Diniy qarash, e’tiqod va marosimlarining yuzaga kelishi - Dinshunoslik asoslari - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	58.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	24 Noyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Dinshunoslik asoslari

Sotuvchi

Madinabonu

Ro'yxatga olish sanasi 27 Aprel 2024

12 Sotish

Diniy qarash, e’tiqod va marosimlarining yuzaga kelishi

Sotib olish

Mavzu: Diniy qarash, e’tiqod va marosimlarining yuzaga kelishi.
Mundarija:
Kirish ......................................................................................................................... 3
I BOB Diniy e’tiqodlar genezisining manba va adabiyotlarda talqin etilishi. ........... 6
1.1 Ajdodlarimiz diniy e’tiqodlari haqida "Veyshi" va "Suyshu" xitoy
solnomalarida ............................................................................................................ 6
1.2 Ibtidoiy diniy e’tiqodlarning o‘zaro uzviyligi. .................................................. 10
II BOB Diniy dunyo qarashning ma'naviy-marifiy asoslari .................................... 19
2.1 Diniy e’tiqodlar .................................................................................................. 19
2.2 Diniy marosimlar ............................................................................................... 27
XULOSA ................................................................................................................. 28
Foydalanilgan Adabiyotlar ...................................................................................... 29
2

KIRISH
Mavzuvning dolzarbligi: Ilm-fan va texnologiyalarning jadal rivojlanishi,
global dunyoda raqobatning ortishi sharoitida har bir davlat va jamiyatning bu
jarayonda raqobatbardoshligiyoshlarning intellektual rivoji hamda ularning
iste’dodi va qobiliyatlarini to‘liq amalga oshirishga e’tibor berishga bog‘liq
bo‘ladi.
O‘zbekiston Respublikasi prezidenti Sh.M.Mirziyoyev o‘zining nutqida “Biz
yoshlarga doir davlat siyosatini hech og‘ishmasdan, qat’iyat bilan davom ettiramiz.
Nafaqat davom ettiramiz, balki bu siyosatni eng ustuvor vazifamiz sifatida bugun
zamon talab qilayotgan yuksak darajaga ko‘taramiz.Yoshlarimizning mustaqil
fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma’navisalohiyatga ega bo‘lib, dunyo
miqyosida o‘z tengdoshlariga hech qaysi sohada bo‘sh kelmaydigan insonlar bo‘lib
kamol topishi, baxtli bo‘lishi uchun davlatimiz vajamiyatimizning bor kuch va
imkoniyatlarini safarbar etamiz1”, deb ta’kidlagan edi.Shuning uchun bu masala
har doim davlatlarning uzoq muddatli rivojlanishini ta’minlashga qaratilgan barcha
strategiyalarda aks ettirilgan.
O‘zbekiston Respublikasining 2017-2021 yillarda rivojlantirishning beshta
ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha Harakatlar strategiyasi ham bu borada istisno
bo‘lmadi.O‘zbekistan Respublikasi Oliy majlisining IX sessiyasida davlatimizning
Birinchi prezidenti I.A.Karimov oliy ta’limni isloh qilishda va malakali kadrlarni
tayyorlashda sotsial psixologiyaning fan sifatida alohida o‘rni borligiga
jamoatchilik diqqatini qaratgan edi. Darhaqiqat, yetuk kadr bo‘lish uchun shaxs
nafaqat o‘z iqtidori, bilimi va saviyasini oshirishi zarur, balki jamiyatda turlicha
sotsial munosabatlar tizimiga tayyor bo‘lmog‘i, sotsial faoliyatni boshqarishning
ilmiy qonuniyatlari va qoidalarini mukammal egallamog‘i zarur.Boshqaruv,
marketing va menejment, ta’lim va tarbiya sohalarida, ayniqsa,inson omili va uni
boshqarishning psixologik tizimini bilishi jamiyatda insoniy munosabatlarni
shakllantirish orqali uni
3

kamol toptirish yo‘lidir. Shuninguchun bugungi kunda Birinchi prezidentimiz
I.A.Karimov ta’kidlaganidek, sotsial psixologiya va umuman, sotsial faoliyat bilan
shug‘ullanuvchi fanlarning asosiy vazifasi barkamol avlod tarbiyasini ta’minlovchi
barcha ma’naviy, ruhiy va insoniy munosabatlar mohiyatini tahlil qilish, ularni
boshqarishning eng samarali usullarini hayotga tadbiq etishdir. Bu o‘rinda, ayniqsa
sotsial tafakkurning, yangicha dunyoqarash va munosabatlarning shakllanishini,
insonning o‘ziga va o‘zgalarga ta’sir etishning mexanizmlarini o‘rganish eng
dolzarb masalalardandir.
Davrimiz insonni mustaqil fikrli shaxs sifatida har bir soniyada
o‘ylashga,fikrlashga, mulohaza yuritib, o‘zi uchun xulosalar chiqarishga majbur
etmoqda.Ya’ni, bu cheksiz olamda biz o‘zimizni o‘zgalarsiz, o‘z manfaatlarimizni
o‘zgalar manfaatisiz tasavvur qila olmaganimiz uchun ham sotsial psixologiyani
bilishga majburmiz. Zero, mustaqil davlatimizning siyosati inson manfaatini
himoya qilish,uning uchun munosib turmush tarzini yaratish ekan, bu ishlarni
amalga oshirish uchun bo‘lg‘usi mutaxassis, pedagog-o‘qituvchi, ziyoli ijtimoiy
borliq qonuniyatlarini bilishi va undan maromida foydalanib, turmush normalariga
bo‘ysungan holda jamiyatda o‘zining munosib o‘rnini egallab, fuqarolik burchini
ado etishga tayyor bo‘lishi darkor. Shu nuqtai nazardan olib qaralganda, talabalar
hukmiga havola etilayotgan “Sotsial psixologiya” o‘quv qo‘llanmasi shaxs va
jamiyat munosabatlari qonuniyatlarini tavsiflashga bag‘ishlangandir.
Kurs ishining maqsadi : Sotsial va shaxslararo munosabatlarda
muloqotning o’ziga xos jihatlarini tahlil qilish .
Kurs ishining vazifalari: - Kichik guruhlar va jamoalar psixologiyasi
Birinchidan, uning asosiy yo‘nalishi kichik guruhlar va jamoalar
psixologiyasini o‘rganishdan iboratdir.
- Har bir shaxs hamisha malum ijtimoiy guruxlar doirasida faoliyat
ko‘rsatadi. Bu uning oilasi, mehnat jamoasi, ko‘cha-kuydagi norasmiy guruhdagi
do‘stlari davrasi, o‘quv jamoasi va hokazolardir.
4

- Shaxsning yakka va turli guruhlar doirasida o‘zini tutishi, xulq-atvori,
mavqei, unga o‘ziga xos guruhiy ta’sirlar, guruhdagi shaxslararo moslik, liderlik,
guruhiy taz’yiqqa beriluvchanlik kabi qator hodisalar aslida o‘sha guruhlarni
boshqarish, o‘zaro munosabatlar sharoitini yaratish - bu odamlarni samarali o‘zaro
muloqotga o‘rgatishning zaruriyatidir.
- Guruhlardagi kishilar o‘rtasida o‘zaro muloqot, o‘zaro bir-biriga ta’sir
usullari, odamlarni samarali muloqotga o‘rgatish ham guruhlar ijtimoiy
psixologiyasining muhim vazifasi hisoblanadi.
Kurs ishining obekti: Maktab psixologning individual ish uslubi
Kurs ishining predmeti : Sotsial psixologiya bu – odamlarning bir birlari
haqida nimalarni o‘ylashlari, bir-birlariga qanday ta’sir ko‘rsatishlari hamda bir-
birlariga qanday munosabatda bo‘lishlarini o‘rganuvchi fandir
Kurs ishining metodologik asosi : Tadqiqotning metodologik asosini
I.Karimovning sog’lom avlodni tarbiyalash xususidagi asarlari g’oyalari,
prezidentimiz SH.M. Mirziyoevning barkamol avlodni tarbiyalashga oid fikr -
mulohazalari tashkil qildi. Shuningdek, muammoga oid xorij va o’zbek
psixologlarining nazariy metodologik ma’lumotlari va g’oyalari, I.V.Dubrovina,
X.Y. Liymets, YU.L.Sierd , E.G’.G’oziev, M.G.Davletshin, G.B.SHoumarov,
SH.R. Baratov, B.RDodirov, R.Z.Gaynutdinov, V.M.Karimova,
N.A.Sog’inovlarning talim soxasida psixologik xizmatni tashkil qilish bo’yicha
fikr va nazariyasi tadqiqotimizning metodologik negizidir.
Kurs ishining ilmiy amaliy ahamiyati: unda amaliyotchi psixologning
individual ish uslubiga bag’ishlangan ilmiy adabiyotlar tahlil qilinganligi,
amaliyotchi psixologning individual ish uslubiga ob’ektiv va sub’ektiv omillar
ta’siri ochib berilganligi, jarayonni boshqarish usullari, mohiyati ochib
berilganligidadir. Shuningdek, tahlil qilingan va to’plangan materiallardan yosh va
pedagogik psixologiyasi, oila psixologiyasi, psixologik xizmat fanlaridan ma’ruza
5

