Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 1.1MB
Покупки 9
Дата загрузки 19 Август 2023
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Bozor iqtisodiyotiga o’tishda davlatning moliyaviy siyosati, uning dastlabki va amalga oshirish vazifalari

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIMʻ , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MOLIYA INSTITUTI SIRTQI FAKULTETI “ IQTISODIYOT ” KAFEDRASI “ IQTISODIYOT NAZARIYASI ” FANIDAN KURS IShI Mavzu: Bozor iqtisodiyotiga o’tishda davlatning moliyaviy siyosati, uning dastlabki va amalga oshirish vazifalari Bajardi: Kodirova Lola Guruh: SMMT 77/22 Ilmiy rahbar: ___________________________ 2 Bozor iqtisodiyotiga o’tishda davlatning moliyaviy siyosati, uning dastlabki va amalga oshirish vazifalari Mundarija Kirish. 3 1. Bozor iqtisodiyotiga o’tish davri, yo’llari va milliy modellar 5 2. O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tishning tamoyillari va xususiyatlari 11 3. O`zbekistonda bozor islohotlarini amalga oshirish va uning asosiy yo`nalishlari 16 4. O’zbekistonda iqtisodiyotni erkinlashtirish va islohotlarni shuqurlashtirish vazifalari 21 Xulosa 29 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 3 1 3 Kirish. Bozor iqtisodiyoti bu erkin raqobatga asoslangan iqtisodiyot bo'lib resurslarga xususiy mulkchilik, iqtisodiy faoliyatda va tadbirkorlikda erkinlik, iqtisodiy jarayonlarni tartiblashda va uyg'unlashtirishda bozor mexanizmidan foydalanish bilan tavsiflanadi. Bozor iqtisodiyoti - tovar-pul munosabatlariga asoslangan, turli mulkchilikka hamda iqtisodiy erkinlikka tayangan va raqobat vositasida boshqarilib turuvchi demokratik iqtisodiyot. Bozor iqtisodiyoti insoniyat taraqqiyotida mavjud bo'lgan eng progressiv va istiqbolli tizimdir. Bozor iqtisodiyotining asosini tovar ishlab chiqarish tashkil etadi, chunki bu yerda natural xo'jalik emas, balki tovar xo'jaligi hukmron bo'ladi. Yaratilgan mahsulotlar va xizmatlar tovar shakliga ega bo'ladi, ya'ni ular bozorda oldi-sotdi qilish uchun yaratiladi. Bozor iqtisodiyotiga barter emas, balki tovar ayirboshlash, ya'ni oldisotdi yuritish xos. Shu bois natural iste'mol o'rniga tovar iste'moli ustuvorlik qiladi. Bozor iqtisodiyoti iqtisodiy liberalizm, ya'ni erkinlik, mulkiy erkinlik va xo'jalik yuritish erkinligiga asoslanadi. Bozor iqtisodiyotida yakka tartibda, o'z mulki va mablag'iga tayangan holda, korporativ, sherikchilik asosida yer, bino, inshootlar, mashinalarni ijaraga olish, pulni qarzga ko'tarib ish yuritish usullari mavjud bo'ladi. Bozordagi narx talabdan kelib chiqqan holda talab — taklif nisbati asosida shakllanadi. Bozor iqtisodiyoti iqtisodiy sub'yektlar alohidalashganidan ular manfaati to'qnashadi va shunday sharoitda raqobat paydo bo'ladi. Raqobat bozor iqtisodiyotini harakatga soluvchi kuch, uning rivojlanishini ta'minlovchi mexanizm hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti boshqarishning iqtisodiy usullariga tayanadi. Bozor mexanizmi iqtisodiy rag'batlantirish mexanizmi bo'lib, uning asosiy vositasi puldir. Pul topishga intilish tovar va xizmatlarni ko'plab hamda sifatli qilib ishlab chiqarishni ta'minlaydi. Bozor iqtisodiyotida pul boylikning umumiy va eng qulay shakliga — hammabop iqtisodiy aloqalar vositasiga aylanadi. Bozor iqtisodiyoti tovar taqchilligi bo'lmagan, tovarlar mo'lko'lligi ta'minlanadigan iqtisodiyotdir. 4 Hozirgi Bozor iqtisodiyoti madaniylashgan iqtisodiyot bo'lib, unga quyidagi belgilar xos: mulkiy xilma-xillik, tartiblanadigan iqtisodiyot, davlatning iqtisodiyotga aralashuvi, madaniy va xalol raqobat, kuchli hamkorlik aloqalari, iqtisodiy tangliklarning qisqa davrda va yengil kechishi, ommaviy farovonlik, ijtimoiy tabaqalanishning chuqur bo'lmasligi, o'ziga to'q va farovon yashovchi o'rtahol tabaqa mavqeining oshib borishi, ijtimoiy muvozanatning saqlanishi va fuqaroviy to'qnashuvlarga o'rin qolmasligi va boshqa. Bu belgilar hozirgi Bozor iqtisodiyotini harakterlaydi, lekin uning taraqqiyoti shu bilan cheklanmaydi. Bozor iqtisodiyoti modellari — bozor iqtisodiyotining turlari. Bozor iqtisodiyoti modellari modelning iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarga xos bo'lgan aralash iqtisodiyot, ijtimoiy bozor xo'jaligi va korporativ iqtisodiyot ko'rinishlari mavjud. Iqtisodiy tizim - iqtisodiy mahsulotni ishlab chiqarish, taqsimot, ayirboshlash va iste'mol jarayonida paydo bo'ladigan asosiy iqtisodiy munosabatlarning shakl va mazmunini belgilab beradigan, mamlakatda tarixan paydo bo'lgan yoki joriy etilgan, amal qiladigan tamoyillar, qoidalar, qonun yo'li bilan mustahkamlangan normalar majmui. Iqtisodiy tizim doirasida iqtisodiyot sub'yektlari, ishlab chiqarish omillari o'zaro munosabatga kirishadilar va bu munosabatlar ma'lum qonun- qoidalarga binoan boshqariladi. Iqtisodiy tizim faoliyati mulk, pul va pul tizimi, davlat va nodavlat tashkilotlari, korxona, soliq, daromad, reja, foyda kabi bir qator vositalar yordamida tashkil qilinadi. 5 1. Bozor iqtisodiyotiga o’tish davri, yo’llari va milliy modellari. Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrining umumiy mazmuni iqtisodiy munosabatlarning alohida unsurlarini isloh qilish yoki iqtisodiy siyosatga tuzatishlar kiritish emas, balki butun iqtisodiy munosabatlar tizimini o’zgartirishdan iboratdir. Ma’muriy buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o’tish davri deganda ma’muriy-buyruqbozlik tizimini bartaraf etish yoki tubdan o’zgartirish hamda bozor tizimining asoslarini shakllantirish jarayonlari amalga oshiriluvchi tarixiy davr tushuniladi. 1980-1990 yillarga kelib dunyoda ro’y bergan muhim o’zgarishlar iqtisodiy taraqqiyot istiqbollari to’g’risidagi nazariyalarni qaytadan ko’rib chiqish va ularga jiddiy o’zgartirishlar kiritishni zarur qilib qo’ydi. CHunki bu vaqtga kelib G’arbiy mamlakatlarda uzoq vaqtdan beri (A.Smit davridan boshlab) hukm surib kelgan erkin iqtisodiy tartibga solish, ya’ni iqtisodiyotning o’zini-o’zi tartibga solish g’oyasi ham, iqtisodiyotni markazlashtirilgan tarzda tartibga solish va boshqarish g’oyasi ham inqirozga uchradi. Bunday sharoitda iqtisodiy taraqqiyotning sifat jihatdan yangi yo’llarini qidirib topish zarur bo’lib qoldi. Bu vaqtga kelib ko’pgina rivojlangan mamlakatlarning tajribalari umumlashtirilib, iqtisodiyotning yangi taraqqiyot yo’li - ongli ravishda boshqariladigan va tartibga solinadigan bozor iqtisodiyoti deb tan olindi va aksariyat davlatlar shu yo’lni tanladilar. XX asrga kelib bozor iqtisodiyotiga o’tish global, ya’ni umumjahon voqeligiga aylandi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish murakkab jarayon, shuning uchun u uzoq vaqt davom etadi. Undan tashqari, har bir mamlakatning o’ziga xos xususiyatlari mavjud bo’lib, bozor iqtisodiyotiga o’tishning turli modellari, yo’nalishlari asosida amalga oshadi. Har bir mamlakatning bozor iqtisodiyotiga o’tishining o’ziga xos yo’li quyidagi omillarga bog’liq: • Geografik o’rni; • Tabiiy resurslarning mavjudligi va ularning zahirasi; • Tarixiy taraqqiyot darajasi; 6 • Aholining an’analari va urf-odatlari; • Ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish darajasi; • Jamiyatning ijtimoiy yo’nalishi. Shu bilan birga bozor iqtisodiyoti modellarining umumiy tomonlari bo’lib, bular: • Bozor iqtisodiyotining turli-tuman mulkchilikka asoslanganligi; • Tovar va xizmatlarga erkin narxlar ustunligi; • Raqobat kurashiga asoslanishi; • Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning ma’lum tizimi mavjudligi va boshqalardan iborat. Bozor iqtisodiyoti barcha mamalakatlarda o’z xususiyatlari va umumiy tomonlarining o’ziga xos qorishmasidan iborat bo’lib, ilmiy iqtisodiyotda har hil model (andoza) tarzida ifodalanadi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish modellarini tarixiy nuqtai nazardan 3 guruhga bo’lish mumkin. Ana shunday guruhlarga bo’lishning asosiy mezoni qilib: • Davlat dasturlarining maqsadi, yo’nalishi; • Iqtisodiyotni tartibga solish usullari; • Iqtisodiyotda davlat sektorining ulushi; • Ish haqidagi farq kabilar olinadi. I.G’arbiy Evropa mamlakatlari va boshqa rivojlangan mamlakatlar yo’li. Bunda bozor iqtisodiyotiga evolyusion o’zgarishlar orqali o’tib boriladi. XX asrning 30-yillariga kelib, ayniqsa 50-yillardan bu jarayon yanada tezlashdi. Bu modelni iqtisodchilar klassik model deb atashadilar. U bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan mamlakatlar uchun namuna bo’lib xizmat qilishi mumkin. CHunki, klassik modelda bozor iqtisodiyotining qonun-qoidalari, hayotiyligi sinab ko’rilgan. Klassik modelning o’zi ham 3 ga bo’linadi: 1. Sotsial bozor iqtisodiyoti modeli ko’proq fuqarolar manfaatini himoya qilish, uzoq muddatli dasturlar ishlab chiqish, aholining haddan ziyod tabaqalanishiga yo’l qo’ymaslik, davlat mulkining ulushining boshqa modellarga 7 qaraganda ko’pligi (25-30%) bilan ajralib turadi. Bu model Germaniya, Avstriya, Skandinaviya mamlakatlariga xos. 2. Aralash yoki erkin bozor iqtisodiyoti modelida esa davlat tadbirkorlikni rivojlantirish uchun sharoit yaratishi, iqtisodiyotni tartiblashda ustun darajada taktik usullardan foydalanish, iqtisodiyotda davlat mulkining hissasi (10% atrofida) kamligi, aholining tabaqalanishi, ish haqidagi farqning kattaligi bilan ajralib turadi. Bu modelni qo’llagan eng tipik mamlakat sifatida AQSh ni ko’rsatish mumkin. 3. Korporativ iqtisodiyot modeli davlatning yirik biznes manfaatini himoya qilish, asosiy ustuvor tarmoqlarni aniqlab, ularning rivojlanishiga yordam berish, davlat mulki hissasi kamligi, lekin ish haqidagi farq haddan tashqari katta emasligi bilan farqlanadi. Bu muhim muvaffaqiyat bilan Yaponiyada va uning izdoshlari bo’lgan mamlakatlarda qo’llangan. II.Mustamlakachilikdan ozod bo’lib, mustaqil taraqqiyot yo’liga o’tib rivojlanayotgan Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasi mamlakatlari yo’li. Bu yo’l mustamlakchilikdan qolgan qoloq, an’anaviy iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o’tish yo’lidir. Bunda bozor iqtisodiyotiga xos belgilar turli xo’jaliklar: azaliy natural xo’jalik, rivojlanish darajasi, bozor munosabatlariga tortilishi jihatidan farq qilishiga qaramay, transformatsiya (aylana borishi) orqali yuz beradi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda bozor iqtisodiyotiga o’tish: a) bozor infrastrukturasini yaratish; b) iqtisodiyotni borqarorlashtirish; v) sanoat tarmoqlarini (ayniqsa qayta ishlovchi) vujudga keltirish orqali yuz beradi. Bu mamlakatlar uchun bozor iqtisodiyotiga kirib borish mustaqillik garovi hisoblanadi. Sababi bozor iqtisodiyotiga o’tish ishlab chiqarishning jadal o’sishiga olib keladi. III. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning sobiq sotsialistik mamalakatlar yo’li. Bu mamlakatlarda davlat mulki hukmron mavqega ega bo’lib, iqtisodiyot davlat tomonidan markazlashgan tarzda tuzilgan rejalar asosida boshqarilgan. Yaratilgan mahsulot ham davlat tomonidan taqsimlangan. 8 Totalitar iqtisodiyotning bozor bilan umumiyligi yo’q, ular bir-biriga zid, tabiatan har xil. Shuning uchun ham bu modelda aholiga bozor munosabatlari g’oyalarini singdirmay, ularda yangicha ko’nikma hosil etmay turib, bozor iqtisodiyotiga o’tib bo’lmaydi. Lekin bu tizimning afzalligi shundaki, u o’ziga xos yo’llar bilan kuchli ishlab chiqarish va ilmiy-texnikaviy kadrlar potensialini yaratgan. Ularga tayangan holda bozor iqtisodiyotiga o’tish nisbatan engil kechishi mumkin. Bu tizimga kirgan mamlakatlarda xususiy mulk tamomila yo’qotilgan yoki qisman mavjud. Tadbirkorlikka intilish, iqtisodiy taraqqiyot darajasi turlicha; masalan, Polsha, Vengriya, Germaniyada xususiy mulkchilik ancha saqlangan. Sobiq ittifoqda esa akincha, xususiy mulk tamomila yo’qotilgan. Bularning hammasi albatta, bozor iqtisodiyotiga o’tishda o’z ta’sirini o’tkazadi. Mustamlakachilikdan ozod bo’lib, mustaqil rivojlanayotgan mamlakatlarning bozor iqtisodiyotiga o’tish yo’lining xususiyati -bu qoloq, an’anaviy iqtisodiyotdan erkin bozor iqtisodiyotiga o’tishdir. Nihoyat, sobiq sotsialistik mamlakatlar yo’lining muhim belgisi markazlashtirilgan, ma’muriy — buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan hozirgi zamon rivojlangan bozor tizimiga o’tishdan iboratdir. Bu yo’lning boshqa yo’llardan farqi shundaki, totalitar iqtisodiyotning bozor iqtisodiyoti bilan umumiyligi yo’q, ular batamom bir-biriga zid. Shu bilan birga uchinchi yo’lda bozor munosabatlariga o’tayotgan mamlakatlarning o’zi o’tish sharoitlari, iqtisodiy rivojlanish darajasi, mulkchilik va xo’jalik yuritish shakllari bilan bir-birlaridan farqlanadi. Bularning hammasi bozor iqtisodiyotiga o’tishning mazkur yo’lining o’ziga xos xususiyatlaridir. O’tish davrida bozor iqtisodiyotini shakllantirishning asosiy yo’nalishlari bo’lib quyidagilar hisoblanadi: 1. Iqtisodiyotni erkinlashtirish. 2. Iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish va raqobat muhitini yaratish. 3. Institutsional o’zgarishlar. 4. Tarkibiy o’zgarishlar. 5. Makroiqtisodiy, asosan, moliyaviy barqarorlashtirish. 9 6. Bozor xo’jaligiga mos bo’lgan aholini ijtimoiy himoyalash tizimini shakllantirish. IV. Sotsializm g’oyalarini samarali bozor iqtisodiyotini vujudga keltirish mexanizmi bilan qo’shib olib borish yo’li. Bozor iqtisodiyotiga o’tish uchun islohotlar ikki yo’l: a) bozor iqtisodiyotiga tezlik bilan o’tish; b) bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o’tish yo’li bilan amalga oshiriladi. Sobiq GDR (GFR bilan qo’shilib yagona davlat vujudga kelishi tufayli), Polshada qisqa muddatda bozor iqtisodiyotiga o’tish amalga oshiriladi. Boshqa mamlakatlarda o’z xususiyatlaridan kelib chiqib, bozor iqtisodiyotiga o’tish amalga oshirilib, bu turli muddatlarni talab etadi. Umuman olganda o’zining yorqinligi, samaradorligi, erishgan yutuqlari bilan jahon iqtisodiyoti taraqqiyoti tarixiga kirgan modellar “Amerika”, “Yaponiya”, “Germaniya”, “Shvetsiya”, “Janubiy Koreya”, “Xitoy” modeli va boshqalar hisoblanadi. “AQSh modeli” liberal model sifatida xarakterlanadi. Amerikacha andozaning o’ziga xos xususiyati uning tadbirkorlikni aholi orasida keng yoyishga, ommaviylikka erishishni ta’minlashga asolanganligidadir. U jamiyat a’zolaridan har birining ishbilarmonlik faoliyatini qo’llab-quvvatlash, iqtisodiy faoliyatni, xususiy manfaatdorlikni oshirish uchun keng shart sharoit yaratishga qaratilgan. “Yaponcha model” – bu ikkinchi jahon urushida vayronaga aylangan mamlakat aholisining qattiq mehnati hisobiga, hokimiyatni xar tomonlama va so’zsiz qo’llab-quvvatlashi, vatanparvarlik tuyg’usi asosida yaratilgan. Yaponiya harbiy xarajatlardan voz kechgach, tinchlik maqsadida barcha resurslarni to’plash va ishlatish hamda sanoatda iqtisodiy potensialni o’stirish imkoni yaratildi. Eng avvalo, ishlab chiqarish eksportga mo’ljallab, moslashtirib valyuta ishlab topildi, uning evaziga xorijiy mamlakatlardan, ayniqsa Amerika va G’arbiy Evropadan eng yangi texnika, texnologiya, litsenziya, potent, “nou-xou” sotib olinib, yuqori mehnat unumdorligiga erishildi, tadbirkorlik qo’llab quvvatlandi. Jahon bozorida 10 xom ashyo va