Dokument ma'lumotlari

Narxi 25000UZS
Hajmi 49.1KB
Xaridlar 1
Yuklab olingan sana 03 Mart 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Dinshunoslik asoslari

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

17 Sotish

Oʻrta Osiyoning XV-XVII asrlar tarixiga oid yozma manbalar

Sotib olish
1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA О‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI Kurs ishi Mavzu: O rta Osiyoning XV-XVII asrlar tarixiga oid yozma ʻ manbalar Bajardi____________________________________ Qabul qildi_________________________________ Toshkent :2025 MUNDARIJA 2Kirish …………………………………………………………………… …….3 I BOB: XV-XVII asr yozma manbalarining umumiy tavsifi 1.1. O rta Osiyoda tarixiy asarlarning shakllanishi va rivojlanishiʻ …… . ……… 5 1.2. XV-XVII asr tarixiy asarlari va ularning mualliflari ……………………… 9 1.3. Tarixiy asarlarning mazmuni va ahamiyati ……………………………… 13 II BOB: XV-XVII asr yozma manbalarining tahlili va taqqoslanishi 2.1. Bobur va uning “Boburnoma” asari ……………………………… ... …… 18 2.2. Xondamir va Hofiz Tanish Buxoriy asarlari …………………… . ………. 26 Xulosa …………………………………………………………………….…..31 Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………….……32 Kirish 3Kurs ishi m avzu si ning dolzarbligi : O rta Osiyo tarixi turli davrlardaʻ jadal rivojlangan ijtimoiy, siyosiy, madaniy va iqtisodiy jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Ayniqsa, XV-XVII asrlar bu hududning tarixida muhim burilish davri bo‘lib, unda Temuriylar, Shayboniylar, Ashtarxoniylar kabi yirik sulolalar hukmronlik qilgan. Ushbu davrni o‘rganish uchun tarixiy yozma manbalar bebaho manba hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tarixiy meros va yozma manbalarning ahamiyati haqida shunday deydi: "Biz ajdodlarimizning boy ilmiy-ma’naviy merosini chuqur o‘rganishimiz, ularni kelgusi avlodlarga yetkazishimiz zarur. O‘tgan davr tarixiy manbalarini tadqiq qilish orqali biz milliy o‘zligimizni chuqur anglaymiz, yuksak madaniyatimizni jahon sahnasiga olib chiqamiz." 1 Ushbu so‘zlar shuni anglatadiki, tarixiy yozma manbalarni chuqur o‘rganish nafaqat ilmiy-tarixiy ahamiyatga ega, balki bugungi va kelajak avlodlar uchun muhim ma’naviy saboqlarning ham manbai bo‘lib xizmat qiladi. Shu bois XV-XVII asrlar tarixiga oid yozma manbalarni ilmiy nuqtayi nazardan tahlil qilish zamonaviy tarixshunoslikning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Bu davrning tarixiy yozma manbalari mintaqada tarixnavislik an’anasining yuksak darajada rivojlanganligini ko‘rsatadi. Temuriylar saroyida tarix yozish an’analari juda keng quloch yoygan bo‘lib, Amir Temurning o‘zi ham tarixni kelajak avlodlar uchun yozib qoldirishni muhim vazifa deb hisoblagan. Uning hayoti va yurishlari haqida qimmatli tarixiy manbalardan biri – Sharafiddin Ali Yazdiy tomonidan yozilgan “Zafarnoma” asaridir.Shayboniylar davrida ham tarixiy manbashunoslik rivojlangan bo‘lib, ushbu sulola davrida Xondamir , Hofiz Tanish Buxoriy , Abulg‘ozi Bahodirxon kabi tarixchilar o‘z asarlarini yaratdilar. Ayniqsa, Boburning “Boburnoma” 1 Mirziyoyev, Sh. M. (2017). Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: O‘zbekiston, 2017. 4asari nafaqat tarixiy, balki adabiy va etnografik jihatdan ham noyob manba hisoblanadi Kurs ishining maqsadi va vazifalari Kurs ishidagi asosiy maqsad – XV- XVII asrlar oralig‘ida O rta Osiyoda yaratilgan yozma manbalarni o‘rganish,ʻ ularning tarixiy jarayonlarni yoritishdagi ahamiyatini aniqlash va zamonaviy tarixshunoslikdagi o‘rnini tahlil qilishdir.Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilandi: XV-XVII asrlarga oid tarixiy yozma manbalarni aniqlash va tasniflash – Ushbu davrda yaratilgan eng muhim tarixiy asarlarni tanlab, ularni turkumlarga ajratish. Asosiy manbalarni batafsil tahlil qilish – “Zafarnoma”, “Boburnoma”, “Habib us-siyar”, “Abdullanoma” kabi tarixiy asarlarning mazmunini chuqur o‘rganish. Manbalar orqali tarixiy jarayonlarni o‘rganish – Ushbu yozma manbalar orqali O rta Osiyoning siyosiy, iqtisodiy, ʻ harbiy va madaniy taraqqiyotini o‘rganish. Tarixiy manbalarning o‘zaro taqqoslanishi va ishonchliligini tahlil qilish – Ular orasidagi farqlar va o‘xshashliklarni aniqlash. Manbalarni zamonaviy tarixshunoslik doirasida baholash – Ularning bugungi tarixiy tadqiqotlarga ta’sirini o‘rganish. Kurs ishining obyekti va predmeti obyekti – XV-XVII asrlarda O rta ʻ Osiyoda yaratilgan tarixiy yozma manbalar va ularning mazmuni. predmeti – ushbu yozma manbalar orqali O rta Osiyo tarixini o‘rganish va ʻ ularning ishonchliligini aniqlash. Kurs ishi tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki bob , xulosa va adabyotlardan iborat I BOB: XV-XVII asr yozma manbalarining umumiy tavsifi 1.1. O rta Osiyoda tarixiy asarlarning shakllanishi va rivojlanishi ʻ 5O‘rta Osiyo qadimdan ilm-fan, madaniyat va tarixiy tadqiqotlar markazi bo‘lib kelgan. Ushbu hududda yozma manbalar, xususan, tarixiy asarlar qadimgi davrlardan boshlab shakllangan va rivojlangan. Tarixiy asarlar – bu o‘z davrining muhim voqealarini, shaxsiyatlarini, ijtimoiy-siyosiy jarayonlarini aks ettirgan yozma manbalar bo‘lib, ular orqali O‘rta Osiyo tarixini chuqur o‘rganish imkoniyati paydo bo‘lgan. Bu jarayonda arab, fors va turkiy tillarda yozilgan tarixiy manbalar alohida ahamiyat kasb etadi. O‘rta Osiyo tarixini o‘rganishda ilk yozma manbalar juda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu mintaqa qadimdan turli sivilizatsiyalarning chorrahasi bo‘lib kelgan. O‘rta Osiyoning tarixiy asarlari va yozma manbalari qadimgi davrlarga borib taqaladi. Ushbu hudud haqida dastlabki ma’lumotlar qadimgi Sharq, yunon, fors va Xitoy manbalarida uchraydi. Eng qadimgi yozma yodgorliklardan biri bu "Avesto" bo‘lib, unda diniy, huquqiy va tarixiy ma’lumotlar jamlangan. Avesto – Zardushtiylik dinining muqaddas kitobi hisoblanadi. Ushbu asarda nafaqat diniy va axloqiy normalar, balki O‘rta Osiyoning ijtimoiy hayoti, qabilalar tuzilishi va madaniy rivojlanishi haqida ham ma’lumotlar keltirilgan. Avesto miloddan avvalgi II ming yillikda shakllangan bo‘lib, unda ahloqiy tamoyillar bilan bir qatorda, davlat boshqaruvi, huquqiy tartib-qoidalar haqida ham yozilgan. 2 Bundan tashqari, fors, yunon va Xitoy manbalarida ham O‘rta Osiyo xalqlari tarixi haqida ma’lumotlar uchraydi. Yunon tarixchilari orasida Gerodot, Strabon, Ptolomey va Arrian o‘z asarlarida O‘rta Osiyo xalqlari, ularning urf- odatlari, shahar va davlat tuzilmalari haqida yozib qoldirganlar. Gerodot o‘zining "Tarix" asarida saklar va massagetlar haqida batafsil ma’lumot bergan. U massagetlarning madaniy hayoti va urush taktikalari haqida yozgan. Strabon 2 Bo‘riboy Ahmedov. O‘zbek davlatchiligi tarixi – Toshkent: Universitet, 2001. 6esa O‘rta Osiyoning geografik holati, shaharlarining joylashuvi va ularning iqtisodiy hayoti haqida batafsil bayon etgan. Ptolomey O‘rta Osiyo geografiyasini o‘rgangan olimlardan biri hisoblanadi. U o‘z xaritalarida bu hududning asosiy shaharlarini qayd etgan. Arrian esa Iskandar Zulqarnaynning O‘rta Osiyoga qilgan yurishlari haqida ma’lumotlar bergan. Ushbu ma’lumotlar bugungi kunda O‘rta Osiyo tarixi va qadimgi davlatlari haqida tasavvur hosil qilishda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Xitoy manbalarida esa Buyuk Ipak yo‘li, Kushonlar davlati va ilk turkiy davlatlar haqida muhim tarixiy ma’lumotlar keltirilgan. Xitoy yilnomalarida miloddan avvalgi II-I asrlarda O‘rta Osiyo bilan savdo aloqalari haqida yozilgan. Ayniqsa, Zhang Qian ekspeditsiyasi natijasida olingan ma’lumotlar juda qimmatli hisoblanadi. Zhang Qian Xitoydan Markaziy Osiyoga safar qilib, bu hududning siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayoti haqida muhim ma’lumotlarni qoldirgan. Shuningdek, qadimgi Bobil va Ossuriya manbalarida ham O‘rta Osiyo haqida ma’lumotlar mavjud. Miloddan avvalgi III-II ming yilliklarga oid bu manbalarda Sug‘diyona, Baqtriya va Xorazm hududlari haqida qayd etilgan. Ayniqsa, Doro I va Kserks hukmronligi davrida yozilgan mixxat yozuvlarida O‘rta Osiyo xalqlari va ularning qo‘shinlari haqida ma’lumotlar mavjud. Ilk yozma manbalar orasida O‘rta Osiyo hududida topilgan turli yozuvlar ham katta ahamiyatga ega. Xorazm, Sug‘d, Baqtriya va Parfiya hududlarida topilgan yozma yodgorliklar ushbu hududda yozuv madaniyati rivojlanganligini ko‘rsatadi. Sug‘d yozuvlari savdo-sotiq va diplomatiya sohasida keng qo‘llangan. Xorazm mixxat yozuvlari esa mahalliy davlat boshqaruvi va diniy e’tiqodlar haqida ma’lumot beradi. Bundan tashqari, qadimgi Hindiston manbalarida ham O‘rta Osiyo haqida ma’lumotlar mavjud. Mahabharata va Ramayana dostonlarida O‘rta Osiyo xalqlari haqida ba’zi qaydlar bor. Hind tarixchilari O‘rta Osiyo hududini qadimdan muhim savdo va madaniy markaz sifatida qayd etganlar. 