matnlari tayorlashda, ta’lim jarayonida psixologik xizmatni tashkil etishda
foydalanish mumkin.
Kurs ishining tuzilishi va xajmi: Ish kirish, 2 bob, 4 bo’lim, xulosa,
foydlanilgan adabiyotlar va ilovadan iborat.
I BOB DINIY E’TIQODLAR GENEZISINING MANBA VA
ADABIYOTLARDA TALQIN ETILISHI.
1.1 Ajdodlarimiz diniy e’tiqodlari haqida "Veyshi" va "Suyshu" xitoy
solnomalarida
Diniy e’tiqodlar genezisining manba va adabiyotlarda
O‘zbekiston xududida minglab yillar davomida yashagan qabilalarning
madaniyati irmoqlardek ajdodlarimiz qoni va hayotiga singib o‘tib, o‘z izini
muhrlagani shubhasizdir. Qadimgi Xorazm, So‘g‘d, Farg‘ona, Baqtriya va Shosh
elatlarining tarixi va madaniyati o‘zbek xalqi tarixi va madaniyatining uzviy
bo‘laklari bo‘lib, uning sarchashmalarini belgilaydi. Moddiy madaniyatni
o‘rganuvchilarni «cho‘llar san’ati»ning bir xilligi doim hayratda qoldirib, shuning
uchun siyosiy o‘zgarishlar sivilizatsiya yo‘qolishiga keltirmaganligi tan olinadi. 1
Ilohiy kuch — Xudoni tan olish, mintaqalararo madaniyatlar va e’tiqodlar
orasidagi raqobat, ota-bobolarning udumlari, diniy marosim, O‘rta Osiyoda ellinizm
manbai Gandxara emas - Baqtriya bo‘lgan, Kushon saltanatining ilohlar panteoni,
"xaloskor" diniy g‘oyalar, eramizdan avvalgi 700 yildan to eramizning 700 yiligacha
zardushtiylik, yahudiylik, nasroniylik va islom dinlari paydo bo‘ladi, tabiiy diniy
e’tiqod, O‘zbek xalqining shakllanishi minglab yillarni o‘z ichiga qamrab oladi,
o‘lkamiz aholisi eramiz boshlaridanoq turkiyzabon bo‘lgan, yovvoyilik, vaxshiylik va
sivilizatsiya, oziq-ovqatni ovlash yoki terishdan uni ishlab chiqarishga o‘tish, o‘lkamiz
"Tosh kitob"i, moddiy manbalar - "Yer arxivi", Yozma manbalar - inson tafakkurining
1
Armstrong, Karen. (1993). Xudoning tarixi: yahudiylik, nasroniylik va islomning 4000 yillik
izlanishlari.
6

mahsulidir, mintaqamiz diniy e’tiqodlari haqida deyarli hech qanday tasavvur yo‘q,
qadimdan O‘zbekiston diniy bag‘rikenglik va ilm-fan markazidir.
Turli davrlarda u yoki bu mintaqa turli birikmalar tarkibiga kirgani
tufayli o‘sha davlatga ko‘proq mansub bo‘lgan. Masalan, qator olimlar, keng
tadqiqotlar natijasida Xuroson qadim va o‘rta asrlarda siyosiy, iqtisodiy va
madaniy jihatdan Erondan ko‘ra ko‘proq O‘rta Osiyo bilan bog‘liq bo‘lgan,
degan xulosaga keladi.174:14 XX asrdagi arxeologik tadqiqotlar va o‘zga
izlanishlar bu haqiqatni tasdiqlaydi.
Yozma manbalar bo‘yicha, e. o. UP-U1 asrlarda O‘zbekiston hududida
so‘g‘dlar, baqtriyaliklar, xorazmiylar, sak va massagetlar yashagan. Sak va
massagetlarni yunon muarrixlaridan Strabon (eramizning I asri) va Arrian (e. 2
asri) umumiy bir nom bilan -«Skif», deb atashgan. Pompey Trog (e. o. I asr) ularni
«doim eng qadimgi qabila, deb hisoblashgan va qadimiyligi jihatidan misrliklar
bilan bahslashgan», deb yozadi. Ahamoniylarning tosh yozuvlarida «skif» atamasi
ishlatilmaydi, ammo qadimda o‘zga o‘lkalarning xalqlarini bir so‘z bilan
birlashtirish hollari uchrashiga «kelt» va «efiop» atamalari ham misol bo‘la oladi.
Amudaryo (Oks) sohillari va cho‘llarida massagetlar istiqomat qilgan, tog‘li,
cho‘l mintaqalarida esa chorvachilik bilan shug‘ullangan saklar yashagan. E. o. VI
asrda ular o‘z yerlarini himoya qilish maqsadida harbiy-qabila ittifoqini tuzishadi.
Antik tarixchilarning ma’lumotiga ko‘ra, saklar uchta guruxga bo‘lingan. Eng kattasi -
sak-tigraxaudalar (uchli qalpoq kiyuvchilar) hozirgi Toshkent viloyati va Janubiy
Qozog‘iston hududida yashagan. Ikkinchisi - sak-taradarya (daryo ortida
yashovchi)lar Orol dengizi za Sirdaryo (Yaksart)ning quyi etaklarida yashagan. Pomir
va Farg‘onaning tog‘li rayonlarida sak-xaumavarka yashagan. Qang‘xa davlatining
markazida - Sirdaryoning o‘rta oqimi bo‘ylab ham sak qabilalari istiqomat qilgan va
janubi-sharqda Farg‘ona bilan chegaradosh bo‘lgan. E. o. V asrda Persepol saroyining
devor tasvirida "v xalqlarning bir xil kiyimda chizilgani ham xorazmliklar va sak
massagetlarning bir ildizga egaligidan dalolat berib, Gerodotning yozma
ma’lumotlariga mos tushadi. Shu bilan birga, bir narsani unutmaylik, ya’ni Gerodot
7

hech qachon o‘zi O‘rta Osiyoda bo‘lmamagan va o‘z tadqiqotlarini birovlarning
hikoyalariga tayanib tuzgan. Shu tufayli, ayrim joy va elatlarning nomlarida
adashgan. Olimlarning sanashicha, Gerodot o‘zining "Tarix"ida baqtriyaliklarni
13 marta, so‘g‘dliklarni - 2 marta, xorazmliklarni - 3 marta, saklarni - 11 marta,
massagetlarni - 19 marotaba nomlab, ularning moddiy madaniyati, an’analari,
dini va tarixi haqida ma’lumot qoldirgan. Eng muhimi - olimlarning xulosasiga
ko‘ra, o‘lkamiz aholisi eramiz boshlaridanoq turkiyzabon bo‘lgan.273-
Darhaqiqat, saklarning Avestoda eng ko‘p uchraydigan nomi "tura" bo‘lgani bejiz
emas.
Xalq nomi haqidagi mulohazalarimizni Yurtboshimiz Islom Karimovning
"Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q" risolalaridagi xulosa bilan yakunlaymiz:
"Tariximiz kabi, qadim madaniyatimizning yaratilishida ham unga ko‘plab etnik
guruxlar, el-elatlar o‘z ulushini qo‘shgan. Bu - tabiiy hol. Chunki, hech qachon,
hech qayerda faqat bitta millatga mansub madaniyat bo‘lmaydi. Har qanday
sivilizatsiya ko‘pdan-ko‘p xalqlar, millatlar, elatlar faoliyatining va samarali
ta’sirining mahsulidir. Bir so‘z bilan aytganda, ko‘chmanchilar, bosqinchilar
kelib ketaveradi, lekin xalq boqiy qoladi, uning madaniyati abadiy yashaydi".
G‘arb olimlaridan Gordon Chayld xalq va madaniyat atamaga shunday
ta’rif bergan edi: "Xalq" atamasini eng moziy tarixiy davrlarga olib o‘tmaslik
uchun, uni "insoniyat hamjamiyati" atamasi bilan almashtirish to‘g‘ridir"Fransuz olimi Pyer Amiyet O‘rta Osiyoda shahar madaniyati paydo
bo‘lishiga to‘xtalib, u Mesopotamiya va Hind vodiylarining madaniyatlari
o‘rtasida o‘ziga xos vositachi rolini o‘ynaganini aytadi va bu mintaqani
Trans-Elam, deb ataydi. Aniqroq atama hali o‘z navbatini kutmoqda, ammo
O‘rta Osiyo janubida alohida sivilizatsiya markazi mavjudligi o‘z isbotini
topdi. Muximi -qadim sivilizatsiyamiz o‘lkamizda aqidaparastlik
kuchayishiga yo‘l qo‘ymadi. Bir tomondan, kushonlar ta’sirida hindlarning
siymolari yoki ayrim unsurlari mahalliy san’atga singib o‘tdi va shu asnoda,
mahalliy o‘zlashmalar hind va atrof xalqlar e’tiqodiga o‘z ta’sirini o‘tkazdi.
8