yoqilg’ining arzonlashuvi, nisbatan arzon ish kuchi, katta harbiy xarajatlarning yo’qligi Yaponiya eksportining ortib borishiga olib keldi. Bu borada yirik kompaniyalarni qo’llab-quvvatlash, mamlakatda ilmiy texnikaviy taraqqiyotga alohida ahamiyat berilishi katta rol o’ynaydi. Aholining tabaqalanishi dastlab kuchaygan bo’lsa, maqsadga erishilgach, ularning ehtiyojmand qismiga davlat va firmalar yordami kuchaytirildi va natijada umumiy farovonlikka erishildi. “Shvedcha model” – uning boshqa modellardan farq qiluvchi xususiyati ijtimoiy yo’naltirilganligi, mulkdagi notenglikni qisqartirishga qaratilganligidir. Aholining kam ta’minlangan qatlami himoya qilinadi. Ishsizlikni kamaytirish chora-tadbirlari ko’riladi. Bu andozaning shakllanishida Shvetsiyaning tarixan iqtisodiy jihatdan yuksak rivojlanganligi va mehnatkashlar kasaba tashkilotlarining jamiyatda, ayniqsa ishlab chiqarishda katta o’rin tutishi alohida ahamiyatga ega bo’ladi. “Nemischa model” – bu model ijtimoiy yo’naltirilganligi bilan ajralib turadi. Ijtimoiy bozor iqtisodiyotining bosh g’oyasi Lyudovig Erxordga (18971977) tegishli. U 1949-1963 yillar davomida GFR iqtisodiyot vaziri, 1963-1966 yillarda esa federal kansler bo’lib ishlagan. Dastlab, Erxord industriallashtirish rejasini ishlab chiqdi. Unda sanoat mahsulotini 1936 yilga nisbatan 65%, 1938 yilga nisbatan esa 50-55% ga ko’paytirish rejalashtirilgan. Bundan tashqari pul islohoti, narx-navo islohoti o’tkazish, davlatning iqtisodiyotdagi rolini belgilab, qay darajada aralashuvi ko’rsatilgan. “Janubiy Koreya modeli” - bu model shunisi bilan qiziqarliki, u Janubiy Koreyani qisqa muddat ichida qoloq mamlakatlar safidan rivojlangan mamlakatlar qatoriga olib chiqdi. 1962 yili iqtisodiy islohotlar boshlanayotgan paytda aholi jon boshiga to’g’ri keladigan daromad 82 dollarga teng bo’lgan bo’lsa, 1996 yilga kelib 10,6 ming dollarga etdi. Markazlashtirilgan tarzda uzoq va o’rta muddatli rejalar, maqsadli dasturlar tuzish, ularda ishlab chiqarish topshiriqlari hamda bajarish muddatlarining 11 belgilanishi, xo’jalik yuritishda bozor uslublarini qo’shib olib berish Janubiy Koreyaga qisqa muddatlarda rivojlangan mamlakatlar safiga qo’shilib, jahon sivilizatsiyasida o’ziga xos munosib o’rinni egallash imkonini beradi. “Xitoy modeli” – iqtisodiyotni qayta qurish qishloq xo’jaligini isloh qilishdan boshlandi. Qishloq xo’jaligida xalq kommunallari asosiy xo’jalik yurituvchi sub’ekt bo’lib, davlat pudrat tizimi barpo qilindi. Bu ish 1984 yil oxiriga kelib yakunlandi. Oilaviy pudrat dehqon xo’jaligini bir oila a’zolari tashkil etib, foydalanish uchun er 15-20, ba’zi joylarda 30 yilga berilgan. Erga oila yoki bir necha oila qo’lidagi o’zi egalik qilayotgan texnika, asbob-uskuna va boshqalar yordamida ishlov beriladi. Dehqonlar ishlab chiqargan mahsulotlarining bir qismini davlatga shartnoma asosida topshiradilar, bir qismini soliq o’rnida, yana bir qismini mahalliy fondga, qolgani o’z ixtiyoriga ko’ra yuqori narxda davlatga yoki bozorda sotishlari mumkin edi. 2. O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tishning tamoyillari va xususiyatlari. “Bizning bozor munosabatlariga o’tish modelimiz respublikaning o’ziga xos sharoitlari va xususiyatlarini, an’analar, urf-odatlar va turmush tarzini har tomonlama hisobga olishga, o’tishdagi iqtisodiyotni bir yoqlama, beso’naqay rivojlantirishning mudhish merosiga barham berishga asoslanadi” 1 , deb yozadi mamlakatimiz Birinchi Prezidenti Islom Karimov. O’zbekistonda bozor munosabatlariga o’tish yo’li ijtimoiy-yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirishga qaratilgan. Bu yo’lni amalga oshirishga, iqtisodiyotni tubdan isloh qilishga Birinchi Prezidentimiz I. Karimov tomonidan ishlab chiqilgan beshta muhim tamoyil asos qilib olingan. 1 Karimov I.A. O`zbekiston buyuk kelajak sari. T.: O`zbekiston, 1998. 101-102 betlar. 12 Bozor munosabatlariga o’tishda bu tamoyillarning hammasi ham muhim ahamiyatga egadir, lekin ularning ichida bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o’tish prinsipi alohida e’tiborga loyiq. Chunki tegishli huquqiy negizni, bozorning infratuzilmalarini yaratish, odamlarda bozor ko’nikmalarini hosil qilish, yangi sharoitlarda ishlay oladigan kadrlarni tayyorlash uchun vaqt kerak bo’ladi. Bundan tashqari , bozor munosabatlariga o ’ tish faqatgina iqtisodiyot sohalarini o ’ zgartirish bilan cheklanmaydi . U ijtimoiy hayotning bir - birlari bilan uzviy bog ’ liq bo ’ lgan barcha sohalarini , shu jumladan siyosiy , ma ’ naviy - ahloqiy , maishiy va boshqa sohalarni ham tubdan o ’ zgartirishni taqozo qiladi . Bularning hammasi bozor iqtisodiyotiga bosqichma - bosqich , evolyusion yo ’ l bilan o ’ tish haqidagi g ’ oya juda muhim va afzal ekanligini ko ’ rsatadi . Bozor munosabatlariga bosqichma - bosqich o ’ tish tamoyilini amalga oshirish iqtisodiyotni isloh qilishning asosiy bosqichlarini aniq farqlash , bu bosqichlarning har biri uchun aniq maqsadlarni , ularga erishish vositalarini belgilab olishni talab qiladi . 