Xiva xonligi va Qoraqalpoqlar ijtimoiy, madaniy hayotining uyg‘unligi kurs ishi - Dinshunoslik asoslari - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	47.6KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	19 Oktyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Dinshunoslik asoslari

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

54 Sotish

Xiva xonligi va Qoraqalpoqlar ijtimoiy, madaniy hayotining uyg‘unligi kurs ishi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM,
FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
OSIYO XALQARO UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR VA TEXNIKA FAKULTETI
XORIJIY TIL VA IJTIMOIY FANLAR KAFEDRASI
«O`zbekiston tarixi» fanidan
K U R S I S H I
MAVZU: “ Xiva xonligi va Qoraqalpoqlar ijtimoiy, madaniy hayotining
uyg‘unligi ”
Bajardi:___________ guruhi talabasi _________________________
(imzo) (ismi sharifi)
Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __________2025 y.
Baho “_____” ___________
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Buxoro – 2025 yil

2 MUNDARIJA
Kirish ………………………………………………………………………...…3
I BOB. XIVA XONLIGI DAVRIDA QORAQALPOQLARNING
IJTIMOIY HAYOTI
1.1. Xiva xonligi va Qoraqalpoqlarning tarixiy aloqalarining shakllanishi …….6
1.2. Qoraqalpoqlar ijtimoiy tuzilmasi va turmush tarzining o‘ziga xos jihatlari .9
1.3. Xiva xonligi siyosatining qoraqalpoqlarga ta’siri ……………………..….12
II BOB. XIVA XONLIGI VA QORAQALPOQLARNING MADANIY
HAYOTIDAGI UYG‘UNLIK
2.1. Qoraqalpoqlar va Xorazm xalqlarining madaniy aloqalari …………….…17
2.2. Ilm-fan, ma’rifat va diniy hayotda hamkorlik …………………………….20
2.3.Xiva xonligi va Qoraqalpoqlarning madaniy merosini o‘rganishning
zamonaviy ahamiyati ………………………………………………………..…26
Xulosa …………………………………………………………………………28
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati …………………………………………29

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Xiva xonligi va Qoraqalpoqlar
o‘rtasidagi ijtimoiy hamda madaniy aloqalar O‘zbekiston va Qoraqalpog‘iston
xalqlarining tarixiy taraqqiyotida o‘ta muhim o‘rin egallaydi. Ushbu aloqalar
faqat tarixiy faktlar bilan chegaralanib qolmay, balki xalqimizning qadimiy
birligi, do‘stligi va madaniy uyg‘unligini aks ettiradi. Xorazm vohasi hamda
Amudaryo quyi oqimida yashagan qoraqalpoqlar o‘zaro iqtisodiy, ijtimoiy,
ma’naviy va madaniy munosabatlar orqali asrlar davomida bir-birining hayot
tarziga ijobiy ta’sir ko‘rsatgan. Ayniqsa, Xiva xonligi davrida qoraqalpoqlar
xonlik tarkibiga kirgan holda iqtisodiy hamkorlik, savdo-sotiq, ilm-fan va san’at
sohalarida faol ishtirok etganlar.
Bugungi kunda mustaqil O‘zbekiston sharoitida millatlararo totuvlik, o‘zaro
hurmat va madaniy xilma-xillik siyosati davlat miqyosida qo‘llab-
quvvatlanmoqda. Shuning uchun Xiva va Qoraqalpoq xalqlarining tarixiy
birligi va madaniy aloqalarini o‘rganish nafaqat tarixiy, balki amaliy jihatdan
ham dolzarb ahamiyat kasb etadi. Chunki tarixiy ildizlar, madaniyatlar
uyg‘unligi bugungi kunda milliy birlik va do‘stlik siyosatining poydevorini
tashkil etadi.Mazkur mavzuni chuqur o‘rganish orqali o‘tmishda xalqlar
o‘rtasida mavjud bo‘lgan totuvlik, hamkorlik va madaniy boyliklarning o‘zaro
almashuvi jarayonlarini tahlil qilish, ularni hozirgi davrga tatbiq etish
imkoniyati paydo bo‘ladi. Bu esa xalqimizning tarixiy xotirasini
mustahkamlash, millatlararo do‘stlikni yanada rivojlantirish va madaniy
merosni asrab-avaylash yo‘lida ilmiy asos yaratadi. Shuningdek, Xiva xonligi
va Qoraqalpoqlar tarixiy aloqalarini o‘rganish O‘zbekiston tarixining ajralmas
qismi sifatida, yosh avlodni vatanparvarlik va tarixiy g‘urur ruhida
tarbiyalashda muhim o‘rin tutadi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Xiva xonligi va
Qoraqalpoqlar o‘rtasidagi tarixiy, ijtimoiy va madaniy aloqalarni o‘rganish
masalasi o‘z vaqtida bir qator tarixchi va etnograf olimlarning diqqat markazida

4bo‘lgan. Bu borada birinchi manbalardan Munis Xorazmiy va Ogahiy asarlari
alohida ahamiyatga ega. Ularning “Firdavs ul-iqbol” va boshqa tarixiy
asarlarida qoraqalpoqlarning Xiva xonligi tarkibidagi o‘rni, ular bilan olib
borilgan siyosiy va iqtisodiy aloqalar haqida qimmatli ma’lumotlar uchraydi.
Shuningdek, qoraqalpoqlarning turmush tarzi, urf-odatlari, ijtimoiy mavqei
haqida ham ayrim tarixiy qaydlar mavjud. Keyingi davr olimlaridan A.
Rajabov, N. Jo‘rayev, H. Xo‘jayev, M. Berdimurodov, S. Alimbetov, T.
Niyozov kabi tadqiqotchilar Xiva xonligi va qoraqalpoq xalqi o‘rtasidagi etnik,
madaniy hamkorlikni ilmiy tahlil qilganlar. Ularning asarlarida qoraqalpoqlar
jamiyatining shakllanishi, ularning Xorazm madaniyatiga qo‘shgan hissasi, xalq
og‘zaki ijodi va an’anaviy hayot tarzi haqida ilmiy ma’lumotlar berilgan.
Biroq shuni qayd etish joizki, bu sohada hali ham bir qancha bo‘shliqlar
mavjud. Avvalo, Xiva xonligi davrida qoraqalpoqlarning ijtimoiy-iqtisodiy
hayoti bilan madaniy taraqqiyotini uyg‘un holda o‘rganishga bag‘ishlangan
maxsus tadqiqotlar yetarli darajada amalga oshirilmagan. Mavjud asarlar
ko‘proq siyosiy tarix yoki etnografik jihatlarga e’tibor qaratgan bo‘lib, madaniy
uyg‘unlik masalasi keng qamrovda tahlil qilinmagan.qoraqalpoqlarning Xiva
xonligi siyosatidagi roli, ularning ma’naviy hayoti, ta’lim va din sohasidagi
o‘zaro ta’sirlar masalasi zamonaviy ilmiy usullar bilan yetarlicha
o‘rganilmagan.
Kurs ishi mavzusining obyekti - Xiva xonligi davrida qoraqalpoqlarning
ijtimoiy hayoti, turmush tarzi, iqtisodiy faoliyati hamda madaniy hayoti
tanlangan
Kurs ishi mavzusining predmeti – Xiva xonligi va Qoraqalpoqlar
o‘rtasidagi ijtimoiy hamda madaniy aloqalarning shakllanishi, ularning o‘zaro
ta’siri, uyg‘unlik jarayonlari va tarixiy ahamiyatini tahlil qilishdir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – Xiva xonligi davrida qoraqalpoqlarning
ijtimoiy hayoti va madaniy taraqqiyotini o‘rganish, ularning o‘zaro aloqalarini

5tarixiy manbalar asosida tahlil qilish hamda bu jarayonning zamonaviy
ahamiyatini ochib berishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Xiva xonligi va qoraqalpoqlar o‘rtasidagi tarixiy aloqalarning shakllanish
jarayonini tahlil qilish;
 Qoraqalpoqlar ijtimoiy tuzilmasi va turmush tarzining o‘ziga xos
xususiyatlarini yoritish;
 Xiva xonligi siyosatining qoraqalpoqlarga ta’sirini aniqlash;
 Qoraqalpoqlar va Xorazm xalqlarining madaniy aloqalarini ko‘rsatish;
 Ilm-fan, ma’rifat va diniy hayotda o‘zaro hamkorlikni tahlil qilish;
 Xiva xonligi va Qoraqalpoqlar madaniy merosini o‘rganishning bugungi
ahamiyatini asoslash.
Kurs ishi mavzusining metodlari Tadqiqotda tarixiy-tahliliy, qiyosiy,
mantiqiy va tizimli yondashuv metodlaridan foydalanilgan. Shuningdek,
manbashunoslik va tarixiy taqqoslash uslublari yordamida mavzuga oid
manbalar tahlil qilingan.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki bob, oltita band,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