Ayrim olimlar insoniyat madaniyati va jumladan, diniy e’tiqodlar
tarixini inson oziq-ovqatni ov qilish yoki terib olish yordamida topgan davrga
va hayvon-o‘simliklarni xonakilashtirishi orqali e’tiqodlari rivojlangan aqliy
va axloqiy daraja davrlariga bo‘ladi. Aslida olimlar tomonidan insoniyat
tarixini davriylashtirish turli pog‘onalardan o‘tib, hozirgi kungacha o‘zgarib
kelgan.Hozirgi zamonda u yoki bu diniy e’tiqod ildizlari - shajarasining
sarchashmasiga yetish mushkul vazifa bo‘lib, faqat ko‘hna manbalar asosidagina
ularning genezisi haqida muayyan xulosalar chiqarish mumkin, xolos. YA’ni,
Insoniyat tarixi kabi, diniy e’tiqodlar tarixi ham ikki asosda o‘rganiladi: moddiy
manbalar va yozma manbalar. Moddiy va yozma ma’lumotlar asosida insoniyat va
jumladan dinlar tarixi quyidagi yo‘nalishlarda o‘rganiladi: ashyoviy manbalarni
arxeologiya ~ "qadimotlar haqidagi fan" o‘rganadi; insonning kelib chiqishi va
rivojini antropologiya -"inson xaqidagi fan" o‘rganadi; Yer kurrasidagi xalqlarning
urf-odatlari xo‘jalik yuritish usullari va madaniyatini etnografiya- "xalqlar tavsifi
fani" o‘rganadi. 2
Moddiy manbalar: yozuv bo‘lmagan davrlar tarixini "Yer arxivi", deb
ataluvchi manbalar, ya’ni inson tanasi va uning faoliyati qoldiqlari yordamida
o‘rganish mumkin. Inson qoldiqlarini paleontologiya, faoliyati qoldiilarini esa,
arxeologiya fani o‘rganadi va shu tariqa, kashf etilgan qadimgi shaharlar,
qal’alar, qo‘rg‘onlar va dahalar, e’tiqod qadamjolari, san’at va maishiy hayot
obidalari, tosh, sopol va metall buyumlar, taiinchoqlar va qurol-aslahalar
insoniyat tarixidan darak beruvchi moddiy ma’lumotlar qatoriga kiradi.
Yozma manbalar inson tafakkurining mahsuli bo‘lib, unga toshga
yo‘nilgan va sopolda ishlangan hujjatlar, yozma manbalardagi diniy matnlar, teri
yoki papirusdagi yozuv qoldiqlari kiradi. Ayrim tarixchilar sivilizatsiya, yozuv
paydo bo‘lishidan boshlanadi, deb hisoblashadi. Shunga asosan insoniyat
2
Armstrong, Karen. (1993). Xudoning tarixi: yahudiylik, nasroniylik va islomning 4000 yillik
izlanishlari.
9

umrining atigi 5 foizini tashkil etuvchi davrni tarixiy deyishadi, chunki u yozma
manbalarda iz qoldirgan, oldingi 2,5 million yil ya’ni 95 foizi esa, yozma
dalillarga ega emas. Bu davrni faqat moddiy yodgorliklar yordamida o‘rganish
mumkin.
5100 yil avval Misr ilk sulola xukmronligi ostida bir davlatga birlashib,
shu davrda iyeroglif yozuvining dastlabki namunalari, ya’ni tarix paydo bo‘ladi.
Olimlar, shunga asoslanib, insoniyat umrini ikkiga - tarixdan oldingi va tarixiy
davrlarga bo‘ladi.176Alqissa, birinchi yozuv tizimlari 5000 yil oldin Misr va
Mesopotamiyada, 4000 yil oldin Xitoyda, 3000 yil oldin - Krit va G‘arbiy
Yevropada, 2000 yil oldin - Sharqiy va Shimoliy Yevropada shakllangan. Afrika,
Okeaniya va Amerikaning ko‘p qismlarida esa, yozuv, asosan, kolonializm
davrida kiritiladi.
Ajdodlarimiz diniy e’tiqodlari haqida "Veyshi" va "Suyshu" xitoy
solnomalarida xam ma’lumot bor. Ularga binoan, ajdodlarimiz quyoshga topinib,
osmon ruhiga qurbonlik keltirishgan. Ruxning abadiyligi va o‘zga dunyo
mavjudligiga ishonishgan. Qabiladoshlari vafot etganida, marhum bilan birga uning
turli narsalarini ham dafn etishgan. Keyinchalik, ular orasida nasroniylik,
buddaviylik va o‘zga dinlar tarqalgan. 2100 yil oldin Xitoy muarrixi Sima Szyan
"Tarixiy risolalar"ida Xitoy va O‘zbekiston zaminidagi qadimgp davlatlar haqida
ma’lumot keltiradi.
Qadimgi tarixning qator hodisalari bizgacha yetib kelgan urf-odatlar, san’at va
folklor yordamida izohlanib, din tarixini til va toponimika (joy nomlarini tarixiy-jug‘rofiy
talqin etuvchi fan tarmog‘i) yordamida o‘rganish imkoni ham mavjud. Bizgacha yetib
kelgan antik va Sharq matnlaridagi atoqli otlar, jug‘rofiy, etnik va o‘zga atamalar
tahlilining natijalari ko‘p narsadan darak berishi mumkin.
1.2 Ibtidoiy diniy e’tiqodlarning o‘zaro uzviyligi.
O‘zbekistonda din tarixini yaxlit tizim asosida o‘rganish maqsadga
muvofiq. YA’ni arxeologik ashyolar qatoriga kiruvchi devoriy tasvirlar, relyef,
10

haykallar, dafn narsalari, me’morchilik yo‘alishlarini tahlil etib. taqqoslash va
turlash yordamida xulosa chiqarishga harakat qilamiz. Mazkur ashyolar ham, o‘z
navbatida, alohida tizimni tashkil etishi tufayli, har bir tur ichida o‘ziga xosliklar,
umumiy va ayri belgilarni o‘rganish va taqqoslash diqqat markaziga olinadi. Bu
turlarni va o‘zga moddiy va yozma manbalarni qamrab oluvchi Ziyoratgohlar esa,
diniy e’tiqodning eng yuksak ramziy ifodasi bo‘lib, turli-tuman qirralarni o‘zida
mujassamlashtiradi va ta’bir joiz bo‘lsa, o‘ziga xos "e’tiqod tavsifnomasi"
hisoblanadi. Ammo bunday tizim o‘z navbatida Davlat, Jamiyat, Mintaqa
darajasida katta bir silsilaning zanjiri, bo‘g‘ini sifatida gavdalanishini ham
unutmasligimiz kerak. Agar tizim turli davlatlarda mavjud bo‘lsa, u insoniyatga
xos tarixiy omil sifatida ko‘riladi va umubashariy ahamiyat kasb etadi. Bular
sirasiga, birinchi navbatda, albatta, jahonshumul dinlar kiradi hamda eng qadimiy
diniy e’tiqodlar qatoridan barcha xalqlarda tarqalgan ma’budlar va dinii
tasavvurlarning aynan o‘xshash va monandligi ham ularni umuminsoniy darajaga
ko‘taradi va birxillikni namoyon etadi.
G‘arb olimlarining ta’kidlashlaricha, "Arxeologik dalillar, Gerodot asarlari va
boshqa manbalarga qaraganda, O‘rta Osiyo dinlari sifatida vodiylarda ham dashtlarda
ham asosan, turli xil shamanliklar namoyon bo‘lgan. Diniy e’tiqodlar orasida
politeizm (ko‘pxudolilik) ustuvor bo‘lib, har bir territoriya yoki zamin o‘z xudolari
va son-sanoqsiz mahalliy ruh va ajinalariga ega bo‘lgan".
Bu bahodan ko‘rinib turibdiki, mintaqamiz diniy e’tiqodlari haqida deyarli
hech qanday tasavvur yo‘q va bu bo‘shliqni asl va odil hamda xolis dalillar bilan
to‘ldirmasak, o‘zgalar xalqimizning moziy qatlamlaridagi tarixini bilib-bilmasdan
soxtalashtirishi mumkin.
Beruniy, Muhammad Payg‘ambar (s.a.v.)ning quyidagi so‘zlarini keltiradi: har
bir chaqaloq Xudo uni yaratganiga qarab tug‘iladi, keyin esa ota-onasi uni yahudiy,
nasroniy yoki mug‘ qila(tarbiyalasha)di.73; 323 Hindu qabilalaridan birining vakilidan,
ularning diniy e’tiqodlari haqida so‘rashganida, shunday javob bergan ekan: "Har bir
kishiga o‘z qayirini xohlagan tomonga boshqarishga ruxsat berish kerak». Buni
11