13Биринчидан , иқтисодиётни мафкурадан холи қилиш, унинг устунлигини таъминлаш. Иккинчидан , ўтиш даврида давлатнинг ўзи бош ислоҳотчи бўлиши. Учинчидан , бутун янгиланиш ва тараққиёт жараёни қонунларга асосланмоғи, қонунларнинг устунлиги таъминланмоғи лозим. Тўртинчидан , бозор муносабатларига ўтиш билан бир қаторда аҳолини ижтимоий ҳимоялаш соҳасида кучли чора - тадбирларни амалга ошириш. Б ешинчидан, бозор муносабатларини босқичма - босқич қарор топтириш. Birinchi Prezidentimiz I . Karimovning asarlarida bozor iqtisodiyotiga o ’ tishning birinchi bosqichida quyidagi ikkita vazifani birdaniga hal qilish maqsad qilib qo ’ yilganligi ta ’ kidlanadi 2 : - тоталитар тизимнинг оғир оқибатларини енгиш, тангликка барҳам бериш, иқтисодиётни барқарорлаштириш; -республиканинг ўзига хос шароитларини ва хусусиятларини хисобга олган ҳолда бозор муносабатлари негизларини шакллантириш; Shu vazifalarni hal qilish uchun birinchi bosqichda isloh qilishning muhim yo ’ nalishlari aniqlab olindi va bajarildi . Birinchidan , o ’ tish jarayonining huquqiy asoslarini shakllantirish , islohotlarning qonuniy - huquqiy negizini mustahkamlash ; Ikkinchidan , mahalliy sanoat , savdo , maishiy xizmat korxonalarini , uy - joy fondini xususiylashtirish , qishloq xo ’ jaligida va xalq xo ’ jaligining boshqa sohalarida mulkchilikning yangi shakllarini vujudga keltirish . Uchinchidan, ishlab chiqarishning pasayib borishiga barham berish, moliyaviy ahvolning barqarorlashuvini ta’minlash. Birinchi bosqichda kichik xususiylashtirish amalda tugallandi, davlat mulkini boshqarish va uni mulkchilikning boshqa shakllariga aylantirish uchun zarur bo’lgan muassasalar tizimi tuzildi. Qishloq xo’jaligida agrar islohot jarayonida bozor iqtisodiyoti talablariga mos keladigan yangi xo’jalik tizimi shakllandi va iqtisodiyotning davlatga qarashli bo’lmagan qismi keng rivojlandi. Xalq xo’jaligini, tarmoqlar va hududlarni boshqarishning eng maqbul va mavjud sharoitlarga mos bo’lgan tizimlari ishlab chiqildi. Narxlar to’liq erkinlashtirildi, bozor infratuzilmasining asosiy qirralari shakllantirildi, aholini ijtimoiy himoyalash tizimi amalga oshirila boshladi, iqtisodiy va moliyaviy barqarorlikka erishildi. Respublikada bozor munosabatlariga o’tishning birinchi bosqichida iqtisodiyotda va ijtimoiy sohada yuz bergan tub o’zgarishlar uning o’z 2 Karimov I.A. O`zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo`lida. T.: "O`zbekiston", 1995, 19 bet. 14 taraqqiyotida keyingi sifat jihatdan yangi bosqichga o’ta boshlash uchun mustahkam shart-sharoit yaratdi. Shu bilan birga isloh qilishning birinchi bosqichi natijalari keyingi bosqichning strategik maqsadlari va ustun yo’nalishlarini aniq belgilab olish imkonini berdi. Ikkinchi bosqichda investitsiya faoliyatini kuchaytirish, chuqur tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish va shuning negizida iqtisodiy o’sishni ta’minlab, bozor munosabatlarini to’liq joriy qilish maqsad qilib qo’yiladi. Shu maqsaddan kelib chiqib I.A. Karimov asarida bu bosqich uchun bir qator vazifalar ajratib ko’rsatiladi 3 . Birinchi vazifa – davlat mulklarini xususiylashtirish sohasida boshlangan ishni oxiriga etkazish. Ikkinchi vazifa – ishlab chiqarishning pasayishiga barham berish va makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash. Uchinchi vazifa – milliy valyuta-so’mni yana ham mustahkamlashdan iborat. To’rtinchi vazifa – iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini tubdan o’zgartirish, xom ashyo etkazib berishdan tayyor mahsulot ishlab chiqarishga o’tish. O’tish davrining ikkinchi bosqichida aholining kam ta’minlangan qatlamlarini ijtimoiy himoyalashni kuchaytirish, ularga tegishli yordam ko’rsatish borasida birinchi bosqichda tutilgan yo’l davom ettiriladi. Shunday qilib, O’zbekistonda iqtisodiyotni bozor munosabatlariga o’tkazishda ikki bosqichli taraqqiyot yuzaga keladi. Birinchi bosqichda davlat sektori va bozor xo’jaligidan iborat yarim erkinlashgan iqtisodiy tizim yuzaga keladi. Ikkinchi bosqichda iqtisodiyot to’liq erkinlashtiriladi, xususiylashtirish tugallanadi, narxlar erkin qo’yib yuboriladi, davlat korxonalarining monopol mavqei tugatiladi. Lekin bundan respublikada iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish maqsadiga to’liq erishildi va bu sohada qo’yilgan vazifalar to’liq bajarildi degan xulosa kelib chiqmaydi. Chunki bozor iqtisodiyotiga asoslangan erkin demokratik davlat barpo 3 Karimov I.A. O`zbekiston buyuk kelajak sari. T.: O`zbekiston, 1998. 332-333 betlar. 