7O‘rta Osiyoning tarixini o‘rganishda mahalliy yozma manbalar ham muhim rol o‘ynaydi. Masalan, Baqtriya va Sug‘d yozuvlari, qadimgi Xorazm tilida bitilgan yodgorliklar va turkiy runik yozuvlari shular jumlasidandir. Turkiy runik yozuvlari asosan VI-VIII asrlarga oid bo‘lib, unda qadimgi turkiy xalqlarning tarixi, madaniyati va harbiy yurishlari aks ettirilgan. Orxon-Yenisey bitiklari bu yozuvlarning eng qadimgi namunalaridan hisoblanadi. Shunday qilib, O‘rta Osiyo haqida dastlabki yozma manbalar turli sivilizatsiyalar tomonidan yaratilgan bo‘lib, ular bizga ushbu mintaqaning qadimgi davrlardagi hayoti haqida qimmatli ma’lumotlar taqdim etadi. "Avesto", yunon va Xitoy manbalari, mixxat yozuvlari, sug‘d va xorazm yozuvlari ushbu hududning boy tarixini o‘rganishda muhim manbalar hisoblanadi. Bu manbalar asosida O‘rta Osiyoda yashagan xalqlarning hayoti, diniy e’tiqodlari, iqtisodiy va siyosiy tizimi haqida aniq tasavvur hosil qilish mumkin. O‘rta Osiyoning tarixiy ahamiyatini tushunish va o‘rganish uchun ushbu yozma manbalar eng asosiy dalillar hisoblanadi. VIII–XII asrlarda islom madaniyati va ilm-fanining rivojlanishi bilan O‘rta Osiyoda tarixiy asarlar yaratish yangi bosqichga ko‘tarildi. Bu davrda arab, fors va turkiy tillarida tarixiy kitoblar yozilgan. Muhammad ibn Jarir at-Tabariy, Ahmad ibn Fadlon kabi mualliflar o‘z asarlarida Markaziy Osiyo xalqlari tarixi, madaniyati va ijtimoiy hayoti haqida qimmatli ma’lumotlarni keltirganlar. X asr tarixchisi Abu Rayhon Beruniy o‘zining "Hindiston" asarida nafaqat Hindiston tarixi, balki O‘rta Osiyo xalqlari tarixi, madaniyati va geografiyasi haqida ham keng ma’lumotlar bergan. Mongol bosqinidan so‘ng ham tarixiy yozuvlar davom ettirilgan. XIII asrda Yaqut al-Hamaviy, Rashid ad-Din singari tarixchilar O‘rta Osiyo xalqlari haqida yozganlar. Rashid ad-Dinning "Jome’ ut-tavorix" asari mongol davlati va Markaziy Osiyo tarixi haqida muhim ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan. XIV asrda Amir Temur saltanati davrida tarixiy asarlar yaratish yanada rivojlandi. Ibn Arabshohning "Temurnoma" asari, Sharafiddin Ali Yazdiyning "Zafarnoma"si bu borada alohida e’tiborga loyiqdir. Temuriylar davri O‘rta 8Osiyoda tarixiy asarlarning eng yuksak taraqqiy etgan davri hisoblanadi. Husayn Boyqaro va Mirzo Ulug‘bek kabi hukmdorlar tarix ilmining rivojlanishiga katta e’tibor qaratganlar. Mirzo Ulug‘bekning "To‘rt ulus tarixi" asari bu boradagi muhim manbalardan biri sanaladi. Shuningdek, Abdurazzoq Samarqandiy "Matla’us-sa’dayn va majma’ul-bahrayn" asarida XV asrning muhim siyosiy voqealarini yoritgan. Nizomiddin Shomiy "Zafarnoma" , Hofizi Abru esa "Majmu’at tavarix" kabi tarixiy asarlarni yozgan. XVI asrga kelib, O‘rta Osiyoda tarixiy asarlar yozish an’analari davom etdi. Zahiriddin Muhammad Bobur o‘zining mashhur "Boburnoma" asarini yaratdi. Ushbu asar O‘rta Osiyo va Hindiston tarixiga oid qimmatli ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Shuningdek, Muhammad Haydar Dug‘lat "Tarixi Rashidiy" asarida Chig‘atoy ulusi va Mo‘g‘uliston tarixini yoritgan. 3 XVII asrda tarixiy asarlar yozish an’anasi davom etdi. Abulg‘ozi Bahodirxonning "Shajarai turk" va "Shajarai tarokima" asarlari turkiy xalqlar tarixi uchun muhim manbalar hisoblanadi. Bu davrga kelib, tarixiy asarlar nafaqat hukmdorlarning hayoti va siyosiy voqealarni yoritgan, balki iqtisodiy, madaniy va ijtimoiy jihatlar haqida ham keng ma’lumot bergan. O‘rta Osiyoda tarixiy asarlarning shakllanishi va rivojlanishi uzoq tarixiy jarayonni o‘z ichiga oladi. Qadimgi manbalardan boshlab, islom davrida arab va fors tillarida yozilgan tarixiy asarlar, Temuriylar va Boburiylar davrida tarix ilmining yuksak cho‘qqisiga chiqishi va keyingi asrlarda ham bu an’ananing davom etgani shuni ko‘rsatadiki, O‘rta Osiyo tarixshunosligi har doim yuksak ahamiyatga ega bo‘lgan. 4 1.2. XV-XVII asr tarixiy asarlari va ularning mualliflari 3 Qayumov A. Temuriylar davri madaniyati – Toshkent: Ma’naviyat, 2000. 4 13.N.N. Negmatov. O‘rta Osiyo tarixiy manbalari – Moskva: Nauka, 2010. 9XV-XVII asrlar O‘rta Osiyo va umuman Sharq tarixshunosligi uchun muhim davr bo‘lib, bu yillarda ko‘plab tarixiy asarlar yaratilgan. Ushbu asarlar orqali o‘sha davr siyosiy, ijtimoiy va madaniy hayoti haqida muhim ma’lumotlarga ega bo‘lamiz. Bu davrda yaratilgan tarixiy manbalar asosan shohlar, davlat arboblari va tarixchilar tomonidan yozilgan bo‘lib, ular o‘z zamonasi voqealarini yoritish hamda kelajak avlodga yetkazish maqsadida qalamga olingan. XV asrda Amir Temurning vorislari hukmronlik qilgan bo‘lib, bu davr tarixiy asarlarining asosiy mavzusi temuriylar sulolasi faoliyati va ularning harbiy yurishlari hisoblanadi. Ushbu davrda yozilgan muhim tarixiy asarlardan biri Sharafiddin Ali Yazdiyning "Zafarnoma" asaridir. Bu asar Amir Temurning hayoti va uning yurishlari haqida eng batafsil ma’lumot beruvchi manba hisoblanadi. Sharafiddin Ali Yazdiy ushbu asarni Temuriy hukmdorlardan Shohrux Mirzoning topshirig‘i bilan yozgan. Bundan tashqari, XV asr tarixchilari orasida Nizomiddin Shomiy ham alohida o‘rin tutadi. Uning "Zafarnoma" asari ham Temurning harbiy yurishlari va uning davlat boshqaruv uslubini yoritib beradi. Shuningdek, Abdurazzoq Samarqandiyning "Matla’ as- sa’dayn va majma’ al-bahrayn" asari ham Temuriylar tarixini yorituvchi muhim manbalardan biri hisoblanadi. Bu asarda Temurning vorislari davrida yuz bergan asosiy siyosiy voqealar, davlat arboblari va harbiy yurishlar haqida batafsil ma’lumotlar berilgan. Shuningdek, G‘iyosiddin Ali Yazdiy tomonidan yozilgan tarixiy asarlar ham XV asrning muhim manbalari qatoriga kiradi. U o‘z asarlarida Temurning davlat boshqaruvi, harbiy yurishlari va o‘z davrining ijtimoiy-iqtisodiy hayotini yoritgan. Ayniqsa, temuriylar davrining madaniy rivojlanishi, me’morchilik va ilmiy taraqqiyoti haqida ham qimmatli ma’lumotlar keltirilgan. Bu tarixiy asarlar Temuriylar davrining harbiy, siyosiy va ijtimoiy hayotini aniq tasvirlab bergani uchun bugungi kunda ham tarixiy tadqiqotlar uchun asosiy manba bo‘lib xizmat qiladi. XV asrning yana bir mashhur tarixchisi Hofizi Abru bo‘lib, u "Majmuat at-Tavorix" asarini yaratgan. Ushbu asar dunyoning qadimgi tarixi bilan birga, Temuriylar 10davrining muhim siyosiy voqealarini yoritadi. Shuningdek, uning "Zubdat at- Tavorix" asari ham Temuriylar tarixiga oid qimmatli manba hisoblanadi. Hofizi Abru o‘z asarlarida Temurning harbiy yurishlari, siyosiy strategiyalari va davlat boshqaruvi uslublarini keng yoritib bergan. Hofizi Abru o‘zining tarixiy yondashuvi bilan zamondoshlaridan ajralib turgan. U tarixiy voqealarni tasvirlashda aniq dalillarga asoslangan va o‘z asarlarida nafaqat hukmdorlarning faoliyati, balki oddiy xalqning hayoti, ijtimoiy tuzum va madaniyat haqida ham qimmatli ma’lumotlar keltirgan. Bundan tashqari, Hofizi Abru asarlarida