6I BOB. XIVA XONLIGI DAVRIDA QORAQALPOQLARNING
IJTIMOIY HAYOTI
1.1. Xiva xonligi va Qoraqalpoqlarning tarixiy aloqalarining
shakllanishi
Xiva xonligi va Qoraqalpoqlar o‘rtasidagi tarixiy aloqalar uzoq tarixiy
ildizlarga ega bo‘lib, bu jarayon asosan XVII asrning ikkinchi yarmidan
boshlab yanada mustahkam tus ola boshladi. Qoraqalpoqlar qadimdan
Orolbo‘yi, Sirdaryo quyi oqimi hamda Amudaryo deltasi atrofida yashab kelgan
turkiy xalqlardan biridir. Ularning etnogenezi IX–XII asrlarda turli turkiy qabila
ittifoqlarining birlashuvi jarayonida shakllangan bo‘lsa, XVI asrga kelib
qoraqalpoq nomi mustaqil etnik birlik sifatida manbalarda tilga olinadi.
Xiva xonligi esa, o‘z navbatida, XVI asrda Shayboniylar davridan ajralib
chiqqan mustaqil siyosiy tuzilma sifatida vujudga kelgan. 1511-yilda Arab
Muhammadxon (Shayboniy avlodidan) tomonidan asos solingan Xiva xonligi,
keyinchalik Ashtarxoniylar, Eltuzarxon (1804–1806), Muhammad Rahimxon I
(1806–1825), Ollohqulixon (1825–1842) va Muhammad Rahimxon II Feruz
(1864–1910) kabi hukmdorlar davrida siyosiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan
yuksalgan. 1
Qoraqalpoqlar bilan Xiva xonligi o‘rtasidagi munosabatlarning shakllanishi
asosan siyosiy va iqtisodiy omillar bilan bog‘liq edi. XVII asrning o‘rtalariga
kelib, qoraqalpoqlar Sirdaryo quyi oqimidan Amudaryo deltasi tomon ko‘chib
o‘tgan. Ular asosan Qo‘ng‘irot, Mo‘ynoq, Mang‘it va Taxta atrofida joylashib,
Xiva xonligining shimoliy hududlari bilan bevosita aloqada bo‘la boshlaganlar.
Shu davrda qoraqalpoqlar va xivaliklar o‘rtasida savdo-sotiq, dehqonchilik va
chorvachilik aloqalari keng rivoj topgan.
1
Muhammad Jalilov . Qoraqalpoqlar ijtimoiy va madaniy hayoti. – Nukus: Qoraqalpog‘iston,
2019. – B. 56–62.

7XVII asrning oxirlariga kelib, Xiva xonligi qoraqalpoqlar yashaydigan
hududlarni o‘z siyosiy ta’sir doirasiga kiritishga intildi. Xonlik hukmdorlari bu
mintaqani strategik jihatdan muhim deb bilgan, chunki Amudaryo quyi oqimi
orqali Xorazmni Orol dengizi, Sirdaryo vodiysi va Qozog‘iston dashtlari bilan
bog‘lovchi savdo yo‘llari o‘tgan. Shu sababli, Xiva xonlari qoraqalpoqlar bilan
do‘stona munosabat o‘rnatishga, ularni o‘z xonligiga yaqinlashtirishga harakat
qilgan.
Tarixchi Abulg‘ozi Bahodirxon (1603–1663) o‘zining mashhur “Shajarayi
turk” va “Shajarayi tarokima” asarlarida qoraqalpoqlar haqida qimmatli
ma’lumotlar keltirgan. U qoraqalpoqlarning kelib chiqishi, urf-odatlari va
ularning Orolbo‘yi hududlarida yashashini batafsil tasvirlab, ularni Xorazm
vohasi xalqlari bilan yaqin aloqada bo‘lganligini ta’kidlaydi. Abulg‘ozi
Bahodirxon davrida qoraqalpoqlar Xiva xonligi tarkibiga to‘liq qo‘shilmagan
bo‘lsa-da, ular bilan siyosiy aloqalar mustahkamlangan.
XVIII asr boshlarida qoraqalpoqlarning siyosiy taqdiri Xiva xonligi va
Buxoro amirligi o‘rtasidagi raqobat doirasida hal bo‘ldi. 1740-yilda Eron shohi
Nodirshoh (1736–1747) Xorazmga yurish qilib, Xiva xonligini vaqtincha
bo‘ysundirgan paytda qoraqalpoqlar ham bu siyosiy o‘zgarishlardan ta’sir
ko‘rganlar. Nodirshoh vafotidan so‘ng Xiva xonligi yana mustaqillikka erishdi
va qoraqalpoqlar bilan o‘zaro ittifoqni kuchaytirishga kirishdi.
XVIII asrning ikkinchi yarmida qoraqalpoqlar ichki siyosiy beqarorlik,
tabiiy ofatlar va qurg‘oqchilik sababli turli tomonga ko‘chib yurishga majbur
bo‘lgan. Ularning bir qismi Amudaryo deltasi orqali Xorazmga, yana bir qismi
esa hozirgi Qoraqalpog‘istonning Ellikqal’a, Beruniy, To‘rtko‘l va Qo‘ng‘irot
tumanlariga joylashgan. Shu tariqa qoraqalpoqlar Xiva xonligi hududiga yanada
chuqurroq kirib bordilar. 2
2
Bahrom Shukurov. Xiva xonligi va qoraqalpoqlar: ijtimoiy aloqalar. – Toshkent: Yangiyo‘l
Poligraf Servis, 2019. – B. 78–85.

8XIX asr boshlariga kelib, Xiva xonligi qoraqalpoqlarni o‘z siyosiy
boshqaruv tizimiga rasman qo‘shdi. Xonlikning shimoliy viloyatlari —
Qo‘ng‘irot, Shumanay, Taxta, Xo‘jayli, Mo‘ynoq va To‘rtko‘l atrofida
yashovchi qoraqalpoqlar xonlikka boj va soliqlar to‘laydigan, lekin ichki
muammolarini o‘z oqsoqollari orqali hal qiladigan yarim mustaqil jamoa
maqomida bo‘lganlar.
Ollohqulixon (1825–1842) davrida qoraqalpoqlarning siyosiy mavqei
yanada barqarorlashdi. U davrda xonlik markaziy boshqaruvini mustahkamlash
maqsadida qoraqalpoq urug‘laridan bo‘lgan ba’zi nufuzli shaxslar Xiva
saroyida xizmatga olingan. Xususan, qoraqalpoq sarkardasi Bo‘rabay bahodir
va Jo‘raqul mirzaboshi Xiva xonligi harbiy va ma’muriy tizimida muhim
lavozimlarda xizmat qilganlar.
Xiva xonligi va qoraqalpoqlar o‘rtasidagi aloqalar faqat siyosiy va iqtisodiy
doiradagina emas, balki madaniy va ijtimoiy sohalarda ham rivojlandi.
Qoraqalpoqlar orasida Xorazm madaniyatining ta’siri kuchayib, o‘z navbatida,
qoraqalpoq xalqining xalq og‘zaki ijodi, kuy-qo‘shiqlari, dostonchilik
an’analari Xiva madaniyatiga ham kirib bordi.
XIX asr o‘rtalariga kelib, Xiva xonligi Rossiya imperiyasi bilan murakkab
diplomatik munosabatlarda bo‘lgan bir paytda qoraqalpoqlar xonlik uchun
shimoliy chegarani himoya qiluvchi kuch sifatida muhim ahamiyat kasb etdi.
1873-yilda general K. P. Kaufman boshchiligidagi rus qo‘shinlari Xivaga yurish
qilganida, qoraqalpoqlar xonlik armiyasi tarkibida qatnashgan, ammo
ko‘pchiligi keyinchalik Rossiya bilan sulh tarafdori bo‘lgan.
1873-yilgi Gendemeon shartnomasidan so‘ng Xiva xonligi Rossiya
protektoratiga aylangach, qoraqalpoqlar yashaydigan hududlar ham imperiya
nazoratiga o‘tdi. Shu davrda qoraqalpoqlar ijtimoiy hayoti tubdan o‘zgarib,
yangi boshqaruv shakllari, soliqlar tizimi va madaniy siyosat shakllandi.Xiva
xonligi va qoraqalpoqlar o‘rtasidagi tarixiy aloqalar asrlar davomida siyosiy,
iqtisodiy va madaniy jihatdan murakkab, ammo o‘zaro manfaatli tarzda kechdi.

9Bu aloqalar ikki xalqning o‘zaro totuv yashashi, iqtisodiy hamkorligi va
madaniy uyg‘unligining poydevorini yaratdi. Shu bois, mazkur tarixiy jarayon
O‘zbekiston va Qoraqalpog‘iston xalqlari o‘rtasidagi do‘stlik va hamkorlikning
ildizlarini anglashda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi.Xiva xonligi va
Qoraqalpoqlar o‘rtasidagi tarixiy aloqalar XVII–XIX asrlarda shakllanib,
siyosiy ittifoq, iqtisodiy hamkorlik va madaniy almashinuv orqali yanada
mustahkamlangan. Bu jarayon Orolbo‘yi mintaqasining ijtimoiy-siyosiy
tarixida chuqur iz qoldirgan, hozirgi zamon o‘zbek va qoraqalpoq xalqlarining
bir-biriga yaqinligining tarixiy asosini tashkil etadi. 3
1.2. Qoraqalpoqlar ijtimoiy tuzilmasi va turmush tarzining o‘ziga xos
jihatlari
Qoraqalpoqlar ijtimoiy tuzilmasi, turmush tarzi va madaniy qadriyatlari
asrlar davomida Orolbo‘yi tabiiy-geografik sharoiti, iqtisodiy faoliyati hamda
Xiva xonligi bilan bo‘lgan siyosiy-madaniy aloqalar asosida shakllangan.
Ularning jamiyati murakkab patriarxal tuzilishga ega bo‘lib, urug‘-qabila tizimi
ijtimoiy hayotning asosiy tayanch elementi hisoblangan. XVII–XIX asrlarda
qoraqalpoqlar Amudaryo deltasi va Sirdaryo quyi oqimi atrofida yashab, asosan
dehqonchilik, chorvachilik, baliqchilik va hunarmandchilik bilan
shug‘ullanganlar.
Qoraqalpoq jamiyatining asosiy ijtimoiy bo‘g‘ini — urug‘ (el) va qabila
(jamoa) edi. Urug‘lar odatda bir ajdoddan tarqalgan avlodlar birlashmasidan
iborat bo‘lib, ularning boshida oqsoqol yoki biy turardi. Biylar mahalliy
boshqaruv, nizolarni hal etish va jamoa ichida tartibni saqlash ishlariga mas’ul
bo‘lgan. Har bir urug‘ning o‘ziga xos tamg‘asi (belgisi), hududi va muqaddas
joylari mavjud edi. Qoraqalpoqlarning mashhur urug‘lari qatoriga Qonrat,
Kenes, Moyten, Qitay, O‘g‘iz, On to‘rt urug‘, Qong‘irot kabi nomlar kiradi.
3
Muhammad Jalilov. Xiva xonligi iqtisodiy va madaniy hayoti. – Toshkent: Sharq, 2020. –
B. 112–118.

