosiy maqsadi —
ijt imoiy adolat ni t a'minlash,
iqt isodiy t e nglik ni yarat ish va
barcha f uqarolar uchun f arovonlik ni
oshirishdir

Tarixiy Ta'siri
Sotsialistik yo'nalish tarixan 19-asrning
oxirlarida va 20-asrning boshlarida
rivojlanib, ko'plab mamlakatlarda,
jumladan, Sovet Ittifoqida keng tarqaldi.
Ushbu tizimning asosiy g'oyalaridan biri
Karl Marks va Friedrich Engelsning
nazariyalariga asoslangan bo'lib, ular
kapitalizmning ijtimoiy adolatsizligini
tanqid qilib, proletariatning inqilobiy
rolini ta'kidlaganlar.

Sot sializmni ng Asosi y X ususiy at lari
Dav lat N azorat i : Iqtisodiy
faoliyat davlat tomonidan
rejalashtiriladi va nazorat
qilinadi. Bu, o'z navbatida,
bozor mexanizmlarining
cheklanishiga olib keladi. I shlab Chiqarish
Vosit alarining Dav lat ga
Tegishligi : Ishlab chiqarish
vositalari, masalan,
fabrikalar, yer va boshqa
resurslar davlatga tegishli
bo'ladi.
I jt im oiy A dolat : Sotsializm
ijtimoiy tenglikni
ta'minlashga intiladi, bu
esa boylik va resurslarning
adolatli taqsimlanishini
nazarda tutadi. Rejalasht irilgan
I qt isodiy ot : Iqtisodiy
faoliyat rejalashtiriladi, bu
esa ishlab chiqarish va
taqsimot jarayonlarini
muvofiqlashtirishga
yordam beradi.

Kapitalizm
■ xususiy mul k , bozor iqt isodiy ot i
v a demok rat ik int il ishlarga
asoslangan j amiy at t uri . Ijtimoiy
tafakkurning turli oqimlarida
Kapi t ali zm — erkin tadbirkorlik
tizimi, industrial jamiyat
taraqqiyotining bosqichi,
Kapi t ali zm ning hozirgi davri esa
— "aralash iqtisodiyot",
"postindustrial jamiyat", "axborot
jamiyati" va b. sifatida taʼriflanadi.
Mark sizmda Kapit alizm — ishlab
chiqarish vositalariga xususiy
mulkchilikka va yollanma
mehnatning kapital tomonidan
ekspluatatsiya qilinishiga
asoslangan ijtimoiy-iqtisodiy
formatsiya, deb talqin etiladi. Sotsializm
■ Sotsializm (lotincha: socialis — „ijtimoiy“) — xususiy
mulk ni ijt im oiy m ulk k a ay lant irish orqali erk inlik v a
t englik , baxt v a farov onlik k a erishish m um k i n deb
hisoblov chi t aʼlim ot . Sotsializm tarafdorlari ana shu yoʻl
bilan qurilgan ijtimoiy tuzumni mukammal jamiyat deb
hisoblaydilar...
■ Kommunizm yoki kommunistik jamiyat nomi bilan 19—20-
asrlarda Karl Marx , Friedrich Engels va Vladimir Lenin
asarlarida nazariy ifodasini topdi. Markscha tarixiy jarayon
haqidagi qarashga binoan, Kommunizm — kapitalizm
oʻrnini egallaydigan va oʻz taraqqiyotida 2 bosqich (faza) —
sotsializm deb ataladigan quyi bosqich hamda toʻla
Kommunizm deb ataladigan yuqori bosqichni bosib
oʻtadigan ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyadir. Kommunizm
nazariyotchilari bu ikki bosqichning oʻziga xos jihatlari
hamda umumiy tomonlari mavjudligini koʻrsatishga
urinishgan. Umumiy tomoni iqtisodiy jihatdan yagona
ijtimoiy mulkka asoslanganligi, oʻziga xos tomoni esa —
mehnat taqsimoti tamoyili bilan belgilanadi, deb
uqtirishgan. Chunonchi, ular K om m unizm da „ har k im da n
qobi liy at iga y arasha, har k imga eht iy ojiga y arasha“
t am oy ili am al qiladi, „ Kom m unizmda m uhim ij t im oiy
t afov ut lar boʻlm ay di, ham m a t eng boʻladi“ , „davlat oʻz
vazifasini bajarib boʻladi va barham topadi“, deb
hisoblashgan.