bag‘rikenglik asoslari deb atasa ham bo‘ladi. Bu haqiqatni tushunish uchun insoniyat
nasroniy va islom vakillari orasidagi ko‘plab qirg‘inlar va inkvizitsiyani boshidan
kechirishiga to‘g‘ri keldi. Ammo hozir ham barcha diniy oqimlarda mavjud diniy
fundamentalizm bu sodda va ayni paytda asoskor tushunchaga qarshi chiqmoqda.
Shu bilan birga, qadimdan O‘zbekiston diniy bag‘rikenglik va ilm-fan
markazi bo‘lganligini xorijiy olimlardan Richard Fray shunday e’tirof etadi:
"Buddizm, zardushtiylik, moniylik va nasroniy diniy e’tiqodlarining quramasi
islomdan oldingi O‘rta Osiyoda madaniy muhit shakllanishiga o‘z hissasini
qo‘shgan diniy bag‘rikenglik tamoyillariga asos soladi. Bu muhit esa Buxoro kabi
markazlarda islom tafakkuri va ilmining gullab-yashnashiga olib keladi". 3
O‘rta Osiyo xalqlarining shakllanish tarixining murakkab va o‘ziga xos
tomonlari mavjuddir. Bu vaziyat ularning diniy turmushlarida ham o‘z aksini
topdi. Bu tarixiy jarayonning mazmunini dinning qadimgi shakllari va unsurlari,
shuningdek, zardushtiylik, monixeylik, buddizm, xristianlik, yahudiylik va
islomdan tashkil topgan dinlarning tarixi tashkil qiladi. Qayd qilingan bu dinlar
Markaziy Osiyo xalqlari tarixida oldinma-keyin o‘rin olgan.
Bu hudud xalqlarining dastlabki manzilgohlari Farg‘ona vodiysi tosh
davrida — eramizgacha bo‘lgan 1 mln.—500 minginchi yillarda vujudga kela
boshlagan. Quyi paleolit davridayoq (eramizgacha bo‘lgan 10 ming yillar) bu
yerlarda (Teshiktosh, SHerobod va boshqa yerlar) ma’naviy madaniyatni
shakllanayotganligini ifoda etuvchi qoyalarga o‘yib tasvirlangan rasmlar,
haykaltaroshlik paydo bo‘la boshlaydi. Inson, o‘simlik va xayvonlarning ramziy
ifodalarini xayoliy tarzda o‘za-ro biriktirgan, uyg‘unlashtirgan bu badiiy asarlar
voqelikning inson tomonidan haqiqiy va xayoliy o‘zlashtirishlarni o‘zida ifoda
etish bilan birga diniy qa-rashlarni ham vujudga kela boshlaganligini ham
bildiradi. Keyinchalik, neolit davrida «muqaddas» hayvonlarga, ona — xudoga
3
Armstrong, Karen. (1993). Xudoning tarixi: yahudiylik, nasroniylik va islomning 4000 yillik
izlanishlari.
12

bag‘ishlangan haykallar, toat-ibodatlar, diniy marosimlar bilan borliq buyumlar
paydo bo‘la boshlaydi .
Inson o‘zligini tanishi bilan, tabiatda nimadir hamma narsani harakatga
keltirishi va Borliqqa sabab bo‘lishini tushunib, yaratuvchi manba sifatida Ilohiy
kuch - Xudoni tan oladi va unga sig‘ina boshlaydi. Ibtidoiy jamoa tasavvurida
mazkur manbani tan olish va unga topinib, qurbonlik keltirish - inson hayotini
boshqaruvchi ilohiy kuchlarni "yumshatish"ga tenglashtirilgan va shu ishonch
asosida diniy e’tiqod vujudga kelgan. Binobarin, bu jarayonning zamon va makon
uzra siljishini, ya’ni diniy e’tiqodlar tarixini o‘rganmasdan turib, insoniyat uchun
barcha zamonlarda eng qudratli g‘oya bo‘lgan Xudoga ishonch tuyg‘usini
tushunib bo‘lmaydi.
Ilohiy kuch tushunchasi turli xalqlarda muayyan muhitga yarasha ma’no
kasb etib, bir avlod umri davomida shakllangan g‘oya o‘zga avlod hayotida o‘z
ma’nosini yo‘qotishi xam mumkin bo‘lgan. Ya’ni iloxiy kuch haqidagi inson
g‘oyasi o‘z tarixiga ega bo‘lib, turli davrlarda bu g‘oyaning jamiyat
yondashuvidagi shakli o‘zgarsa-da, moxiyati o‘zgarmagan va kezi kelsa, davlat
mafkurasi darajasiga ham ko‘tarilgan.
Qadimda insonlar ilohiy kuch g‘oyasiga turli nomlar bergan bo‘lsa-da, ushbu
kuchni doim ularning taqdirini xal etuvchi Xudo sifatida tan olishgan. Turli
davrlarda elatu qabilalar "o‘z" Ilohiy kuchiga ishongan, o‘z ehtiyoj va xohishlari,
qo‘rqinch va quvonchlarini Ilohiy kuch bilan bog‘lab, olamni tushunishga
intilishgan. Sexr-jodu bilan tabiatning beayovligini yumshatishga xarakat qilib,
uning turli ko‘rinishlari - Quyosh, yulduz, momaqaldiroq, yomg‘ir, shamol, olovga
sig‘ina boshlaydilar. P1u tariqa, animizm, totemizm, fetishizm va butparastlik kabi
e’tiqodlar vujudga kelib, ularning izdoshlari bir-birini ta’qib eta boshlaydi.
Diniy e’tiqodlarning yuzaga kelishida, tabiiy va inson omillaridan tashqari,
davlatchilik turi ham ahamiyatga ega bo‘lgan. O‘zbekiston zaminida qadimda o‘z
tarixiy an’anasi asosida vujudga kelgan e’tiqodlar bilan kelgindi bosqinchilar
13

davlatchiligi keltirgan e’tiqodlar o‘rtasida vaqt-vaqti bilan ayrim tafovutlar yuzaga
kelgan. Ayni paytda, eramiz boshida O‘rta Osiyo hududi bo‘ylab 50 dan ortiq
kichik amirliklar mavjud bo‘lganligi izma-iz almashinib turgan asrlar silsilasida
turli-tuman e’tiqod va diniy qarashlar yuzaga kelganligi va ular o‘zaro to‘nashuvda
rivojlana borganligiga ishora etadi. Ular bir-birini inkor etgan, vaqt o‘tishi bilan
ayrimlari yo‘qolib, o‘zgalari rivoj topgan. Shu bilan birga, ularning bir-biriga
singib borishi natijasida o‘ziga xos qurama diniy mohiyat va shakl ham paydo
bo‘lib, rivoj topgan.
Shunisi diqqatga sazovorki, davlatchilik taraqqiy eta borgan sari diniy
e’tiqodlar xam murakkablashib, markazlashib borgan. Davlatchilikning tobora
mustahkamlanishi diniy e’tiqodlarning turli-tuman ko‘rinishlari va shakllari ham
markazlashib, ta’bir joiz bo‘lsa, davlat e’tiqodi darajasiga ko‘tarilishiga olib kelgan.
Diniy ramzlar kichik sodda shakllardan yirik mahobatli ma’budxona va
ibodatxonalar miqyosiga ko‘tarilgan.
Alqissa, qadimda O‘rta Osiyo territoriyasida turli madaniyatlar va diniy
e’tiqodlar mavjud bo‘lib, ayrimlari olov uchqunidek, bir chaqnab, ko‘hna tarix
qa’rida nom-nishonsiz so‘ngan bo‘lsa-da, ularning qoldiqlari u yoki bu ko‘rinishda
xozirgi kungacha yetib kelgan. Ba’zi e’tiqodlarning ramz va marosimlari zamonlar
"tishi bilan urf-odatga aylanib, xatto o‘zining diniy mohiyatini xam yo‘qotadi,
ayrimlari ertak va afsonaga aylanadi, boshqalari esa, vaqt-vaqti bilan qayta tiriladi
xam yoki asrlar davomida nafaqat moxiyatini, balki shaklini xam o‘zgartirmaydi,
chunki ota-bobolarning udumlari an’ana, qonun sifatida xalq ongiga singib o‘tadi.
Neolit bilan bronza davrlaridagi diniy e’tiqod ramzlarining hozirgacha yetib
kelganiga misol - ayrim mozor va maqbaralarda tug‘ ustiga echkining bosh
suyaklari va shoxlarini kiydirish odati. Umuman olganda, bu taomil deyarli barcha
o‘lkalarda qadimdan mavjud bo‘lib, tarixchilar unga "bag‘ishlov" atamasini bergan.
Eramizdan oldingi II mingyillikda qabilalar birlashib, davlatchilik
shakllana boshlagan bir paytda o‘lkamizda turli diniy e’tiqodlar va marosimlar
o‘zaro qorishib, vaqt o‘tishi bilan muqim tus olishi tabiiy bo‘lgan. Kech bronza
14

davri uchta asosiy e’tiqod an’analarining o‘zaro ta’siri bilan ajralib turadi:
xaoma quyish bilan borliq mitraistik, olov e’tigqodi hukmron bo‘lgan avestocha
hamda So‘g‘ddan shimol va sharq tomonda yashovchi chorvador qabilalarida
vedalar mavzulari aralashgan.
O‘lkamizda yuzaga kelgan zardushtiylik xam ana shu yo‘sinda xukmron
dinga aylanadi, biroq Aleksandr Makedonskiy yurishlaridan so‘ng yana qurama
diniy muxit o‘rnashadi. Shu orada Turon va Eron xalqlarining qarama-qarshiligi
yuzaga kelib, diniy e’tiqodlar ham ayri yo‘nalishlarda siljiy boshlaydi. Bu farq
hatto islom davrida ham saqlanib, Turon avlodlari sunnani qabul qilishi, Eronda
esa, shi’a tarqalishida o‘z aksini topadi. 4
Zardushtiylik an’anasi Yaqin Sharq e’tiqodlarini singdirib, o‘lkamizda
o‘ziga xos e’tiqod yaratgani aniq. Eramiz boshida turon-eron va yunon-makedon
diniy an’analari o‘lkamizda mahalliy e’tiqodlar bilan birgalikda mavjud bo‘lib,
marosimlarni xalqning o‘zi sayqallashtirib boravergani ayon. Bu borada bir xil
soha ilohlarining siymosi uyg‘unlashib, xalq ularni qabul qilishi yengillashgan. Bu
holat islomgacha davom etgan deb hisoblanadi, ammo bizning nazarimizda, islom
davrida xam mahalliy e’tiqod va marosimlarimiz yangi dinga singib o‘tib,
o‘lkamizda o‘ziga xos - diniy jihatdan mo‘tadil va bag‘rikeng islom shakllanadi.
Xalqimiz islomda eng mo‘tadil Hanafiy mazxabini tanlagani bunga isbotdir.
O‘lkamizni boshqarish uchun o‘z vaqtida Aleksandr Makedonskiy yunonliklarni,
islom lashkarlari esa - arablarni yashashga qoldiradi. Ammo xalqimiz xar gal
kelgindilarni o‘ziga singdirib, ularning diniy e’tiqodini ham mahalliy tus bilan
qorishtirgan va natijada, asrlar davomida o‘rgangan taomilini amalda tatbiq etib
kelavergan. Xalqimiz o‘z fikrini qadim so‘g‘d, yunon, arab yoki kirill alifbosida
ifoda etgani bilan e’tiqodning mazmun-mohiyati o‘zgarib qolmaganidek, diniy
e’tiqodlar sohasida ham har gal shunga o‘xshash jarayon sodir bo‘lavergan.
4
Armstrong, Karen. (1993). Xudoning tarixi: yahudiylik, nasroniylik va islomning 4000 yillik
izlanishlari.
15