10Xiva xonligi davrida qoraqalpoqlar jamiyatining ijtimoiy tuzilmasi ikki
asosiy qatlamdan iborat bo‘lgan: erkin dehqon va chorvador aholi hamda
xonlikka tobe tabaqalar. Xonlik boshqaruvida yashagan qoraqalpoqlar o‘z
yerlarida mustaqil ishlab, xonlikka hosildan yoki chorvachilikdan soliq
to‘laganlar. Soliqlar asosan “zakot”, “xiroj” va “boj” shaklida bo‘lgan. Ayrim
hollarda ular xonlik harbiy yurishlariga qatnashish yoki daryo bo‘ylarini
qo‘riqlash orqali davlatga xizmat ko‘rsatganlar.
Qoraqalpoqlarning ijtimoiy tuzilmasida oilaviy munosabatlar ham muhim
o‘rin egallagan. Oila odatda keng — bir necha avloddan iborat bo‘lgan, erkaklar
oilaning boshlig‘i sanalgan. Patriarxal tizim hukmron bo‘lib, oilada otaning
so‘zi qonun darajasida qabul qilingan. Nikoh munosabatlari qattiq urf-odatlarga
asoslangan bo‘lib, ularni asosan ota-onalar yoki urug‘ oqsoqollari belgilagan.
“Kalym” (kelin puli) to‘lash, “dugonachilik” va “bosh to‘yi” kabi marosimlar
qoraqalpoqlar hayotida muhim ijtimoiy ahamiyatga ega edi. 4
Qoraqalpoqlarning iqtisodiy faoliyatida dehqonchilik va chorvachilik bosh
rol o‘ynagan. Amudaryo deltasidagi unumdor yerlar bug‘doy, arpa, tariq va
paxta ekish uchun qulay bo‘lgan. Sug‘orish tizimi asosan tabiiy ariq va kanallar
orqali tashkil etilgan. Chorvachilikda esa ot, tuya, qo‘y, echki va qoramollar
boqilgan. Ayrim qoraqalpoqlar Amudaryo va Orol dengizi atrofida yashaganligi
sababli baliqchilik bilan ham shug‘ullangan, bu ularning oziq-ovqat ta’minotida
muhim o‘rin tutgan.Hunarmandchilik sohasida qoraqalpoqlar gilam to‘qish, teri
ishlash, kulolchilik, yog‘och o‘ymakorligi va temirchilikda yuksak mahorat
ko‘rsatganlar. Ayniqsa, qoraqalpoq ayollari tomonidan to‘qilgan gilamlar,
zardo‘zlik va kashtachilik buyumlari o‘zining o‘ziga xos bezaklari bilan
mashhur bo‘lgan. Ularning bezaklarida ko‘p hollarda “qushqanot”, “oyna”,
“ko‘zmunchoq” kabi ramziy naqshlar uchraydi, bu esa qadimiy turkiy e’tiqodlar
bilan bog‘liq.
4
Abdulaziz Sagdullayev. Xiva xonligi va qoraqalpoqlar: tarixiy tahlil. – Toshkent: Yangiyo‘l
Poligraf Servis, 2021. – B. 120–126.

11Madaniy hayotda qoraqalpoqlar o‘zining boy xalq og‘zaki ijodi bilan ajralib
turgan. “Qirq qiz”, “Alpamish”, “Qoblan”, “Er To‘stik”, “Sharyar” kabi
dostonlar ularning og‘zaki adabiyotida muhim o‘rin tutadi. Qoraqalpoq
baxshilari — dostonchilar, qo‘shiqchilar va shoirlar xalq orasida hurmatga
sazovor bo‘lgan. XIX asrda yashagan mashhur baxshilardan Jiyengeldi
Jiyembet o‘g‘li, Esemurat O‘raz o‘g‘li, Ayimbet Jumanazar o‘g‘li kabi
ijodkorlar o‘z asarlari orqali qoraqalpoq xalqining orzu-umidlari, kurashlari va
ijtimoiy hayotini ifoda etganlar.
Xiva xonligi davrida qoraqalpoqlar orasida islom dini keng yoyilgan bo‘lib,
ular asosan hanafiy mazhabiga e’tiqod qilganlar. Diniy markaz sifatida masjid,
madrasalar faoliyat yuritgan. Diniy yetakchilar — imom, mulla, eshon va
xalfalar nafaqat diniy, balki ijtimoiy hayotda ham muhim rol o‘ynagan. Ular
nikoh, dafn, to‘y kabi marosimlarni boshqargan, bolalarga Qur’on va yozuv
saboqlarini o‘rgatgan.
Qoraqalpoqlar turmush tarzida an’anaviy kiyim-kechak ham o‘ziga xos
bo‘lgan. Erkaklar odatda ipak yoki paxtadan tikilgan uzun ko‘ylak, belbog‘ va
chopon kiygan, boshlariga telpak yoki salla o‘ragan. Ayollar esa rang-barang
ko‘ylaklar, bezakli duppilar va marvaridli taqinchoqlar taqqanlar. Har bir
kiyimda milliy naqshlar, totemik belgilar va ranglar o‘ziga xos ma’no
anglatgan.Uy-joy qurilishida qoraqalpoqlar asosan qamish, loy va yog‘ochdan
foydalanishgan. Ularning uy-joylari ikki xil bo‘lgan: ko‘chmanchi oilalar uchun
o‘tov (ko‘chma uy), yarim ko‘chmanchi yoki dehqon oilalar uchun esa doimiy
uy (ko‘shk). O‘tovlar Orolbo‘yi shamoliga mos tuzilgan, harakatchan, yozda
salqin, qishda iliq bo‘lgan.
XIX asrning ikkinchi yarmida Xiva xonligi Rossiya protektoratiga
aylangach, qoraqalpoqlar hayotida yangi ijtimoiy o‘zgarishlar yuz berdi.
Rossiya hukumatining siyosiy nazorati ostida yangi soliqlar joriy etildi, savdo
yo‘llari kengaydi, ayrim qoraqalpoq oilalari rus bozorlariga mahsulot yetkazib

12bera boshladi. Shu bilan birga, yangi ta’lim tizimi, yozuv shakllari va madaniy
yangiliklar kirib keldi.
Qoraqalpoqlarning ijtimoiy hayoti o‘zining mehr-oqibat, jamoaviylik, tabiat
bilan uyg‘un yashash tamoyillariga asoslangan edi. Ular “el manfaatidan o‘z
manfaatini ustun qo‘ymaslik”, “kattalarga hurmat, kichiklarga izzat” kabi
qadriyatlarni avloddan-avlodga o‘tkazganlar. Bu qadriyatlar hozirgi
Qoraqalpog‘iston xalqi madaniyatida ham o‘z aksini topgan.
1.3. Xiva xonligi siyosatining qoraqalpoqlarga ta’siri
Xiva xonligi siyosati qoraqalpoqlar hayotiga chuqur va ko‘p qirrali ta’sir
ko‘rsatgan. XVIII–XIX asrlarda qoraqalpoqlar Xiva xonligi tarkibiga kirgan
bo‘lib, ularning ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy rivoji bevosita xonlik siyosati
bilan bog‘liq bo‘lgan. Qoraqalpoqlar yashagan hudud — Amudaryoning quyi
oqimi va Orolbo‘yi vohasi — strategik jihatdan muhim joy hisoblanar, u Xiva
xonligi uchun iqtisodiy va harbiy ahamiyatga ega bo‘lgan. Shu sababdan Xiva
xonlari bu mintaqani doimiy nazoratda ushlab turishga intilganlar.
XVIII asr boshlarida qoraqalpoqlar Sirdaryo va Amudaryo oralig‘ida yashar
edilar. Ular 1714–1720-yillarda Orol atroflaridan janubroqqa, Amudaryo deltasi
tomon ko‘chishga majbur bo‘lishdi. Bu ko‘chish Xiva xonlari bilan o‘zaro
munosabatlarning yangi bosqichini boshlab berdi. Xonlik hukmdorlari —
Sherg‘ozixon (1715–1728), Elbarsxon (1728–1740) va Abulg‘ozi avlodlari
qoraqalpoqlar ustidan siyosiy nazorat o‘rnatishga harakat qildilar. Shu davrda
qoraqalpoqlarning ayrim qabilalari xonlikka bo‘ysunishdan bosh tortib,
mustaqil yashashga uringanlar. Natijada ular vaqti-vaqti bilan Xiva xonligi
bilan to‘qnashuvlarga kirishgan.
1743-yilda qoraqalpoqlarning bir qismi Xiva xonligiga qarshi qo‘zg‘olon
ko‘tardi. Ushbu qo‘zg‘olon qattiq bostirildi, biroq u qoraqalpoqlarning siyosiy
mustaqillikka bo‘lgan intilishini yaqqol ko‘rsatdi. Keyingi yillarda Xiva xonlari
qoraqalpoqlarni harbiy-siyosiy ittifoqqa jalb etish yo‘lini tanladilar. Muhammad