1. Sen-Simon, Sh.Fure va
R.Ouenlaming iqtisodiy qarashlari.
■ Ijt imoiy Tizimning Yangilanishi : Sen-
Simon, ijtimoiy tizimni yangilash va uni
ilm-fan va texnologiyalarga asoslangan
holda rivojlantirish zarurligini
ta'kidlagan. U iqtisodiy faoliyatni
rejalashtirish va boshqarish orqali
ijtimoiy adolatni ta'minlashga intildi.
■ Ishlab Chiqarish v a Ijt imoiy
Mas'uliy at : U ishlab chiqarish
jarayonida ishchilar va menejment
o'rtasida hamkorlikni rivojlantirishni,
shuningdek, ijtimoiy mas'uliyatni
oshirishni taklif qildi.Sen-Simon, fransuz sotsialisti,
ijtimoiy va iqtisodiy tizimlarni
o'zgartirishga qaratilgan g'oyalar
bilan tanilgan

Ut opik J amiy at : Fure, ideal
jamiyatni yaratish g'oyasini
ilgari surdi. U "falanster" deb
nomlangan, o'z-o'zini
boshqaradigan va ijtimoiy
adolatni ta'minlaydigan
jamoalarni tashkil etishni taklif
qildi.
I jt imoiy Taqsimot : U iqtisodiy
faoliyatni ijtimoiy ehtiyojlarga
mos ravishda taqsimlashni va
har bir insonning qobiliyatlari
va qiziqishlariga mos keladigan
ish bilan ta'minlashni maqsad
qildi.Sh. Fure, fransuz sotsialisti va utopik
sotsializmning asoschilaridan biri.

Ishchilar Huquqlari : Ouen,
ishchilarni himoya qilish va
ularning sharoitlarini
yaxshilashga qaratilgan
g'oyalarni ilgari surdi. U
ishchilar uchun kooperativlar
va jamiyatlar tashkil etishni
taklif qildi.
Ta'lim v a Tarbiy a : U ta'lim va
tarbiyani ijtimoiy
o'zgarishlarning asosiy omili
deb hisobladi. Ouen, ta'lim
orqali insonlarni ijtimoiy
mas'uliyatga tayyorlash
zarurligini ta'kidlagan.R. Ouen, britaniyalik
industrialist va sotsialistik
harakatning muhim
vakillaridan biri

2. K. Mark s Iqt isodiy Ta’limot ining Umumiy
Tav sifi
Karl Mark s (1818-1883)
— iqtisodiy nazariya va
sotsiologiya sohalarida
muhim ta'sir ko'rsatgan
nemis faylasufi va
iqtisodchi. Uning iqtisodiy
ta'limoti asosan
kapitalizmni tanqid qilish
va sotsializm g'oyalarini
rivojlantirishga
qaratilgan.

Karl Marxning Kapit alizm
Tanqidi
Sinf Kurashi : Marks, kapitalizmda ikki asosiy sinf —
burjua (kapitalistlar) va proletariat (ishchilar)
o'rtasidagi kurashni ta'kidlaydi. U burjua sinfining
ishchilarni ekspluatatsiya qilishini va ularning
mehnatidan foyda olishini ko'rsatadi.
Mehnat ning Ek splut at siy asi : Marks, ishchilarning
ishlab chiqarish jarayonida o'z mehnatlari orqali
yaratilgan qiymatni burjua sinfiga berishini
ta'kidlaydi. Bu jarayon ishchilarning haqiqiy
qiymatidan kam maosh olishiga olib keladi.