O‘rta Osiyo shaharlarining iqtisodiy ahvoli, savdo-sotiq yo‘llari va qishloq xo‘jaligi tizimlariga alohida e’tibor qaratilgan. U o‘z davrining eng yetuk tarixchilaridan biri bo‘lib, uning asarlari keyingi tarixchilarga ham asosiy manbalardan biri bo‘lib xizmat qilgan. Hofizi Abruning tarixiy asarlari Temuriylar davridagi voqealarni yanada aniqroq va batafsil yoritib bergani uchun bugungi kunda ham muhim ilmiy ahamiyatga ega. Uning yondashuvi va yozuv uslubi orqali biz XV asr O‘rta Osiyo hayotini yanada yaxshiroq tushunish imkoniga egamiz. Hofizi Abru o‘zining tarixiy yondashuvi bilan zamondoshlaridan ajralib turgan. U tarixiy voqealarni tasvirlashda aniq dalillarga asoslangan va o‘z asarlarida nafaqat hukmdorlarning faoliyati, balki oddiy xalqning hayoti, ijtimoiy tuzum va madaniyat haqida ham qimmatli ma’lumotlar keltirgan. Bundan tashqari, Hofizi Abru asarlarida O‘rta Osiyo shaharlarining iqtisodiy ahvoli, savdo-sotiq yo‘llari va qishloq xo‘jaligi tizimlariga alohida e’tibor qaratilgan. U o‘z davrining eng yetuk tarixchilaridan biri bo‘lib, uning asarlari keyingi tarixchilarga ham asosiy manbalardan biri bo‘lib xizmat qilgan. Hofizi Abruning tarixiy asarlari Temuriylar davridagi voqealarni yanada aniqroq va batafsil yoritib bergani uchun bugungi kunda ham muhim ilmiy ahamiyatga ega. Uning yondashuvi va yozuv uslubi orqali biz XV asr O‘rta Osiyo hayotini yanada yaxshiroq tushunish imkoniga egamiz. XVI asrda esa Bobur Mirzo tomonidan yozilgan "Boburnoma" muhim tarixiy asarlardan biri hisoblanadi. Bu asar nafaqat Boburning hayoti va faoliyatini, 11balki o‘sha davrning madaniy va ijtimoiy hayotini ham keng yoritadi. "Boburnoma" muallifi Zahiriddin Muhammad Bobur o‘zining bolalik yillari, hukmronligi, yurishlari va Hindistonga asos solgan imperiyasining tarixi haqida batafsil ma’lumot beradi. Bu asar o‘zining badiiyligi va haqqoniyligi bilan ajralib turadi. Shuningdek, XVI asrda Abdullaxon II ning tarixchisi Hofiz Tanish Buxoriy tomonidan "Abdullanoma" asari yozilgan. Ushbu asarda Shayboniylar sulolasi, ayniqsa, Abdullaxon II davrining harbiy yurishlari, davlat boshqaruvi va ijtimoiy hayoti tasvirlangan. Hofiz Tanish Buxoriy asarni tarixiy voqealarga asoslanib yozgan va Shayboniylar davrining muhim hodisalarini yoritgan. Bu asar Shayboniylar davrida yuz bergan harbiy harakatlar, davlat boshqaruvi tizimi hamda siyosiy voqealar haqida keng qamrovli ma’lumot beradi. "Abdullanoma"da ayniqsa, Abdullaxon II ning davlatni mustahkamlash yo‘lidagi harakatlari, uning harbiy yurishlari, Buxoro xonligidagi ijtimoiy-iqtisodiy ahvol haqida batafsil ma’lumotlar keltirilgan. Asar orqali biz Shayboniylar davrida amalga oshirilgan islohotlar, xalqning turmush tarzi va jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarni ham chuqurroq anglash imkoniyatiga ega bo‘lamiz. Hofiz Tanish Buxoriy ushbu asarida nafaqat tarixiy voqealarni bayon qiladi, balki ularning sabab va oqibatlarini ham tahlil qiladi. Bu jihati bilan "Abdullanoma" faqatgina oddiy tarixiy solnoma emas, balki davrning siyosiy va ijtimoiy hayotini tahlil qiluvchi ilmiy manba ham hisoblanadi. XVI-XVII asrlarda O‘rta Osiyo tarixchilari tomonidan yaratilgan yana bir muhim asar Mahmud ibn Valiyning "Bahr al-asror" asaridir. Ushbu asarda Movarounnahrning turli tarixiy davrlari, shaharlar, hukmdorlar va madaniy hayot haqida keng ma’lumot berilgan. XVII asrda yozilgan muhim tarixiy manbalardan biri Mutribi Samarqandiyning "Tazkirat ush-shuaro" asaridir. Bu asarda asosan adabiy-tarixiy ma’lumotlar berilgan bo‘lib, u davrda yashagan shoir va tarixchilar haqida muhim faktlar keltirilgan. Asarda ayniqsa, Shoh Jahon va uning saroy shoirlari faoliyati yoritilib, ularning ijodi va adabiy merosi haqida qimmatli ma’lumotlar keltirilgan. Mutribi Samarqandiy o‘z 12asarida faqatgina shoirlar haqida emas, balki o‘sha davrning tarixiy voqealariga ham alohida e’tibor qaratgan. 5 Shuningdek, Muhammad Amin Buxoriyning "Ubaydullanoma" asari ham Shayboniylar va Ashtarxoniylar davrining muhim tarixiy manbalaridan biri hisoblanadi. Ushbu asar Shayboniy hukmdorlari, ularning harbiy yurishlari, siyosiy faoliyati va davlat boshqaruvi haqida batafsil ma’lumot beradi. Ayniqsa, Buxoro xonligi davridagi ijtimoiy tuzilma, urf-odatlar va madaniy hayotning tasvirlanishi muhim ahamiyat kasb etadi. "Ubaydullanoma" o‘zining aniq tarixiy ma’lumotlari va voqealarning mukammal yoritilishi bilan ajralib turadi.Bundan tashqari, XVII asrda yana bir muhim tarixiy asar – Abu Tolib al- Husayniy tomonidan yozilgan "Tohfat al-xoni" ham mavjud bo‘lib, bu asar Eron va Markaziy Osiyo tarixini qamrab oladi. Asarda asosan Ashtarxoniylar davridagi siyosiy voqealar, urushlar va iqtisodiy holat yoritilgan. Ushbu asarda hukmdorlarning davlat boshqaruvidagi islohotlari, ichki va tashqi siyosatdagi o‘zgarishlari, shuningdek, o‘sha davr madaniy-ma’rifiy hayoti haqida ham muhim ma’lumotlar keltirilgan. "Tohfat al-xoni" asari O‘rta Osiyo va Eron o‘rtasidagi diplomatik munosabatlar, savdo yo‘llari va harbiy strategiyalarni yoritib berishi bilan ham ahamiyatlidir. Shuningdek, XVII asr tarixchilaridan biri Muhammad Yusuf Munshi tomonidan yozilgan "Tarixi Muqimxoniy" asari ham muhim tarixiy manba sanaladi. Ushbu asarda Ashtarxoniylar sulolasining hukmronligi, davlat ichki tuzilishi, urushlar va madaniy hayot yoritilgan. Asar o‘zining aniq tasvirlari va voqealarni mukammal yoritgani bilan ajralib turadi. Shu bilan birga, XVII asrda yaratilgan yana bir muhim tarixiy asar – Mutribi Samarqandiyning "Tazkirat ush-shuaro" asari bo‘lib, u davr shoirlari, adabiy jarayonlar va madaniy hayot haqida qimmatli ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. 5 Yusupov M. Temuriylar va shayboniylar davrida tarixiy asarlar – Toshkent: Fan, 2015. 13Bu kabi tarixiy manbalar bugungi kunda ham tarixiy tadqiqotlar uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Shunday qilib, XV-XVII asrlar davomida O‘rta Osiyo tarixchilarining ijodiy merosi juda boy bo‘lib, bu asarlar bugungi kunda ham muhim tarixiy manba sifatida baholanadi. Ushbu tarixiy asarlar nafaqat o‘z davrining siyosiy va ijtimoiy voqealarini yoritib bergan, balki kelajak avlodga o‘tmishni anglashda katta yordam bergan. Bu davr tarixchilarining yozgan asarlari orqali biz Temuriylar, Shayboniylar va Ashtarxoniylar davridagi siyosiy, harbiy va madaniy hayotni yaxshiroq tushunish imkoniga egamiz.Shuningdek, bu tarixiy manbalar mualliflarining yondashuvlari va metodlari o‘ziga xos bo‘lib, ba’zilari voqealarni yodnomalar shaklida tasvirlagan bo‘lsa, boshqalari muayyan sulola yoki hukmdor faoliyatiga alohida e’tibor qaratgan. Masalan, "Boburnoma" muallifi Bobur o‘z asarida nafaqat shaxsiy hayotini, balki o‘zi guvoh bo‘lgan siyosiy voqealarni ham yoritgan. Hofiz Tanish Buxoriyning "Abdullanoma" asari esa Shayboniylar davrining siyosiy jarayonlarini tushunishda muhim manba hisoblanadi.Bundan tashqari, "Bahr al-asror" va "Tarixi Muqimxoniy" kabi asarlar O‘rta Osiyo va unga qo‘shni hududlarning tarixiy rivojlanish jarayonlarini yanada chuqurroq anglash imkonini beradi. Ushbu tarixiy manbalar nafaqat hukmdorlar hayoti, balki xalqning kundalik turmushi, iqtisodiy ahvoli va madaniy rivojlanishi haqida ham qimmatli ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Bu jihatdan ushbu asarlar hozirgi tarixiy tadqiqotlar uchun muhim ahamiyat kasb etadi. 