13Rahimxon I (1806–1825) davrida qoraqalpoqlar xonlikning shimoliy
chegaralarini himoya qilishda, daryo bo‘ylari va Orol atroflarini qo‘riqlashda
faol ishtirok etganlar. Shu bilan birga, ular xonlik qo‘shinlari tarkibiga kirgan
va harbiy yurishlarda qatnashgan.
Xiva xonligi qoraqalpoqlarning siyosiy hayotiga ma’muriy boshqaruv tizimi
orqali ta’sir ko‘rsatgan. Xonlik tomonidan tayinlangan noiblar, biylar va qozilar
qoraqalpoqlar yashaydigan hududlarda hokimlik qilgan. Ular soliqlarni yig‘ish,
sud ishlarini yuritish va tartibni saqlashga mas’ul bo‘lgan. Qoraqalpoqlar
xonlikka asosan xiroj (yer solig‘i), zakot (chorva solig‘i) hamda boj (savdo
solig‘i) shaklida to‘lovlar to‘laganlar. Bu esa ularning iqtisodiy mustaqilligini
cheklagan, biroq xonlik bilan iqtisodiy aloqalarni mustahkamlagan.
Xiva xonligi qoraqalpoqlarni o‘z siyosiy tizimiga kiritish bilan birga,
ularning madaniy va diniy hayotiga ham muayyan ta’sir ko‘rsatgan. Xonlikda
islom dini davlat dini sifatida e’tirof etilgan va qoraqalpoqlar orasida ham
hanafiy mazhabi keng yoyilgan. Xonlik tomonidan qurilgan masjid, madrasa va
xonaqohlar qoraqalpoqlar yashaydigan hududlarda diniy-ma’rifiy markaz
vazifasini o‘tagan. Bu joylarda mahalliy imomlar va mudarrislar faoliyat
yuritgan, Qur’on o‘qish, arab yozuvi va fiqh saboqlari o‘tilgan.
Xiva xonligi qoraqalpoqlar orasida savdo-sotiq va hunarmandchilikni
rivojlantirishga ham qisman yordam ko‘rsatgan. Amudaryo bo‘ylarida
yarmarkalar tashkil etilib, qoraqalpoqlar bu bozorlarda o‘z mahsulotlarini —
baliq, teri, jun, sut va quruq mevalarni — sotganlar. Shu yo‘l bilan ular Xiva,
Urganch, Qo‘ng‘irot va Nukus shaharlarining iqtisodiy hayotida ishtirok
etganlar.
Ammo siyosiy jihatdan qoraqalpoqlar xonlikka to‘liq bo‘ysunmagan. Ular
o‘zining ichki boshqaruv tizimini — urug‘ va qabila oqsoqollari, biylar
kengashini saqlab qolgan. Ayrim hollarda qoraqalpoqlar o‘z yetakchilari orqali
Xiva xonlari bilan bevosita muzokaralar olib borganlar. Bu holat xonlik
siyosatining nisbatan moslashuvchan bo‘lganini ko‘rsatadi: xonlar

14qoraqalpoqlarni to‘liq siquvga olmasdan, ularni sodiq ittifoqdosh sifatida saqlab
qolishga harakat qilganlar.
XIX asrning o‘rtalarida Xiva xonligi siyosiy va iqtisodiy jihatdan murakkab
davrni boshdan kechirdi. Xonlik taxtiga 1846-yilda Muhammad Aminxon
chiqdi. Uning davrida davlat markazlashuviga, soliqlarni tartibga solishga va
harbiy islohotlarga urinishlar bo‘lgan. Muhammad Aminxon (1846–1855)
qoraqalpoqlarning xonlikdagi o‘rnini mustahkamlash maqsadida ularni
Amudaryo bo‘ylarida, strategik ahamiyatga ega hududlarda joylashtirish
siyosatini yuritdi. U qoraqalpoqlardan harbiy xizmatda keng foydalanib, ularni
Xonlik armiyasining muhim qismi sifatida ko‘rdi. Ayniqsa, Amudaryo daryo
yo‘llari bo‘ylab qoraqalpoqlarning daryo floti va savdo yo‘llarini qo‘riqlashdagi
roli ortdi. Bu davrda Xiva bilan Qoraqalpoq elatlari o‘rtasida iqtisodiy, madaniy
va siyosiy aloqalar yanada kuchaydi. 5
Muhammad Aminxon davrida Xorazm iqtisodiyotida soliq tizimi qayta
ko‘rib chiqilgan bo‘lsa-da, u aholining turmush darajasiga ijobiy ta’sir ko‘rsata
olmadi. Xonlikning harbiy yurishlari, saroy sarf-xarajatlari va inshootlar
qurilishi uchun soliqlar ko‘paytirildi. Natijada qoraqalpoqlar orasida
kambag‘allik kuchaydi, ko‘plab dehqonlar va chorvadorlar o‘z yerlarini tashlab
ketishga majbur bo‘ldilar. Bu esa ularning ko‘chmanchilikka qaytishiga va
ijtimoiy tanglikning ortishiga sabab bo‘ldi. Aynan shu davrda ayrim qoraqalpoq
urug‘lari — Qonirat, Mang‘it, On to‘rt urug‘, Qo‘ng‘irot va boshqa qabilalar
Amudaryo bo‘ylaridan shimolga, Qozog‘iston tomon ko‘chib o‘tishga majbur
bo‘ldilar.
1855-yilda Muhammad Aminxon vafotidan so‘ng, taxtga Sayid
Muhammadxon (1855–1864) chiqdi. Uning hukmronligi davrida Xiva
xonligining siyosiy barqarorligi zaiflashdi. Xonlik ichida taxt uchun kurashlar,
iqtisodiy tanglik va tashqi tahdidlar (ayniqsa Rossiya imperiyasining Orol
5
Bahrom Shukurov. Qoraqalpoqlar va Xiva xonligi: siyosiy munosabatlar. – Nukus:
Qoraqalpog‘iston, 2021. – B. 134–140.

15dengizi atrofida faol harakatlari) kuchaydi. Sayid Muhammadxon avvaliga soliq
yukini kamaytirish, adolatni tiklash va savdoni rivojlantirishni va’da qilgan
bo‘lsa-da, keyinchalik u ham soliqlarni oshirdi. Xiva xonligi markaziy
hokimiyati qoraqalpoqlar yashovchi hududlarga ko‘proq nazorat o‘rnatish
uchun mahalliy boshqaruv tizimini o‘zgartirdi. Bunga ko‘ra, qoraqalpoqlar
ustidan xon tomonidan tayinlangan bek va volostboshilar nazorati kuchaytirildi.
Bu esa qoraqalpoqlarning mustaqillik kayfiyatini susaytirdi, lekin ular o‘z urf-
odatlari va ichki ijtimoiy tizimini saqlab qolishga harakat qildilar.
Sayid Muhammadxon davrida Xiva xonligi tashqi savdoda Rossiya bilan
faol aloqada bo‘ldi. Aynan shu jarayonda qoraqalpoqlar Orol dengizi atrofidagi
savdo karvonlari, baliqchilik, tuz qazib olish va daryo transporti tizimida
muhim o‘rin tutdilar. Qoraqalpoq hunarmandlari va baliqchilari xonlik
iqtisodiyotiga sezilarli hissa qo‘sha boshladilar. Ammo bu faoliyatdan kelgan
foydaning katta qismi saroy va xonlik amaldorlari tomonidan o‘zlashtirilar edi.
XIX asrning o‘rtalarida ijtimoiy tengsizlik kuchaydi. Xonlikdagi ko‘plab
qoraqalpoqlar, xususan, kambag‘al dehqonlar va chorvadorlar davlat soliqlari,
bojlar va majburiy xizmatlar tufayli og‘ir ahvolda yashadilar. Ayniqsa, “zakot”,
“xiroj”, “baj”, “tanob soliqlari” kabi to‘lovlar ular uchun katta yuk bo‘ldi.
Ayrim hollarda qoraqalpoqlar xonlikka sodiqlik belgisi sifatida yiliga chorva
yoki hosilning bir qismini topshirishga majbur edilar. Bu esa ularning iqtisodiy
mustaqilligini cheklab qo‘ydi.Shunga qaramay, qoraqalpoqlar Xiva xonligining
siyosiy hayotida muhim rol o‘ynadilar. Ularning sardorlari va obro‘li kishilari
xonlik saroyiga yaqinlashtirildi. Masalan, Qonirat urug‘ining taniqli
yetakchilari xonlik maslahat kengashlarida qatnashgan, harbiy yurishlarda
ishtirok etgan. Bu orqali xonlik qoraqalpoqlarning sadoqatini saqlab qolishga
intildi.Biroq Sayid Muhammadxon davrining oxirlariga kelib, xonlik ichki
siyosatda beqarorlik kuchaydi. 1864-yilda xonlikda isyonlar va norozilik
harakatlari avj oldi. Ayrim qoraqalpoq urug‘lari Rossiya himoyasiga o‘tish

16uchun shimolga ko‘chishni davom ettirdilar. Ularning bir qismi Orolbo‘yi,
Qozog‘iston janubidagi Qizilorda, Syrdaryo va Irgiz atroflarida joylashdi.
Xiva xonligi va qoraqalpoqlar o‘rtasidagi bu tarixiy jarayonlar, bir
tomondan, ijtimoiy bosim va iqtisodiy tanglikni ko‘rsatsa, ikkinchi tomondan,
ularning madaniy va tarixiy aloqalarini mustahkamlashga ham sabab bo‘ldi.
Chunki qoraqalpoqlar xonlikdan uzoqlashgan taqdirda ham, Xorazm madaniy
an’analarini, islomiy qadriyatlarni, til va etnik aloqalarni saqlab qolishga
intildilar. Ularning folklori, marosimlari va og‘zaki ijodi Xiva madaniyatining
ko‘plab unsurlarini o‘zida mujassam etdi. 6
1873-yilda Rossiya imperiyasi Xiva xonligiga qarshi yurish uyushtirib,
xonlikni protektoratga aylantirgach, qoraqalpoqlarning siyosiy holatida sezilarli
o‘zgarishlar yuz berdi. Endilikda ular Rossiya ma’muriyati bilan ham, Xiva
xonligi bilan ham aloqada bo‘lishga majbur edilar. Shu davrda Amudaryo
bo‘yida joylashgan qoraqalpoq qabilalari orasida yangi ijtimoiy tabaqalanish —
boylar, o‘rta tabaqa va kambag‘allar shakllandi. Bu esa ijtimoiy hayotda yangi
munosabatlarni vujudga keltirdi.Shunga qaramay, Xiva xonligi davridagi
siyosat qoraqalpoqlar orasida madaniy uyg‘unlik va diniy birlashuvni
kuchaytirgan. Xiva madrasalarida qoraqalpoq yoshlarining ta’lim olishi,
ularning orasidan imom, mudarris, kotib, hattot va shoirlarning yetishib
chiqishiga sabab bo‘ldi. Shu yo‘l bilan Xiva xonligi nafaqat siyosiy, balki
ma’naviy jihatdan ham qoraqalpoqlar jamiyatiga ta’sir ko‘rsatdi.Xiva xonligi
siyosati qoraqalpoqlarga bir tomondan — iqtisodiy va siyosiy jihatdan
qaramlikni kuchaytirgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan — madaniy, diniy va
ma’rifiy jihatdan ijobiy ta’sir ko‘rsatgan. Bu siyosat natijasida qoraqalpoqlar
Xiva xonligi madaniyatining ajralmas qismiga aylandilar, o‘z navbatida, ular
ham xonlik madaniyatini boyitib, Markaziy Osiyo sivilizatsiyasining umumiy
taraqqiyotiga salmoqli hissa qo‘shdilar.
6
Abdulaziz Sagdullayev. Xiva xonligi va qoraqalpoqlar: tarixiy tahlil. – Toshkent: Yangiyo‘l
Poligraf Servis, 2021. – B. 120–126.