15 etish, fuqarolik jamiyatining mustahkam poydevorini shakllantirish har bir davrda kun tartibiga yangi vazifalarni qo’yadi. Birinchi Prezidentimiz I. Karimov ta’kidlab o’tganlaridek, hozirgi bosqichda «erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish nafaqat iqtisodiy, balki ham ijtimoiy, ham siyosiy vazifalarni hal qilishning asosiy shartidir» 4 . Bu esa iqtisodiyot sohasida quyidagi aniq vazifalarni amalga oshirishni ko’zda tutadi. · Iqtisodiyotning barcha sohalari va tarmoqlarida erkinlashtirish jarayonini izchillik bilan o’tkazish va iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish; · Xususiylashtirish jarayonini yanada chuqurlashtirish va shu asosida amalda mulkdorlar sinfini shakllantirish; · Mamlakat iqtisodiyotiga xorij sarmoyasini, avvalo, bevosita yo’naltirilgan sarmoyalarni keng jalb etish uchun qulay xuquqiy shart-sharoit, kafolat va iqtisodiy omillarni yanada kuchaytirish; · Kichik va o’rta biznes iqtisodiy taraqqiyotda ustivor o’rin olishiga erishish; · Mamlakatning eksport salohiyatini rivojlantirish va mustahkamlash, iqtisodiyotimizning jahon iqtisodiy tizimiga keng ko’lamda integratsiyalashuvini ta’minlash; 4 Qarang: I.A. Karimov "Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz". T.: O`zbekiston, 2000. 15-bet. 16 3. O`zbekistonda bozor islohotlarini amalga oshirish va uning asosiy yo’nalishlari. Iqtisodiy munosabatlar va tashkiliy – boshqaruv tuzilmalarining bir turidan butunlay boshqa yangi turiga o’tish, iqtisodiy islohotlar strategiyasini ishlab chiqish va uning asosiy yo’nalishlarini aniqlab olishni taqozo qiladi. Iqtisodiy islohotlar – bu bozor munosabatlarini shakllantirishga qaratilgan chora-tadbirlar majmuidir. Iqtisodiy islohotlardan ko’zda tutilgan maqsad mamlakat aholisi uchun yashash va faoliyat qilishning eng yaxshi sharoitlarini yaratish, ularning ma’naviy- axloqiy etukligiga erishish, iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni ta’minlashdan iborat. Respublikada iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning asosiy yo’nalishlari quyidagilardan iborat: Ø mulkiy munosabatlarni isloh qilish; Ø agrar islohotlar; Ø moliya-kredit va narx-navo islohoti; Ø boshqarish tizimini isloh qilish va bozor infratuzilmasini yaratish; Ø tashqi iqtisodiy aloqalar islohoti; ijtimoiy islohotlar. Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning bu asosiy yo’nalishlari I. A. Karimovning «O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida» kitobida bayon qilib berilgan. Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning boshlang’ich nuqtasi bozor iqtisodiyotining huquqiy negizini yaratishdan iborat bo’ladi. Respublikada iqtisodiy islohotlarning huquqiy negizini yaratish bo’yicha amalga oshirilgan ishlarning bir nechta yo’nalishini ajratib ko’rsatish mumkin. Birinchi yo’nalish – davlat va iqtisodiy mustaqillikning huquqiy negizlarini yaratish, davlatni boshqarish qoidalarini tartibga soluvchi qonunlarni qabul qilish. Ikkinchi yo’nalish – tizimdagi o’zgarishlarga, yangi iqtisodiy munosabatlarga va shu jumladan mulkchilik munosabatlariga asos bo’ladigan qonunlar tizimini yaratish. Respublikada bu yo’nalish bo’yicha qabul qilingan 17 qonunlarda mulkdorning huquqi tan olindi, xususiy mulkchilik huquqi e’tirof qilindi, mulkchilikning barcha shakllari uchun teng sharoit yaratildi. Davlat mulkini xususiylashtirishning samarali mexanizmi ishlab chiqildi. Uchinchi yo’nalish – xo’jalik yuritishning va institutsional o’zgarishlarning bozor sharoitlariga mos keladigan yangi mexanizmni yaratishga qaratadigan qonunlar. Korxonalar to’g’risidagi qonun, kooperatsiya to’g’risidagi, dehqon xo’jaligi to’g’risidagi, xo’jalik jamiyatlari va shirkatlari to’g’risidagi qonunlar shular jumlasidandir. To’rtinchi yo’nalish – respublikamizni xalqaro munosabatlarning teng huquqli sub’ekti sifatida, ta’riflovchi huquqiy normalarni yaratish. Bu yo’nalishdagi qonunlarni qabul qilish natijasida mamlakatimizning tashqi iqtisodiy aloqalarining rivojlanishi tarixida sifat jihatdan yangi bosqich boshlandi. Beshinchi yo’nalish – kishilarning konstitutsion va yuridik huquqlarini, ijtimoiy kafolatlarini va aholini ijtimoiy himoyalashni ta’minlaydigan qonunlarni ishlab chiqish. 5 Yuqorida qarab chiqilgan barcha qonunlarda bozor iqtisodiyotining huquqiy asoslarini yaratish ham amaliy, ham iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning huquqiy asosini tashkil qildi. Respublikada iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning dastlabki bosqichidayoq qishloq xo’jaligini isloh qilishga ustunlik berildi. Bunga quyidagilar sabab bo’ldi. Birinchidan, Respublikamiz iqtisodiyotida agrar soha ustunlikka ega, aholining ko’pchiligi qishloq xo’jaligida band, iqtisodiy o’sish ko’p jihatdan shu tarmoq ahvoliga bog’liq. Ikkinchidan, Respublika butun sanoat potensialining yarmiga yaqinini tashkil qiladigan sanoatning ko’pgina tarmoqlarini (paxta tozalash, to’qimachilik, engil, oziq-ovqat, kimyo sanoati, qishloq xo’jalik mashinasozligi va boshqalar) rivojlantirish istiqbollari bevosita qishloq xo’jaligiga bog’liq. 5 Ish bilan bandlik to`g`risida, nogironlarni ijtimoiy ximoyalash to`g`risida, fuqarolarning davlat nafaqasi ta'minoti to`g`risida, ta'lim to`g`risida, vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to`g`risida qabul qilingan qonunlar. 