K. Marksning qiymat nazariyasi
Marksning qiymat nazari, ishlab chiqarish jarayonida
mehnatning ahamiyatini ta'kidlaydi. U mehnat
qiy mat i nazariyasini ilgari suradi, bu nazariyaga ko'ra,
biror mahsulotning qiymati, uni ishlab chiqarish uchun
sarflangan mehnat miqdori bilan belgilanadi. Bu g'oya,
kapitalizmda qiymatning qanday shakllanishini
tushunishga yordam beradi.

Qo'shi mcha Qiy mat
Qo'shimcha qiymat — bu ishchilar
tomonidan ishlab chiqarilgan qiymatning
burjua (kapitalist) tomonidan
o'zlashtirilishi. Marksga ko'ra, ishchilar o'z
mehnatlari orqali tovarlarni ishlab
chiqaradilar, lekin ular ishlab chiqarilgan
qiymatdan faqat o'z mehnatlari uchun
to'lanadigan maoshni oladilar. Qolgan
qiymat, ya'ni ishchilar tomonidan
yaratilgan, lekin ularga to'lanmaydigan
qism — qo'shimcha qiymatdir. Bu
qo'shimcha qiymat kapitalistlar
tomonidan foyda sifatida o'zlashtiriladi.

■ Qo‘shimcha qiymat olish uchun
«pul egasi bozordan shunday bir
tovar topish baxtiga erishmogT
kerakki, bu tovar iste’mol
qiymatining o‘zi qiymat manbayi
bo‘lishdek orginal bir xususiyatga
ega bo‘lsin», u shunday tovar
boiishi kerakki, bu tovami iste’mol
qilish jarayoni ayni paytda qiymat
yaratish jarayoni ham bo‘lsin.
Bunday tovar - ishchi kuchidir .
Ishchi kuchining iste’mol qilinishi
mehnatdir, mehnat esa qiymat
yaratadi. Pul egasi ishchi kuchini
uning o‘z qiymati bo‘yicha sotib
oladi. Ishchi kuchi tovarining
qiymati ishchining va uning
oilasining yashashi uchun zarur
bo‘lgan tirikchilik vositalari qiymati
bilan belgilanadi. Ishchi o‘z ishchi
kuchi qiymatidan ortiqcha qiymat
yaratish xususiyatiga ega ■ Faraz qilaylik, ishchi kun bo‘yi 10
soat ishlaydi. Holbuki, ishchi 5 soat
mobaynida (Marks atamasi
bo‘yicha «zarur ish vaqtida») o‘z
qiymatiga teng qiymat yaratadi,
keyingi 5 soat mobaynida
(«qo'shimcha ish vaqtida») esa
qo‘shimcha mahsulot yoki
qo‘shimcha qiymat yaratiladi.
Kapitalist bu qo'shimcha qiymatni
haq to‘lamasdan o‘zlashtirib oladi.
K.Marks bo‘yicha, kapitalist
tomonidan qo'shimcha qiymatning
o‘zlashtirib olinishi mehnatning
ekspluatatsiya qilinishidir. K.Marks
o‘zi ishlab chiqqan «formula»
yordamida ushbu ekspluatatsiya
darajasini, ya’ni ekspluatatsiya
me’yorini ko‘rsatib berd

