Dokument ma'lumotlari

Narxi 12000UZS
Hajmi 226.7KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 19 Dekabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Dinshunoslik asoslari

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

227 Sotish

Markaziy osiyo tarixida xanafiya mazxabining o’rni

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __UNIVERSITETI Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN KURS ISHI Mavzu:________________ Bajardi:_________________________________ Tekshirdi:_______________________________ ______________ - 20___ Mark aziy osiy o t arixida xanafi y a mazxabining o’rni Kirish 1. Islоmdagi оqim v a y o’nalishlarning hоzirgi k undagi k o’rinishlari v a ularning islоm birligiga t ahdidi.   2. Mazhablarning pay dо bo’lishi:   hanafi y lik , mоlik iylik , shofеiy lik v a hanbaliylik .   3. Ijt ihоd, fat v о v a mazhabga ergashish masalalari.   4. Mazhablar оrasidagi farqlar v a mazhabsizlik .   Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar. Tayanch t ushunchalar:   Musulmоnlar оrasidagi ixtilоflar. Sunniylik. Xоrijiylik. Shialik. Mo’’taziliylik.   Qadariya , jabariya va mushabbihalar.   Islоmdagi оqim va yo’nalishlarning hоzirgi kundagi ko’rinishlari va ularning islоm birligiga tahdidi.   Mazhablarning paydо bo’lishi: hanafiylik, mоlikiylik, shofеiylik va hanbaliylik. Hanafiylik mo’’tadil mazhab. Ijtihоd, fatvо masalalari. Mazhabga ergashish. Mazhablar оrasidagi farqlar. Mazhabsizlik. Kirish Mo`tabar manbalardan   birida keltirilishicha, “Hijriy 95 (milodiy 713) yili Qutayba ibn Muslim Shoshga yurish boshladi. Xalifa Hajjoj unga yordam uchun Iroqdan qo`shin yuborgan edi. Qutayba shavvol oyida Shoshda yoki Qo`shmaxonada turganida Hajjojning o`limi haqidagi xabar keldi va bundan qayg`uga tushib, qaytadan Marvga qarab yo`lga tushdi”. (Abu Ja`far at-Tabari. “Istoriyaat-Tabari”, Tashkent,   Fan” 1987, 144). O’rta Osiyoga islom dini mana shu paytlardan boshlab tarqala boshladi. O’rta Osiyoga fiqh ilmini birinchilardan bo’lib Abu Hafs Kabir r a olib kirganlar. Uning qo`lida ko`pgina faqihlar va olimlar yetishib chiqdi. Hatto tarixchilarning ta`kidlashlaricha, Buxoroda ilmning tarqalishiga, imom va ulamolarning hurmat topishiga sababchi bo`lgan kishi Abu Hafs Kabir bo`lgan.   Abu Hafs Kabir hanafiy mazhabining fiqhiniO’rta Osiyo va Movarounnahrda tarqalishida jonbozlik ko`rsatgan bo`lsa, uning oilasi, xususan, o`g`li Abdullohning bu borada xizmati buyuk bo`lgan. Shuning uchun ham uni Abu Hafs Sag`ir, ya`ni kichik Abu Hafs deb atashgan. Abu   Hanifa asos solgan mazhab VIII asr o`rtalarida, uning hayotlik chog`idayoq tarqala boshlab, shu asrning oxirlarida uzoq-yaqin, jumladan,O’rta Osiyo va Movorounnahrga yetib kelgan edi.   Muhammad ibn Hasan Shayboniyning mumtoz shogirdlaridan biri bo`lmish Abu Hafs Ahmad ibn Hafs al-Kabir al-Buxoriy (832yil) birinchi bo`lib, 9 asr boshlarida ushbu mzhab ta`limotining xaqiqiy tashuvchisi sifatida o`z vataniga qaytib keldi. Buxoro shahrini Hanafiylikning muhum markazlaridan biriga aylantirdi. Uning tarbiyasi otasida bir guruh faqihlar, jumladan, o`z davrida Xanafiy mazxabining shayxi va salohiyatli vakili bo`lgan uning o`gli Abu Hafs Sagir Muhammad ibn Ahmad ibn Hafs yuksak darajali faqih martabasiga yetgandir. Abu Hafs Kabirning zamondoshi, hadis ilmining buyuk imomi Muhammad ibn Ismoil Buxoriy (256h-870m) "Al-Jomi` as sahih" kitobi va "Fiqhul Buxoriy" deb atalgan o`ziga xos fiqhiy yo`nalishi bilan ushbu fan rivojiga katta hissa qo`shgan edi. Buxorolik faqihlar o`sha davrdan boshlab ham usulil fiqh va ham furuul fiqh bo`yicha muhum   e`tiborga loyiq asarlar yozib keldilar. Ibn Xaldun "Al-Muqaddima"da ta`kidlanisha , Abu Zayd Dobusiy ushbu mavzuda yozgan kitob ekan muhim asarlardan biri hisoblanadi.   Shuningdek, keyinroq Sadrush-sharia ikkinchi Ubaydullo ibn Mas`ud yozgan "Tanqiq ul-usul" nomli kitob va uning ustidan yozgan "at-Tavzih" nomli sharhi katta e`tibor va ilmiy ahamiyat kasb etib kelgan. IXasrdan boshlab Hanafiy, Shofiiy va Hanbaliy mazhablari Markaziy Osiyoda o`z nufuzini o`tkaza boshladi. Xurosonda Hanbaliy mazhabining yirik namoyondasi shayxul-islom Abdulloh Ansoriy " XI asr edi. Shofiiy mazhabining atoqli vakili O`rta Osiyo bo`yicha Shofiiylar imomi Toshkentlik Muhammad ibn Ali ibn Ismoil al-Qaffol ash-Shoshiy (291-365x) edi.   U o`z davrining mashhur kishisi faqih muhaddis, mufassir, usuli (usulil fiqh bo`yicha olim ) adib va shoir bo`lib, ko`p asarlar yozgan. "Usulil-fiqh" va "Sharhul-risola" nomli asarlari katta shuhrat qozongan. Ibn Xallikonning ta`kidlashicha ushbu davrda Movorounnahr xududida unga teng keladigan olim va faqih bo`lmagan. Zarkaliniyning   u fiqh, hadis, lug`at va adabiyot   bo`yicha o`z davrining atoqli olimi hisoblangan. Olim ko`p safarlardan keyin o`z shahri Toshkentga qaytib kelib, shu yerdan hayotdan ko`z yumgan. Uning qabri HastiImom yonida bo`lib, muxlislar mozoriga   aylangan. Kotib Chalabiyning yozishicha, uning   o`g`li shayx Qosim ibn Muhammad al- Qaffol ash-Shoshiy shofiiy mazhabida eng muhim, mukammal va e`tibor kitoblardan biri bo`lmish "At- fil-furu " nomli asarning   muallifi edi. O`sha davrlarda shofiiy mazhabi , Xuroson, Turkiston va Eronda katta e`tibor qozongan edi. Hoja Nizomulmulk o`zining "Siyosatnoma" asarida ta`kidlashicha, Sulton Mahmud G`aznaviy Hanafiy mazhabiga bo`la turib, ibodatlarni shofiiy   mazhabi qoidalariga asoslanib ado etardi. Saljuqiylarning mashhur vazirlaridan biri Amidul–Mulk Abu-Nasr al- Kunduriy Hanafiy mazhabida shuningdek   "Siyosatnoma" kitobining muallifi Hoja Nizomulmulk (1018-1092)   shofiiy mazhabida edilar.   Shuningdek, ushbu davrda mo'taziliylar keng qamrovli aqidaviy kurashni yo'lga solib, o'z g'oyalarini tarqatishga urindilar. Ularning aqidaviy usullariga tayangan shialar, ayniqsa , Ismoiliylar va ularning turli guruhlari(Botiniylar, Qarmatiylar)   bilan sunniylar orasida keskin kurash avj olgan bir paytda, Abu Mansur Moturidiy Hanafiy mazhabining yalovbardori sifatida qad ko'tarib, o'zining ko'p sonli asarlari, jadal va munozaralari   bilan, E'tizol, Botiniya va Qarmatiya qarashlari noto'g'ri ekanligini isbotlab berdi, ahli sunna val jamoa, ayniqsa, Hanafiy mazhabining mustahkamlanishiga katta yordam ko'rsatdi. Xalq uni qozongan bunday g`alabasi bilan tabriklab, Qoroxoniylar tomonidan ,kalom ilmida   u yaratgan yo`nalish (Moturudiy aqoid mazhabi), ahli sunna val jamoaning e`tiqodiy asosi deb e'lin qilindi. Imom Moturudiyning ilmiy faoliyati va tinimsiz kurashishi oqibatida e'tizol mazhabiga zarba berilib, Qarmatiylar va Botiniylar mag'lubiyatga uchrab, Botiniylar tog'li Badaxshon (hozirda Tojikiston va Afg'oniston ) hududlariga chekindi. Buxoro faqihlari tomonidan usul va furu' bo'yicha yaratilgan keng qamrovli asarlar, shuningdek, kalom ilmi (usulud-din) sohasida yozilgan bir qator kitoblar(masalan, Nuriddin Sobuniy asarlari ) shundan dalolat beradiki, hanafiy fiqh maktabi rivojida ular ilg'or o'rinda turib, Buxoroni Movarounnahr atoqli faqihlarining faoliyat markaziga aylantirib kelganlar. IX- X asrlarning murakkab ijtimoiy siyosiy sharoitida Samarqandda Kalom ilmidan tashqari uslul-fiqh sohasida ham ilmiy ahamiyatga ega bo`lgan ko`p asarlar yaratildi. Abu Mansur Moturudiyning "Ma`xazush- shar" yoki "Maohizush-shar" va "Kitobul jadal" nomli asarlari kotib Chalaviy va boshqa olimlar guvohligida usul buyicha yozilgan eng puxta va qimmatli asarlar o`rnida turadi. Alovuddin Samarqandiy yozgan "Tuxfatul-fuqaho" Alovuddin Abu Bakr ibn Ma`sudning ushbu asarga yozgan sharhi shuningdek, Bazdaviylar Abu Lays Samarkandiyning (v. 552h) asarlari va boshqalar Furuul-fiqh buyicha erishilgan muvaffaqiyatlaridan hisoblanadi.   