O‘lkamiz Buyuk ipak yo‘lining markazi sifatida barcha aytib o‘tilgan
ta’sirlarni boshidan kechiradi va yangidan-yangi g‘oyalar hamda ramzlar yaratib,
ko‘hna zaminimizning diniy e’tiqodlar chorrahasiga aylanadi. Mazkur dinlar
asosida keng qamrovli madaniy qatlamlar vujudga kelib, me’morchilik, adabiyot,
urf-odatlar, ilm-fan va san’at rivojlanadi.
Bmz mazkur qatlamlarni diniy e’tiqodlar tahlili davomida ko‘tarishga
harakat qilamiz, hozir esa misol tariqasida ulardan birini ko‘rsatib o‘tamiz.
Eramizdan oldingi asrlardayoq, o‘lkamizdan Hindistonga o‘tgan ellin e’tiqodlari
o‘zimizning mahalliy va hind e’tiqodlari bilan qorishib, yunon-buddaviy yoki
Gandxara deb ataluvchi san’atni yuzaga keltiradi. Natijada Kushon san’ati boshqa
xalqlarga o‘tkazgan ta’sirining izlarini Sharqiy Turkistonning Kuchi va Karashar
xaykallari va peshtoqlarining naqshlarida hamda Hindistonning Taksila va Maturi
obidalarida ko‘rishimiz mumkin.175:124 Baqtriya va Toharistonda diniy e’tiqodlar
bilan bog‘liq bu san’at namunalari mahalliy an’analarimizni saqlagan holda
rivojlanadi va shunga asoslanib G. Pugachenkova O‘rta Osiyoda ellinizm manbai
Gandxara emas Baqtriya bo‘lgan, deb hisoblaydi.
M. Masson fikricha O‘rta Osiyo - Hindiston madaniy sintezining eng oliy
yutug‘i - Kushon sivilizatsiyasining shakllanishi bo‘lib, ularning ikkita madaniy,
iqtisodiy va siyosiy markazlari hisoblangan Baqtriya va Shimoli-G‘arbiy
Hindistondagi taraqqiyot asosi sifatida bronza asrining yutuqlari xizmat qilgan.
Kushon imperiyasining turli joylarida turli dinlar mavjud bo‘lib, Kushon shoxlari
Baqtriya tilini saqlab qolgan holda, hindcha boshqaruv tizimini o‘zlashtiradi va
ikkitillilikni joriy etadi. Tilga nisbatan bo‘lgani kabi, diniy e’tiqodlar sohasida
ham kushonlar diniy bag‘rikenglikni namoyon etib, hind e’tiqodlaridan shivaizm,
buddizm, vishnuizm va jaynizmga homiylik qiladi. Olimlarning fikricha bunday
yondashuv - kushonlar siyosatining eng muhim yutuqlaridan biri bo‘lgan. Bunday
diniy bag‘rikenglik natijasida imperiyada barqarorlik saqlanib, saltanat
rivojlanqgan va ayni paytda oldingi diniy e’tiqodlar ham xalq orasida e’zozlanib
saqlangan.
16

Xorazmda o‘tkazilgan arxeologik qazilmalar asnosida, qator shahriston va
qal’alar Kushon davriga oidligi aniqlanib, ular orasida jumladan, Amudaryoning o‘ng
qirg‘og‘idagi Bozorqal’a, Qoraqum qa’ridagi Govurqal’a, Ayozqal’a va boshqalarini
tilga olib o‘tish mumkin. Kushon imperiyasining diniy bag‘rikengligi tufayli
eramizning 1-P asrlarida Xorazmda ham haykalchalar qiyofasi o‘zgarib boradi. Ayol
haykalchalari ulug‘vor uzun kiyimlarda emas, Veneraga xos holatda ifodalanib,
qo‘llarida hind bilaguzuklari paydo bo‘ladi. Buddizmning stupa tasvirlari va maymun
haykalchalari paydo bo‘ladi.Shu bilan birga o‘lkamiz ustalari Yunon va o‘zga
ma’budlarning haykalchalarini ko‘rgan yoki afsonalar eshitib, qurama tabiatli
mahalliy ilohlarni yaratganda, ularga mahalliy tus va an’ana bergani aniq. Shu tariqa
Xorazmga yunon ta’siri hind va buddaviylik unsurlari bilan qo‘shilib ketgan qorishiq
holatda kirib keladi. II asr oxiriga kelib esa Kushon imperiyasi inqirozga uchraydi.
Ayni paytda eramiz bo‘sag‘asidan boshlab o‘lkamizda sak, xionit va
eftalit qabilalarining ta’siri ostida azaliy qadimgi e’tiqod marosimlari
zardushtiylik va yangi oqimlar bilan qorishib, o‘ziga xos an’ana va akidalar
yuzaga kela boshlaydi.Ulardan keyin hukmronlikka kelgan eftalitlar turli xil va
ko‘p sonli xalqlarni birlashtirishga muvaffaq bo‘lib, ularning xilma-xil diniy
e’tiqodlari mazkur davrda birgalikda muomalada bo‘lgan. O‘rta Osiyo
zardushtiyligi mahalliy Anaxita va Siyovush e’tiqodlari bilan qurama bo‘lib,
diniy e’tiqodlarning ramzlarini san’at namunalari va tangalarda ko‘rish mumkin
bo‘lgan. Ayni paytda moniylik ta’limoti keng tarqalib, Mazdak va Budda
ibodatxonalari ham qad ko‘tarib turgan.
VI asrda eftalitlar hukmronligi turkiy xoqonlik va sosoniylar Eronining
birlashgan zarbalaridan qulagach, but-ilohlar o‘rnini otashgohlar egallab,
So‘g‘dda zardushtiylik aqidasi kuchayadi. Qarshi vohasining "Shaharlar
onasi" - Yerqo‘rg‘on ibodatxonasining zalida turgan iloha haykali sindirilib,
ustidan suvoq tortiladi va tepasiga to‘rtburchak otashgoh o‘rnatiladi.
Termizning Zartepadagi ibodatxonasida esa avvaliga turli tasvirlar va
haykallar bo‘lgan, keyinchalik esa bosqin natijasida vayron etilib, aholi qaytgach yoki
17

boshqa qabila kelgach, zal g‘ishtlar bilan terilib, hosil bo‘lgan maydonchaga
zinalardan chiqib, otashgohdagi olovga e’tiqod qilishgan.
Shaharlarning homiy ilohlari sha’niga ibodatxonalar quriladi yoki qadimiy
e’tiqodlardan qolgan butxonalar ishlatiladi. Hukmronlar o‘rnatayotgan rasmiy e’tiqod
bilan bir vaqtning o‘zida xalq orasida qadimgi e’tiqodlar ham saqlanib keladi va ular
bilan bog‘liq marosimlar o‘tkaziladi. Masalan, Beruniyning ta’kidlashicha,
xorazmliklarning "Mina kechasi" nomli qadimiy marosimi ularning diniy e’tiqodi
bilan bog‘ligq bo‘lmagan. 5
5
Armstrong, Karen. (1993). Xudoning tarixi: yahudiylik, nasroniylik va islomning 4000 yillik
izlanishlari.
18