17II BOB. XIVA XONLIGI VA QORAQALPOQLARNING MADANIY
HAYOTIDAGI UYG‘UNLIK
2.1. Qoraqalpoqlar va Xorazm xalqlarining madaniy aloqalari
Xiva xonligi va Qoraqalpoqlar o‘rtasidagi madaniy aloqalar asrlar davomida
shakllangan murakkab, ammo barqaror tarixiy jarayon hisoblanadi.
Qoraqalpoqlar qadimdan Xorazm vohasi bilan iqtisodiy, siyosiy va madaniy
jihatdan uzviy bog‘liq xalq bo‘lgan. Ularning o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir, ayniqsa,
XVII–XIX asrlarda, Xiva xonligi hukmronligi davrida kuchaydi. Bu davrda
xalqning tili, dini, an’analari, san’ati, urf-odatlari va ta’lim tizimida o‘zaro
yaqinlik shakllanib, ikki el o‘rtasida madaniy uyg‘unlik yuzaga keldi.Tarixiy
manbalarga ko‘ra, Qoraqalpoqlar Amudaryo deltasi hududida qadimdan yashab
kelgan xalqlar bilan, xususan, xorazmliklar bilan qo‘shnichilik munosabatida
bo‘lganlar. Ularning madaniy aloqalari dastlab savdo, chorvachilik va
baliqchilik faoliyati orqali shakllangan. Amudaryo bo‘ylab harakat qilgan
qoraqalpoq va xorazm savdogarlari o‘zaro tovar almashuvi, oziq-ovqat, charm,
tuz, baliq mahsulotlari, gilam va qo‘l mehnati buyumlarini savdo qilganlar. Shu
jarayonlarda xalqlar o‘rtasida o‘zaro til va urf-odatlarning singish jarayoni
kechgan.
XVIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab Xiva xonligi o‘z hududini
mustahkamlash bilan birga, Qoraqalpoq aholisi yashaydigan yerlarda madaniy-
ma’naviy siyosatini faol olib bordi. Xonlik siyosati orqali islom dini, arab
yozuvi va madrasalar ta’lim tizimi qoraqalpoqlar orasida ham keng tarqaldi.
Xiva xonligi markazida joylashgan Ko‘hna Ark, Pahlavon Mahmud maqbarasi,
Juma masjidi, Muhammad Rahimxon madrasasi singari diniy-ma’rifiy

18markazlar qoraqalpoqlardan chiqqan yoshlarning ilm olish joyiga aylangan.
Ko‘plab qoraqalpoq yoshlari Xivada tahsil olib, keyinchalik o‘z yurtiga qaytib,
maktab-madrasalarda ta’lim bergan, diniy targ‘ibot bilan shug‘ullangan.
Madaniy aloqalarning yanada rivojlanishida Xiva xonligi saroy madaniyati
va adabiy muhitining roli beqiyos bo‘lgan. XIX asrda Xivada faoliyat
ko‘rsatgan shoir va tarixchilar — Munis Xorazmiy, Ogahiy, Bayoniy kabi
adiblarning asarlari qoraqalpoq ziyolilari tomonidan o‘qilgan, hatto ayrimlari
qoraqalpoq tiliga tarjima qilingan. Ogahiyning “Riyoz ud-davla”, “Gulshani
davlat” kabi asarlari Xorazm va qoraqalpoq tarixiga oid qimmatli manba bo‘lib
xizmat qilgan. Qoraqalpoq adabiyoti ham shu madaniy muhit ta’sirida
shakllanib, xalq og‘zaki ijodi bilan yozma adabiyot o‘rtasidagi uyg‘unlikni
kuchaytirdi.
Qoraqalpoqlar orasida xalq dostonchiligi, qo‘shiqchilik va baxshichilik
san’ati keng tarqalgan edi. Bu jihatdan ular Xorazm baxshilari bilan umumiy
ildizga ega bo‘lib, ikki xalqning musiqiy an’analari o‘zaro ta’sirda rivojlandi.
Masalan, “Qoblan”, “Alpamis”, “Qirqqiz” kabi epik dostonlar qoraqalpoq va
xorazm variantlarida mavjud bo‘lib, mazmun jihatdan bir-biriga yaqin. Bu
dostonlarda xalq qahramonligi, erksevarlik, vatanparvarlik, mehr-oqibat
g‘oyalari madh etiladi. Ayniqsa, “Alpamis” dostoni qoraqalpoq xalqining milliy
o‘zligini ifodalovchi eng muhim asarlardan biri bo‘lib, u Xiva xonligi davridagi
ijtimoiy-madaniy hayotni aks ettiradi.
Xorazmda yashab ijod qilgan san’atkorlar, xattotlar, me’morlar va ustalar
qoraqalpoqlar orasida ham katta obro‘ga ega bo‘lgan. Ularning me’moriy
uslublari, naqsh bezaklari, kulolchilik va yog‘och o‘ymakorligi an’analari
qoraqalpoq ustalari tomonidan o‘zlashtirilib, mahalliy shaklda rivojlantirilgan.
Masalan, XIX asrda qoraqalpoq qishloqlarida barpo etilgan masjidlar va
qabriston toshlarida Xiva ustalarining bezak uslublari yaqqol ko‘zga tashlanadi.
Bu madaniy ta’sir ikki xalq o‘rtasidagi badiiy uyg‘unlikni yaqqol ifodalagan.
xalq marosimlari — to‘y, sunnat, Navro‘z, hosil bayramlari kabi urf-odatlarda

19ham o‘zaro ta’sir kuchli edi. Qoraqalpoqlar Xiva xalqi singari Navro‘zda tabiat
uyg‘onishini nishonlab, xalq o‘yinlari, baxshilar chiqishlari va milliy taomlar
tayyorlash an’analarini davom ettirganlar. To‘y marosimlarida “kuyov
otlantirish”, “qiz salom”, “kelin tushirish” kabi marosimlar Xorazm xalqining
o‘ziga xos marosimlari bilan uyg‘unlashgan.
XIX asrning ikkinchi yarmida Xiva xonligida boshlangan madaniy
islohotlar qoraqalpoqlar hayotiga ham sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Muhammad
Rahimxon II (Feruz) (1864–1910) davrida Xiva madaniyatida yangi uyg‘onish
davri boshlandi. Feruzning o‘zi shoir, ma’rifatparvar, musiqa homiysi bo‘lib,
uning saroyida adabiyot, musiqa va san’at ravnaq topdi. Aynan shu davrda
qoraqalpoq ziyolilari Xivaga borib, o‘z bilimini oshirish, arabcha va forscha
asarlarni o‘rganish, yangi ilmiy g‘oyalar bilan tanishish imkoniyatiga ega
bo‘ldilar. Feruzning “ma’rifat orqali taraqqiyot” g‘oyasi qoraqalpoq ziyolilari
orasida ham keng yoyildi.
Xiva xonligi va Qoraqalpoq xalqi o‘rtasidagi madaniy aloqalarning yana bir
muhim jihati — diniy birlik edi. Islom dini ularni yagona e’tiqod asosida
birlashtirdi. Qoraqalpoqlar orasida tasavvuf g‘oyalari keng tarqalib,
Xorazmdagi Najmiddin Kubro, Pahlavon Mahmud, Xoja Niyoz devoniy kabi
mutasavviflar ta’siri kuchli bo‘lgan. Qoraqalpoq ziyoratchilari bu avliyolar
maqbaralarini ziyorat qilib, diniy-ma’naviy aloqalarni mustahkamlab turganlar.
Shu tariqa Xiva xonligi davrida diniy birlik ikki xalqning ma’naviy
uyg‘unligining tayanch omiliga aylangan.
Xiva xonligi madaniyati va qoraqalpoq xalq og‘zaki ijodi o‘zaro
sintezlashgan holda rivojlandi. Qoraqalpoq folklorida Xiva tarixiga oid afsona
va rivoyatlar, xonlar, baxodirlar, diniy ulamolar haqidagi hikoyatlar keng
tarqalgan. Masalan, xalq orasida “Pahlavon Mahmud” haqidagi rivoyatlar
Xorazm vohasidagi ma’naviy qadriyatlarni qoraqalpoq xalq ongiga singdirgan.
Shuningdek, “Qutlug‘xon”, “Shayx Jaloliddin” kabi rivoyatlar ham bu
uyg‘unlikning namunasidir.Til sohasida ham yaqinlik mavjud edi. Qoraqalpoq