1.3. Tarixiy asarlarning mazmuni va ahamiyati . Tarixiy asarlar insoniyatning o'tmishini o'rganish, milliy qadriyatlarni saqlash va kelajak avlodlarga yetkazish uchun muhim manbalardan biri hisoblanadi. Ular nafaqat tarixiy voqealarni yoritib beradi, balki o‘sha davrning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va madaniy holatini ham aks ettiradi. Tarixiy asarlar orqali 14xalqlarning shakllanishi, davlatlarning paydo bo‘lishi va rivojlanish jarayonlari haqida aniq tasavvur hosil qilish mumkin. Shuningdek, tarixiy asarlar muayyan xalq yoki shaxsning o‘ziga xosligini, ularning orzu-umidlari va hayotga bo‘lgan qarashlarini ifodalaydi. Tarixiy asarlarning mazmuni va ahamiyatini to‘liq anglash uchun ularning turlari, vazifalari, metodologik yondashuvlari va ta’sir doirasini o‘rganish muhimdir. Tarixiy asarlar odatda muayyan davr yoki shaxsga oid voqealarni yoritadi. Ular tarixchilar, hukmdorlar, davlat arboblari yoki bevosita voqealar guvohlari tomonidan yozilgan bo‘lib, o‘z ichiga quyidagi elementlarni oladi: Siyosiy voqealar tasviri – davlatlar o‘rtasidagi urushlar, sulh shartnomalari, hukmdorlarning siyosiy faoliyati va islohotlari haqida ma’lumot beradi. Tarixiy asarlar orqali hukmdorlarning qaror qabul qilish jarayonlari, diplomatik aloqalari, siyosiy ittifoqlari va ichki boshqaruv tizimlari haqida batafsil ma’lumot olish mumkin. Ushbu asarlar davlatlarning siyosiy barqarorligi, urush va tinchlik davrlarining sabab va oqibatlarini tushunishda muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, hukmdorlarning davlat siyosatiga ta’siri, ularning islohotlari va qabul qilgan qarorlari jamiyat hayotiga qanday ta’sir ko‘rsatganini tahlil qilish imkonini beradi. Ijtimoiy hayot aks ettirilishi – xalqning turmush tarzi, urf-odatlari, iqtisodiy ahvoli, hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan bog‘liq tafsilotlar beriladi. Tarixiy asarlarda xalqning ijtimoiy hayoti keng qamrovli yoritilib, ularning kundalik turmushi, mehnat faoliyati, oilaviy hayoti va madaniy qadriyatlari haqida batafsil ma’lumot beriladi. Ushbu asarlar orqali turli davrlarda yashagan odamlarning hayot tarzi, jamiyatdagi ijtimoiy tabaqalanish, boy va kambag‘al qatlamlarning hayoti, gender munosabatlari ham aks etadi. Shuningdek, tarixiy asarlarda milliy urf-odatlar, marosimlar, an’anaviy kasb-hunarlar va mahalliy hunarmandchilik tarmoqlarining rivojlanish bosqichlari ham bayon qilinadi. Bularning barchasi o‘sha davr jamiyatining hayot tarzini tushunish va xalqning madaniy merosini o‘rganishda 15muhim ahamiyat kasb etadi. Madaniy rivojlanish yoritilishi – san’at, adabiyot, ilm-fan va diniy e’tiqodlar haqida keng qamrovli ma’lumotlar jamlanadi. Ushbu asarlar orqali turli davrlarning madaniy yutuqlari, ilmiy kashfiyotlari, ijodkor shaxslarning faoliyati hamda diniy qarashlarning rivojlanishi o‘rganiladi. Shuningdek, tarixiy asarlarda madaniyatlararo aloqalar, xalqlarning bir-biriga ta’siri va ilmiy-madaniy merosning shakllanishi haqida ham muhim ma’lumotlar taqdim etiladi. Shaxsiy taassurotlar – ayrim tarixiy asarlar mualliflari voqealarni shaxsiy kuzatishlari va baholari asosida bayon qilgan bo‘lib, bu ularga yanada badiiylik va jonlilik baxsh etadi. Boburning "Boburnoma" asari nafaqat tarixiy voqealar, balki adabiy yodgorlik sifatida ham muhim ahamiyatga ega. Unda Bobur o‘zining boshidan kechirgan voqealarni jonli va samimiy tarzda bayon qilgan. Ushbu asar orqali biz Boburning hayoti, davrining siyosiy muhitini, urushlar, shaxsiy kechinmalar hamda uning adabiyot va san’atga bo‘lgan qiziqishini bilib olamiz. "Boburnoma" muallifning geografik tasvirlari, etnografik ma’lumotlari va tarixiy voqealar haqidagi fikr-mulohazalari bilan ajralib turadi. Shuningdek, asarda Boburning o‘z davriga nisbatan qilgan tanqidiy mulohazalari ham uchraydi. Ushbu asar, shubhasiz, o‘zbek adabiyoti va tarixshunosligi uchun beqiyos manba hisoblanadi. Tarixiy asarlarning ahamiyati ularning insoniyat uchun qoldirgan ma’naviy va ilmiy merosi bilan bog‘liq. Bu asarlar xalq va millatlarning tarixiy xotirasini shakllantirishga, madaniy merosni saqlashga va avlodlarga yetkazishga xizmat qiladi. Ularning asosiy ahamiyatini quyidagi jihatlarda ko‘rish mumkin: O‘tmishni anglash va xulosa chiqarish – tarixiy asarlar orqali xalqlar o‘z tarixini o‘rganadi, oldingi xatolarni tahlil qiladi va kelajakda shunga qarab yo‘nalish belgilaydi. Ushbu jarayon nafaqat davlatlar va jamiyatlar, balki alohida shaxslar uchun ham muhimdir. Tarixiy tajribalardan xulosa chiqarish orqali xalqlar o‘z taraqqiyot yo‘lini aniqlaydi, urush va mojarolarni oldini olish, iqtisodiy va madaniy rivojlanishni samarali yo‘lga qo‘yish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Tarixiy asarlar odamlarga o‘tgan asrlar 16tajribasini o‘rganish, ulardan saboq olish va kelajakda xatolarni takrorlamaslik imkoniyatini beradi. Shuningdek, tarixiy jarayonlarning chuqur tahlili xalqlarning milliy o‘zlikni anglashida, madaniy qadriyatlarini mustahkamlashda ham muhim o‘rin tutadi. Milliy o‘zlik va qadriyatlarni saqlash – tarixiy asarlar milliy qadriyatlarni targ‘ib etishda, ajdodlar merosini kelajak avlodga yetkazishda muhim rol o‘ynaydi. Ular millat tarixini, urf-odatlarini, an’analarini, e’tiqodlarini saqlash va mustahkamlashga xizmat qiladi. Tarixiy manbalar orqali xalq o‘z ajdodlarining boy madaniy merosini anglaydi, o‘zligini his qiladi va milliy g‘ururni shakllantiradi. Shuningdek, tarixiy asarlar milliy o‘zlikni mustahkamlashda va xalqning tarixi hamda madaniyatiga oid bilimlarini boyitishda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Ular ajdodlar tajribasidan saboq olish, kelajak avlodlarga to‘g‘ri yo‘l-yo‘riq ko‘rsatishda ham katta ahamiyatga ega. Tarixiy yodgorliklar va manbalar millatning o‘ziga xosligi va madaniy yuksalishining asosiy omillaridan biri hisoblanadi. Ilmiy va ta’limiy manba sifatida foydali – tarixiy asarlar tarix, adabiyot, sotsiologiya va boshqa fanlar uchun muhim ilmiy manba bo‘lib xizmat qiladi. Ular o‘tmish voqealarini tahlil qilish, tarixiy jarayonlarni tadqiq etish va ta’lim tizimida foydalanish uchun katta ahamiyatga ega. Ko‘plab tarixiy asarlar maktab va oliy ta’lim muassasalarida o‘quv qo‘llanma sifatida foydalaniladi. Bundan tashqari, ular tarixiy tafakkurni rivojlantirish, tanqidiy fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirish hamda tarixiy xulosalar chiqarish uchun muhim manba hisoblanadi. Tarixiy asarlar o‘tmishni tahlil qilish orqali kelajak uchun to‘g‘ri qarorlar qabul qilishga yordam beradi. Masalan, Ibn Xaldunning "Muqaddima" asari tarixiy jarayonlarning sotsiologik tahliliga asoslangan bo‘lib, u tarixiy ilmlarning rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Bundan tashqari, tarixiy hujjatlar, solnomalar va yodnomalar ham ilmiy izlanishlar uchun beqiyos manba hisoblanadi. Shuningdek, tarixiy asarlarni tadqiq etish orqali turli davr va sivilizatsiyalar o‘rtasidagi bog‘liqlikni anglash va madaniy merosni keng o‘rganish imkoniyati yuzaga keladi. Adabiy va badiiy meros – ayrim tarixiy 17asarlar badiiy jihatdan ham qimmatli bo‘lib, ular adabiyot rivojiga ham katta hissa qo‘shgan. Masalan, Nizomiy Ganjaviyning "Iskandarnoma" asari tarixiy voqealarni badiiy tasvirlashda muhim o‘rin tutadi. Shu bilan birga, Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy va Hofiz Sheroziyning asarlarida ham tarixiy voqealar, tarixiy shaxslar va davrning ijtimoiy-siyosiy muhitiga oid ma’lumotlar uchraydi. Bu asarlar nafaqat tarixiy voqealarni yoritadi, balki ularning poetik talqini orqali o‘quvchilarga badiiy zavq ham ulashadi. Shuningdek, tarixiy dostonlar, she’riy manbalar va xalq og‘zaki ijodi ham tarixiy voqealarning adabiy yodgorliklar orqali kelajak avlodga yetkazilishiga xizmat qiladi. Bunday asarlar o‘tmish madaniyatini tushunishda hamda xalqlarning o‘z tarixi bilan bog‘lanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Madaniyatlararo aloqalarni yoritish – tarixiy asarlar orqali turli xalqlarning madaniy, ilmiy va siyosiy aloqalari haqida ham batafsil ma’lumot olish mumkin. Bu asarlar xalqaro savdo yo‘llari, ilmiy almashinuvlar, turli davlatlarning bir-biriga ko‘rsatgan ta’siri va madaniy ta’sirlanish jarayonlarini o‘rganishda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Masalan, Buyuk