Mo`tabar manbalardan   birida keltirilishicha, “ Hijriy 95 (milodiy 713) yili Qutayba ibn Muslim Shoshga yurish boshladi. Xalifa Hajjoj unga yordam uchun Iroqdan qo`shin yuborgan edi. Qutayba shavvol oyida Shoshda yoki Qo`shmaxonada turganida Hajjojning o`limi haqidagi xabar keldi va bundan qayg`uga tushib, qaytadan Marvga qarab yo`lga tushdi” . (Abu Ja`far at-Tabari. “ Istoriyaat- Tabari” , Tashkent,   Fan” 1987, 144). O’rta Osiyoga islom dini mana shu paytlardan boshlab tarqala boshladi. O’rta Osiyoga fiqh ilmini birinchilardan bo’lib Abu Hafs Kabir rohmatullohi alayh olib kirganlar. U zotning qo`lida ko`pgina faqihlar va olimlar yetishib chiqdi. Hatto tarixchilarning ta`kidlashlaricha, Buxoroda ilmning tarqalishga, imom va ulamolarning hurmat topishiga sababchi bo`lgan kishi Abu Hafs Kabir rohmatullohi alayh bo`lgan. Abu Hafs Kabir rohmatullohi alayh hanafiy mazhabining fiqhini O’rta Osiyo va Movarounnahrda tarqalishida jonbozlik ko`rsatgan bo`lsa, uning oilasi, xususan, o`g`li Abdullohning bu borada xizmati buyuk bo`lgan. Shuning uchun ham uni Abu Hafs Sag`ir, ya`ni kichik Abu Hafs deb atashgan. Abu   Hanifa rohmatullohi alayh asos solgan mazhab VIII asr o`rtalarida, uning hayotlik chog`idayoq tarqala boshlab, shu asrning oxirlarida uzoq-yaqin, jumladan, O’rta Osiyo va Movorounnahrga yetib kelgan edi. Muhammad ibn Hasan Shayboniy rohmatullohi alayhning mumtoz shogirdlaridan biri bo`lmish Abu Hafs Ahmad ibn Hafs al- Kabir al-Buxoriy (832yil) rohmatullohi alayh birinchi bo`lib, IX asr boshlarida ushbu mazhab ta`limotining haqiqiy tashuvchisi sifatida o`z vataniga qaytib keldi. Buxoro shahrini Hanafiylikning muhum markazlaridan biriga aylantirdi. Uning tarbiyasi otasida bir guruh faqihlar, jumladan, o`z davrida Hanafiy mazxabining shayxi va salohiyatli vakili bo`lgan uning o`gli Abu Hafs Sag’ir Muhammad ibn Ahmad ibn Hafs rohmatullohi alayh yuksak darajali faqih martabasiga yetgandir. Movarounnahrga Islom dini kirib kelganidan so’ng juda ko’pchilik Kufaga borib, Imomi A’zam Abu Hanifa rohmatullohi alayhning ta’limoti bilan tanishdi va safarining samarasi o’laroq u zotning so’zlari va fatvolarini o’z yurtiga olib keldi. Shu tariqa Xuroson va Movarounnahr hududlari Abu Hanifa rohmatullohi alayhning ta’sirida shakllangan alohida ta’limotni qabul qildi. Hanafiy mazhabi tarqalishi jarayoniga dastlab, Balx va Ray‘ shaharlarida asos solindi. 142/759-760 yildayoq Abu Hanifa rohmatullohi alayhning shogirdlaridan biri Abu Bakr ibn Abdulloh Umar ibn Ahmad ibn Dovud (vaf. 171/787-788) rohmatullohi alayh Balx shahri qozisi bo’lgan. Hatto uning vafotidan keyin ham hanafiylar u yerda o’z ta’sirini saqlab turdi. Abu Hanifa rohmatulohi alayh asos solgan hanafiylik mazhabi VIII asrning o’rtalarida, keng tarqala boshlab, shu asrning oxirlarida uzoq-yaqin o’lkalarga, jumladan Movarounnahrga yetib kelgan edi. Turli shaharlardagi hanafiy markazlarining shakllanishiga Iroq, Xuroson maktablarining ta’siri salmoqli bo’ldi. Muhammad ibn Hasan Shayboniy rohmatullohi alayh (vaf. 805 y.) ning shogirdi Abu Hafs Ahmad ibn Hafs al-Kabir al-Buxoriy rohmatullohi alayh (150/768-216/832) Buxoro maktabiga asos soldi. U zotning to’liq ismi sharifi-Ahmad ibn Hafs ibn Zaburqon ibn Abdulloh ibn Buxoriy. U zot o’z yurtida egallashi mumkin bo’lgan barcha ilmlarni puxta o’zlashtirgach, Bag’dod sari yo’l oldilar. U yerda Imom Muhammad rohmatullohi alayhdan hanafiylik mazhabi fiqhini o’zlashtirgach, yana o’z yurtlariga qaytib keladilar. Shu bois, u zot hanafiylik ta’limotini birinchi bo’lib Movarounnahrga olib kekgan shaxs sifatida ma’lum va mashhurdirlar. Abu Hafs Ahmad ibn Hafs Kabir Buxoriy rohmatullohi alayh Buxoroda ilmiy va diniy bilimlar rivojiga katta hissa qo’shgan madrasaga asos soldilar. Sharqshunos olim Anas Boqiyevich Xolidov butun arab saltanati hududida ilk bora Movarounnahr va Xurosonda madrasalar barpo etilganin zikr etib, birinchi madrasa Buxorodagi “ Farjak” madrasasi degan fikrni ilgari suradi. Ushbu madrasa 937-yili yong’in natijasida yonib ketgan. Shuningdek, Nojiy Ma’rufning tadqiqotiga tayangan holda “ Nishopur, Buxoro, G’azna va Bushanjda Bag’doddagi birinchi madrasa barpo etilgunga qadar 33 ta madrasa mavjud bo’lgan” , degan ma’lumotni keltiradi. Buxorodagi Abu Hafs Kabir madrasasi o’z zamonasida mashhur madrasalardan sanalgan. Tarixchi Vamberi o’zining “ Tarixi Buxoro” va As-Sa’diy “ Tarix ad-Duval” nomli asarlarida Imom Abu Hafs Kabir Buxoriy rohmatullohi alayhning madrasasi islom olamining turli o’lkalaridagi olimlar va talabalar orzu qilgan eng yaxshi madrasa bo’lganini ta’kidlashgan Abu Hanifa rahmatullohi alayh asos solgan hanafiylik mazhabi VIII asrning o‘rtalarida, keng tarqala boshlab, shu asrning oxirlarida uzoq-yaqin o‘lkalarga, jumladan Mavarounnahr yetib kelgan edi.   Turli shaharlardagi hanafiy markazlarining shakllanishiga Iroq, Xuroson maktablarining ta’siri samoqli bo‘ldi. Muhammad ibn Hasan Shayboniy   (vaf. 805 y.) ning shogirdi Abu Hafs Ahmad ibn Hafs al-Kabir al-Buxoriy   (150/768 yili tug‘ilib, 216/832 yil vafot etgan)   Buxoro maktabiga asos soldi. Uning to‘liq ismi sharifi-Ahmad ibn Hafs ibn Zaburqon ibn Abdulloh ibn Buxoriy. U o‘z yurtida egallashi mumkin bo‘lgan barcha ilmlarni puxta o‘zlashtirgach, Bag‘dod sari yo‘l oladi. U yerda Imom Muhammad rahmatullohi alayhidan hanafiylik mazhabi fiqhini o‘zlashtirgach, yana o‘z yurtiga qaytib keladi. Shu bois, u hanafiylik ta’limotini birinchi bo‘lib Movarounnahrga olib kelgan shaxs sifatida ma’lum va mashhurdir. Abu Hafs Ahmad ibn Hafs Kabir Buxoriy Buxorada ilmiy va diniy bilimlar rivojiga katta hissa qo‘shgan madrasaga asos soladi. Sharqshunos olim Anas Boqiyevich Xolidov butun arab saltanati hududida ilk bora Movarounnahr va Xurosonda madrasalar barpo etilganini zikr etib, birinchi madrasa Buxorodagi “Farjak” madrasasi degan fikrni ilgari suradi. Ushbu madrasa 937 yilgi yong‘in natijasida yonib ketgan. Shuningdek, Nojiy Ma’rufning tadqiqotiga tayangan holda “Nishopur, Buxoro, G’azna va Bushanjda Bog‘doddagi birinchi madrasa barpo etilgunga qadar 33 ta madrasa mavjud bo‘lgan”, degan ma’lumotni keltiradi. Buxorodagi Abu Hafs Kabir madrasasi o‘z zamonasida mashhur madrasalardan sanalgan. Tarixchi Vamberi o‘zining “Tarixi Buxoro” va as- Sa’diy “Tarix ad- duval”nomli asarlarida Imom Abu Hafs Kabir Buxoriyning madrasasi islom olamining turli o‘lkalaridagi olimlar va talabalar orzu qilgan eng yaxshi madrasa bo‘lganini ta’kidlashgan . Abu Hafs Ahmad ibn Hafs Kabir ustozlari silsilasi: Ustozlari Bag‘dodlik alloma Imom Muhammad Hasan Shayboniy hisoblanadi. Abu Tohirxojaning “Samariya” kitobida bu sulola Abu Hanifa Nu’mon ibn Sobitdan boshlab Hazrati Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamgacha tutashgani asoslab berilgan. Imom Shofe’iyning Abu Hanifa va Abu Hafsga bergan ta’riflari: “Odamlar fiqhda u zotning boqimandalaridir” deganlaridek, Buxoroning barcha olimlari ham Abu Hafs Kabir oldilarida qarzdordirlar. Chunki buyuk muhaddis, hadis ilmining peshvosi Imom Buxoriy u kishining shogirdi bo‘lgan. Buxoroning aksar olimlari Abu Hafsdan tahsil olishgan. Abu Hafs Kabir, amir bo‘ladimi, oddiy fuqaro bo‘ladimi, qanday muammo bilan kelsa, hal qilib berar edi. Oldi-sotdi yoki ibodat masalalarini juda aniqlik bilan yechardi. Shu bois odamlar olimni “Hojatbaror imom” deb hurmatlashgan. Ustozlari haqida ozroq ma’lumot berib o‘tsak. Abu Hafs Ahmad ibn Hafs Kabir shogirdlari: Abu Hafs Ahmad ibn Hafs Kabir rahmatullohi alayh ko‘pgina faqihlarni tarbiyalab kamolga yetishtirgan. Jumladan, o‘g‘li Abu Abdulloh Muhammad ibn Ahmad ibn Hafs (Abu Hafs Sag‘ir), Abu Ja’far Rizvon ibn Salim Badokoriy, Abulhasan Muqotil ibn Said Baydariy, Muhammad ibn Hotam Subizug‘ukiy, Abu Zahhok Fazl ibn Hasson Sutikaniy, Abu Said Sulaymon ibn Dovud Sharg‘iy, Horis ibn Abdulvafo Buxoriy va Muhammad ibn Ahmad ibn Hafs Zaborqon (vaf.264/878y.) kabi ko‘plab shogirdlarni misol keltirish mumkin. Abu Solih Toyib ibn Muqotil al- Xunomatiy, Abu Hasan ibn Tolib al- G’ishatiylar u kishidan hadis rivoyat qilishgan. Abulkarim Sam’oniy “al- Ansob”nomli asarida keltirishicha, Abu Hafsning shogirdlari Xarojir degan qishloqda ko‘p bo‘lgan ekan. U tufayli Buxoro shahri Hanafiylikning markazlaridan biriga aylangan. O’sha zamonda Abu Hafs nomli ulamolar ko‘p bo‘lganligi sababli Axmad ibn