20tili va Xorazm shevalari o‘rtasida ko‘plab umumiy leksik va fonetik unsurlar
bor. Bu holat uzoq yillar davomida bir hududda yashash, aralash nikohlar,
savdo va madaniy aloqalarning natijasi bo‘lgan. XIX asr oxiriga kelib
qoraqalpoq adabiy tili shakllanishida Xorazm adabiy maktabining ta’siri kuchli
bo‘ldi.Shuningdek, musiqiy madaniyatda ham o‘zaro uyg‘unlik yaqqol seziladi.
Xiva saroyida xizmat qilgan sozandalar va bastakorlar qoraqalpoq
musiqachilari bilan ijodiy hamkorlikda bo‘lishgan. Xiva tanburi, dutor, gijjak
kabi cholg‘ular qoraqalpoqlar orasida ham keng tarqaldi. Xiva maqomlari,
xususan, “Rost”, “Segoh”, “Bayot” kabi ladlar qoraqalpoq musiqiy an’analariga
singib ketgan.
Xiva xonligi va qoraqalpoq xalqlarining madaniy aloqalari nafaqat tarixiy,
balki bugungi kun uchun ham muhim ilmiy ahamiyatga ega. Chunki bu aloqalar
O‘zbekiston va Qoraqalpog‘iston xalqlarining umumiy madaniy ildizlarini,
ularning bir-biriga yaqin urf-odat va qadriyatlarini anglashda asosiy manba
vazifasini o‘taydi. Bugungi kunda Nukus, Xiva, Urganch kabi shaharlarda olib
borilayotgan madaniy hamkorlik tadbirlari, qo‘shma festivallar, xalq ijodi
kechalari ana shu tarixiy asosga tayangan.Xiva xonligi davrida qoraqalpoqlar va
Xorazm xalqlarining madaniy aloqalari xalqning ijtimoiy birligini
mustahkamlab, umumiy ma’naviy qadriyatlarning shakllanishiga zamin yaratdi.
Bu madaniy uyg‘unlik ikki xalqning tarixiy taqdiri, diniy e’tiqodi, adabiy
merosi va san’atida chuqur iz qoldirgan. Bugun ham bu aloqalar o‘z
ahamiyatini yo‘qotmagan bo‘lib, o‘zaro madaniy boyliklar almashinuvi,
millatlararo do‘stlik va madaniy merosni asrab-avaylashning yorqin namunasi
bo‘lib qolmoqda.
2.2. Ilm-fan, ma’rifat va diniy hayotda hamkorlik
Xiva xonligi davrida Qoraqalpoqlar va Xorazm xalqlari o‘rtasida ilm-fan,
ma’rifat va diniy sohalardagi hamkorlik xalqning ma’naviy uyg‘onishida,
madaniy yuksalishida muhim o‘rin egalladi. Ayniqsa, XVIII–XIX asrlar
oralig‘ida bu aloqalar yanada faollashib, ikki xalq o‘rtasidagi ma’naviy birlikni

21mustahkamladi. Xiva xonligi o‘z davrida nafaqat siyosiy markaz, balki ilm-fan,
adabiyot va diniy-ma’rifiy hayotning markazlaridan biri bo‘lgan. Qoraqalpoqlar
esa bu ilmiy-madaniy muhitning faol ishtirokchisi sifatida tarixda o‘z o‘rniga
ega bo‘ldilar.
Xorazm vohasi qadimdan ilm-fan markazi bo‘lib kelgan. Bu yurtda Abu
Rayhon Beruniy, Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy, Ahmad al-Farg‘oniy kabi
allomalar yetishib chiqqan. Ularning ilmiy an’analari keyingi asrlarda ham
davom etdi va Xiva xonligi davrida yangicha shaklda qayta tiklandi. Xonlik
hukmdorlari, xususan, Muhammad Rahimxon I (1806–1825), Alloqulixon
(1825–1842) va Muhammad Rahimxon II (Feruz) (1864–1910) ilm-ma’rifatga
katta e’tibor berganlar. Ularning homiyligida ko‘plab madrasalar, kutubxonalar,
masjidlar va ilmiy markazlar faoliyat yuritgan. Shu madaniy muhit
qoraqalpoqlarning ham ilmiy va diniy hayotiga ijobiy ta’sir ko‘rsatgan.
Qoraqalpoqlar orasida diniy ta’lim olish, Qur’on va hadis ilmlarini
o‘rganish, arab tili va fiqh asoslarini o‘rganish keng tarqalgan edi. Ko‘plab
qoraqalpoq yoshlar Xiva shahridagi mashhur madrasalarda — Muhammad
Aminxon madrasasi, Sherg‘ozixon madrasasi, Olloyor madrasasi, Ko‘kaldosh
madrasasi kabi o‘quv maskanlarida tahsil olishgan. Ular bu yerda nafaqat diniy,
balki dunyoviy fanlar — mantiq, falsafa, adabiyot, hisob, astronomiya va tarix
fanlarini ham o‘rganish imkoniyatiga ega bo‘lganlar. O‘qishni tamomlagach,
qoraqalpoq talabalari o‘z yurtlariga qaytib, imom, mudarris, muallim, qori,
hattot yoki ma’rifat targ‘ibotchilari sifatida faoliyat yuritganlar.
Xiva madrasalarida ta’limning ikki yo‘nalishi mavjud edi: diniy (Qur’on,
hadis, fiqh, tafsir) va dunyoviy (mantiq, handasa, falakiyot, tarix, adabiyot).
Qoraqalpoq yoshlari ayniqsa mantiq va fiqh fanlariga qiziqqanlar, chunki bu
fanlar ularning ijtimoiy hayotida muhim ahamiyat kasb etgan. Ayrim
qoraqalpoq ulamolari Xiva ilmiy muhitida shuhrat qozongan. Masalan, XIX asr
o‘rtalarida yashagan Qoraqalpoq ulamosi Mullaxo‘ja To‘ramurod Xorazmda
fiqh va hadis ilmi bo‘yicha mashhur bo‘lgan, u bir necha diniy risolalar yozgan.

22Xiva xonligida diniy hayot markazida tasavvuf yo‘nalishlari, xususan,
naqshbandiya va yasaviya tariqatlari muhim rol o‘ynagan. Bu tariqatlar
Qoraqalpoq diyoriga ham kirib borib, xalq orasida keng yoyilgan. Qoraqalpoq
ziyoratchilari Xorazmda joylashgan mashhur avliyolar maqbaralariga —
Najmiddin Kubro (Xiva yaqinidagi Kunya-Urgench), Pahlavon Mahmud
(Xiva), Shayx Jaloliddin (Urganch) kabi ziyoratgohlarga muntazam tashrif
buyurishgan. Bu ziyoratlar orqali diniy birlik, e’tiqodiy hamjihatlik, ma’naviy
birdamlik yanada kuchaygan.
Ilm-fan sohasida ham qoraqalpoqlar Xiva madaniyatining yutuqlaridan keng
foydalanganlar. Xiva xonligi XVIII–XIX asrlarda Markaziy Osiyoning eng
yirik madaniy va ilmiy markazlaridan biri sifatida tanilgan. Bu davrda ilm-fan,
adabiyot, tarixshunoslik va san’at yuksak rivoj topgan bo‘lib, qoraqalpoqlar
ham bu madaniy muhitdan bevosita ta’sirlangan xalq sifatida ajralib turganlar.
Ayniqsa, Xiva va Qoraqalpoq o‘lkasi o‘rtasidagi geografik yaqinlik, iqtisodiy
va siyosiy aloqalar, o‘zaro savdo-sotiq va etnik munosabatlar ilmiy hamkorlik
uchun qulay sharoit yaratgan.
Xivada faoliyat yuritgan mashhur tarixchilar va olimlar — Munis Xorazmiy
(1778–1829), Ogahiy (1809–1874) va Bayoniy (1858–1923) o‘z asarlarida
qoraqalpoqlar haqida qimmatli tarixiy ma’lumotlar qoldirganlar. Munis
Xorazmiy “Firdavs ul-iqbol” (“Baxt bog‘i”) asarida Xorazmning siyosiy
hayotini batafsil bayon etar ekan, Qoraqalpoqlarning xonlik hayotidagi o‘rni,
ularning harbiy yurishlardagi ishtiroki va ijtimoiy mavqeiga ham to‘xtalib
o‘tgan. U qoraqalpoqlarni sadoqatli, mehnatkash va jasur xalq sifatida
ta’riflaydi.
Ogahiy esa o‘zining tarixiy asarlari — “Riyoz ud-davla” (1844-yil) va
“Zubdat ut-tavorix” (1852-yil)da Xiva xonligi tarkibidagi turli xalqlar, xususan
qoraqalpoqlar hayotini chuqur o‘rganadi. U qoraqalpoqlarning ijtimoiy
tuzilmasi, qabilaviy tizimi, an’anaviy boshqaruv shakllari, marosimlari va xalq
og‘zaki ijodini tahlil qiladi. Ogahiyning yozishicha, qoraqalpoqlar asosan