18 Uchinchidan, qishloq xo’jalik mahsulotlari (asosan paxta) hozirgi vaqtda valyuta resurslari, Respublika uchun zarur bo’lgan oziq-ovqat mahsulotlari, doridarmonlar, texnika va texnologiya uskunalarini chetdan sotib olishni ta’minlayotgan asosiy manbadir. To’rtinchidan, mustaqillik sharoitida qishloq xo’jaligining oziq-ovqat muammosini hal etishdagi roli ortib boradi. Qishloq xo’jaligini isloh qilishning keyingi yo’nalishi – bu shaxsiy tomorqalarni kengaytirish, yangi sug’oriladigan erlarni shaxsiy xo’jaliklar va bog’dala hovli uchastkalariga ajratib berish yo’li bilan aholini er bilan ta’minlashdan iboratdir. Shu ko’rilgan chora-tadbirlar hisobiga, birinchidan, qishloq joylarda ishsizlikning kuchayib borish xavfini barham toptirishga, ikkinchidan, aholining real daromadlarini oshirishga, uchinchidan, aholini hayotiy muhim oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlashdagi keskinlikka barham berishga va to’rtinchidan, yakka tartibda uy-joy qurilish ko’lamini ancha kengaytirishga muvaffaq bo’lindi. Respublikada agrar islohotlarning navbatdagi yo’nalishi – bu qishloq xo’jalik ishlab chiqarishining tarkibiy tuzilishini takomillashtirishdir. Bunda xo’jaliklarga ekin maydonlari tarkibini va ishlab chiqarish hajmini mustaqil belgilash huquqi berildi. Don mustaqilligiga erishish va boshqa oziq-ovqat mahsulotlarini tayyorlashni tiklash yo’li izchil amalga oshirilishi natijasida donli ekinlar maydoni ancha kengaydi, paxta ekiladigan maydonlar esa tegishli ravishda qisqardi. Don etishtirishni ko’paytirib borish uni chetdan keltirishni qisqartirish va qisqa davrda to’liq don mustaqilligiga erishish imkonini berdi. YUqorida tilga olingan agrar islohotlarni amalga oshirishning barcha yo’nalishlari respublikaning xususiyatlari va bozor iqtisodiyotiga o’tish talablaridan kelib chiqadi. Mavjud iqtisodiy tizimning izchillik bilan bozor munosabatlariga o’sib o’tishida moliya-kredit sohasini isloh qilish alohida o’rin tutadi. Moliyaviy munosabatlarda davlat byudjeti tanqisligini kamaytirib borish, byudjetdan beriladigan dotatsiyalar va subsidiyalarni bosqichma-bosqich qisqartirish, birinchi 19 darajali, eng zarur umumdavlat ehtiyojlari uchungina byudjetdan mablag’ ajratish, xalq xo’jaligini rivojlantirishda investitsiya kreditlaridan keng foydalanish islohotlarning asosiy yo’nalishlari hisoblanadi. Kredit sohasidagi islohotlar bank tizimini takomillashtirish, banklarning mustaqilligini va pul muomalasi uchun javobgarligini oshirishga qaratiladi. Shu maqsadda Respublikada markaziy bank hamda keng tarmoqli tijorat va xususiy banklardan iborat ikki bosqichli bank tizimi vujudga keltirildi. Markaziy bank zimmasiga federal rezerv tizimiga xos bo’lgan vazifalar yuklatildi. Ixtisoslashgan aksiyadorlik – tijorat banklari “G’alla bank”, “Tadbirkor bank”, “Savdogar bank”, “Paxta bank” va boshqa banklar shakllantirildi. Iqtisodiyotni isloh qilishning eng asosiy muammolaridan biri narxlarni erkinlashtirishdir. Narxlarning erkin shakllanishi uchun narxlar tizimini isloh qilish ham zarurdir. Dastlab davlat xarid narxlarining amal qilish doirasi qisqartiriladi va keyin ichki narxlar jahon narxlariga muvofiqlashtirib boriladi. Shuningdek, narxlarni erkinlashtirishda xom-ashyo va mahsulot ayrim turlarining, narx-navo bilan aholi va korxonalar daromadlari o’rtasidagi tenglikka erishishga harakat qilinadi. Respublikada islohotlarni asta-sekin va bosqichma-bosqich amalga oshirish prinsipi, narxlarni erkinlashtirishda yondashishga ayniqsa yorqin namoyon bo’ladi. Islohotlar boshlanishdan oldingi davrda respublikada narx-navoning nomutanosib tizimi tarkib topgan edi. Xom ashyo va qishloq xo’jalik mahsulotlari narxi pasaytirilib, ishlov beruvchi va qayta ishlovchi tarmoqlar tovarlarining narxi sun’iy ravishda oshirib borilgan edi. Bundan ko’rilgan katta zarar respublikani dotatsiya oluvchi mintaqaga aylantirib qo’ydi. Narx belgilashdagi nomutanosibliklar tufayli butun tarmoqlar, shu jumladan qishloq xo’jaligidagi ko’plab korxonalar zarar ko’rib ishladi. Xalq xo’jalik tarmoqlari ko’rgan zarar, ayrim mahsulot turlari (don, un va boshqa oziq-ovqat mahsulotlari) etishtirishga qilingan xarajatlar va turli ijtimoiy imtiyozlar berishdan ko’rilgan zarar byudjet mablag’lari hisobidan qoplanar edi. 1991 yil shu maqsadda 20 sarflangan mablag’ respublika byudjeti jami xarajatlarining 12% dan ortig’ini tashkil qilgan. Bularning hammasi narxlar islohotini amalga oshirishga real vaziyatni va aholining mavjud turmush darajasini hisobga olib, oldindan ishlab chiqilgan dastur asosida yondashishni talab qiladi. Narxlar islohoti boshlangandan 1994 yilgacha hamma turdagi xom ashyo va mahsulotlar bo’yicha erkin narxlarga o’tildi, barcha iste’mol mollari narxi ustidan davlat nazorati bekor qilindi. Isloh qilishning dastlabki davrida (1992 yil) keng doiradagi ishlab chiqarishtexnik vositasi bo’lgan mahsulotlar, ayrim turdagi xalq iste’mol mollari, bajarilgan ishlar va xizmatlarning kelishilgan narxlari va tariflarga o’tildi. Aholini himoyalash maqsadida cheklangan doiradagi oziq-ovqat va sanoat tovarlari narxlarining chegarasi belgilab qo’yildi. Narxlar islohotining navbatdagi bosqichida (1993 yil) kelishilgan ulgurji narxlarni davlat tomonidan tartibga solish to’laligicha to’xtatildi. Narxlarni erkinlashtirishning oxirgi bosqichida (1994 yil oktyabr-noyabr) xalq iste’mol mollari asosiy turlarining narxi erkin qo’yib yuborildi. Shunday qilib, iqtisodiyotni isloh qilishning birinchi bosqichi narxlarni to’liq erkinlashtirish bilan tugadi. Ko’p ukladli iqtisodiyotni shakllantirish, tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish dasturlarini ishlab chiqish kabi vazifalarni bajarish uchun Davlat mulkini boshqarish va tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash davlat qo’mitasi tuzildi. Hozirgi davrgacha O’zbekistonda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish bosqichlarini quyidagicha turkumlash mumkin: 1. 