II BOB DINIY DUNYO QARASHNING MA'NAVIY-MARIFIY ASOSLARI
2.1 Diniy e’tiqodlar
Diniy hayot o'zining boy e'tiqodlari, urf-odatlari va urf-odatlariga ega
bo'lib, ko'pincha murakkab va ko'p qirrali ko'rinadi. bunday, xilma-xillik ostida,
turli e'tiqod an'analari bo'yicha diniy tajribalarni asoslovchi va tuzilma
mavjud. Uch soddalik monlilarni madaniy, geografik yoki doktrinal farqlaridan
qat'i nazar, bog'lovchi universal mavzularda yotadi. Diniy hayotning sodda
tuzilishini o'rganishda biz insoniyatni ma'no, maqsad va transsendensiyani izlashda
bog'laydigan umumiy mavzularni ochishimiz mumkin
Deyarli barcha diniy urf-odatlarning zamirida transsendent voqelikka, xoh
u ilohiy mavjudot, xoh kosmik kuch, xoh yakuniy haqiqatga ishonish yotadi. Bu
e'tiqodiy hayotning asosi bo'lib xizmat qiladi, tarafdorlarga borliq sirlarini va sud
kosmosdagi o'rnini diniy yordam uchun asos qiladi. Iudaizm, nasroniylik va
islomning monoteistik xudosi, hindu xudolarining panteoni yoki ba'zi Sharq
falsafalaridagi kosmik energiya bo'ladimi, transsendent tarkibi diniy tafakkurni
asoslaydigan umumiy langardir.
Diniy e'tiqodlarning ifodasi ko'pincha marosimlar va amaliy amaliyotlari
bo'ladi. Bularga jamoat ibodatlari, muqaddas marosimlar, bayramlar va o'tish
marosimlari. Muayyan marosimlardan qat'i nazar, ular odamlar va jamoalar uchun
ilohiy bilan bog'lanish, minnatdorchilik bildirish, yo'l-yo'riq izlash va hayotlarida
muhim daqiqalarni o'zgartirish uchun vosita bo'lib xizmat qiladi. Ushba
marosimlar orqali diniy hayot aniq va umumiy o'lchovga ega bo'lib, monlilar
o'rtasida birlik va umumiy o'ziga xoslik hissini rivojlantiradi.
Diniy hayotning yana bir asosiy jihati axloqiy va axloqiy ko'rinishni
o'rnatishdir. Deyarli qator barcha dinlar monlilarni axloqiy hayotga yo'l yoki hayot
19

uchun bir printsip amrlarni taqdim etadi. Ush ko'pincha ko'pincha rahm-shafqat,
adolat, halollik va altruizm kabi masalalarni hal qiladi. Diniy an'analar doirasida
axloqiy va axloqiy asoslar shaxsiy va butun jamiyat farovonligiga hissa
qo'shadigan, mas'uliyat va javobgarlik tuyg'usini rag'batlantiradigan qobiliyatlarni
tarbiyalashga qaratilgan.
Diniy hayot tabiatan umumiy bo'lib, umumiy tajriba va o'zaro yordam
muhimligini ta'kidlaydi. Dindorlar jamoalari yordamlarini birlashib, diniy urf-
odatlardan birgalikda aloqalarni hosil qiladilar. Ush jamoalar ijtimoiy harakati hal
qilishda hissiy qo'llab-quvvatlash, tegishlilik tuyg'usi va jamoaviy harakatlar uchun
unga. Diniy hayotning jihati odamlarga mavjudlik umumiy ovqatlanishini engishga
va birlikda kuch topishga yordam beradi.
Aksariyat diniy urf-odatlar yo'l-yo'riq va donolikning nufuzli manbalari
bo'lib xizmat qilayotgan muqaddas bitiklar yoki matnlarga ega. Bu matnlarda
dindorlarning dunyoqarashini shakllantiradigan hikoyalar, ta'limotlar va axloqiy
hodisalar mavjud. Bu Muqaddas Kitob, Qur'on, Vedalar yoki Tao Te Ching
bo'ladimi, bu muqaddas yozuvlar izdoshlar uchun ilhom, tafakkur va yo'l-yo'riq
manbai bo'lib, hisobot e'tiqodining jarayonlarini mustahkamlaydivv
Simvolizm diniy hayotda hal qiluvchi rol o'ynaydi, imonlilarga mavhum
birikmalarning aniq ifodasini beradi va ilohiy bilan chuqurroq aloqani
rivojlantiradi. Ma'badlar, cherkovlar, masjidlar va ziyoratgohlar kabi muqaddas
joylar transsendentning jismoniy ko'rinishi bo'lib xizmat qiladi. Bu joylar qo'rquv
va hurmat tuyg'usini uyg'otish uchun mo'ljallangan bo'lib, ibodat qilish, fikr
yuritish va jamoat yig'ilishlari uchun markaz bo'lib xizmat qiladi. Uch muqaddas
makonlardagi arxitektura, san'at va ramzlar ko'pincha diniy an'analarning asosiy
e'tiqodlari va hikoyalarini bildiradi.
Ko'pgina diniy urf-odatlar odamlarga ilohiylik bilan yanada chuqurroq
aloqada bo'lishga imkon beradi mistik va tafakkur amaliyotlarini o'z ichiga
oladi. Meditatsiya, ibodat va tasavvuf kabi amaliyotlar transsendent bilan bevosita,
20

shaxsiy uchrashuvni ta'minlash. Bu tajribalar ko'pincha til va ta'limot
chegaralaridan tashqariga chiqib, ilohiy bilan to'g'ridan-to'g'ri va yaqin aloqani
taklif qiladi, ichki tinchlik tuyg'usini uyg'otadi va ongni chuqur o'zgartirishga
ilhom beradi.
Diniy hayot ko'pincha insonga qarashli, shaxsiy tug'ilish hayot va o'lim
atrofida aylanadi. Uch muhim daqiqalarda imonlilar ko'pincha yo'l-yo'riq va
marosimlar uchun o'z e'tiqodlariga murojaat qiladi. Suvga cho'mish marosimlari,
nikoh marosimlari yoki dafn marosimlari bo'ladimi, diniy amaliyotlar hayot va
o'limning tsiklik tabiatini mustahkamlash uchun asoslar. Bu marosimlar borliqning
muqarrar o'tishlari oldida tasalli, ma'no va davomiy tuyg'usini ta'minlash. 6
Diniy an'analar ko'pincha chuqur ildiz otgan an'analarga ega bo'lsa-da,
ular uchun imkoniyatlar va evolyutsiya uchun ajoyib narsalarni namoyish
etadilar. Vaqt o'tishi bilan dinlar qayta talqin qilish, isloh qilish yoki yangi oqimlar
va oqimlarning paydo bo'lishi mumkin. Ushbelik diniy hayotning o'zgaruvchan
ijtimoiy, madaniy va tarixiy sharoitlarda bo'lib qolishiga imkon beradi. asosiy
ishlab chiqarish bo'lishi mumkin, ammo ularni ifodalash va yordam usullari
zamonaviy imonlilarning hayotini rivojlanishi uchun mumkin.
Diniy hayot ko'pincha ilohiy va dunyoni yaxshilashni chuqurlashtirish
orqali donolik va bilimga intilishga undaydi. Bu intilish ko'pincha o'rganish, diniy
nutq bilan shug'ullanish va muqaddas matnni o'rganish va qiziquvchanlik kabi
xususiyatlarni rivojlantirishni o'z ichiga oladi. Intellectual va ma'naviy o'sish diniy
sayohatning o'zaro bog'liqligini hisobga olgan holda qaraladi, bu imonlilarni
mavjudlik sirlarini chuqurroq yaxshilashga yo'qotadi.
Diniy hayotda markaziy o'rinni e'tiqod tushunchasi - o'z e'tiqodining
haqiqatiga chuqur, shaxsiy ishonchi haqiqat. Imon transdentga, muqaddas matnlar
tomonidan berilgan yo'l-yo'l-yo'l va monlilar jamoasiga ishonchni o'z ichiga
oladi. Bu odamlarni hayot orqali qo'llab- harakat qilganlarida kuch bo'lib xizmat
6
Armstrong, Karen. (1993). Xudoning tarixi: yahudiylik, nasroniylik va islomning 4000 yillik
izlanishlari.
21

qiladi, noaniq paytlik taskin va kuch beradi. O'z hayotini ilohiyga harakati diniy
an'analar bo'ylab umumiy mavzu bo'lib, chuqur maqsad va vaziyatni his-
tuyg'ularini ta'minlash.
Diniy hayot ko'pincha boshqa xizmat qilish va rahm-shafqat ko'rsatish
muhimligini ta'kidlaydi. Ko'pgina e'tiqod an'analari monlilarni xayriya,
mehribonlik va ijtimoiy adolat bilan shug'ullanishga undaydi. Fidokorona xizmat
qilish orqali odamlar o'z e'tiqodlarining axloqiy imkoniyatlarini o'zida mujassam
tarkibi va o'z jamoalari farovonligiga hissa qo'shadilar. O'z yaqinini sevish
va'amxo'rlik qilish da'vat – o'zgalar farovonligi uchun mas'uliyat tuyg'usinilash va
ijtimoiy totuvlikni tarbiyaga oid takroriy mavzu.
Diniy hayot e'tiqod safari har doim ham oson emasligini tan
oladi. Imonlilar yordamga, shubhalarga va imon sinovlariga duch kelishlari
mumkin, bu esa ichki qarash va ruhiy o'sishga yordam beradi. Bu kurashlar
mustahkam va etuk e'tiqodni rivojlantirishning ajralmas qismi sifatida
qaraladi. Ayubning Bibliyadagi hikoyasi, Islomdagi jihod (kurash) yoki turli Sharq
an analarida zohidlar duch kelgan sinovlar bo ladimi, ishlab chiqarishni yengishʼ ʻ
haqidagi hikoya diniy hayotda universal mavzudir.
Diniy hayot ma'lum bir ibodat yoki marosim vaqtlari bilan
chegaralanmaydi; egalarining shaxsiy tajribalariga taalluqlidir. Ko'pgina e'tiqod
an'analari muqaddas narsalarni kundalik hayotga qo'shishni rag'batlantiradi, oddiy
odamlarda yordam, minnatdorchilik va muqaddaslik'usini rag'batlantiradi. Bu
integratsiya dunyoviylik va o'ziga xos chegaralarni yo'qotishga xizmat qiladi,
hayotning barcha jabhalarida ilohiy muqaddaslikni tan yaxlit tizimini
rivojlantiradi.
Qadimdan mahalliy ildiz otgan e’tiqodlar yangi vujudga kelayotgan
e’tiqodlar bilan o‘zaro ta’sirga kirib, yangi hayot kasb etgan. Ayni bir makon va
zamonda turli-tuman e’tiqodlarning quramasidan o‘ziga xos ko‘p qirrali diniy
tasavvurlar vujudga kelib, saltanatlar chegaralari uzra ko‘cha boshlaydi, har bir
22