23Amudaryoning quyi oqimlarida, Qo‘ng‘irot, Qorao‘zak, Shumanay, Mo‘ynoq
atrofida yashab, chorvachilik va baliqchilik bilan shug‘ullanganlar. Shuningdek,
u qoraqalpoq urug‘larining Xiva xonligiga sadoqat bilan xizmat qilganini qayd
etadi.
Bayoniy (Muhammad Yusuf Bayoniy, 1858–1923) esa Ogahiyning ilmiy
an’analarini davom ettirib, “Shajarayi Xorazmshohiy” va “Xorazm tarixi”
asarlarida XIX asr oxiri — XX asr boshlaridagi Xiva hayotini, jumladan
qoraqalpoqlar ishtirokini yoritadi. Bayoniy qoraqalpoqlar orasida
savodxonlikning oshgani, madrasalarda o‘qigan talabalar soni ko‘paygani,
ularning orasidan mudarris, qozilar, shoir va hattotlar chiqqanini ta’kidlaydi. Bu
yozma manbalar qoraqalpoq xalqining ilm-fan sohasidagi faol ishtirokini ilmiy
asosda tasdiqlovchi muhim tarixiy dalillardir.
Xiva madaniyatining yuksalish davrida qoraqalpoqlardan ham ko‘plab
ziyolilar yetishib chiqqan. Masalan, XIX asrning ikkinchi yarmida yashagan
Mulla Nurmuhammad To‘ra Qoraqalpoqiy va Eshonqul To‘ramurod kabi
ulamolar Xivada ta’lim olib, keyinchalik Qoraqalpoq diyorida madrasalar
ochganlar. Ular Qur’on tafsiri, fiqh, mantiq, aruz ilmi, hisob-kitob va
geografiya fanlarini o‘qitganlar. Bu holat qoraqalpoqlar orasida ilm-
ma’rifatning chuqur ildiz otganini ko‘rsatadi.
Xivada ilmiy hayot faqat diniy fanlar bilan cheklanmagan. Bu yerda tabiiy
fanlar, tarix, falsafa, tibbiyot va astronomiya sohalari ham rivojlangan.
Masalan, Xiva xonligining ilmiy maktablarida Aliqulixon (1825–1842) davrida
“Hind astronomiyasi” va “Tabiiyot ilmlari” bo‘yicha darslar o‘tilgan.
Qoraqalpoq talabalari bu fanlardan saboq olib, o‘z yurtlarida shu bilimlarni
yoyganlar.
XIX asr oxirlariga kelib, Muhammad Rahimxon II (Feruz, 1864–1910)
davrida Xivada yangi usuldagi maktablar ochilib, zamonaviy fanlar — algebra,
geografiya, tarix, tibbiyot, hatto kimyo asoslari ham o‘qitila boshlandi. Feruz
tomonidan tashkil etilgan “Feruz kutubxonasi”da 2000 dan ortiq arab, fors va

24turkiy qo‘lyozmalar saqlangan bo‘lib, qoraqalpoq talabalar ham bu boy
manbalardan foydalanish imkoniga ega bo‘ldilar.
Shu davrda Xiva saroyida ilm-fan va adabiyotga bo‘lgan e’tibor ortdi.
Saroyda “Majlisi shoaro” (Shoirlar majlisi) tuzilib, unga qoraqalpoq shoirlari
ham jalb qilindi. Qoraqalpoq she’riyatida Ogahiy, Feruz, Komil Xorazmiy kabi
adiblarning ta’siri kuchli sezildi. Ularning asarlari qoraqalpoq baxshilari
tomonidan og‘zaki tarzda xalq orasiga yoyildi.
Xiva va Qoraqalpoq o‘lkalarida faoliyat yuritgan madrasalar ham bu
madaniy integratsiyaning muhim ko‘rinishi edi. Xususan, Xivada joylashgan
Sherg‘ozixon madrasasi (1718–1720), Muhammad Aminxon madrasasi (1852–
1855), Kutlug‘ Murod Inoq madrasasi (1800-yillar) qoraqalpoq yoshlari uchun
ilm o‘chog‘i bo‘lib xizmat qilgan. Bu madrasalarda o‘qigan qoraqalpoq
talabalari keyinchalik o‘z yurti — Qo‘ng‘irot, Shumanay, Chimboy, Nukus va
Taxtako‘pirda maktab-madrasalar tashkil etishgan.
Diniy hayotda ham Xiva ulamolari va qoraqalpoq imomlari o‘rtasida
yaqindan hamkorlik mavjud bo‘lgan. Qoraqalpoq hududidagi masjidlarga Xiva
qozikalonlari tomonidan tayinlangan imomlar xizmat qilgan. Shuningdek, diniy
bayramlar — Qurbon hayiti, Ramazon hayiti, Ro‘za oyi marosimlari Xiva
an’analariga muvofiq o‘tkazilgan.
Bu davrda qoraqalpoqlarning islomiy madaniyat bilan integratsiyalashuvi
kuchaydi. Ular Qur’on, hadis, fiqh, tafsir, mantiq va adab fanlarini chuqur
o‘rganib, o‘zlarining diniy tafakkurini boyitdilar. Natijada qoraqalpoq
jamiyatida diniy bag‘rikenglik, ma’rifatparvarlik va axloqiy poklik g‘oyalari
keng yoyildi.
XX asr boshlarida jadidchilik harakati kuchaygan davrda qoraqalpoqlar ham
Xiva orqali bu yangi ma’rifiy oqim ta’siriga tushganlar. Qoraqalpoq ziyolilari
orasida Mulla Jumaniyoz, Shamsiddin Qoraqalpoqiy, Sulton To‘ra To‘raniyoz
o‘g‘li kabi jadid ma’rifatparvarlar paydo bo‘lib, ular yangi usul maktablarini
ochib, turkiy tillarda darsliklar yozganlar.

25Xiva xonligi saroyida adabiyot va san’at bilan bir qatorda ilmiy
tadqiqotlarga ham e’tibor qaratilgan. Muhammad Rahimxon II Feruz davrida
Xiva kutubxonasi tashkil etilgan bo‘lib, u yerda arab, fors, turkiy tillardagi
yuzlab qo‘lyozmalar saqlangan. Bu kutubxona qoraqalpoq ulamolari uchun ham
ilm manbai bo‘lgan. Ayrim qoraqalpoq ziyolilari Xiva kutubxonalaridan
nusxalar olib, ularni o‘z yurtida tarqatganlar.
Qoraqalpoqlar orasida ma’rifatparvarlik g‘oyalari XIX asr oxirida yanada
kuchaydi. Xiva xonligi ta’sirida ular ham yangi usuldagi maktablar tashkil eta
boshladilar. Bu maktablarda Qur’on o‘qish bilan birga, arifmetika, tarix,
geografiya, yozuv, tilshunoslik kabi fanlar ham o‘qitilgan. Ma’rifatparvarlik
harakati qoraqalpoq jamiyatida savodxonlik darajasini oshirdi, yangi fikr va
dunyoqarashni shakllantirdi.
Diniy hayotda hamkorlikning yana bir muhim jihati – islom e’tiqodi asosida
ijtimoiy birdamlikni mustahkamlash edi. Xiva xonligi ulamolari
qoraqalpoqlarga diniy fatvo va maslahatlar berib turgan. Masalan, Xiva
muftilari tomonidan yozilgan “Risola fi shariati-l-islom” kabi asarlar
qoraqalpoq diniy maktablarida ham o‘qitilgan. Bu orqali diniy qadriyatlar,
halollik, insonparvarlik, mehnatsevarlik, taqvo kabi g‘oyalar keng targ‘ib
etilgan.
XIX asr oxiri — XX asr boshlarida Xiva xonligida va qoraqalpoq
hududlarida jadidchilik harakati ta’siri sezila boshladi. Bu harakat ilm va
ma’rifatni diniy tazyiqlardan ozod etish, zamonaviy dunyoqarashni
shakllantirishga qaratilgan edi. Jadid ma’rifatchilari qoraqalpoqlar orasida ham
faoliyat yuritgan. Ular eski usuldagi maktablarni isloh qilib, yangi usuldagi
ta’lim tizimini joriy etganlar. Bu maktablarda qoraqalpoq bolalari arab
yozuvidan tashqari, rus tili, geografiya, tarix, tabiiyot kabi fanlarni o‘rgangan.
Ilm-fan va diniy-ma’rifatdagi hamkorlik qoraqalpoqlarning ma’naviy
hayotida katta o‘zgarishlar yasadi. Ular diniy fanlar bilan bir qatorda dunyoviy
bilimlarga ham e’tibor bera boshladilar. Natijada XIX asr oxiri – XX asr

26boshlarida qoraqalpoqlardan chiqqan ziyolilar – Abdurahmon To‘rayev,
Yoqubbek Qoraqalpoqiy, Tursunboy Jo‘rayev kabi shaxslar xalqni ma’rifatga,
milliy uyg‘onishga chorladilar.
Xiva xonligi bilan qoraqalpoqlar o‘rtasidagi ilmiy-ma’rifiy aloqalar
shunchaki ta’lim tizimi darajasida emas, balki butun ijtimoiy hayotni qamrab
olgan madaniy jarayon edi. Bu hamkorlik orqali qoraqalpoq xalqining
dunyoqarashi kengaydi, ularning o‘zligini anglash, milliy g‘ururini
shakllantirish jarayoni tezlashdi.Xiva xonligi davrida ilm-fan, ma’rifat va diniy
hayotdagi hamkorlik ikki xalqning tarixiy yaqinligini yanada kuchaytirdi.
Xorazm madaniyatining ilmiy an’analari qoraqalpoq xalqining ma’naviy
olamida chuqur ildiz otib, ularni umumiy turkiy, islomiy va madaniy qadriyatlar
asosida birlashtirdi. Bu jarayon hozirgi kunda ham o‘z ahamiyatini
yo‘qotmagan bo‘lib, O‘zbekiston va Qoraqalpog‘iston xalqlarining ma’naviy
birligini mustahkamlovchi muhim tarixiy asos sifatida e’tirof etiladi.
2.3. Xiva xonligi va Qoraqalpoqlarning madaniy merosini
o‘rganishning zamonaviy ahamiyati
Xiva xonligi va Qoraqalpoqlarning madaniy merosi bugungi kunda nafaqat
tarixiy, balki ijtimoiy, siyosiy va ma’naviy jihatdan ham nihoyatda muhim
ahamiyat kasb etadi. Ushbu meros o‘zida ikki xalqning ko‘p asrlik do‘stligi,
madaniy aloqalari, ilm-fan, adabiyot, me’morchilik va xalq og‘zaki ijodidagi
o‘zaro ta’sirlarni mujassam etadi. Tarixiy manbalar, qo‘lyozmalar, xalq og‘zaki
ijodi namunalarini o‘rganish orqali biz o‘tmishdagi ijtimoiy hayot, xalqaro
aloqalar, diniy va ma’rifiy tafakkurning shakllanish jarayonlarini chuqurroq
anglaymiz.
Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasi va Qoraqalpog‘iston Respublikasi
doirasida madaniy merosni asrash, restavratsiya qilish va uni keng
jamoatchilikka yetkazish bo‘yicha katta ishlar amalga oshirilmoqda. Xiva
xonligi davrida yaratilgan me’moriy obidalar — Ichan qal’a, Pahlavon Mahmud
maqbarasi, Qo‘sh madrasa, Muhammad Aminxon madrasasi va boshqa