Ipak yo‘li orqali yuzaga kelgan savdo va ilmiy aloqalar Sharq va G‘arb madaniyatlari o‘rtasida mustahkam bog‘liqlikni shakllantirgan. Bundan tashqari, tarixiy asarlar orqali turli davrlarning diplomatik munosabatlari, elchilik missiyalari va madaniy ekspansiyalar haqida ham qimmatli ma’lumotlarga ega bo‘lish mumkin. Shu sababli, tarixiy manbalar madaniyatlararo munosabatlarni tahlil qilish va ulardan xulosa chiqarish uchun katta ahamiyat kasb etadi. Tarixiy asarlar insoniyat madaniy merosining muhim qismi bo‘lib, ular orqali biz o‘tmishimizni anglab yetamiz, kelajak uchun saboq olamiz va ajdodlarimiz qoldirgan boy ilmiy hamda madaniy merosni saqlab qolamiz. Tarixiy asarlarning mazmuni ularni yaratgan davr va muallifga bog‘liq bo‘lsa-da, ularning barchasi jamiyat hayotining turli jihatlarini yoritishda beqiyos ahamiyat kasb etadi. Shu sababli, tarixiy asarlarni o‘rganish va ularga hurmat 18bilan munosabatda bo‘lish har bir inson uchun muhim vazifalardan biri sanaladi. II BOB: XV-XVII asr yozma manbalarining tahlili va taqqoslanishi 2.1. Bobur va uning “Boburnoma” asari Qadimiy Movarounnahr va undagi xalqlar xayoti haqida jonli guvohlik beruvchi asarlar orasida “ Boburnoma “ alohida ajralib turadi. Ajoyib lirik shoir, o’zbek adibi Zahiriddin Muhammad Bobur tomonidan yaratilgan bu asar ijtimoiy – tarixiy, ilmiy – tabiiy va adabiy- lingvistik ma’lumotlar xazinasidir. Unda 1494-yildan 1530-yilgacha O’rta Osiyo, Afg’oniston va Hindistonda kechgan voqealar bayon etilgan. Bobur tarixiy faktlarni Shunchaki qayd etish , jangu jadallar, yurishlar haqida xronologik axborot berish bilangina kifoyalanmay, voqealarni jonli tilda qiziqarli hikoya qilad, manzara chizadi, tabiatni, etnografik xolatlarni tasvirlaydi, davrni, uning xususiyatlarini gavdalantiradi. Shu sababdan asar faqat ilmiy – tarixiy ahamiyati bilaan emas, balki o’zbek badiiy nasrining yorqin namunalaridan biri sifatida ham biz uchun qimmatlidur. Shoir o’z xotiralarini badiiy naql uslubda sodda va ravon bayon etadi. O’nlab tarixiy shaxslarning aniq xarakterini yaratadi. Tabiat manzaralarini suratini chizadi, kitobni har xil syujetlar, ishqiy sarguzashtlar, she’riy parchalar bilan bezaydi. Tilga olingan shaxslarning portreti kiyinishini, tashqi ko’rinishini, fe’l atvorini, odatlari, o’tmishi, avlod-ajdodi, birma bir ta’rif etiladi.Asardagi markaziy obraz Boburning o’zi, albatta. Uning his tuyg’ulariga boy qalbi ko’z oldimizda yorqin jonlanadi. Ingliz tarixchisi Elfiniston “ Boburnoma “ va uning muallifi haqida: “ Uning shaxsiy his – tuyg’ulari har qanday mubolag’adan yoki pardalashdan xoli, uslubi oddiy na mardona, shu bilan birga jonli va ifodali. O’z zamondoshlari biografiyasini, ularning qiyofalari, urf-odati, intilishlari, qiziqish va qiliqlarini ko’zguda aks etgandek ravshan tasvirlaydi. Bu jihatdan “ Boburnoma “ O’rta O’siyodagi yagona 19chinakam tarixiy tasvir namunasidir ” deb yozadi. Bobur O’rta Osiyo, Xuroson va Hindiston geografiyasi, hayvonot hamda nabodot olami to’g’risida boy ma’lumot bergan. Xususan, “Boburnoma”da hindlarning etnografiysi, ilmu fani, san’at va madaniyati haqida va Afrika yozuvchilarining Toshkent konferensiyasida ( 1958-yil ) qimmatli faktlar bor. Taniqli hind hind shoiri Mulk Roj Anand Osiyo so’zlagan nutqida: “ Bu kitob siz bilan bizning merosimizdir. O’zbekistondagi singari bizda ham “ Boburnoma “ g’oyat qadrlanadi.” Degani bejis emas edi. Davrning juda ko’p xususiyatlarini qamrab olishi, qomusiy xarakteri va o’zbek adabiy tilining beqiyos boy imkoniyatlarini namoyish etishi bilan “ Boburnoma “ Alisher Navoiyning “ Xamsa” siga qiyos qilgudek madaniy obida hisoblanadi. Asarning tez orada shuhrat qozonib, XVI asrning o’zidayoq bir necha marta fors tiliga tarjima etilishi ham fikrimizning isbotidir. “ Boburnoma “ fors tiliga birinchi marta 1589-yili shoirning nevarasi Shoh Akbar saroyida xizmatda bo’lgan Abdurahimxon ibn Bayramxon Xoni Xonon tomonidan tarjima qilindi. Tarjima ko’p nusxada ko’chirilib, “ Voqeati Boburiy“, “ Tarixi Boburshohiy “ nomlari ostida Sharq mamlakatlariga keng yoyildi. Abdurahimxon tarjimada Boburning o’ziga xos bayon tarzini bera olgan, asar fors adabiyoti va tarixchiligida ulkan yangilik sifatida qabul qilingan.Qamrab olingan tarixiy voqealarning ro’yi-rost ko’rsatilishi, ilmiy faktlarga boyligi bilangina emas, balki ravon uslubi, sodda va jozibadorligi bilan ham Bobur asari o’zidan keyin yaratilgan tarixiy memuarlarga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Chunonchi, Gulbadanbegimning “ Humoyunnoma “ va Nizomiddin Hiraviyning “ Tabaqoti Akbarshoxiy “ kabi kitoblarida buni yaqqol his etish mumkin. Shuni yatish kerakki, XVI asrdan boshlab o’zbek adabiyotining yana boshqa namunalari ham fors tiliga tarjima qilindi. Sharqning ilg’or ziyolilari turkiyda ( eski o’zbek tilida ) yaratilgan adabiyotning katta nufuzga ega ekanligini ko’rib ilm ahlini bu tilni o’rganishga da’vat eta boshlaydilar. Navoiy va Boburning ajoyib asarlarni tarjima qilib, forsiydonlarni baxramand etishni muhim vazifa deb biladilar. Chunonchi, “ Majolis un-nafoyis 20“ni 1521-yilda Forschaga o’girgan Sulton Muhammad Faxriy Xirotiy yozadi: “ Ba’zi e’tiborli va xurmatli kishilar turkey iborasi (tili)dan behabar bo’lganlari sababli bu go’zal so’zlarning mavjidan va bu san’atlar dengizining duru gavharlaridan bebahradirlar. Bu taassufli axvol edi va shuning uchun turk go’zali kabi parda ichida qolgan bu dilafro’zning yuzidan pardani ko’tarishni va mo’jizali xayolot yaratgan bu zebo suratni fazilat va kamol ahliga pardasiz ko’rsatishni niyat etdim.” “ Boburnima “ qo’lyozmalarining chiroyli rasmlar bilan bezatilishi ham tarjimaning shuhrat qozonishiga sabab bo’lgan.Uning saroyida 104nafar rassom doimiy ish olib brogan. Tarjimon Abdurahimxonning o’zi ham rasm chizish bilan shug’ullangan . Akbar saroyida o’nlab kitoblarga rasmlar chizilgan . “ Boburnoma” ning forsiy nushalariga ishlangan miniaturalar Sharq rassomlik san’atining ajoyib namunalari hisoblanadi. Ingliz sharqshunosi L. King bergan ma’lumotiga qaraganda, “ Boburnoma” o’z asarida yana ikki marta Muhammadquli va Zayniddin Xavofiy tomonidan fors tiliga tarjima qilingan. Biroq bu tarjima qo’lyozmalarining qqyerda saqlanishini olim aytmaydi. Abdurahimxon tarjimasi Britaniya muzeyida va Maskvadagi Sharq qo’lyozmalari fondida saqlanadi. Fotonusxasi Alisher Navoiy nomidagi Adabiyot muzeyimiada ham bor. G’arb olimlari “ Boburnoma “ bilan dastlab ana shu forsiy nusxalar orqali tanishadilar. Yevropa sharqshunoslari orasida Vitsen birinchi marta “Boburnoma “ bilan qiziqib, undan ayrim qismlari golland tiliga tarjima qiladi. ( 1705-yil ). XIX asr boshlariga kelib, asar butun Yevropa ilm ahliga ma’lum bo’lgan. Bobur merosining jahoniy shuxratida, ayniqsa, ingliz sharqshunoslarining xizmati ulkandir. Ular “ Boburnoma “ ni tarjima qilish va nashr etishdagina emas, balki tadqiq va targ’ib etish borasida ham birinchilikni egallaydilar. 