■ «qo‘shimcha qiymat me’yori ishchi
kuchining kapital tomonidan, yoki
ishchining kapitalist tomonidan
eksplutatsiya qilinish darajasining
aniq ifodasidir». Qo‘shimcha qiymat
me’yori yangidan yaratilgan
qiymatning kapitalist bilan yollanma
mehnat o‘rtasida qanday
taqsimlanishini, shuningdek, ish
kunining qancha qismida ishchi o‘zi
uchun va qancha qismida kapitalist
uchun ishlashini ko‘rsatib beradi ■ Ishchi «zarur ish vaqti» da o‘z ishchi
kuchi qiymatiga teng qiymat yaratadi,
«qo‘shimcha ish vaqti»da esa
qo‘shimcha qiymat yaratadi, ya’ni
kapitalist uchun ishlaydi : k apit alist
qo‘shimcha ish v aqt ini uzay t irishga
harak at qiladi. Unga erishishning
ik k i y o‘li mav jud: ish k unini
uzay t irish v a zarur ish v aqt ini
qisqart irish . Ish kunini mutlaq
uzaytirish yo‘li bilan olinadigan
qo‘shimcha qiymatni K.Marks
«absolyut qo'shimcha qiymat» deb
atadi. « Absoly ut qo‘shimcha qiy mat
hosil qilish, deb y ozadi u, - ish
k unini ishchi faqat o‘z ishchi
qiy mat ining ek v iv alent ini ishlab
chiqara oladigan chegaradan
nariga uzay t irishdan v a bu
qo‘shimcha mehnat ni k apit alni
o‘zlasht irib olishdan iborat »

■ Kapitalist o‘z foydasini ko‘paytirish
maqsadida fan va texnika
yutuqlaridan ishlab chiqarishda
ko‘proq foydalanishga harakat qiladi.
Ayrim kapitalistlar tomonidan fan-
texnika taraqqiyoti natijalarini
amaliyotda qo‘llash o‘rtacha ishlab
chiqarish xarajatlarini kamaytirishga
olib keladi, bu esa unga foydani
ko‘paytirish imkonini beradi. Bu yerda
«ortiqcha qo'shimcha qiymat»
vujudga keladi. Ammo raqobat qonuni
asosida boshqa kapitalistlar
tomonidan ham yangiliklaming ishlab
chiqarishda qo‘llanilishi natijasida
bozor bahosi pasayadi va ortiqcha
qo‘shimcha qiymat yo‘q bo‘lib ketadi.
Demak, qo‘shimcha qiymat ishlab
chiqarish tadbirkorlami yangi texnika
va texnologiyalami qo‘llashga undaydi

KAPITALIZM XUSUSIYATLARI
■ Ishlab chiqarish vositalariga egalik qilish;
■ Yashash uchun moddiy sharoitlar mavjud bo’lishi kerek;
■ Moddiy sharoit –oziq ovqat, kiyim kechak va uy joylar (Yashash vositslari)
■ Ehtiyojimizdagi narsalarni yetishtirish uchun yer, mehnat qurollar (ishlab
chiqarish vositalari)
■ Insonda Ishlab charish vositalari mavjudligi yashash vositalarni ham bulishini
kafolatlaydi.
■ PRIVATE PROPERTY-inson ishlab chiqarish vositalariga ega bo’lishi mumkin, lekin
hamma foydalanish huquqiga ega bo’lmaydi.
■ Agar inson ishlab chiqarish vositalariga ega bo’lmasa, ushbu vositalarga egalik
qilayotgan odam bilan shartnoma qilib, uning vositalarini ishlatib uzi uchun
yashash ketishi uchun zarur bo’lgan yashash vositalarini yaratish mumkin.

Foydalilik qiymati va almashinish qiymati
Foydalik bo’lgan narsalarni qiymati bo’lishi tabiiy. (meva- tesha) (tesha-musur)
Musurni sizga nafliligi yo’q,
Ayriboshlash qiymati (savdo uchun qiymati mavjud) foydalilik qiymatiga (nafliligi uchun qiymati
mavjud) bog’liq
Foydalilik qiymati har doim ham ayriboshlash qiymatiga bog’liq bo’lmaydi.
Havo-foydalik, ammo uni ayriboshlash qiymati mavjud emas, chunki u hamma yerda mavjud
Foydalilik qiymatiga qushimcha tarzda yana bir qiymat MEHNAT qiymati mavjud
Almashinish qiymati foydalilik qiymatidan ko’ra osonroq o’lchasa bo’ladi
1 dona kartoshka bir dona kitobdan ko’rga foydalimi yoki yuq buni aytish qiyin.
1 dona kartoshka va bitta kitob bir xil almashinish qiymatiga ega.