e’tiqodning diniy xodimlari raiyat uchun o‘zaro kurashadi. Va nihoyat, mazkur
ko‘p xillikdan yaxlit tizim sifatida Yakkaxudolilik dinlari qad ko‘taradi va bunda
asosiy diqqat-e’tibor inson va uning Oxiratda qutqarilishiga qaratiladi. O‘ziga xos
"xaloskor" diniy g‘oyalar paydo bo‘ladi. Tarixchi Gerardo Noli fikricha, bu davrda
"soteriologiya (soter - xaloskor, qutqaruvchi) va esxatologiya (borliq va insonning
oxir-oqibat taqdiri haqidagi) ta’limotlari diniy tafakkurning ustuvor shakliga
aylanib, kadimiy e’tiqodlar esa narigi dunyo rohati va azobiga urg‘u beruvchi
e’tiqod ta’sirida asta-sekin o‘zgarib borgan. Ibtidoiy diniy e’tiqodlarda ma’naviy-
axloqiy mohiyat zaif bo‘lib, yuqori pog‘ona - Yakkaxudolilik e’tiqodlariga
o‘tilishi bilan insonning axloqiy normalari birinchi o‘ringa ko‘tariladi. O‘zidan
oldingi butparastlik va ko‘pxudolilik e’tiqodlaridan farqli ravishda,
Yakkaxudolilik e’tiqodlarida diqqat-e’tibor ko‘proq insonga, uning axloqiga
qaratiladi. Yulduzlarga sig‘inish yo‘nalishida astrologiya (nujum ilmi) tobora
kuchayadi xamda unda Vaqt va Taqdirni boshqaruvchi universal tartib tushunchasi
kuchayadi.
Shu bilan birga har bir davrning o‘ziga xos xalq e’tiqodi mavjudligi va
ana shu e’tiqod namoyon bo‘lgan ilohlari va ramzlari aynan shu davr uchun
xosligi ham isbot talab etmaydi. E’tiqod ramzlari o‘zgarib borganini
ibodatxonalar devorlariga ustma-ust tushirilgan tasvirlardan bilish mumkin.
Darhaqiqat, xalq san’ati namunalari zamonlar qa’ridan vaqt uzra qatlamma-
qatlam namoyon bo‘lishi olimlar tomonidan qayd etilgan xodisa bo‘lgani kabi,
e’tiqod bilan bog‘liq marosimlar va ibodat joylari ham shu jarayonni boshidan
kechiradi.
O‘lkamizda bir diniy majmuada faqat bitta e’tiqodga sig‘inishmagan,
deb hisoblaydi olimlar. Biz bu fikrga qo‘shilamiz. Darhaqiqat, zamona zayliga
ko‘ra, hukmronlar o‘zgarganda yoki o‘zga qabilalar bostirib kirganida, avvalgi
din o‘rniga yangisi aynan o‘sha majmuada o‘z but-ilohlarini qo‘yib, marosimlar
o‘tkazgan va kelgindi hamda mahalliy e’tiqodlar vaqt o‘tishi bilan quramalashib,
ikki yoki bir nechta diniy taomilni o‘zida birlashtirgan. Suv ilohasi ibodatxonasi
23

Olov uyiga aylangan, otashgohlar esa -Budda stupasiga o‘rin bergan. Bir
majmuada bir nechta diniy e’tiqod birgalikda, yonma-yon ham yashagan va diniy
bag‘rikenglik ko‘pxudolilik ibodat majmualarini yuzaga keltirgan. Ularda bitta
iloh eng kattasi deb e’zozlangan va har bir ma’budning o‘z ta’sir va himoya
sohasi bo‘lgan. Insonlar kelib, bir paytning o‘zida Suv ilohasidan hosilning mo‘l-
ko‘lchiligini tilab, yonidagi esa jangda g‘alaba ato etishini iltijo qilgan. Bir
ibodatxonada mahalliy va ellinistik butlar qatorasiga terilishi ham mumkin
bo‘lgan.
Mazkur qorishma negizida turli g‘oyaviy va falsafiy qarashlar zuxur
topadi. Shu asnoda, eramizdan avvalgi 700 yildan to eramizning 700
yiligacha zardushtiylik, yahudiylik, nasroniylik va islom dinlari paydo
bo‘lib, ular insoniyat taraqqiyoti va tarixida davlatchilik va madaniy
mintaqalarning muayyan diniy g‘oya sifatida shakllanishini belgilaydi.177
Bu dinlarning keng ko‘lamda tarqalishiga ularning yozma ravishda, Kitob
shaklida muhrlanganligi muhim ta’sir ko‘rsatgan. Bu dinlarga, millatidan
qat’i nazar, yagona Xudoga ishonch xos bo‘lib, uning tomonidan insonlar
uchun belgilangan axloqiy normalar tushunchasi kiritiladi. XX asr boshlarida
Yevropada din azaldan mavjud bo‘lib, barcha xalqlar yagona Xudoga
ishonganligi haqidagi g‘oyani targ‘ib etgan "madaniy doiralar" yo‘nalishi,
ayniqsa, Vena etnografik maktabida kuchli bo‘lgan.
Insonning Vahiy emas, o‘z ongi va tajribasi orqali tushungan narsalarini
olimlar tabiiy diniy e’tiqod deb atashgan. Ammo ibtidoiy diniy e’tiqodlar tabiiy e’tiqod
sifatida vaxiy etilgan dinlardan farq qilishiga qaramay, tarixning quyi pog‘onasida
vujudga kelgan diniy urf-odatlar yakkaxudolilik dinlari amaliyotiga singib o‘tib,
bizning kungacha saqlanib kelgani hayratomuz holatdir. Darhaqiqat, S. Tokarev ta’biri
bilan aytganda o‘lkamizning "qabila e’tiqodlari" doirasida o‘ziga xos va juda qadimgi
diniy dunyoqarashlar yotadi.398 6"17 Bu borada, A. Yakubovskiy to‘g‘ri
ta’kidlaganidek, o‘lkamizdagi qadimiy diniy e’tiqodlar negizini tashqaridan kirib
kelgan ta’sir asosida emas, aksincha, o‘zimiz yaratgan qadim e’tiqodlarni chuqur
24

o‘rganib, ularning turli dinlarga singib, ta’sir o‘tkazganligi bilan bog‘liq holda
izlash va etish lozim. Asosiy diqqat mahalliy diniy e’tiqodlar shajarasini
o‘rganishga qaratilishi lozim. 7

Ibtidoiy jamoamizning e’tiqodlarini tasniflash, ularning kelib chiqishi va
kelajak politeistik va monoteistik dinlar bilan uzviy aloqasini o‘rganish kerak.
Zardushtiylikdan oldingi diniy e’tiqodlar "tabiiy" bo‘lib, Avestodan boshlab vahiyga
asoslangan dinlar maydonga chiqadi. Chegara bilmas ilk g‘oyaviy makon vujudga
kelishi yirik davlatchilikning bunyod etilishiga asos soladi va insoniyat yanada
rivojlanadi. Umumjaxon miqyosidagi mazkur dinlar, millat-elatidan qat’i nazar, turli
jamiyatlarni birlashtira oladi.Bu borada o‘zbek xalqining etnogenezi ustida to‘xtalsak to‘g‘ri bo‘ladi.
Inson tug‘ilishi bilan bir nom olsa, xalq tug‘ilganida uning nomi bo‘lmaydi.
Ko‘p mingyillar davomida u rivojlanadi, faqat keyinchalik o‘z nomiga ega
bo‘ladi. O‘zbek xalqining ham shakllanishi minglab yillarni o‘z ichiga qamrab
oladi va o‘z jarayoniga ko‘plab qabila va urug‘larni qo‘shib oladiki,
pirovardida, ularning yig‘indisi xalq etnogenezi deyiladi. Bola tug‘ilishidan
oldin ko‘zga ko‘rinmagani singari xalq etnogenezi xam nazardan chetda qolishi
mumkin. Shuning uchun ham, xalq tarixi uning nomidan qadimroq bo‘lishi tan
olingan haqiqatdir.174: g 8- p O‘zbek xalqi o‘z nomini olishdan ancha avval
So‘g‘d-Xorazm-Baqtriya-Kushon-Chust-Shosh ko‘hna davlatchiliklari va
madaniyatlari asosida o‘z taraqqiyotining yuksak cho‘qqilariga erishgani rad
etib bo‘lmaydigan voqelikdir.
Millatu elatlar tarix davomida to‘xtovsiz ko‘chib yurgan va bir-biri
bilan qorishib, o‘zgarib boravergan. Oqibatda, bir tekis xalqning o‘zi tabiatda
bo‘lishi mumkin emas, degan xulosa kelib chiqadi. Aynan shu tariqa, diniy
e’tiqodlar ham turli elatlarning xususiyatlari bilan qormshib, yangidan-yangi
qirralar kasb etadi va shu yo‘sinda,qurama shakl va mohiyatni namoyon etib
7
Armstrong, Karen. (1993). Xudoning tarixi: yahudiylik, nasroniylik va islomning 4000 yillik
izlanishlari.
25