1816-yilning 12-aprelida Uilyam Erskin Bo’mbaydan turib, Londindagi nozirlarga yozgan xatida tugabmas ganjina topib olganlik xursandligini bildiradi va “ Boburnoma “ ni tarjima qilayotganidan xabar beradi. U. Erskinning J. Layden bilan hamkorlikdagi tarjimasi 1826-yilda bosilib chiqdi. Tarjimonlar asarning o’zbekcha va forscha 21nusxalarini asos qilib oldilar. U. Erskin kitobga kattagina muqaddima yozib berdi. Bobur va uning asarlarini ingliz kitoblariga tanisgtiradi : “ Biz Osiyodagi hukmdorlar ichida Bobur singari genial va talantli kishilarni kamdan kam uchratamiz. Aqlining aktiv faoliyati, xushchaxchaq va sovuqqonligi, bevafo taqdirining nayranglariga qaramay, ruhining tetikligi, podsholar orasida juda kam uchraydigan sahiyligi, mardligi, istedodligi, fanga, san’atga muhabbat va ular bilan faol shug’ullanishi jihatdan Osiyo podsholari orasida Boburga teng keladigani yo’q.” J. Layden va U. Erskin tarjimasi 1921-yili Oksford unversiteti nasgriyoti tomonidan ko’p jildli qilib, ikkinchi marta chop etildi. Bu nashrda Dublin unversitetining professori L. Kivt so’zboshi yozib, “ Boburnoma “ nashrlari, uning jahon qo’lyozma fondlaridagi nushalari, tarjimalari haqida ma’lumot beradi, inglizcha variantni qayta taxrirdan chiqaradi. Birinchi jildning yarmini tashkil etadigan ilmiy ocherkida u Movarounnahr va Xuroson tarixi, geografiyasi, Bobur tilga olgan Samarqand, Andijon, O’ratepa, Kobul va boshqa shaharlarning hozirgi ahvolini keng yoritgan. Mazkur nashrning yana bir fazilati shundaki, tarjimaning ilmiy aniqligini ta’minlash uchun xoshiyalarda ko’p miqdorda izoh va sharxlar berilgan, kitobdagi she’rlarning kimga taaluqli ekanligi va qaysi tilda yozilgani ham ko’rsatilgan. Ingliz sharqshunoslaridan A. Beverij xonim1902-yili “ Boburnoma “ ning Xaydarobotd nusxasini faksimile xolida chop ettiradi. ( U 1971-yili Londonda qayta nashr etildi. 6 Mazkur nashr asarning yana kengroq ommalashuviga sabab bo’ldi. Asarning M. Sale bajargan ruscha tarjimasi hamda 1960-yili P. Shamsiyev va S. Mirzayev tayyorlagan o’zbekcha nashri ana shu A. Beverij xonim nashriga asoslangan. “ Boburnoma “ P. M. Kaldekot tomonidan ingliz tiliga qisqartirib tarjima qilindi. XX asr oxirlarida F. J. Talbot ham asarni tarjima qilib, suratlar bilan nashr ettiradi. Shuningdek, Bobur asarlarining Turkiyada tarqalishiga 6 Bobur Mirzo. Boburnoma – Toshkent: Sharq, 2002. 22atoqli olim Rashot Raxmon Oratning xizmati katta. Ingliz tilida Bobur hatyoti va ijodini o’rganishga talay maxsus monografiyalar yaratildi. Len Poolning “ Bobur “ ( Oksford 1899-yil ) va Xarold Lembning “ Bobur yo’lbars “ ( Nyu- York 1961-yil ) nomli kitoblari shular jumlasidandir. Ayniqsa, keying kitob qiziqarli adabiy tarixiy ocherk uslubida yozilgan. Buni kitobning ichki bo’limlariga qo’yilgan “ Vodiydagi voqealar ‘, “ Samarqanddan quvilish “, “ Qobuldagi saltanat “, “ Hirotda xiyofat “, “ Bobur va uning eli “, “ Hindiston sari yurish “, “ Panipat va Kanvand “, “ Buyuk mo’g’ullar imperiyasi “, kabi sarlavhalardaan ham bilish mumkin. X. Lemb Boburning adabiy merosidan ilmiy ma’lumot sifatida keng foydalangan, ko’proq “ Boburnoma ” ga murojat etib, undan talay parchalar tarjimasini ham keltirgan. Bundan tashqari, u Mirzo Bobur yurgan yo’llarning ot vatuyada kezib chiqqan. Shu tariqa, bu asar amalda Bobur haqidagi tarixiy roman ko’rinishini olgan edi. Sharq xalqlari tarixi bilan shug’ullangan yana boshqa ingliz va amerikalik olimlar Boburning shaxsiy qobiliyati va faoliyatiga yuqori baho berib, uni qadimgi Rim sarkardasi Yuliy Sezar bilan qiyoslaydilar. “ Boburnoma “ 1828-yili A. Kayzer tomonidan nemis tiliga qisqartirib va 1871- yili P. Kurtyl tomonidan fransuz tiliga to’la xolda tarjima qilingan. Zamondoshimiz atoqli sharqshunos olim J. L. Boite Grammon “ Boburnoma ” ning fransuz tilidagi yangi tarjimasini yaratdi. U bir necha bor yurtimizga kelib, o’zbek xalqining turmush tarzi, tarixi bilan yaqindan tanishdi. Grammon, shuningdek Gulbadanbegimning “ Temur tuzuklari “ va “ Xumoyunnoma “ asarlarini ham fransuz tiliga tarjima qilgan. 1912-yilda Tog’aymurod Qorluq Xatloniy uni yana bir marta fors tiliga tarjima qildi. Bu tarjima qo’lyozmasi O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti qo’lyozmalar fondida saqlanmoqda. 1944-1946-yillarda esa asar usmonli turk tiliga tarjima qilinib, Anqarada ikki jildda bosilgan. Rossiyada “ Boburnoma “ ancha ilgari paydo bo’lgan edi. Sharqshunos N. Ilminskiy 1857-yili asarni asl xolid Qozon shahrida chop 23etilgan. XIX asr oxirlarida “ Boburnoma “dan ayrim qismlar I. Pantusov, S. Polyakov, V. Vyatkin tarjimasida rus kitobxonlariga qisman taqdim etilgan bo’lsada, yaxlit ruscha tarjimasi amalga oshirilmagan edi. Bu sharafli va xayrli ish mohir tarjimon va olim M. Sale tomonidan bajarildi va asar 1958-yili Toshkentda bosmadan chiqarildi. M. Sale tarjima ustida o’n yildan ko’proq vaqtmehnat qildi, asar tilini chuqur o’rgandi. Behad ko’p atamalar, ibora va nomlar transkripsiyasini berish, shuningdek, Bobur qalamining “mardona uslubini “ saqlashga muvaffaq bo’ldi. Shunga qaramay, M. Sale tarjimasida xamon talay noaniqliklar mavjud. “ Boburnoma ”dagi bir qancha nomlar noto’g’ri berilgan. Chunonchi, Axmad Mirzo sevgilisi Qutluqbegim “ Katak begim “ bo’lib ketgan, “ bukalamun “, “ mucha “ kabi ba’zi so’z va iboralar tarjimasiz va izoxsiz keltirilgani sababli rus kitobxoniga tushunarsiz bo’lib qolgan. She’riy parchalar nasriy tarjimada berilib, ularning qaysi tilda yozilgani ham ko’rsatilmagan. Tarjima va nashlardagi nuqsonlarning aksariyati asarning ilmiy tanqidiy matniga ehtiyoj borligidan kelib chiqqan. “ boburnoma “ ning mavjud nashrlari, hatto o’zbekcha nashri ham, asar haqida to’la tasavvur berolmaydi. Negaki, ruscha nashrda ham, eng so’nggi o’zbekcha nashrda ham 1509-yildan 1518-yilgacha va 1524-yilgacha bo’lgan voqealar bayoni yo’q. Shunga o’xshash talay noaniqliklarni bartaraf etish uchun “ Boburnoma ”ning eng e’tiborli qo’lyozma nusxalarini chog’ishtirib, uning ilmiy matnini tayyorlash zarur edi. Va nihoyat, bu ishni yaponiyalik boburshunos olimlar amalga oshirdilar. Asarning tanqidiy matni yaratilib, nashr etildi. Ko’rinib turinibdiki, Mirzo Boburning hayoti va ijodi turli mamlakatlarda o’rganilmoqda va xalqaro ilmiy hamkorlik vositasiga aylanib, bormoqda. Bu ham o’zbek xalqining ulug’ istedodi, iftixoridan nishonadir. Har bir xalqning tarixiy, madaniy milliy qiyofasini aniq belgilovchi ulug’ shohlari, buyuk olimlari, yirik adib va shoirlari bo’ladi. Insoniyatning adabiyotga mansub ana shunday buyuk farzandlari safida Zahiriddin Muhammad Bobur ham o’z o’rniga ega. Kishilik tarixida Boburchalik shaxsiy imkon, iqtidor va fazilatlari beqiyos kishilar juda 24kam uchraydi. Bobur buyuk podshoh, mumtoz shoir, nazariyotchi adabiyotshunos, faqih, tilshunos, san’atshunos, etnograf hayvonot va nabotot olamining bilimdoni sifatida ko’pqirrali faoliyat va ijod sohibi edi. Birgina “ Boburnoma ” uning yigirmadan ortiq sohalariga qiziqqanligiga yaqqol misoldir. Shoh Bobur, birinchi navbatda, shoh, boburiylar sulolasining asoschisi. Balki, boburiylar jahon tarixida eng uzoq yillar (332 ) hukmronlik qilgan sulola bo’lib chiqar… U podshoh sifatida lasgkar tortib shohlarga xos mag’lubiyatlarning achchiq alamlariyu zafarlarning ulug’vor nasgidalarini surishni ko’p marotaba o’z boshidan kechirdi. Otasi singari ulug’ himmatli va oily maqsadli shaxs bo’lganligidan Farg’ona viloyatini kichik joy deb hisoblab, Samarqandga intilti. U yerda Shayboniyxondan yengilib, Qobulga keldi va keyin Hindistondek bepayon yirik mamlakat hukmdoriga aylandi. Buyuk shoh Bobur Hindistonda temuriylarga xos ulug’ bunyodkorlik an’analarini davom ettirdi: muhtasham qasrlar tiklash, ariq kanallar qazish , bog’- rog’lar bunyod etish, adabiyot, ilm- fan rivojiga homiylik qilish, elni adolat bilan boshqarish singari fazilatlar keyinchalik Hindistonning buyuk farzandlari tomonidan chinakam ijobiy baholandi. Hindistonning donishmand farzandi, buyuk davlat arbobi Javoharla’l Neru o’zining “ Hindistonning ochilishi “ va “ Jahon tarixiga bir nazar “ asarida Zahiriddin Muhammad Bobur haqida samimiyatga to’liq ushbu fikrlarni izhor etgan: “ Bobur – dilbar shaxs. Uyg’onish davri hukmdorining haqiqiy namunasidir. U mard va tadbirkor odam bo’lgan. Bobur o’ta madaniyatli va jozibali insonlar orasida eng yetuk insonlardan biri edi. U mansabparastlik kabi cheklanishdan va mutaassiblikdan yiroq edi… Bobur san’at va ayniqsa, adabiyotni sevardi.” Bugun Hindistonning Panipat shahriga borgan kishi Zahiriddin Muhammad Boburning Sulton Ibrohim Lo’diy bilan bo’lgan tarixiy muzaffarona jang manzaralarini shaharning ochiq osmoni ostidagi muzeyda ko’rarkan, ulug’ hind xalqining Boburga nisbatan hurmat-ehtiromi kuchliligiga 25amin bo’ladi. Yoki Bangladesh poytaxti Dakka shahrini kezgan kishi “ La’lbog’qal’a “ tarixiy muzeyga kirib Bobur va Boburiylarga bag’ishlangan xonalarni, kezarkan, Bobur va uning vorislariga tegishli, kiyimlar uy -ro’zg’or buyumlari, xarbiy qurol- aslahalari, Usdot Aliquli qo’ygan toshotar to’plar, miltiqlar- tufaklar, sovut, qilich-qalqonlar, dubulg’a, ot kiyimlarini ( ot va qilich zarbasidan himoya qiluvchi yopinchiqlar ), usha davr kishilari o’z zamonlari libosida tomosha qilgan kishi Hindiston va Bangladesh xalqlarining Bobur va Boburiylarga bo’lgan hurmatlarini yorqin tasavvur eta oladi. Bu moziygohda bo’lgan adib Qamchibek Kenja “Andijondan Dakkagacha “ nomli safarnomasida hayajonini yashira olmay yozadi: “ Hindiston va Pokiston shaharlarida ko’p moziygohlarda, jumladan Haydarabotdagi mashhur Solarjang, Loxurdagi milliy muzeylarda bo’lgan. Lekin Sharq olimining olis bir chetida faqat va faqat Boburiylar hayoti, ularning podsholik faoliyatiga oid yagona, maxsus muzeyni ko’ramiz, deb sira o’ylamagan edik “. Hindiston va Bangladeshda Bobur va Boburiylar saltanati shunchalik qadrlanishidan Bobur va vorislarining podsholiklari bu yurtlarda hayrli chuqur iz qoldirganligi ma’lum bo’ldi. “ Boburnoma “ ning kitobi Boburning ulug’ podshohlarga xos sakkis shaxsiy fazilatini qayd etgan: “ Va maholdurkim, ul podshohi Asarda biror tarixiy voqea bayonidan oldin yoki bayon jarayonida chekinilib shu voqea yuz berayotgan joy tasvirlanadi. Natijada o’quvchi nazarida Bobur zamonidagi Movarounnahr, Xuroson, Afg’oniston, Hindiston o’lkalari ulardagi ko’plab viloyatlar, shahar va qishloqlarning tugal manzarasi yer suv va Toru cho’llari, dala dashtlari, bog’u rog’lari, ekinzorlar, ob-havosi navototi, odamlari, qabila va xalqlarning urf odatlari , turmush tarsi, kiyinishi, ovqatlari, tili,shevasigacha namoyon bo’ladi. Binobarin bunday o’rinlarda Bobur nafaqat istedodli shoir va yozuvchi, ayni paytda sinchikov va bilimdon olim, jug’rof, etnograf, tabiatshunos, tilshunos, san’atshunos sifatida ham ko’rinadi. San’atkor ajib joylar tasvirida kichik tavsilotlarni ham etibordan 26qochirmaydi, viloyatlar, shahar, qishloqlar manzarasini gavdalantiruvchi go’zal realistik lavhalar chizadi. Andijon, Samarqand va boshqa shaharlar tasviri bunga yorqin misoldir. Bobur 1494-yil voqealarini otasining halokati va uning o’rniga o’zining taxtga o’tirishi, amakisi Sulton Ahmad Mirzo va tog’asi Mahmudjonning ( qaynata kuyovning ) Bobur ustiga qo’shin tortishi biroq yosh hukmdordan shikoyat yeb sulx tuzushga majbur bo’lishlarini hikoya qilishdan oldin Farg’ona bekligi va uning yetti shahrini tasvirlaydi. Viloyatning eng katta shahri va poytaxti Andijon tasviri g’oyat jonli va badiiy tasvir vositalariga boydir. Tasvirda Andijonning jug’rofiy o’rni, chegaralari, g’allasi mo’l, mevalarga boyligi, ayniqsa qovuni va uzumi yaxshi bo’lishi, qovun pishig’ida poliz boshida qovun sotish raim emasligi, shahar darvozalari, shaharga to’qqiz ariqdan suv kirib, biron yordam chiqib ketmasligi, qalaning atrofi butkul mahallalar bilan o’ralganligi, qalani muhofaza etuvchi suv to’ldirilgan aylana handak bilan mahallalar orasida keng tosh yo’l tushganligi, ov qushlari ko’p va semiz bo’lishi va hokozalar haqida juda sodda mazmunli hikoya qilinadi. Shahar xalqi turkligi, shahar va bozorda turkiy tilni bilmaydigan kishi yo’qligi, aholi lahchasining adabiy tilga o’rinligi Mir Alisher Navoiy asarlarning Hirotda shuhrat qozonganligining sababi ham ularning turk tilida yozilganligi xususida Bobur o’zgacha bir iftixor bilan so’zlaydi. 2.2. Xondamir va Hofiz Tanish Buxoriy asarlari . Xondamir (to‘liq ismi G‘iyosiddin ibn Humomiddin Muhammad ibn Xoja Jaloliddin Muhammad ibn Xoja Burhoniddin) 1475-yilda Hirotda tavallud topgan. Uning otasi Humomiddin Muhammad juda o‘qimishli, ziyrak kishi bo‘lib, Sulton Abu Said Mirzoning o‘g‘li Sulton Mahmudning vaziri edi. Onasi esa mashhur tarixchi Mirxondning qizi bo‘lgan. Xondamir Hirotda voyaga yetdi. U bolaligidan juda tirishqoq, qiziquvchan bo‘lib, taniqli shoir Alisher Navoiyning e’tiboriga tushadi. U yoshligidan tarix, adabiyot, she’riyat, xattotlik 27va musiqa ilmlarini mukammal egallab, o‘z zamonasining peshqadam olimi darajasiga ko‘tariladi. Keng qamrovli ilmiy ishlarida unga zamonasining eng mashhur shoiri va davlat arbobi Alisher Navoiy homiylik qiladi. Albatta, Xondamirning ilmiy asarlarining yaratilishida Navoiyning xizmatlari katta. Xondamir, garchi o‘z davri talablariga binoan juda ko‘p ilmlarni egallagan bo‘lsa-da, ko‘proq tarix ilmiga qiziqqan. Bu havas u balog‘atga yetgan paytda vujudga kelgan. "Faqiri haqir balog‘atga yetishi bilanoq aziz umrini tarix kitoblari va mashhur axborotlarni mutolaa qilishga sarfladi." Buning uchun unga to‘la sharoit yaratilgan edi. O‘sha zamonda Xurosonda eng boy hisoblangan Navoiy kutubxonasining kaliti unga topshirilgan edi. Bu haqida Xondamirning o‘zi shunday yozgan: "Tarix va xabarlarni o‘z ichiga olgan ul buzrukvorning kutubxonasida bo‘lgan har bir kitob bu gadoning ixtiyoriga topshirildi." Xondamir 1501-yilgacha, ya’ni Navoiy vafotiga qadar uning xizmatida bo‘lgan. Undan keyin ona yurti Balxga ketadi va u yerda Badiuzzamon Mirzo xizmatiga kiradi (1502-1506). 1506-yilda Hirotga qaytadi va 1510-yilgacha shu yerda istiqomat qiladi. U Hirotning ikki marta: 1507-yilda Shayboniyxon va 1510-yilda Shoh Ismoil tomonidan zabt etilganiga guvoh bo‘ladi. Bosqinlar vaqtida tinch aholining qirilishi, talon-taroj va nohaqliklar uning dunyoqarashiga katta ta’sir ko‘rsatadi. 1527-yilda Xondamir Hindistonga ketishga qaror qiladi. U 1528-yil 18-sentabrda Hindistonga, Bobur huzuriga yetib keladi. U bilan birga Hirotning mashhur shoiri Shahob Muammoniy va "Sultoniya" madrasasining mudarrisi Amir Ibrohim Mashhadiy ham bor edi. Bobur ularni katta hurmat va ehtirom bilan qabul qilib, ularga saroy xizmatchilari qatoridan joy tayinlaydi. Xondamir Boburning vafotiga qadar doimo uning yonida bo‘lgan. Shundan so‘ng taxt vorisi Nosiriddin Humoyun xizmatida qoladi. Buyuk olim, tarixchi va davlat arbobi G‘iyosiddin Xondamir 1535-yilda Humoyunning Burhoppur (Gujarat viloyati)ga qilgan yurishi paytida vafot etadi va Dehlida Xoja Nizomiddin Avliyo va Xusrav Dehlaviy mozoriga dafn etiladi. Endi uning asarlari, ulardagi voqea va hodisalar hamda mazmun 28jihatlariga to‘xtalsak. Uning asarlarini tadqiq qilishdan avval bir narsani aytib o‘tish joiz. Birinchidan, Xondamir saroy kishisi bo‘lgani va bu hayot bilan uzviy bog‘langani sababli uning asarlari asosan saroy va undagi asosiy voqealar, hukmdorlar, vazirlar va turli yuqori tabaqa hayoti haqida yozilgan. Uning asarlarida xo‘jalik, ijtimoiy vaziyat, qishloq va shaharlardagi holatlar kamdan-kam uchraydi. Ikkinchidan, asarlardagi voqea-hodisalar juda katta davrlarni qamrab olgan. Bu esa uning asarlarida voqealarning mayda detallarigacha yoritilishiga to‘sqinlik qilgan. Biroq zukko ilmiy izlanuvchi uchun uning asarlari misoli bir xazina, chunki ularda davlat boshqaruvi, tarixiy shaxslar, hukmdorlar va ular bilan bog‘liq turli ma’lumotlar shu darajada ko‘p uchraydiki, o‘quvchi o‘sha davr davlat boshqaruvi va hukmron qatlam haqida boy tasavvurga ega bo‘ladi. Xondamir juda boy ilmiy meros qoldirdi. U O‘rta Osiyo, Eron, Afg‘oniston hamda Hindistonning o‘rta asrlardagi (XV-XVI) ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotini o‘z ichiga olgan 10 ga yaqin yirik asar yaratdi. Uning asarlari originalligi va turli faktik materiallarga boyligi bilan tarixshunoslikda muhim o‘rin tutadi. "Xulosat ul-axbor fi ahvol il-ahyor" (Xayrli kishilar ahvolida jahon xabarlarining xulosasi) Bu asar 1498-99-yillarda Alisher Navoiy iltimosi bilan yozilgan. Asar muqaddima va 10 bobdan iborat bo‘lib, uni Mirxondning "Ravzat us-safo" asarining