Qo’shimcha qiymat nazariyasi
Inson yashashi kerek, ammo unda yashash vositalarini yaratadigan ishlab chiqarish
vositalari mavjud emas.
Kapitalistda ishlab chiqarish vositalari mavjud va u ishchi yollaydi. Ishchi yashash
vositalarini ishlash uchun ishlaydi
Yollanma ishchi foydali qiymati mavjud tovarni ishlab chiqaradi va bu tovarda
ayriboshlash qiymatini yaratadi
Kapitalist siz yaratga tovarni olib sotadi, yollanma ishchiga esa ayriboshlash
qiymatidan ancha kam miqdorda ish haqi to’llaydi (bir kunlik yashash vositasi
miqdorida)
Yollanma ishchining har kuni ishlashga majbur qiladigan yagona narsa bir kunlik
yashash vositalari hisoblanadi.
Tushgan daromadlarda capitalist ishlab chiqarish xarajatlariga (ta’mirlash, oylik,
xom ashyo), ishlab chiqarishni kengaytirishga, va shaxsiy ehtiyojlariga taqsimlab
chiqadi
Qushimcha qiymat ishlab chiqarishni kengaytirishda va shohona hayot kechirishda
qodir bo’lganda ko’rinadi.

■ Savol: mahsulot qiymati yaratilganda
qo’shimcha qiymat mehnat qilayotgan
ishchining cho’ntagida emas, ishlab chiqarish
vositalariga ega kapitalistning cho’ntakiga
boradi?

Yollanma ishchi ish haqi miqdori faqat bir kunlik
yashash vositalarini sotib olishga yetsa, u doim
capitalist uchun ishlashga majbur bo’ladi.
K.Marx bu holatni mahnatga bo’lgan eksplutatsiya
deb qaraydi
Eksplutatsiya faqat xususiy mulikchilik tufayli
yuzaga keladi. Eksplutatsiya esa faqat xususiy
mulkchilikka foyda keltiradi

Crisis and Revolution
Kapitalist xususiy mulkchilik tarafdori bo’lib qushimcha qiymatga egalik qilishgan
Ishlab chiqarish jarayoni unumdorligini oshirish uchun mashina va texnologiyalarni joriy qilib ko’proq foyda olishga
intilishgan.
Raqobat sharoitida, boshqa bir capitalist o’z tovarlarini arzonro sotishga qaror qiladi.
Kapitalist oxir oqibat ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytiradi (texnologiya) daromadlari ham kamayadi, foyda bir xil
miqdorda qolaveradi.
Kapitalistlar ishlab chiqaraverishadi va Yashash vositalari ham arzonlashaveradi.
Natijada ish haqi kamaytiriladi (yashash vositalariga yetadigan), va yollanma ishchi ishlayveradi.
Jamiyatda ishlab chiqarish hajmi oshib ketadi, ammo aholida ish haqi borgan sari kamaygani uchun sotib olish uchun pul
mablag’lari yetmaydi.
Ishlab chiqarilgan tovarlar foyda keltirmey qo’ygandan keyin kapitalistlar yollanma ishchilarni ishlab chiqarish sexlaridan
bushatadilar va korxona va sexlarini sotuvga quyadilar
Natijada ishlab chiqarish barbod bo’ladi, aholini ahvoli yomonlashadi
Son jihatdan oshib ketgan yollanma ishchilar Xususiy mulkchilika barham berishadi.
Qiymat esa mehat qilayotgan ishchiga boradi, shu yerda Comunistik Inqilobi bo’lib o’tadi.

Sotib olish