Hafs hazratlarini Abu Hafs Kabir (ulug‘, katta) deb nomladilar. Imom Buxoriy yoshliklarida Abu Hafs Kabirning oldilarida ilm olganlar. Imom Buxoriyni hadislarning sahihini to‘plashga undagan zot ham Abu Hafs Kabirdir. Abu Hafs Kabirning ustozlaridan biri Abul Hasan Nuriy sahih hadislarni to‘plashga kirishganlar, lekin oxiriga yetkaza olmaganlar. Shundan so‘ng u kishining vasiyatlari bilan Abu Hafs rahmatullohi alayh ham sahihlarni jamlaydilar, lekin u zot Buxoroga kelgan davrda fiqhga ko‘proq e’tibor beradilar. Niyatlariga yetmaganliklari sababli o‘zlarining qobiliyatli shogirdlari Muhammad ibn Ismoil (Imom Buxoriy)ga shu ishni oxirigacha yetkazishni buyurdilar. Manbalarda Qayd qilinishicha, Abu Hafs Kabir Buxoriy Imom Buxoriyga dars berib, u kishidagi hadisga bo‘lgan muhabbatni bilgach, Imom Buxoriy Haqlarida duo qilib: «Kelajakda Bu kishidan ulug‘ muhaddis chiqadi!», deb karomat etganlar. Imom Abu Hafs Kabir zamonasining mujaddid olimi sifatida tan olingan. Bu zotning bizgacha yetib kelgan noyob asarlari bundan keyin ham musulmonlarga xizmat qilishi shubhasiz. Islomshunos olim Ashirbek Mo‘minovning qayd etishicha, hanafiylik mazhabining Movarounnahrga kirib kelishi va yoyilishi asosan Buxoro orqali amalga oshirilgan. Abu Hanifa (vaf. 150/767 y.) – Shayboniy (vaf. 189/804-805 y.) – Abu Hafs Ahmad ibn Hafs Buxoriy (vaf. 217/832 y.) – u zoti sharifning o‘g‘li Abu Abdulloh Muhammad ibn Abu Hafs Buxoriy (vaf. 274/878 y.) – Abu Muhammad Abdulloh ibn Muhammad ibn Ya’qub Subazmuniy Buxoriy (340/952) – Abu Bakr Muhammad ibn Fazl Buxoriy (370/981) – Abu Ali Husayn ibn Xidr Nasafiy (vaf. 1032- 33 y.) – Shamsulaimma Abdulaziz ibn Ahmad Halvoniy (448/1056- 57). Buxoroda faoliyat olib borgan “Sadrush- shari’a”lar va ularning oila a’zolari fiqh ilmini o‘z zamonasining mashhur olimlaridan olganlar. Bu silsila Abu Abdulloh ibn Abu Hafs Kabirga yetib boradi. Abu Hafs Kabirning shuhrati Buxoroga, qolaversa, butun islom olamiga tarqaldi. Olimlar uning ilmi fazlini baholab, Abu Hafs Kabirni “Muallimi Islom” ya’ni “Islom dinining muallimi”, uning sharofati bilan Buxoroni “Qubbatul islom” (“Islom dinining gumbazi”) va u kishi yashaydigan mahalla darvozasini “Haqroh” (“Haq yo‘l”)deb atashgan. Hatto, arab diyori olimlari biron- bir masalaning javobini topishda qiynalib qolishsa, Buxoraga Abu Hafs Kabirning oldiga bir kishini yuborib, o‘sha masalaning yechimini bilib olishar ekan. Narshaxiyning yozishlaricha, Buxoro Abu Hafs Kabir tufayli «Qubbatul islom» nomini olgan. U kishining o‘g‘li Abu Abdullohni (Abu Hafsi Sag‘ir deb ham ataganlar) ilmlari shu darajaga yetganki, hojilar karvoni Ka’badan qaytayotganda, ularning ulamolari Xoja Imom Abu Hafs yonlariga borib, u kishidan muammo masalalarga javob so‘rar ekan. Shunda Abu Hafs: «O’zing-ku Iroqdan kelyapsan, Nima uchun Iroq olimlaridan so‘ramading?» deganda, u olim: «Bu masalada Iroq Olimlari bilan munozara qildim, ular javob bera olmadilar va menga Buxoroga borganda bu muammoni Xoja Imom Abu Hafs yoki u kishining farzandlaridan so‘ra!» dedilar. Buxorodan buyuk, zabardast olimlar chiqqan: Yuqoridagi naqldan ma’lum bo‘lyaptiki, Imom Buxoriy, Abu Ishoq Gulobodiy Buxoriy, Ibn Sino, Abdulxoliq G’ijduvoniy kabi buyuk allomalarning Buxoroda o‘sib voyaga yetishi behikmat emas, balki Buxoroda allaqachon bunday allomalar uchun ilmu urfoniy zamin hozirlangan edi. Abu Hafs Kabir r.a. yuqori mansab egalari oldida ham o‘ziga xos nufuzga ega bo‘lgan. Jumladan, sulton iltifotiga ham muyassar bo‘lgan. Zandavistiyning “Ravzatul -ulamo” (“Olimlar bo‘stoni”)nomli asrida keltirilishicha, sulton Abu Hafs Kabir Buxoriyga r.a. salla tortiq qilgan. Salla muhim iltifot qilingan kiyimlardan bo‘lib, odatda amirlar uni o‘zlari tanlagan va yaqin kishilariga sovg‘a qilganlar. Buxoroda Muhamad ibn Tolut ismli bir amir bo‘lgan. Bir kuni u vaziri Xashuya unga: “Abu Hafsning oldiga borishing yaxshi emas, sen uning yaqiniga borganingda salobatidan hech bir so‘z aytolmay qolasan” – deb javob beradi. Amir esa “har nima bo‘lsa ham boraman”, deb vazir bilan birga imomning oldiga boradi. Abu Hafs masjidda peshin namozini tugatgandan so‘ng vazir imomning huzuriga kirib, undan: “Amirning kirishiga ruxsat bormi?”, – deb so‘raydi. Vazir rozilik javobini olgach, amirni ichkariga taklif etadi. Shunda amir kirib, unga salom beradi va boshqa biron- bir so‘z ayta olmaydi. Abu Hafs unga yuzlanib: “Nima ish bilan kelding?”, – deganda, amir gapirmoqchi bo‘lib har qancha o‘rinsa ham, lekin tili kalimaga kelmaydi. Bu vaqeadan so‘ng Xashuya amirdan: “Xoja Abu Hafs qanday ekan?” – deb so‘raganda, amir unga: “Sen aytgandek ekan, uning huzurida hech gap gapira olmay hayronlikka tushib qoldim, necha marta hukmdorning huzuriga borib u bilan so‘zlashganman.   Hukmdorning haybati meni so‘zlashishdan to‘xtata olmagan edi, bu yerda esa u kishining salobatidan so‘z aytolmay qoldim”, – deb javob bergan. Olim fiqhning turli masalalariga doir ko‘p asarlar yozgan. Bulardan “Fatavoi Abu Hafs Kabir”, “Kitabul imon” ayniqsa mashhur bo‘lgan. Abdulkarim Sam’oniy aytishicha, Abu Amr Ahmad ibn Abu Bakr al- Xuzoiy al-Moxiy: “Men Abu Hafs Kabirning “Kitabul imon” kitoblaridan ta’lim olganman”, degan. Abu Hafs Kabirning fiqhga doir turli masalalar yoritilgan “Al-Ahvo’ val ixtilof” (“Havoiy gaplar va kelishmovchiliklar”), “Ar-Raddu alal lafziya” (“Yuzaki qarovchilarga raddiya”) kabi asarlari ham bor. Abu Hafs Kabir rahmatulloh alayhning bergan fatvolari, uning asaridan olingan iqtiboslar keyingi davr ulamolarining fiqhiy asarlarida keng istifoda etilgan.   Jumladan, uning fikrlari Alouddin Buxoriyning “Hayratul- fuqaho”, Mas’ud ibn Mahmud ibn Yusuf Samarqandiyning “Saloti Mas’udiy”, Burhoniddin Mahmudning “Muhitu-l- Burhoniy”, Abu Bakr ibn Mas’ud Kosoniyning “Badoyi’us- sanoyi’ fi tartibi-sh- sharoi’”, Abu Muzaffar Muhyiddin Muhammad Avrangzeb (vaf. 1118/1707 y.)ning buyrug‘i bilan Shayx Nizomiddin Balxiy boshchiligida 23 nafar faqih tomonidan yozilgan “Fatovoyi Olamgiriy”kabi qator asarlarda uchraydi. Ba’zi asarlarda Abu Hafs haqida alohida bob ajratilgan. Masalan, So‘fi Allohyorning “Maslakul- muttaqin” asarida “Hikoyati Xoja Abu Hafs Kabir Buxoriy”, “Bayonoti Abu Hafs Kabir” sarlavhalari ostida ikki bob ajratilgan. Birinchi masnaviy o‘ttiz olti misradan iborat. Bundan tashqari, So‘fi Allohyor Abu Hafs Kabir asarlaridan foydalanib, “Farzanlarga nasihat” bobida yaxshi hulq, odob, yaxshi insoniy fazilatlar, haq-huquqini tanish, ota-ona, qarindosh, yor birodarlarga yordam qo‘lini cho‘zish, ularning xurmatini qozonish, mehnatni ulug‘lash kabi otaning nasihatlari bayon qilingan. Ahmad ibn Mahmudning “Mozoroti Buxoro” (“Tarixi Mullozoda”)nomli asarida ham olim haqida alohida bo‘lim ajratilgan.   Ayrim adabiyotlarda boshqa mualliflarning asarlariga “Abu Hafsning asari”deb yanglish tarzda nisbat berilgan. Masalan, 2017 yilda nashr etilgan “Maslakul muttaqin”ning ilova qismida Abu Hafs kabirning “Kitob al- ahvo val- ihtilof” nomli kitobi ham bo‘lgan deyiladi. Yana islom ensiklopediyasida va O’zbekiston Milliy ensiklopediyalarida “Abu Hafs Kabir “Al- Ahvo’- val- ixtilof” (“Havoyi gaplar va kelishmovchiliklar”), “Ar- Raddu ala- lafziya” (“Yuzaki qarovchilarga raddiya”) kitoblarining muallifidir”, degan jumlalarni uchratish mumkin. Vaholanki, Umar Rizo Kahholaning “Mu’jamul- muallifiyn”, Sulton Muhammad ibn Qalandarshohning “Risolayi sultoniy” nomli asarlarida va yana bir qancha tabaqot janridagi kitoblarda bu asarning muallifi Abu Hafs Kabirning o‘g‘li Abu Abdulloh Muhammad ibn Ahmad ibn Hafs deb keltiriladi. Abdulkarim Sam’oniy bu kitoblar bilan bir qatorda, Abu Hafs Sag‘irning “Kitobul- iymon”nomli asari ham borligini eslatib o‘tadi. Biroq, bundan u zotning o‘zi ta’lif qilgan biron-bir kitob yo‘q ekan-da, deb shoshilinch xulosa chiqarish kerak emas. Zotan, manbalarda Abu Hafs Kabir Buxoriyning qalamiga mansub “Kitobut- taxrij” nomli asarning bo‘lganligi qayt etilgan. Masalan, Toshken islom universitening “Manbalar xzinasi”da saqlanayotgan 72- ashyoviy