qisqartirilgan varianti deyish ham mumkin. Biroq asarning 10-bobi Xondamir tomonidan yozilgan bo‘lib, u Hirot hukmdori Husayn Boyqaro (1469-1506)ga bag‘ishlangan. Asarda 1470-yilda Sulton Husayn Mirzo va Yodgor Mirzolarning Xuroson taxti uchun olib borgan kurashlari tasvirlangan. Asarning xotimasida o‘sha davr Xuroson va uning poytaxti Hirot atrofidagi bog‘-u bo‘stonlar, ko‘shklar, shuningdek, Navoiyga zamondosh shayxlar, olimu fuzalolar, shoirlar, xattotlar va musiqachilar haqida hikoya qilinadi. XV asrning ikkinchi yarmidagi siyosiy voqealar bilan birga Temuriylar Xuroson davlatining madaniy qiyofasi ham mohirona yoritilgan. Xondamirning boshqa yirik asarlari ham tarixiy jihatdan katta ahamiyat kasb etadi. Uning ilmiy merosi O‘rta Osiyo va Sharq 29tarixshunosligi uchun bebaho manba bo‘lib xizmat qiladi. O`zbek davlatchiligi tarixida shayboniylar sulolasi hukmronligi muhim o`rin tutadi. Buxoro xonligida bu sulola hukmronligi davrida tarixshunoslik ancha uyksalganini A.A.Semyonov, A.Yakubovskiy, B.Ahmedov kabi taniqli tadqiotchilar haqli ravishda e`tirof etishgan. Tadqiqotchi P.P.Ivanovning fikricha, shayboniylar davrida Buxoro xonligida madaniyatning rivojlanishida Eronda hokimiyatni qo`lga olgan Shoh Ismoilning Erondagi va Hirotdagi sunniylarni ta`qib ostiga olgani ham o`z ta`sirini o`tkazdi. Chunki ta`qiblar tufayli bu erdagi madaniyat namoyandalari, shoirlar, olimlar Buxoro xonligiga kelib, o`rganib qolganlar. Bu davrda Buxoro xonligida tarixnavislik adabiyot, tarjima san`ati, xattotlik, me`morchilik sohalarida katta uytuqlar qo`lga kiritilgani ma`lum. Xususan, V.V.Bartol’dning fikricha, shayboniylar davrida tarix va adabiyot sohalarida yaratilgan asarlar soni, sifati bir qadar ortgan. Ayniqsa, Hofiz Tanish Buxoriyning «Sharafnomayi shohiy» («Shohlarni sharaflovchi asar») asarini alohida ta`kidlab o`tish joiz. «Abdullanoma» yoki «Sharafnomayi shohiy» asarining ijodkori XVI asrda yashab o`tgan buxorolik shoir va yirik tarixchi olim Hofiz Tanish Buxoriydir. U 1549 yilda Buxoroyi sharifda nufuzli mansabdor xonadonida dunyoga kelgan. Hofiz Tanish Buxoriy o`z davrining chuqur va keng ma`lumotli kishilaridan bo`lib, 1584 yili Abdullaxon soniyning (1583-1598 yy.) yaqin odami Qulbobo ko`kmdotning tavsiyasi bilan Abdullaxoning xizmati qabul qilingan va uning shaxsiy voqeanavisi, tarixchisi vazifasiga tayinlangan. Hofiz Tanish Buxoriy umrining oxirigacha shu lavozimda ishladi. Maleho Samarqandiyning ma`lumotiga ko`ra, Hofiz Tanish 1589 yili xotini tarafidan zaharlab o`ldirilgan 7 . «Sharafnomayi shohiy» asarida O`zbekiston, Qozog`iston, shuningdek, qisman, Afg`oniston va Eronning XVI asrdagi tarixi ijtimoiy-siyosiy jihatdan bayon qilinadi. Undan tashqari, asarda Buxoro xonligi bilan Eron, Hindiston, Qoshg`ar va Rossiya o`rtasidagi munosabatlar haqida ham qimmatli ma`lumotlar bor. Asar XVI asrning 80 7 T а ri х iy m а nb а shun о slik. O`quv qo`ll а nm а . –T., «F а n», 2006, -160 b е t. 30yillari oxirida yozib tamomlangan. Hofiz Tanishning zamondoshi shoir va adabiyotshunos olim Mutribiyning guvohlik berishiga qaraganda, asarning oxirgi qismini, xonning topshirig`i bilan, qozi Poyanda Zomoniy (1602 yili vafot etgan) yozgan. Lekin, bu fikrni boshqa manbalar tasdiqlamaydi. «Sharafnomayi shohiy» asari qofiyat nasr, ya`ni saj-murakkab badiiy uslubda yozilgan. Unda she`riy parchalar Firdavsiy, Rudakiy, Sa`diy, Kamoliddin Binoiy, Mushfiqiy va muallifning o`z she`rlari, «Qur`oni karim» oyatlari, «Hadisi sharif»lardan parchalar ham ko`p. XVI asrning 30-60 yillari orasida uyz bergan voqealar saroyida muntazam uyritib turiladigan kundalik daftar, sodir bo`lgan muhim siyosiy voqealarning shohidi bo`lgan keksa kishilarning og`zaki axborotlari asosida, 70-80 yillar voqealari esa muallifning bo`lib o`tgan voqealarda shaxsan o`zi qatnashib to`plagan daliliy ma`lumotlar asosida yozilgan. Ushbu asarning qo`lyozma nusxalari ko`p 8 . 1995-1997 yillarda kitob ikkita alohida qismlardan iborat holda B.Ahmedov tomonidan nashr etildi. 8 T а ri х iy m а nb а shun о slik. –T., 2006, -162 b е t. 31Xulosa O rta Osiyo tarixi, ayniqsa XV-XVII asrlar davri, o zining boy siyosiy,ʻ ʻ madaniy va ijtimoiy jarayonlari bilan ajralib turadi. Bu davrni o‘rganishda yozma manbalar alohida ahamiyatga ega bo‘lib, ular orqali biz o‘sha zamon kishilarining hayoti, davlat boshqaruvi, ilm-fan va madaniyat rivojini aniqroq tasavvur qilishimiz mumkin. Tarixiy asarlar faqatgina quruq faktlarni emas, balki davr ruhini, unda yashagan insonlarning dunyoqarashi va intilishlarini ham aks ettiradi.Bu davrning eng muhim yozma manbalari orasida Sharafiddin Ali Yazdining "Zafarnoma"si, Boburning "Boburnoma"si, Hofizi Abruning tarixiy asarlari, Ushbu asarlar orqali biz buyuk hukmdorlarning faoliyati, ularning olib borgan yurishlari, diplomatik aloqalari, iqtisodiy va madaniy islohotlari haqida qimmatli ma’lumotlarga ega bo‘lamiz. Ayniqsa, Boburning asarlari nafaqat tarixiy manba, balki adabiy yodgorlik sifatida ham muhimdir. Yozma manbalarning ahamiyati shundaki, ular yordamida o‘tmish voqealarining tafsilotlarini bilib olish bilan birga, ularning bugungi kun va kelajak uchun qanday saboqlarga ega ekanligini ham tushunishimiz mumkin. O‘z tarixini bilgan xalq o‘z kelajagini ongli ravishda quradi. Shu bois, bu kabi manbalarni chuqur o‘rganish, ularni yangi ilmiy yondashuvlar asosida tahlil qilish va yoshlarga yetkazish muhim vazifalardan biri hisoblanadi.Arxiv hujjatlarini yanada chuqurroq o‘rganish, xorijiy manbalar bilan taqqoslash, zamonaviy texnologiyalar yordamida tarixiy qo‘lyozmalarni o‘qish va tarjima qilish, shuningdek, tarixiy bilimlarni ommalashtirish bugungi kun olimlari va tadqiqotchilari oldidagi dolzarb vazifalardandir. Xulosa qilib aytganda, O rta ʻ Osiyo XV-XVII asrlar tarixini o‘rganishda yozma manbalar bebaho xazina hisoblanadi. Ushbu asarlar yordamida biz ajdodlarimizning boy merosini anglab, kelajak avlodlarga ishonchli ilmiy bilimlarni yetkazishimiz mumkin. 32Tarix – bu xalqning xotirasi. Bu xotirani asrash va unga hurmat bilan yondashish har birimizning burchimizdir. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Sharafiddin Ali Yazdiy. Zafarnoma – Toshkent: Fan, 1992. 2. Bobur Mirzo. Boburnoma – Toshkent: Sharq, 2002. 3. Hofizi Abru. Tarixi Hofizi Abru – Tehron: Markazi Tahqiqat, 1985. 4. Abu-l-Fazl Allomiy. Akbarnoma – Deli: Oxford University Press, 2000. 5. Muhammad Solih. Shayboniyxon tarixi – Toshkent: Fan, 1993. 6. Mahmud ibn Vali. Bahr al-asror fi manoqib al-axyor – Toshkent: Fan, 2004. 7. Rashididdin Fazlulloh. Jome’ ut-tavorix – Tehron: Nashr-e Markaz, 1994. 8. P.P. Ivanov. O‘zbekiston tarixi bo‘yicha tadqiqotlar – Toshkent: Fan, 1958. 9. Bo‘riboy Ahmedov. O‘zbek davlatchiligi tarixi – Toshkent: Universitet, 2001. 10. Qayumov A. Temuriylar davri madaniyati – Toshkent: Ma’naviyat, 2000. 11. Islomov U. Markaziy Osiyo xalqlari tarixi – Toshkent: Sharq, 2010. 12. G‘afurov B. Tojikiston xalqi tarixi – Dushanbe: Irfon, 19 9 9. 13. N.N. Negmatov. O‘rta Osiyo tarixiy manbalari – Moskva: Nauka, 201 0. 14. V.V. Bartold. O‘rta Osiyo musulmonlar tarixi – Sankt-Peterburg: Nauka, 1900. 15. Yusupov M. Temuriylar va shayboniylar davrida tarixiy asarlar – Toshkent: Fan, 2015. 33

Kirish………………………………………………………………………….3
I BOB: XV-XVII asr yozma manbalarining umumiy tavsifi
1.1. Oʻrta Osiyoda tarixiy asarlarning shakllanishi va rivojlanishi…….………5
1.2. XV-XVII asr tarixiy asarlari va ularning mualliflari………………………9
1.3. Tarixiy asarlarning mazmuni va ahamiyati………………………………13
II BOB: XV-XVII asr yozma manbalarining tahlili va taqqoslanishi
2.1. Bobur va uning “Boburnoma” asari………………………………...……18
2.2. Xondamir va Hofiz Tanish Buxoriy asarlari…………………….……….26
Xulosa…………………………………………………………………….…..31
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………….……32
 

Sotib olish