27yodgorliklar nafaqat tarixiy, balki turizm va milliy g‘urur ramziga aylangan.
Qoraqalpoq diyoridagi qadimiy madaniy markazlar — Qo‘ng‘irot, Moynaq,
To‘rtko‘l, Beruniy kabi joylarda ham Xiva madaniy an’analari izlarini ko‘rish
mumkin. Xiva va Qoraqalpoq hududlaridagi ilm-fan, san’at va ma’naviyat
rivoji xalqaro miqyosda o‘rganilmoqda. UNESCO tomonidan Xiva shahrining
“Butunjahon madaniy merosi” ro‘yxatiga kiritilishi ham bu hududning tarixiy
ahamiyatini yana bir bor tasdiqlaydi. Qoraqalpoqlarning “Alpomish”, “Qirq
qiz”, “Er Sayin” kabi dostonlari, shuningdek, Xorazm dostonchilik maktabi
namunalarini tadqiq etish ikki xalqning umumiy ma’naviy ildizlarini ko‘rsatadi.
Zamonaviy davrda bu madaniy merosni o‘rganish yoshlar tarbiyasida ham
muhim o‘rin tutadi. O‘tmishdagi madaniyat, urf-odatlar, qadriyatlarni bilish
orqali milliy o‘zlikni anglash, vatanparvarlik tuyg‘usini kuchaytirish, tarixiy
xotirani mustahkamlash mumkin. Shu bois oliy o‘quv yurtlari, ilmiy markazlar
va madaniyat muassasalarida Xiva xonligi va Qoraqalpoqlar tarixi, ularning
o‘zaro aloqalari hamda madaniy yutuqlarini o‘rganishga alohida e’tibor
qaratilmoqda.Bundan tashqari, madaniy merosni raqamlashtirish, muzey
ekspozitsiyalarini yangilash, ilmiy ekspeditsiyalar tashkil etish orqali bu
boyliklar zamonaviy avlodga yetkazilmoqda. Xususan, Xiva va Nukus
muzeylarida saqlanayotgan tarixiy ashyolar, qo‘lyozmalar, hunarmandchilik
buyumlari, milliy liboslar va san’at namunalarining o‘rganilishi ikki xalqning
o‘zaro madaniy uyg‘unligini chuqurroq ko‘rsatib beradi.Xiva xonligi va
Qoraqalpoqlar madaniy merosini o‘rganish — bu faqat tarixni bilish emas, balki
o‘zligimizni anglash, milliy qadriyatlarni asrash va kelajak avlodlarga sog‘lom
ma’naviy meros qoldirish yo‘lida muhim qadamdir. Shu bois, mazkur mavzuni
chuqur o‘rganish nafaqat tarixchilar, balki sotsiologlar, etnograflar, pedagoglar
va madaniyatshunoslar uchun ham dolzarb ilmiy yo‘nalishlardan biri sanaladi.

28 Xulosa
Men ushbu ish davomida Xiva xonligi va Qoraqalpoqlarning ijtimoiy
hamda madaniy hayotidagi o‘zaro uyg‘unlikni o‘rganar ekanman, ikki xalqning
tarixiy taqdirlari qanchalik chambarchas bog‘liq ekanligini chuqur his qildim.
Tarixiy manbalar, xalq og‘zaki ijodi, madaniy yodgorliklar va ilmiy tadqiqotlar
orqali ma’lum bo‘lishicha, Xiva xonligi davrida Qoraqalpoqlar siyosiy,
iqtisodiy va madaniy jihatdan Xorazm xalqlari bilan uzviy aloqada bo‘lgan. Bu
aloqalar nafaqat savdo-sotiq yoki siyosiy manfaatlar asosida, balki o‘zaro
madaniy ta’sir, diniy hamkorlik, ilm-fan va san’at sohalarida ham chuqur ildiz
otgan.Men uchun ayniqsa, Xiva va Qoraqalpoq xalqlari o‘rtasidagi ma’rifiy
aloqalar, adabiyot, musiqiy meros, me’morchilik an’analari hamda xalq og‘zaki
ijodidagi mushtarakliklar juda katta taassurot qoldirdi. Bu uyg‘unlik har ikki
xalqning madaniy yuksalishida, ularning o‘zaro totuv yashashida va tarixiy
xotirasini boyitishda muhim rol o‘ynagan.Bugungi kunda bu madaniy merosni
o‘rganish va asrash dolzarb masalalardan biri deb hisoblayman. Chunki,
o‘tmishdagi qadriyatlarni anglash orqali biz o‘z milliy o‘zligimizni yanada
teranroq his qilamiz, vatanparvarlik tuyg‘usini mustahkamlaymiz va
xalqimizning tarixiy yutuqlaridan faxrlanamiz. Xiva xonligi va Qoraqalpoqlar
o‘rtasidagi madaniy uyg‘unlik — bu nafaqat o‘tmish saboqlari, balki bugungi
kun yoshlariga ibrat bo‘ladigan tarixiy tajribadir.Shu bois, men ushbu mavzuni
o‘rganish orqali o‘z xalqimning boy madaniy o‘tmishiga, milliy
qadriyatlarimizga bo‘lgan hurmatim yanada ortdi. Kelajakda bu yo‘nalishda
yana chuqurroq tadqiqot olib borish, tarixiy manbalarni tahlil qilish va ularni
keng jamoatchilikka yetkazish har birimizning muqaddas burchimiz, deb
bilaman.

29Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
Prezident farmonlari va qarorlari
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2017 yil 2
noyabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017–2021 yillarga
mo‘ljallangan “Madaniy meros ob’ektlarini saqlash va ularni tiklash
bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi to‘g‘risida”gi farmoni .
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2018 yil 19
martdagi “O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018–2022 yillarga
mo‘ljallangan “Madaniy meros ob’ektlarini saqlash va ularni tiklash
bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi to‘g‘risida”gi farmoni .
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2019 yil 15
aprelidagi “O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019–2023 yillarga
mo‘ljallangan “Madaniy meros ob’ektlarini saqlash va ularni tiklash
bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi to‘g‘risida”gi farmoni .
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020 yil 10
iyuldagi “O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020–2024 yillarga
mo‘ljallangan “Madaniy meros ob’ektlarini saqlash va ularni tiklash
bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi to‘g‘risida”gi farmoni .
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2021 yil 5
noyabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021–2025 yillarga
mo‘ljallangan “Madaniy meros ob’ektlarini saqlash va ularni tiklash
bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi to‘g‘risida”gi farmoni .
Ilmiy adabiyotlar
1) Abdulaziz Sagdullayev. Xiva xonligi tarixi. – Toshkent: Sharq, 2018. – B.
45–50.

302) Muhammad Jalilov. Qoraqalpoqlar ijtimoiy va madaniy hayoti. – Nukus:
Qoraqalpog‘iston, 2019. – B. 56–62.
3) Bahrom Shukurov. Xiva xonligi va qoraqalpoqlar: ijtimoiy aloqalar. –
Toshkent: Yangiyo‘l Poligraf Servis, 2019. – B. 78–85.
4) Husan Hasanboyev. Qoraqalpoqlar madaniyati va Xiva xonligi. – Nukus:
Qoraqalpog‘iston, 2020. – B. 98–104.
5) Muhammad Jalilov. Xiva xonligi iqtisodiy va madaniy hayoti. – Toshkent:
Sharq, 2020. – B. 112–118.
6) Abdulaziz Sagdullayev. Xiva xonligi va qoraqalpoqlar: tarixiy tahlil. –
Toshkent: Yangiyo‘l Poligraf Servis, 2021. – B. 120–126.
7) Bahrom Shukurov. Qoraqalpoqlar va Xiva xonligi: siyosiy munosabatlar. –
Nukus: Qoraqalpog‘iston, 2021. – B. 134–140.
8) Husan Hasanboyev. Xiva xonligi va qoraqalpoqlar: madaniy meros. –
Toshkent: Sharq, 2022. – B. 150–155.
9) Muhammad Jalilov. Qoraqalpoqlar va Xiva xonligi: ijtimoiy tuzilma. –
Nukus: Qoraqalpog‘iston, 2022. – B. 160–165.
10) Abdulaziz Sagdullayev. Xiva xonligi va qoraqalpoqlar: iqtisodiy
rivojlanish. – Toshkent: Yangiyo‘l Poligraf Servis, 2023. – B. 170–175.
11) Husan Hasanboyev. Qoraqalpoqlar va Xiva xonligi: diniy hayot. – Nukus:
Qoraqalpog‘iston, 2023. – B. 180–185.
12) Muhammad Jalilov. Xiva xonligi va qoraqalpoqlar: madaniy almashinuv. –
Toshkent: Sharq, 2024. – B. 190–195.
13) Abdulaziz Sagdullayev. Qoraqalpoqlar va Xiva xonligi: til va adabiyot. –
Toshkent: Yangiyo‘l Poligraf Servis, 2024. – B. 200–205.
14) Bahrom Shukurov. Xiva xonligi va qoraqalpoqlar: zamonaviy tahlil. –
Nukus: Qoraqalpog‘iston, 2025. – B. 210–215.
15) Husan Hasanboyev. Qoraqalpoqlar va Xiva xonligi: ijtimoiy va madaniy
uyg‘unlik. – Toshkent: Sharq, 2025. – B. 220–225.

Xiva xonligi va Qoraqalpoqlar ijtimoiy, madaniy hayotining uyg‘unligi

Sotib olish