raqamli qo‘lyozma va O’zbekiston Fanlar akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti (bundan keyin O’zFAShI – L,A)ning qo‘lyozmalar fondida saqlanayotgan Lutfulloh Nasafiyning (14 asr) “Fiqhi Kaydoniy” kitobiga Sa’duddin Taftazoniy (722/792 – 1322/1392) tomonidan yozilgan sharhning nushalarida bu haqda aniq ma’lumot berilgan: “…ustozning bir asarlari bor bo‘lib, Xoja Abu Hafs Kabir uni “Kitobut- taxrij” deb nomlaganlar. Va unda “Tasmiya”ning ma’nosini qo‘yidagi jumlalar bilan sharhlaganlar… .Biroq, biz tanishib chiqqan qo‘lyozma jamg‘armalarining kataloglarida “Kitobut- taxrij” uchramadi. Ajab emas, kelajakda qo‘lyozma jamg‘armalari, arxiv va xususiy kutubxonalardan mazkur asarning biron- bir nusxasi yoki olimning qalamiga mansub bo‘lgan boshqa asar topilsa. Abu Hafsning zehnlari bayoni: Abu Hafs kabirning ijtimoiy hayoti to‘g‘risidagi turli hikoyalar manbalar orqali bizgacha yetib kelgan. Masalan, “Saloti Mas’udiy”da keltirilishicha, Xoja Abu Hafs Kabir Buxoriy, Xalaf Ayyub va Xoja Abu Sulaymon Jurjoniylar Muhammad Hasanning shogirdlaridan bo‘lganlar. Xalaf Ayyub va Jurjoniylar bir yilda yod olgan saboqlarini Abu Hafs bir oyda, ular bir haftada yod olgan narsalarini esa bir kunda yod olar ekanlar. Xoja Abu Hafs yod olgan narsalarini yozmas edilar. Ular nega kitob yozmaysiz degan savolga: “Man shul tariqa ilm o‘rganamankim, qog‘ozga yozmoqg‘a va kitobga hojat qolmagay, men ko‘krakka yozarman”, deb javob berardilar. Shunda ular: “To‘g‘ri aytasiz, ammo, agar sizga ajal yetsa, sizdan kitobat mo‘minlarga yodgor qolmaydi” – dedilar. Xoja esa ularga: “Mening yo‘limda daryo bor qo‘rqarmanki, mabodo kemaga suv kirib kitoblarimni ho‘l qilib nobud bo‘lg‘ay”, – deb javob berdilar. Axiri, ular Xojani kitob yozishga ko‘ndirdilar. Shundan so‘ng, Abu Hafs Kabir kitob yozdilar. Tahsil olib bo‘lganlaridag so‘ng, uchalovi ham fatvo berishga ijozat olib, o‘z yurtlariga qaytdilar. Xalaf Ayyub Balxga, Xoja Abu Sulaymon Jurjoniy Samarqandga va Xoja Abu Hafs Kabir kemaga o‘ltirib Buxoroga kettilar. Xoja karomat qilganlaridek, kemaga suv kirdi va barcha kitoblar tamom ho‘l bo‘lib, o‘qib bo‘lmaydigan darajaga yetdi. Abu Hafs yurtiga yaqinlashganda, Buxoroga odam yuborib, ahvolini ma’lum qilishni va u yerdan qalam, qog‘oz va siyoh keltirishini buyurdilar. Kerakli narsalar keltirilgandan so‘ng, barcha kitoblarni qaytadan xatosiz zehnlari samarasi bilan yozdilar. Faqat uch masalada (Bir rivoyatda esa, besh masalada) ixtilof voqe bo‘ldi, deya keltiriladi. U kishining qahatchilikda qilgan tadbirlari bayoni: Yana shu kitobda keltirilishicha, Buxoroda bir yil qahatchilik bo‘lib bir xarvor bo‘g‘doyning bahosi 100 tangaga yetishgan ekan. Xoja xazinachilarini chaqirib hamma mollarni chiqarib sotib, puliga bug‘doy xarid qilishni buyuribdilar. Buxoro xalqi Xojaga ta’na qila boshladilar. Qahatchilikdan xalqqa tanglik yetishganda, Xoja xazinachiga omborlarni ochib bir xarvor bo‘g‘doyning bahosi 90 tangaga sotishni aytibdilar. Buxoro xalqi kelib bir xarvor bug‘doyni 90 tangadan xarid qilibdi, shu tariqa bir xarvor bug‘doyning bahosi 90 tangaga qaror topibdi. Xoja yana bug‘doy olib, omborlar to‘lgandan so‘ng 80 tangadan baho qo‘yib sotishga buyuradilar. Shu tariqa bug‘doyning bahosi 80 tangaga tushadi. Alqissa, shu tadbir bilan bug‘doy bahosini to o‘n tangaga keltiradilar. Keyin xoja xazinachini chaqirib unga: “Kel ko‘raylik, biz qancha foyda ko‘ribmiz”, – dedilar. Xazinachi: “Yuz tangalik bug‘doy o‘n tangaga tushdi ammo, xazina bo‘shab qoldi”, – dedi. Xoja: “Sen bilmabsan, oncha xazina oxirat xazinasidir. Biz oxirat xazinasini to‘ldirdik”, – dedilar. Bu Xojaning saxovatlaridan Biri edi Abu Hafs al- Kabir Buxoriyning fazilatlari: Abu Hafs al- Kabir Buxoriyning jufti haloli ham nihoyatda ilmli ayol bo‘lib, faqihga doim qimmatli maslahatlar berar va uning qarashlariga jiddiy munosabatlar bildirardi. Shu bois, bir kuni Abu Hafs ayoliga: “Ey zaifa, teshib o‘tadigan yoy otding”, – degan ekan. (Zandavistiy. Ravzatul ulamo. Qo‘lyozma. – V.14.). va bu hikoya maslakul – muttaqinda qo‘yidagicha keltirlgan.   E’tibor bering! Bu u zotning taqvolari qanchalik darajada yuksakligini bildiradi va amalda bu sababdan katta foydalarga ega bo‘lganlariga o‘zingiz guvoh bo‘lasiz. Hikoyat: Xoja Abu Hafs Kabir pirlari ijozat berib: “Buxoroga borib yo‘l ko‘rsating va pand nasihat qiling”, – dedilar. Xoja Abu Hafs Kabir xotinlariga maslahat qildilar. Zaifalari aytdilarki: “Yo imom, avval hech narsa egasidan be ijozat yedingizmi?” Xoja aytdi: “norasidalik vaqtimda bir kuni otash parastlarning kuchasidan borar edim. Bir gandoni piyozga o‘xshash ko‘kat bargini olib yedim. Seni so‘zing bilan u gunohim yodimga keldi”. Xotini aytdi: “Ey xoja, kishining haqqi sizda bordur, so‘zingiz haloyiqqa ta’sir qilmas. Bu gunohingiz bilan uyalmaysizmi Buxoroga borib va’z aytaman degani?” xoja bu so‘zni eshitib otashparastning ko‘chasiga yugurdi. Ko‘zidan yoshi oqdi. Ul gandonaning egasini topib, oziroq yalindi, yolvordiki rozi bo‘lgin deb, rozi bo‘lmadi. Xoja aytdi: “Ey birodar, o‘sha gandona bargi uchun bir tanga berayin”. U qabul qilmadi. Oxiri Xoji: “Yuz tanga beray”, dedi. Shunda u kofir aytdi: “Ey Xoja, bu so‘zni senga kim aytdi?” Xoja: “Zaifam aytdi”, dedi. Kofir aytdi: “men ham bu kecha xotinim bilan maslahat qilib javobini aytaman”, dedi. Tarso uyiga borib, xotiniga bu so‘zlarni bayon qildi. Xotini: “bir bargi gandona uchun sendek kofirga bunchalik tavallo qilibdi demak uning dini haq ekan. U Xoja yana ertaga kelsa, uni diniga kiraylik”, dedi. Tarsoning ham ko‘ngli moyil bo‘ldi. Ertasi Xoja bordi. Ikkovlari Xojaning oldida iymon keltirdi. Ularni ko‘rib kofirning qarindoshlari hammasi musulmon bo‘ldi. Bu taqvolari hamma joyga tarqaldi va butun Buxoro xalqi ul zot bormaslaridan turib iymon keltirdilar. Imom Abu Hafs aytdilar: “Tahoratim yo‘q holida qog‘oz bozoridan o‘tmadim”. Faqih Abu Lays Samarqandiy aytdilar: “Yuz tuyaning keynidagi tuyada Qur’on bo‘lsa, avvalgi tuyaning jilovini betahorat ushlamadim”. Hikoyat: bir podshoh shikor qilib, shikoridan adashib bir qishloqqa kirdi. Anda bir uyga tushdi. U uyda tong otguncha rohat qilib uxlamadi. Subhda uy sohibi aytdi: “nima uchun uxlamadingiz?” Podshoh aytdi: “Men qanday rohat qilayki bu uyda kalomulloh bordir”. Uy sohibi aytdi: “Agar menga bildirsangiz o‘zga uyga olar edim”. Podshoh aytdi “Xup g‘aflat qilmoq uchun “Kalomullohni olg‘il”, deyishga sharm qildim. Agar unday desam jonimga jafo bo‘lar edi”. Ey azizlar! Podshoh shunaqa taqvo qilsa, fuqorolari qachon xilof qilur! Kalomullohni kunlik vazifa qilganlari bayoni: Imom Abu Hafs Kabir bir kecha-kunduzda Qur’on karimni ikki marta xatm qilar, odamlarga dars ham berar edi. Keksayib zaiflashgach, bir marta xatm qiladigan bo‘ldi. Yana ham zaiflashib qolgach, to dunyodan o‘tguniga qadar, bir kecha- kunduzda Kalomullohning yarmini o‘qiydigan bo‘ldi. Yetti yoshlarida Qur’oni karimni to‘liq yodlaganlar. Alloh taolo u zotni rahmatiga olsin. Rivoyat qilishlaricha, Imom Abu Hafs Kabir Buxoroda hanafiy mazhabi asosida ta’lim beriladigan ilk madrasani qurdirgan. Bu madrasa hozirgi “Poyi Kalon” mavzeida bo‘lgan. Alloma uylaridan madrasaga borishda bozor orqali o‘tardilar. Shunda haybatlaridan bozorchilarning shovqin- suroni to‘xtab qolardi. Rivoyat qilishlaricha, Yahyo ibn Nasr shunday degan: “Men Xoja Abu Hafsning xuzurida bo‘ldim. U ertalabki namozini o‘qib bo‘lib, qiblaga qarab o‘tirar va bir narsa o‘qir edi. Kun chiqqach, orqasiga qaragan edi, u ilm o‘rgatadigan shogirdlari hali kelmagan ekan. O’rnidan turib to‘rt rakat namoz o‘qidi va mana shu to‘rt rakat namozida Qur’oni karimdan Baqara, Oli imron, Niso va Moida suralarini (Qur’ondan 127 betgacha ) qiroat qilib salom berganida ham jamoa hozir bo‘lmagan edi. U yana o‘rnidan turib, o‘n ikki rakat namoz o‘qidi va Ra’dgacha qiro’at qildi”. (Qur’ondan 249 betgacha). Hazrat Abu Hafs ilmiyatidan foydalanib, “Chahor kitob”, Sufi Allohyorning “Maslakul muttaqin” kitoblari yuzaga kelganligi manbalarda takidlanadi. Hazrati Abu Homid G’azzoliy “Mukoshafat-ul qulub” asarlaridagi “G’iybat-gap-so‘z-ig‘vo” bobida Abu Hafsning quyidagi gaplarini misol keltiradi: “Birovning ig‘vo qilishning gunohi bir Ramazon oyi ro‘za tutmaslikning gunohidan yomonroqdir”.