boradi. Asrlar osha borib, muayyan diniy urf-odat qaysi din va millatga
mansubligi unut bo‘lib, o‘z mahsuli sifatida qabul qilinadi. O‘zbeklarda
islomiy deb hisoblanuvchi nahorda 20 va yil oshi o‘tkazish odatlari bunga
misol. Aslida esa, bu - Quyoshga sig‘inish va zardushtiylikdan qolgan odat:
saharda berilishi Quyosh chiqishiga topinish, osh berish esa, zardushtiylar
marhumlarining suyaklarini xumga solib, atrofida laganlarda taom
tortishidan qolgan odat, deb hisoblaymiz. Ibtidoiy e’tiqodlarda shakllangan
ajdodlarga sig‘inish, ularni xotirlab taom tortish odati zardushtiylikda ham
saqlanadi va keyinchalik islomga o‘tadi. Eng qizig‘i, hozir xalqimiz bu
odatlarni islom kiritgan, deb o‘ylashida.
O‘zbeklar o‘lkaga kech kelgan deyiladi, ammo bular ko‘chmanchi
o‘zbeklarning oxirgi to‘lqini bo‘lib, o‘troqlari undan ming yillar oldin shu
yerlarni o‘zlashtirib bo‘lganini va shu tariqa, asrlar osha davom etgan
jarayon o‘z nihoyasiga yetgani ma’lumdir.174: Darhaqiqat, o‘zbeklar turli
qabila-urug‘lar yig‘indisi sifatida to‘lqinsimon ravishda muntazam
o‘troqlashib, bu jarayonda Xorazm, So‘g‘d, Baqtriya, Farg‘ona va Shoshda
buyuk sivilizatsiya yaratgan turli qavm va elatlarning tajriba va an’analari
omuxta etildi. Shu bilan birga, har bir xalq bu madaniyatlarga o‘z hissasini
o‘shib, uning rang-barangligi va boyligini ta’minladi. Pirovardida, Uyg‘onish
davri va buyuk davlatchilikning yuksalishi o‘zbeklar nomi bilan bog‘liqligi
azaldan jumla jahonga ayondir.Moziyga nazar tashlabish tutish xayrli deyilganidek, o‘lkamiz o‘tmishi va
tarixiy ildizlarini o‘rganish nasl-nasabimizni bilish omili bo‘lib, bunday izlanishlar
qadim ajdodlarimizning olis o‘tmish zarvaraqlarida o‘zimizga xos betakror
madaniyat, mlm-fan, san’at durdonalarini yaratganini namoyon etadi.
Darhaqiqat, o‘lkamiz azaldan diniy bag‘rikenglik zamini bo‘lganligi tufayli
O‘zbekistondagi islom Arabiston yoki Osiyodagi islomdan o‘zining mu’tadil shakli
va mohiyati bilan tubdan farq qiladi. Ayni paytda, o‘zimizning qadimgi diniy urf-
odatlarimiz xam saqlanib qoladi va uzviy qism sifatida yangi din tarkibiga kiradi.
26

2.2 Diniy marosimlar
DINIY MAROSIMLAR – fuqarolarning diniy ta’limotlardan, ularning
qonun-qoidalari va aqidalaridan kelib chiqadigan diniy faoliyat va hatti-harakatlari.
Diniy marosimlar diniy e’tiqod, ibodatning amaldagi ko’rinishidir. Barcha dinning
muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Diniy marosimlar diniy tasavvur va sig’inishlar
orqali vujudga kelgan. Qadimda odamlar g’ayritabiiy kuchlarga turli marosimlar
orqali ijobiy yoki salbiy ta’sir etish mumkin deb hisoblaganlar. Diniy marosimlarni
bajarishda kohinlar, keyinchalik ruhoniylar boshchilik qilgan. Ular o’z
marosimlarini asta-sekin muayyan dinning talabi, xususiyati, aqidasi va ehtiyojiga
moslagan. Islom dinida aqiqa, amri Maruf, xatna, ro’za tutish va Ramazon hayiti,
qurbonlik qilish va qurbon hayiti, namoz, haj, janoza, sunnat, nikoh, dafn va
boshqa marosimlar bor. Yahudiylikda — ibodat, shanba kuni, tug’ilish, liniy
balog’at, nikoh va dafn marosimlari alohida o’rin tutadi. Xristian dini marosimlari
misteriyalar (qadimgi dinlarning maxfiy marosimlari) ta’sirida shakllangan va
asosan Iso Masiq shaxsi bilan bog’liq. Xristianlikdagi pravoslav va katoliklar yetti
sirli marosim — cho’qintirish, non va vino totish, xushbo’y moy surish, badanni
yog’lash, nikoh, tavbatazarru va kashishlik (rohiblikka qabul qilish) ni tan oladilar.
Protestantlar esa faqat cho’qintirish, non va vino totish marosimini e’tirof qiladilar.
Buddizmda ertalabki va kechki ibodat, monaxlarga oziq-ovqat keltirish, tiyilish
kuni, dunyoga kelish va balog’at eshini nishonlash, nikoh, yangi uyga ko’chish,
ajdodlarni xotirlash va dafn marosimlari mavjud. O’zbekistonda Diniy
marosimlarning erkin o’tkazilishi ta’minlanadi, ammo bunda qonunlar, jamoat
tartibi buzilmasligi va shaxsga hamda fuqarolarning huquqiga daxl qilinmasligi
kerak. Diniy marosimlarda qatnashish fuqarolarning xususiy ishidir va hech
qanday huquqiy munosabatlarni keltirib chiqarmaydi. Diniy marosimlar
ibodatxonalarda, diniy tashkilot muassasalarida, ziyoratgohlarda, qabristonlarda,
fuqarolarning xonadonlari va uylarida o’tkaziladi. Belgilangan joydan tashqarida
Diniy marosimlar yoki ommaviy ibodatlar o’tkaziladigan holatlarda bu hakda
mahalliy hokimiyat ogoxlantirib qo’yilishi va bunday tadbirlar qat’iy tartibga rioya
qilingan holda tashkil etilishi lozim
27

XULOSA
Xulosa qilib, diniy hayotning sodda dizayn e'tiqodlar, amaliyotlar va
tajribalarning boy gobelenini o'z ichiga oladi. E'tiqod va transsendentning shaxsiy
xususiyatlaridan muqaddaslikning kundalik hayotga integratsiyalashuvigacha
bo'lgan bu diniy an'analarning chuqurligi va xilma-xilligiga hissa qo'shadi. Toshqin
iboralar har xil bo'lishi mumkin bo'lsa-da, asosiy oddiiylik insonning ma'no, aloqa
va bizning harakatimizni saqlab qolgan sirlarni chuqurroq mustahkamlashga
bo'lgan umumiy izlanishlarini aks ettiradi. Diniy hayotning sodda tuzilishi e'tiqod
an'ana xilma-xil landshaftlarini bosib o'tadigan universal mavzularni o'z ichiga
oladi. Transsendentga bo'lgan asosiy e'tiqoddan sig'inishning umumiy ifodalari,
axloqiy asoslar va donolikka intilishgacha, diniy hayot madaniy va ta'limot
chegaralari bo'ylab aks sado beruvchi asosni ta'minlash. Simvolizm, muqaddas
makonlar va ularning tan olish diniy hayot tajribasini yanada boyitadi. Imon,
xizmat va mahsulotlarni tan olish va yangilanish davrlari monlilarning sayohatiga
chuqurlik qo'shadi. Oxir oqibat, diniy hayotning sodda insonning maqsadi, aloqa
va bor chuqur anglash uchun umumiy intilishlaridan dalolat beradi. Shu oddiylikni
qabul qilib, biz diniy an'analarning xilma-xil gobelenlari o'rtasida o'zaro va
qadrlashni rivojlantiruvchi umumiy asosni topamiz.
28

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Bromley. Y.V. Ocherki teorii etnosa. – M.,1983.
2. Levi-Stros K. Strukturnaya antropologiya. – M., 1983.
3. Etnologiya /Pod. red. G.YE. Markova i V.V. Pimenova. – M., 1994.
4. Lurye S.V. Istoricheskaya etnologiya. – M., 1998.
5. Sadoxin.A.P. Etnologiya. M., – 2000.
6. Jabborov. I. O‘zbek xalqi etnografiyasi. – T.,1994.
7. Jabborov I. Jahon xalqlari etnologiyasi. – T., 2005.
8. Smit, Xyuston. (1958). Jahon dinlari: buyuk donolik an'analarimiz.
9. Eliade, Mircha. (1957). Muqaddas va nopok: dinning tabiati.
10. Armstrong, Karen. (1993). Xudoning tarixi: yahudiylik, nasroniylik va
islomning 4000 yillik izlanishlari.
11. Otto, Rudolf. (1917). Muqaddaslik g'oyasi: Ilohiy g'oyadagi noratsional omil
va uning ratsional munosabatini o'rganish.
12. Aqlli, Ninian. (1996). Muqaddasning o'zaro: dunyo e'tiqod
anatomiyasi. Kaliforniya universiteti matbuoti.
13. Samatov Q. Naqshbandiyaning jamiyatda tinchlik va totuvlikni o'rgatish
masalalari //Theorical & Applied Science. – 2016. – Yo q.ʻ 2. – 175-179-
betlar
29

Sotib olish

O'xshash dokumentlar
Islomshunoslik va hadisshunoslikning buyuk allomalari
Oʻrta Osiyoning XV-XVII asrlar tarixiga oid yozma manbalar
Ҳиндуийлик