(110-bet). Va faqih bu so‘zlariga ilova qilib o‘shbu so‘zni keltiradi: Kim bir fiqh olimini ig‘vo qilsa, qiyomat kuni peshonasida “Bu Allohning rahmatidan umid uzuvchidir!” deb yozilgan holda keladi. Anas ibn Molik rivoyat qiladi: Alloh rasuli aytdilar: – “Me’roj kechasi bir to‘da insonlarni ko‘rdim, tirnoqlari bilan yuzlarini timdalab va iflos narsalarni yeyardilar. Jabroildan: “Bular kim?” – deb so‘radim. Dediki: “Bular dunyoda insonlarning go‘shtini yeganlar, G’IYBAT qilganlardir!”. (“Mukoshafat-ul qulub” (1), 110-bet). Ma’lumki, Buxoro Shahrida birinchi bo‘lib Qutayba ibn Muslim tomonidan 712 yil masjid bino qilingan. Shuni ta’kidlash lozimki, bu masjid o‘sha davrda ham maktab, ham madrasa vazifasini o‘tagan. Imom Buxoriy to‘g‘ilmasdanoq Buxoro «Qubbatul islom» — islom dinining gumbazi degan nom bilan mashhur bo‘lgan. U zot hamma joyi makonni olimi zabardastlarga to‘ldirgan bir mahalda to‘g‘ilganlar. Abu Bakr Narshaxiyning «Buxoro tarixi» asarida yozilishicha, Imom Buxoriyning tug‘ilgan yillarida – hijriy sananing 194 yili ya’ni, (shavvol oyining 13 kuni) melodiy 810 yilda (20 iyul) kuniga to‘g‘ri keladi. Demak bu islom rivojlanishi u kishida katta bir maqsadlarni xosil qiladigan makonga aylangan desak, mubolag‘a bo‘lmaydi. Bu vaqtda Buxoro olimlaridan Xoja Imom Abu Hafs Kabirning dovrug‘i ham yetti iqlimga yetib borgan edi. Hanafiy mazhabi va Moturidiya aqidasi asoslari “Mazhab” so‘zi arab tilida “yo‘l”, “yo‘nalish”, shar’iy istilohda esa “diniy masala bo‘yicha muayyan mujtahid olimning fatvo chiqarish yo‘li” ma’nolarini bildiradi. Hanafiy mazhabi ahli sunna val jamoa yo‘nalishining to‘rt fiqhiy mazhablari orasida asrlar osha ergashuvchilarining ko‘pligi, mustahkam asoslari va qulayligi bilan ajralib turadi. Ma’lumki, sahobalar va tobeinlar davridayoq fiqhiy maktablar shakllana borgan. Bu maktablar muayyan bir shaxs nomi bilan emas, balki shahar va mintaqa aholisi nomi bilan atalgan. Masalan, madinaliklar mazhabi, makkaliklar mazhabi va hokazo. O’z navbatida, mazkur shahar yoki mintaqa aholisi o‘sha yerdagi ulamolarning fatvolariga amal qilganlar. Tabiiyki, bir shahar aholisi mazhabi bilan bosh qa shahar aholisi mazhabi o‘rtasida juz’iy farqlar mavjud edi. Buning sababi, fatvo beruvchi sahobiylarning hammasi ham Rasululloh alayhissalom aytgan hadislardan birdek xabardor emas edilar. Qolaversa, ularning ilmiy salohiyatlari ham, ijtihodiy yo‘nalishlari ham bir xil bo‘lmagan. Bu haqda Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi va sallam ham “Ummatimning ixtilofi rahmatdir” degan muborak hadisni aytganlar va bundan aynan mana shu xildagi tafovutni nazarda tutganlar. Hanafiylik mazhabi faqat Imom Abu Hanifaning ijtihodlari asosidagina shakllanmagan. Abu Hanifa rahmatullohi alayh Iroq fiqhiy maktabining yorqin vakili hisoblanadi. Iroq fiqhiy maktabi asoslari Kufada yashagan Hazrati Ali roziyallohu anhu, Abdulloh ibn Mas’ud roziyallohu anhu boshliq bir ming besh yuzdan ortiq sahobaga tayanadi. Abu Hanifa rahmatullohi alayh mujtahid (oyat va hadislardan hukm chiqarishga salohiyati bor, yetuk olim) darajasidagi ko‘plab shogirdlari hamrohligida o‘z davrlarida paydo bo‘lgan deyarli barcha fiqhiy masalalarni tizimli ravishda yechimini topib, hattoki hali sodir bo‘lmagan faraziy masalalarga ham yechim topganlar. Shu tariqa kelajak avlodga juda katta fiqhiy meros xazinasini qoldirdilar. Imom A’zam Abu Hanifaning o‘zlariga xos ijtihod yo‘llari mavjud bo‘lib, u kishi buni quyidagicha ta’riflaydilar: “Men hukmlarni Qur’ondan olaman. Agar Qur’ondan topa olmasam, Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning hadislaridan olaman. Agar Qur’ondan ham, Rasulullohning hadislaridan ham topa olmasam, sahobalardan xohlaganimning fatvosini olaman, xohlamaganimni olmayman. Keyin ularning so‘zlaridan chiqmayman. Ammo tobeinlarga kelsak, masalan, Ibrohim an-Naxa’iy, Sha’biy, Hasan, Ibn Sirin, Said ibn Musayyablardek, mening ham ularga o‘xshab ijtihod qilishga haqqim bor”. Demak, Imom A’zam rahmatullohi alayhning hukm chiqarishda tutgan yo‘llari quyidagi hadisga muvofiq bo‘lgan: Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi va sallam Muoz ibn Jabal roziyallohu anhuni yamanliklarga islomni o‘rgatish uchun yuborganlar. Muoz ibn Jabal roziyallohu anhu jo‘nab ketayotgan paytlarida Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi va sallam u kishini to‘xtatib, shunday deganlar: “ َف ْيَك ي ِض ْقَت ا َذِإِ َ ض َرَع َ ك َل ٌءا َض َق ”َلا ��َق : “ي ِ��ض ْقَأَ ِ با ��َتِك ِب ِه َّللا ”َلا ��َق : ” ْ نِإِ��َف ْ مَل ْد ��ِجَت ي ِف ِ با َتِك ِه َّللا ”َلاَق : “ِة َّنُس ِبَف ِ لو ُ�س َر ِه َّللا لىص الله هيلع مل �سو ”َلا �َق : ” ْ نِإِ�َف ْ مَل ْد �ِجَت ي ِف ِة َّن ُ�س ِ لو ُس َر ِه َّللا لىص الله هيلع مل ��سو َ لاَو ي ِف ِ با ��َتِك ِه َّللا ”َلا ��َق : “ُد ��ِهَتْجَأَ ي ِيْأََر َ لاَو و ُلآ ” َ ب َر َ ��ض َف ُلو ُس َر ِه َّللا لىص الله هيلع ملسو ُه َر ْد َص َلا َقَو : ”ُد ْمَحْلا ِه َّلِل ي ِذَّلا َ ق َّفَو َلو ُس َر ِ لو ُ��س َر ِه َّللا ا َمِل ي ِض ْرُي َلو ُس َر ِه َّللا” ( ُها َوَر ُ ما َمِلإِا وب أَ دواد ُ ما َمِلإِاو � يذمرتلا ) ya’ni: “ U yerda sizga   biror masala duch kelsa, qanday qilib hukm chiqarasiz?”   deb so‘radilar. Muoz ibn Jabal roziyallohu anhu: “Allohning kitobi ila”, deb javob berdilar. Rasuli Akram sollallohu alayhi va sallam:   “Allohning kitobidan topa olmasangiz-chi?”   deb so‘radilar. Muoz ibn Jabal roziyallohu anhu: “Rasulullohning hadislari bilan”, deb javob berdilar. Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam:   “Rasulullohning hadislaridan   ham topa olmasangiz-chi?”   deb so‘radilar. Shunda Muoz ibn Jabal roziyallohu anhu: “Qarab turmasdan fikrim ila ijtihod qilaman”, dedilar. Payg‘ambar sollallohu alayhi va sallam bu javoblardan g‘oyat mamnun bo‘ldilar va:   “Rasulullohning elchisini Rasulullohni rozi qiladigan narsaga muvaffaq qilgan Alloh taologa hamdu sanolar bo‘lsin ”, dedilar (Imom Abu Dovud va Imom Termiziy rivoyatlari). Hanafiy mazhabida ham shar’iy hukmlarni chiqarishda, quyidagi to‘rtta manbaga asoslaniladi: Birinchisi:   Qur’oni karim. Mazhabboshimiz biror narsaning hukmi qanday ekanligini bilmoqchi bo‘lsalar, avvalo, Qur’onga murojaat qilganlar. Agar Qur’onda yechim topilsa, hech qanday ikkilanishsiz uni qabul qilganlar. Ikkinchisi:   Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi va sallamning hadislari. Agar faqih o‘sha masalaga javobni Qur’ondan topa olmasa, hadisga murojaat qilgan. Agar hadisda yechim topilsa, hech qanday ikkilanishsiz uni qabul qilgan. Uchinchisi:   ijmo’. Ijmo’ bu – bir davrdagi ijtihod ahli bo‘lgan ulamolar bir ovozdan biror masalani qabul qilishlaridir. Misol uchun, Qur’oni karimni kitob shakliga keltirish zarurligi Qur’onning o‘zida ham, Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi va sallamning sunnatlarida ham ta’kidlanmagan. Ammo Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi va sallam vafotlaridan so‘ng urushlarda Qur’onni yod biladigan qorilar ko‘plab shahid bo‘layotganidan tashvishlangan Umar roziyallohu anhuning takliflari bilan xalifa Abu Bakr Siddiq roziyallohu anhu Qur’onni jamlashga buyruq berdilar. Bunga hamma rozi bo‘ldi, hech kim qarshi chiqmadi. Demak, bu ish ijmo’ (kelishuv) orqali amalga oshdi. To‘rtinchisi:   Qiyos. Qiyos   bu   –   yuqoridagi   manbalarda   hukmi   kelmagan   narsani, umumiy   o‘xshashlik   bo‘lgani   uchun   manbalarda   hukmi   bor   narsaga   qiyosl ab   hukm   chiqarish. Misol   uchun, Qur’onda   o‘sha   vaqtda   uzum, arpa, asal, xurmo   kabi   narsalarni   achitish   yo‘li   bilan   olinadigan   mast   qiluvchi   ichimlik harom qilingan. Ulamolar shunga qiyoslab, ulardan boshqa mast qiluvchi ichimliklarni ham   “harom”   deganlar. Qolaversa, mazhabboshilar tutgan yo‘lni Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi va sallam mashhur hadislarida maqtaganlar. “ اذإِ َ مَكَح ُ مِكاحلا َد َهَتْجاف َّ مُث َ باص أَ ُ هَلَف ، ِنار ْجأَ اذ إِو َ مَكَح َد َهَتْجاف َّ مُث َ أََط ْخأَ ُ هَلَف ٌ رْجأَ ” ( ُها َوَر ُ ما َمِلإِا يراخبلا نع و ٍرمع نب ِ صاعلا يضر الله هنع ) ya’ni: “ Qachon hukm qiluvchi ijtihod qilib, to‘g‘ri topsa, unga ikki ajr beriladi. Qachon hukm qiluvchi ijtihod qilib, xato qilsa, unga bitta ajr beriladi”   (Imom Buxoriy rivoyati). Shuni unutmaslik kerakki, ijtihod qiluvchi kishi bir qancha ilmlarni puxta bilishi talab qilinadi. Jumladan, oyatlarni nosix va mansuxi, mutlaq va muqayyadi, sababi nuzuliga doir barcha ilmlardan xabardor bo‘lishi kerak. Shuningdek, hadislarni qaysi biri sahih, hasan, zaifligini va hadisni rivoyat qiluvchi zotlarning tarixini hamda nosix va mansux hadislarni bilishi shart hisoblanadi. Shu bilan birga, ijtihod qilguvchi shaxs arab tili qoidalarini, balog‘at, ma’oniy, bayon ilmlari va usulul fiqh kabi ilmlarni bilishi lozim. Chunki mazkur ilmlarni puxta egallamagan kishi oyat va hadislardagi maqsadlarni mukammal tushunib yetmaydi. Natijada xato hukm chiqaradi. Doktor Muhammad Hasan bunday deganlar:   “Kim arab tilini bilmasa, u tuya ignaning teshigidan o‘tganida ham,   (ya’ni, hech qachon)   mujtahid bo‘la olmaydi”. Mulla Ali Qorining “Muxtasari Viqoya” kitobiga yozgan sharhini o‘qigan kishi hanafiy mazhabida aytilgan har bir masalaning dalili borligiga ishonch hosil qiladi. Hozirgi kunimizda pokistonlik ulamolardan alloma Zafar Ahmad Usmoniy o‘zlarining ustozlari ulug‘ olim shayx Ashraf Ali Tahonaviyning ko‘rsatmalariga binoan “E’lous Sunan” nomli yigirma bir jildli kitobni yigirma yil davomida yozib tugatdilar. Bu kitob ulkan mehnat samarasi o‘laroq, hanafiy mazhabidagi fiqhiy masalalar hadislar asosida yechilganini isbot qilibgina qolmay, hadisdan foydalanishda boshqa mazhablardan ustun ekanini ham isbot qildi. Hanafiylik mazhabi qoidalari mo‘‘tadilligi, yumshoqligi, qulayligi, ibodat masalalarida boshqa mazhablardan farqli o‘laroq, ko‘proq imtiyozlarga yo‘l ochib bergani va xalqlarning mahalliy an’analarini e’tiborga olganligi sababli keng yoyilgan. Kichik Osiyo, Bolqon, Shimoliy Kavkaz, Qora dengiz, Volgabo‘yi, O’rta Osiyo, Afg‘oniston, Hindiston va Xitoygacha kengliklarda tarqalgan. Dunyo musulmonlarining qariyb yarmi hanafiylik mazhabi ko‘rsatmalari asosida amal va ibodat qiladilar. Afsuski, mana shunday butun ummat e’tirof qilib turgan mazhabdan ba’zi yurtdoshlarimiz yuz o‘girib, o‘zlaricha bir nechta hadisni tarjimasini bilib olib:   “Men o‘zim Qur’on va hadisdan hukm olaman, men mazhabga ergashmayman, men hadisga amal qilaman”,   deb katta xatoga yo‘l qo‘ymoqdalar. Vaholanki, hadis ilmining sultonlari bo‘lgan va minglab hadislarni o‘rganib, ularni jamlab, hadis kitoblarini yozgan buyuk muhaddislar ham mazhabda yurganlar. Xatolarining asosiy sababi, ular mazhabga amal qilganlar. Mazhabni tan olmaydiganlarning xatolariga asosiy sabab, mazhab asoschilari qanday martabadagi zotlar ekanini bilmasliklaridir. Mazhabboshimiz Imom A’zam Abu Hanifa rahmatullohi alayh muhaddislik bobida eng oliy darajalardan bo‘lmish hofizlik   maqomiga yetgan zot edilar.   Hofiz yuz ming hadisni matn va isnodi bilan yoddan bilgan shaxsdir   (“Al-yavoqit vad durar”   kitobidan).   Imom Zahabiy ham Imom A’zam Abu Hanifani hofizlar tabaqasida zikr qilganlar. Imom Abu Hanifa rahmatullohi alayh “Musnad” kitobini yozganlar. Bosh qa faqihlardan ko‘ra Abu Hanifadan oz hadis rivoyat qilinganligi haqida As- Solihiy quyidagilarni yozadi: “Hifzlari kuchli bo‘lsa-da, u kishidan oz rivoyat qilinishi, fiqh bilan ko‘p mashg‘ul bo‘lganlari sabablidir. Zero, Abu Bakr va Umar roziyallohu anhumo kabi katta sahobalardan ham kichik sahobalarga qaraganda oz hadislar rivoyat qilingan”. Shunday ekan, birorta hadisni sanadi bilan (hadisni bizgacha yetib kelishida xizmat qilgan olimlarning kim ekanliklarini) to‘liq yod bilmay turib, minglab hadislarni sanadi bilan yod bilgan, ularni har tomonlama sinchiklab o‘rganib chiqqan muhaddis va mujtahid faqihlardan o‘zimizni yuqori qo‘ymasligimiz lozim. Ayniqsa, bir necha hadis ma’nosini chala- chulpa tushunib olib, ajdod ulamolarga nisbatan asossiz ma’lumotlarni tarqatish dinimizga mutlaqo zid amal sanaladi. Buning o‘rniga hadislar va fiqhiy kitoblarni chuqurroq o‘rganish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Xulosa qiladigan bo‘lsak, musulmonlarning birligi, ibodatlarning mukammalligi, jamiyatning tinchligi uchun yurtimiz musulmonlari ming yillardan beri amal qilib kelgan Imomi A’zam rahmatullohi alayhning mazhablariga ixlos ila ergashishlari o‘ta muhim va zarur hisoblanadi. Moturidiya aqidasi asoslari . Aqidaning lug‘aviy ma’nosi – bir narsani haq deb bilib, qalbda mahkam tutmoqlikdir. Aqidaning aqoid ilmi istilohidagi ma’nosi esa, musulmonlar haq va to‘g‘ri deb ishonib, e’tiqod qiladigan masalalardir. Rasullar ummatlarini, avvalo, sof aqidaga, ya’ni Alloh taoloning borligi, birligini tasdiq etish, unga noloyiq bo‘lgan barcha sifatlardan pok ekaniga ishonish, oxirat kuni, hisob-kitob, jannat-do‘zax haqligiga imon keltirishga da’vat etganlar. Barcha payg‘ambarlarning aqidasi bir bo‘lib, shariatlari har xil bo‘lgan. Aqidani qalbga mustahkam o‘rnatib olish va qalb undan hech qachon gumon qilmasligi hamda unga haqiqiy ishonishi kerak. Aqidasiz kishining hayoti hayot emas. Aqidasiz umr juda og‘ir va ma’nosizdir. Aqida bilan o‘tgan umr esa juda yaxshi, lazzatli va ma’noli bo‘ladi. Darhaqiqat, aqida bu – Islomning asosiy poydevori bo‘lib, uning sahih va sog‘lom bo‘lishi o‘ta muhimdir. Zero, aqida birligi jamiyatdagi birlikka sabab bo‘ladi, odamlarning maslaklari va g‘oyalari bitta bo‘lgani uchun ham o‘zaro ixtilofga borishmaydi. Muqaddas Islom dinimizdagi yagona va eng to‘g‘ri aqida bu – ahli sunna val jamoa aqidasidir. Zero, kishining aqidasi to‘g‘ri bo‘lsa, uning yuradigan yo‘li to‘g‘ri bo‘ladi. Aqidasi to‘g‘ri bo‘lgan odam yaxshiliklarning eshigini ochguvchi, yomonliklarning eshigini yopguvchi kalit singaridir. Saodat asrining buyuk vakillari bo‘lmish sahobalar ham o‘z aqidalarida mustahkam bo‘lib, ularni dunyoning hech bir narsasi chalg‘ita olmagan. Jumladan, Hazrati Ali karramallohu vajhahuning Alloh taologa bo‘lgan ishonchi shunchalik kuchli ediki, hech bir narsa uning imoniga xalal bera olmas edi. U zot o‘z imoni xususida bunday degan: “Agar parda ko‘tarilib, Allohning jamolini ko‘rsam ham, imonim zarracha ko‘paymaydi”. Ammo kishining aqidasi buzuq bo‘lsa, u qilgan amallarning ko‘pligi unga foyda bermaydi. Sog‘lom aqida bilan bajarilgan ozgina amalning savobi buzuq aqida bilan bajarilgan ko‘plab amallarning savobidan ustun bo‘ladi. Zero, ulug‘ allomalarimizdan biri So‘fi Ollohyor: “Aqida bilmagan shaytona eldur, Agar ming yil amal deb qilsa yeldur”, deb juda ham to‘g‘ri aytgan. Aqidasi buzuq kishilar o‘zlarini haq yo‘lda deb biladilar. Bunday kimsalarning turmushlari yomonlik, har bir so‘zlari jamiyat orasida fitna urug‘i bo‘lib sochiladi, qayerga bormasinlar, o‘zlaridan albatta, biron-bir ixtilof qoldirib ketadilar. Bugungi global zamonda diniy adabiyotlar, internet tarmoqlari orqali turli xil yot g‘oya va aqidalar ahli sunna val jamoa aqidasi nomi ostida targ‘ib qilib kelinmoqda. Ana shunday yot g‘oya va aqidalarga aldanib qolishning oldini olish maqsadida, avvalo, ahli sunna val jamoa aqidasi bilan yaqindan tanishib chiqamiz. Ulamolar tomonidan najot topuvchi yo‘nalish bu ahli sunna val jamoa ekaniga ittifoq qilingan. “Ahli sunna” degani Muhammad alayhissalom sunnatlariga ergashuvchilar va “val jamoa” so‘zi esa musulmonlarning ko‘pchiligi ortidan yuruvchilarni anglatadi. Demak, “Ahli sunna val jamoa” – sunnatga va jamoaga ergashuvchilardir. Haqiqatan, bugungi kunda musulmonlarning aksari, ya’ni   ٩٢ , ٥   foizi ahli sunna val jamoaga mansubdir. Ma’lumki, Islomda e’tirof etilgan to‘rtta fiqhiy mazhablar bor. Bular: hanafiylik, shofeiylik, molikiylik va hanbaliylik mazhablari. Dinimizda e’tirof etilgan aqidaviy yo‘nalishlar esa ikkitani tashkil etadi. Bular ash’ariylik   va moturidiylik. Yuqoridagi to‘rt fiqhiy mazhablardan avvalgi uchtasi ash’ariylik mazhabida bo‘lsalar, hanafiylik mazhabidagi musulmonlar moturidiylik mazhabiga asoslanadilar. Mana shu ikki yo‘nalishdan boshqa har qanday aqidaviy yo‘nalish, nomi har qancha jarangdor bo‘lishidan qat’i nazar, noto‘g‘ridir! Imom Abu Mansur Moturidiy rahmatullohi alayh sunniy e’tiqodidagi ikki yirik ta’limotlardan biri bo‘lmish moturidiya ta’limotining asoschilaridan hisoblanadi. Uning to‘liq ismi Abu Mansur Muhammad ibn Muhammad ibn Mahmud Hanafiy Moturidiy Samarqandiydir. Abu Mansur al-Moturidiy rahmatullohi alayhning tug‘ilgan yillari haqida aniq ma’lumotlar yo‘q. U zot 994 yilda Samarqandda vafot etgan va shahar chekkasidagi Chokardiza qabristoniga dafn etilgan. Ma’lumki, biz Imom Abu Mansur Moturidiy rahmatullohi alayhning yo‘nalishlarida bo‘lib, unga ko‘ra imon bu – til bilan iqror bo‘lish va qalb ila tasdiqlashdir. Quyidagilarga imon keltirish vojib: 1. Alloh taologa. 2. Uning farishtalariga. 3. Kitoblariga. 4. Nabiylariga. 5. Oxirat kuniga. 6. Qadarning yaxshisi ham, yomoni ham Alloh taolodan ekaniga. 7. O’lgandan keyin qayta tirilishga. Imom Moturidiy rahmatullohi alayhning ta’kid lashicha amal imonning sharti hisoblanmaydi. Chunki Alloh taolo Qur’oni karimning juda ko‘p o‘rinda imonni alohida, amallarni alohida ajratib, shunday marhamat qiladi: َّنِإِ َ ني ِذَّلا او ُنَمآ او ُل ِم َعَو  ِ تا َحِلا َّصلا او ُما َقَأََو َ ةَلَا َّصلا  ا ُوَتآَو َ ةا َكَّزلا   ْ مُهَل  ْ م ُه ُرْجَأَ َد ْنِع  ْ م ِهِّبَر َ لاَو  ٌ ف ْوَخ   َ ع ْ م ِهْيَل َ لاَو ْ م ُه َ نو ��������������������������������������������������������������������������������������� ُنَزْحَي ( ةروس ةرقبلا/٧٧٢ ) ya’ni:   “Albatta, imon keltirgan, yaxshi ishlarni qilgan, namozni barkamol o‘qib, zakotni berganlar uchun Parvardigorlarining huzurida   (maxsus)   mukofotlari bordir…”   (Baqara surasi,   ٢٧٧ -oyat) . Lekin shuni bilish kerakki, ulamolarimiz amalni imon shartlariga kiritishmagan bo‘lsalar-da, imon taqozo qilgan shariat hukmlariga amal qilishni vojib deb bilganlar. Imom Moturidiy fiqh va aqida masalalariga qiziqib, hanafiy mazhabi olimlaridan dars olish davomida ko‘plab mashhur faqihlar va muhaddislar bilan muloqotda bo‘lganlar. Jumladan, Abu Bakr Ahmad Juzjoniy, Abu Nasr Ahmad Iyoziy, Imom A’zam mazhabidagi buyuk olim Nasr ibn Yahyo Balxiy, Muhammad ibn Fazl kabi ulamolardan ilm olganlar. Imom quyidagi asarlarni yozib qoldirganlar: “Kitob at-Tavhid”,   “Kitob al- Maqomat”, “Ka’biy zalolatlarining boshlanishini rad qilishga bag‘ish - langan kitob”, “Mu’tazila g‘avg‘olari va undan qo‘rqmaslik haqidagi kitob bayoni”, “Ta’vilot al-Qur’on” (10 tom), “Shariat asoslari”, “Kitob al- jadal”, “Dialektika haqida kitob”. Bulardan tashqari ba’zi mutaxassislar Imom Moturidiyning Islom huquqshunosligining asoslariga bag‘ishlangan “Usul kitobi” asarlari ham mavjud bo‘lganini ta’kidlaydilar. Imom Moturidiy yashagan davr Somoniylar hukmronlik qilgan davrga to‘g‘ri kelib, Islom olamida e’tiqod masalalarida bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan xilma-xil g‘oyalar keng tarqalgan. Qadariylar, shialar, jahmiylar, mu’taziliylar, rofiziylar kabi o‘nlab oqimlar orasidagi tortishuvlar ba’zan qonli mojarolar bilan yakunlangan. Ana shunday murakkab davrda Samarqandda Imom Moturidiy va u zot kabi ulug‘ ulamolar o‘zlarining ilmu ma’rifatlari, chuqur va teran tafakkurlari bilan jaholatni yengishga harakat qildilar. Shu tariqa sof islomiy aqidani saqlab qolish uchun o‘zlarining bor salohiyatlari va kuch-quvvatlarini ayamadilar. Shuni alohida ta’kidlash joizki, ular Qur’oni karim va sunnat ta’limotlari asosida hamda Muhammad sollallohu alayhi va sallam sahobalari uslubida aqida masalalarini yorita boshladilar. Musulmonlarni tarqoqlikka olib keluvchi aqidaviy oqimlarga qarshi kurashda Abu Mansur Moturidiy birinchilar safida bo‘ldi. Imom Moturidiy sof aqidani isbotlashda mu’taziliylar kabi faqat aqlga suyanish emas, balki, birinchi navbatda, naqldan foydalanishni zarur deb biladi. Ushbu olimning aqida borasida qo‘shgan yana bir hissasi shuki, juda ko‘plab firqalar e’tiqod borasida o‘z fikrlari bilan musulmon ahlini turli yo‘llarga boshlagan bir paytda, o‘lkada yagona sunniy aqida tizimini o‘rnatadilar. U zot turli adashgan firqalarning Qur’oni karim va sunnati nabaviyyaga zid bo‘lgan barcha botil aqidalarini dalillar asosida isbotlab beradilar. Natijada turli xildagi mayda oqimlar ko‘payishining oldi olindi. Imom Moturidiy o‘z uslubi va ilmiy asarlari bilan Movarounnahr ilohiyot maktabi rivojiga katta hissa qo‘shdi. Shuningdek, hanafiya mazhabining O’rta Osiyo xalqlari urf-odatlari bilan chambarchas bog‘liq ekanini o‘z qarashlari orqali ko‘rsatib berdilar. Buyuk imomning “Ta’vilot ahli sunna” yoki boshqa bir nomi “Ta’vilot al- Qur’on” deb nomlangan asarlarida ahli sunna val jamoa aqidasiga zid bo‘lgan oqimlarga raddiya bildirishda Imom Abu Hanifaning qarashlariga suyangan holda ish ko‘radi. Hozirgi kunga kelib soxta salafiylar tomonidan moturidiya aqidaviy yo‘nalishini ahli sunna val jamoaning muqobiliga qo‘yadilar va keskin tanqid ostiga oladilar. Vaholanki, Imom Abu Mansur Moturidiy va Imom Abul Hasan Ash’ariy ahli sunnatning aqoid bobi imomi ekanliklari haqida ko‘p ulamolar ta’kidlashgan. Jumladan, Imom Ibn Hajar Haytamiy shunday deydilar: دارملا ةنسلاب ام هيلع امامإِ له أَ ةنسلا ةعامجلاو خيشلا وب أَ نسحلا يرعشلأا وب أَو رو ��صنم يديرتاملا ya’ni: “(“Ahli sunna” so‘zidagi) Sunnatdan maqsad – ahli sunna val jamoa imomlari Abul Hasan Ash’ariy va Abu Mansur Moturidiy tutgan yo‘ldir” (“Az zavojir an iqtirofil kaboir” kitobi). Mashhur muhaddis olim Murtazo Zubaydiy rahmatullohi alayh aytadilar: « اذ إِ قلط أَ له أَ ةن ����������������������������� سلا ةعامجلاو دارملا ����������������������������� ف مهب ةرعاشلأا ةيديرتاملاو » ya’ni: “Agar hech qanday qaydlarsiz “Ahli sunna val jamoa” deyilsa, Ash’ariylar va Moturidiylar tushuniladi” (“Ithafu saadatil muttaqin sharhu ihyoi ulumid din” kitobi). Alloma Toshkubrozoda aytadilar: « مث ملعا ن أَ سيئر له أَ ةن ���سلا ةعامجلاو يف ملع م لَاكلا ين ���عي دئاقعلا ،ن لَاجر امهد ���حأَ يفنح رخلآاو ،يعفا ��ش ام أَ يفنحلا وهف وب أَ رو ��صنم دمحم نب دو ��محم ،يد ��يرتاملا ما ��مإِ ىد ��هلا ...ام أَو � رخلآا يعفا ��شلا وهف خي ��ش ةن ��سلا سيئرو ةعامجلا ما ��مإِ نيملكتملا رصانو ةن ���س دي ���س � نيل ���سرملا باذ ���لاو نع � نيد ���لا يعا ���سلاو يف ظفح دئاقع نيمل ���سملا ، وب أَ نسحلا يرعشلأا يرصبلا ya’ni: “Ma’lum bo‘lsinki, ahli sunna val jamoaning kalom ilmi (ya’ni, aqoid)dagi raislari ikki kishidir: birlari hanafiy, boshqalari shofeiy mazhabida. Hanafiylari Abu Mansur Muhammad ibn Mahmud Moturidiy bo‘lib, u zot “Imomul Huda” “Hidoyat imomi” degan nom qozongan. Shofeiylari “Sunnat shayxi”, “Jamoat raisi”, “Mutakallimlar imomi”, “Payg‘ambarlar sayyidi sunnatlariga yordam beruvchi”, “Din himoyachisi”, “Musulmonlar aqidasini saqlashga harakat qiluvchi” Abul Hasan Ash’ariy Basriydir” (“Miftahus saodat” kitobi). Imom Muhammad Zohid Kavsariy aytadilar: « يرعشلأاف يديرتاملاو امه امامإِ له أَ ةنسلا ةعامجلاو يف قراشم ضرلأا ،ا ��هبراغمو مهل بتك لا ،ى ��������� صحت بلا ��������� غو ام عقو نيب نيذ ��������� ه نيما ��������� ملإِا نم ف لَاخلا نم ليبق ف لَاخلا يظفللا ya’ni: “Imom Ash’ariy va Imom Moturidiy – mashriqu mag‘ribda ahli sunna val jamoa imomlaridir.   Ularning ko‘p sonli kitoblari bor. Ular o‘rtasidagi aksariyat ixtiloflar lafziydir”. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi va sallam turli firqalar ko‘paygan paytda musulmonlarning katta jamoasini lozim tutishni ta’kidlab, shunday deydilar: « ا َذِإَِف ُ مُتْيَأََر ا ًفَلَاِتْخا ْ مُكْيَلَعَف ِ دا َو َّسلا ِب ِم َظ ْعَ ْلأا » ya’ni:   “Agar ixtilofni ko‘rsangiz, katta qora   (jamoa) ni lozim tuting”   (Imom Ibn Moja rivoyati). Demak, bugungi kungacha va hozirda ham katta jamoat – Imom Moturidiy va Imom Ash’ariylarning aqidada tutgan yo‘llari hamda fiqhda to‘rt mo‘‘tabar mazhab (Hanafiy, Molikiy, Shofeiy   va Hanbaliy)larga   muvofiq   keladi. Mana   shular   ahli   sunna   val   jamoani   tashkil   etadi. Ahli sunna val jamoa ichida bulardan boshqa e’tiqodiy va fiqhiy mazhablar mavjud emas. Xulosa o‘rnida shuni aytish kerakki, Imom Moturidiy rahmatullohi   alayh asos solgan diniy ta’limot – moturidiya maktabi Sharq mamlakatlarida katta shuhrat topishiga sabab shuki, unda ilgari surilgan g‘oyalar Islom dinining mohiyatini to‘g‘rilik, ezgulik, insoniylik deb biladigan jamiki mo‘min-musulmonlarning qarashlari va intilishlari bilan hamohangdir. Xulosa U zoti sharif hanafiylikning haqiqiy tirik zabardast olimi va tarqatuvchisi edi u kishi tufayli barcha atrofidagi biror shahar boshqa mazhabga qaramasdilar. Chunki hamma mazhablarning asli Abu Hanifadan tarqash sabablarini ko‘rsatardi. Imom Shofe’iylar ham u kishining nevara shogirdi hisoblanishini o‘sha zamon vakili bo‘lib yaxshi tushuntiradilar. O’zlari Imom Shofe’iy bilan zamondosh va bir yilda ya’ni: 150 hijriy yilda to‘g‘ilganlar. Buyuklar ahvolini buyuk kitoblar va buyuk ustozlarning qo‘lida ta’lim olganlarning e’tirofi ila tushunamiz. Aslida bu ta’rifni biz Sadrush shari’ani ta’rifi bilan yaxshi tushunsak bo‘ladi. U zoti sharif Imom Buxoriy rahmatullohi alayh haqlarida shunday deydi: U zoti sharif pirimiz, ustozimiz, maqomi va martabasi va fazilati tengi yo‘q muallimimiz, deb keyin u zotning haqqiga yaxshi duolarni qilib juda ham yumshoqlik va muloyimlik bilan hadis aytish qoidalariga to‘liq amal qilib, keyin hadisni o‘z masalalariga xujjat qilganlarini keltirib o‘tadilar. Lekin shuni o‘nitmaslik kerakki shunday buyuk muhaddis Ismoil Buxoriy r.a. Abu Hafs Kabir rahmatullohi alayhining buyuk shogirdlaridan hisoblanadi va u zotning buyuk duolari sharofatidan shu martaba va maqomni egallaganlar. Shak yo‘qki ulug‘lar duosi va sharofati bilan inson umuman yetib bo‘lmaydigan kirralarni bosib o‘tish mumkin. Imom Buxoriy rahimahulloh zamonida u kishidan o‘tadigan biror- bir kishi bo‘lmagan. U zot aytadilar menga tenglashadigan biror- bir kishi yo‘q bo‘lsa ham u zot palonchi ustozim mendan ko‘ra ilmda yuqori turadi, deb aytgan ekanlar. Bu gaplaridan so‘ng u ustozlaridan bu gapni so‘raganlarida ustozlari u aslida ilmda mendan yuqorilab ketgan lekin ayrim masalalarda men bilan tenglashganidan shunday, degan deb u zotni o‘z ustozlari buyukligini ta’riflagan ekan. Har bir zamonda olimlar ichida yetib bo‘lmaydigan maqom va martaba bo‘ladi, uni olimlar o‘zlari ham e’tirof qilib o‘z zamonasidagi olimlar bilan o‘zlarini taroziga solib kim maqomda qanday natijaga ega ekanliklarini har xil yo‘llar bilan aniqlashganlar. Bag‘dodlik alloma Imom Muhammad Hasan Shayboniy Abu Hafs Kabir rahimahullohga ijoza bergan. Abu Hafs Kabir hanafiy mazhabi asosida fiqh ilmining sir- sinoatlarini Movarounnahrda, O’rta Osiyoda birinchi marotaba tarqalishida jonbozlik ko‘rsatgan zotdir. Bu duoning sharofatidan butun Movarounnahr va qo‘shni davlatlarni ilm nuriga to‘ldirib tashladi. Bu zot kelmasdanoq taqvolarining natijasidanoq butun Buxora halqi taslim bo‘ldi. Bu zotning so‘zlari va irshodlari va ko‘rsatmalari orqali ular qalbiy kasallariga shifo topishdi. Butun qalbiy kasalliklardan forig‘ bo‘lganlar bu kishiga shogird to‘shardi. Bir o‘zlari 40 dan ortiq madrasa ta’sis etdi va dars halqalarini paydo qildi. Go‘yo u zotga kelgan shogirdlari ana endi haqiqiy hayotda yashayotganlarini aytishardi. Vafotlari: Abu Hafs Kabir rahmatullohi alayh 216 hijriy yili (832 milodiy) Buxoroda vafot etadilar va hozirgi Hazrati Imom mazeiga dafn etildilar Ushbu mazhab o‘z mohiyati, ta’limoti va qo‘llagan uslubi bilan jamiyatda yuz berib turadigan har qanday savolga javob topa oladi. Bu shundan kelib chiqadiki, hanafiy mazhabi yangi vujudga kelgan diniy masalaning yechimi Qur’on va hadisda mavjud bo‘lmasa, qiyos va uning eng muhim turi bo‘lmish istehsonga tayanib ish olib boradi. Abu Hanifa og‘ir vaziyatlarda odamlar uchun qulay sharoit yaratib berib, qiyinchiliklarini oson qilishga uringan. Abu Hanifa erkinlik tamoyilining homiysi edi, tijorat va boshqa sohalarda inson huquqi va erkinliklarini himoya qilib keldi. Masalan, turmush qurishda erkak va ayolga teng huquq berilib, oqil va balog‘atga yetgan qiz va ayollarni hech kim ularning roziligisiz nikoh qilishga majburlay olmaydi, nikoh shartnomasi qizning valiysi (ota, buva, amaki, aka, uka) bo‘lmasa ham uning o‘z so‘zi bilan bog‘lanadi. Bugungi kunda Markaziy Osiyo musulmonlarining aksari hanafiylik mazhabiga ergashadi. Ayni damda maz kur maktab Hindiston, Pokiston, Afg‘oniston, Iroq, Suriya, Turkiya va qator Afrika mamlakatlarida keng tarqalgan. FOY DA LA N I LI N GAN A DABI Y OTLA R   1. Mirziyoyev Sh. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo’shma majlisidagi nutq /Sh.M. Mirziyoyev. - Toshkent: «O’zbekiston», 2016. 2. Mirziyoyev Sh. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza, 2017 yil 14 yanvar’. - Toshkent: «O’zbekiston», 2017. 3. Mirziyoyev Sh. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi.   O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruza. 2016 yil 7 dekabr   Sh.M.Mirziyoyev. – Toshkent : “O’zbekiston”, 2017. 4. A.Mansur. Qur’oni karim ma’nolarining tarjimasi // Tarjima va izohlar muallifi Shayx– Toshkent: Toshkent islom universiteti, 2004. 5. Abdulloh Murod Holmurod o’g’li. Musnad. – Toshkent “Movarounnahr” nashriyoti, 2014. 6. Abdulvahhob Xallof. Usulul fiqh. – Toshkent: “Adolat” nashriyoti, 1997. – B. 78. 7. Bahromov.A Asarlar. – Toshkent. “Movarounnahr”, nashriyoti. 2003. 8. Islom huquqi va metodoligiyasi: O’quv qo’llanma.   Toshkent: Toshkent islom Universiteti, 2020. –B 69 9. Oqilov S. Primov S. G’iyosov A. Sunniylik ta’limoti. “Toshkent islom universiteti”, 2012. 10. Saidjalolov.S   Islomdagi mazhablar va oqimlar: O’quv qo’llanma.   “Toshkent islom universiteti” – Toshkent. – 2012 11. Tulepov A. Islom va aqidaparast oqimlar. – Toshkent: “Sharq”, 2014. 12. Uvatov U. Yurtimiz allomalari. – Toshkent: “Nihol” , 2014.   A rab t ilidagi: 1. Abdulloh as-Subazmuniy. Kashf al-osor fi manoqib Abi Hanifa. – TDShI qoshidagi Abu Rayxon Beruniy nomli sharq qo’lyozmalari markazi fondi. Qo’lyozma № 3105. – B.   256. 2. Abdurrazzoq ibn Hasan ibn Ibrohim Baytor. Hulyatul bashar fi tarixi-l-qorni- s-salisi ashara. –   Damashq: Matbatatu-t-taraqqiy, 1383. –   B. 328. 3. Abu Said Haysam ibn Kulayb Shoshiy. Al Musnad. – Madina: Maktaba al ulum va-l hikam, 1990. – J. 1. 4. Abul Abbos Ahmad ibn Muhammad ibn Ali ibn Hajar Haytamiy. Al-Xayrotul hison fi manoqibi-l-imam Abi Hanifa Numon. – Bayrut: Doru-l-kutubu-l- ilmiyya, 1407 h. – B. 193.   [1]   Meliqo‘ziyev J. Halokat tuzog‘i. – Toshkent: “Toshkent islom universiteti” nashriyot-matbaa birlashmasi, 2010. – B. 32 [2]   Ahmad ibn Muhammad Nasiruddin Naqib. Al-Mazhabul hanafiy. – Riyoz: Maktaba ar-rushd. nashr sanasi noma’lum. – B.45. [3] Abul Abbos Ahmad ibn Muhammad ibn Ali ibn Hajar Haytamiy. Al-Xayrotul hison fi manoqibi-l-imam Abi Hanifa Numon. – Bayrut: Doru-l-kutubu-l-ilmiyya, 1407 h. – B.23. [4] Abdurrazzoq ibn Hasan ibn Ibrohim Baytor. Hulyatul bashar fi tarixi-l-qorni-s- salisi ashara. –   Damashq: Matbatatu-t-taraqqiy, 1383. – B. 328.

Markaziy osiyo tarixida xanafiya mazxabining o’rni

Kirish

1. Islоmdagi оqim va yo’nalishlarning hоzirgi kundagi ko’rinishlari va ularning islоm birligiga tahdidi. 
2. Mazhablarning paydо bo’lishi: hanafiylik, mоlikiylik, shofеiylik va hanbaliylik. 
3. Ijtihоd, fatvо va mazhabga ergashish masalalari. 
4. Mazhablar оrasidagi farqlar va mazhabsizlik. 

Xulosa.

Foydalanilgan adabiyotlar.

 

Tayanch tushunchalar: Musulmоnlar оrasidagi ixtilоflar. Sunniylik. Xоrijiylik. Shialik. Mo’’taziliylik. Qadariya, jabariya va mushabbihalar. Islоmdagi оqim va yo’nalishlarning hоzirgi kundagi ko’rinishlari va ularning islоm birligiga tahdidi. 
Mazhablarning paydо bo’lishi: hanafiylik, mоlikiylik, shofеiylik va hanbaliylik. Hanafiylik mo’’tadil mazhab. Ijtihоd, fatvо masalalari. Mazhabga ergashish. Mazhablar оrasidagi farqlar. Mazhabsizlik.

Sotib olish