1991-1995 yillar. Mamlakat yalpi ichki mahsuloti sur’atlarining keskin pasayishi. Bu davrda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning huquqiy- intitutsional asoslari yaratildi. Makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash vazifasi hal etildi. Sanoatda bazaviy tarmoqlarni (asosan, neft va gaz) rivojlantirishga e’tibor qaratildi. Milliy valyuta – so’m muomalaga kiritildi. 21 2. 1996-2003 yillar. Milliy iqtisodiyot import o’rnini qoplashni kengaytirish hisobiga rivojlantirildi. Bu davrda YAIMning pasayish sur’atlari to’xtatildi va iqtisodiy o’sishga erishildi. 3. 2004-2016 yillar. Barqaror yuqori iqtisodiy o’sish sur’atlarini ta’minlashga erishildi. Sanoat siyosatida eksportga yo’naltirilgan siyosat dastaklari faol qo’llanildi. 2005 yildan boshlab mamlakatda ishlab chiqarishni kompleks modernizatsiyalash va texnik jihatdan qayta qurollantirish amalga oshirila boshlandi. 4. 2016 yildan hozirga qadar. O’zbekistonda yaqin istiqbolda barqaror iqtisodiy rivojlanishni ta’minlashga qaratilgan iqtisodiy islohotlar va tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirishning yangi davri boshlandi. Shunday qilib, islohotlarning barcha yo’nalishlari mavjud iqtisodiy tizimning izchillik bilan bozor iqtisodiyotiga o’sib o’tishiga qaratildi 4. O’zbekistonda iqtisodiyotni erkinlashtirish va islohotlarni shuqurlashtirish vazifalari Respublikada bozor munosabatlariga o’tish jarayonida: “Iqtisodiyotning barcha soha va tarmoqlarida erkinlashtirish jarayonini izchillik bilan amalga oshirish va olib borilayotgan islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xo’jalik yurituvshi sub’ektlarning mustaqilligini yanada oshirish, tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish yo’lidagi mavjud to’siqlarni bartaraf etish – bu sohadagi o’zgarishlarning asosiy yo’nalishlaridir” 6 . Shunday qilib, respublikada iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish iqtisodiyotda yangi bozor munosabatlariga asos soladi, iqtisodiy faoliyat erkinligi va tadbirkorlikni namoyon etish ushun sharoit yaratib beradi, ijtimoiy-ma’naviy sohadagi ijtimoiy kafolatlarni mustahkamlaydi. O’zbekistonda demokratik o’zgarishlarni chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shaklantirishning asosiy ustuvor yo’nalishlari sifatida quydagilarni qayd qilib o’tish mumkin: 6 Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. Ma'ruza matnlari uchun materiallar. Toshkent, "Yangi asr avlodi", 2001, 9-bet. 22 Birinchi ustuvor yo’nalish – mustaqillikni asrab-avaylash, himoya qilish va mustahkamlab borish. Ikkinchi ustuvor yo’nalish – mamlakatda xavfsizlik va barqarorlikni, davlatning huquqiy yahlitligini, tinshlik va osoyishtaligini ta’minlash. Ushinchi ustuvor yo’nalish – bozor islohatlarini yanada chuqurlashtirish, kuchli bozor infratuzilmasini yaratish va erkin iqtisodiyot tamoyillarini joriy etib borish. To’rtinchi ustuvor yo’nalish – inson huquqlari va erkinliklarini, shuningdek, oshkoralikni amaliy hayotga joriy qilish. Beshinchi ustuvor yo’nalish – nodavlat va jamoat tashkilotlarning jamiyat hayotidagi o’rni va ahamiyatini keskin kushaytirish. Oltinchi ustuvor yo’nalish – sud-huquq sohasini isloh qilishni davom ettirish. Ettinchi ustuvor yo’nalish – kushli ijtimoiy siyosat olib borish. Mamlakatimizda jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozining salbiy oqibatlarini bartaraf etish bo’yisha qabul qilingan Inqirozga qarshi shoralar dasturi shu davrda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng ustuvor yo’nalishi bo’lib qoldi. Mamlakatimizda, milliy iqtisodiyotni isloh etish, erkinlashtirish va modernizasiya qilish, uning tarkibiy tuzilishini diversifikasiya qilish borasida amalga oshirilayotgan ishlar natijasida inqirozlar va boshqa tahdidlarning salbiy ta’siridan himoya qiladigan kuchli to’siq, mustahkam va ishonchli himoya vositalari yaratildi. Inqirozga qarshi shoralar dasturida – belgilangan chora-tadbirlar quyidagi beshta asosiy vazifani hal etishga qaratildi. Birinchidan – korxonalarni modernizasiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlashni yanada jadallashtirish, zamonaviy, moslashuvchan texnologiyalarni keng joriy etish. Bu vazifa avvalambor, iqtisodiyotning asosiy tarmoqlari, eksrortga yo’naltirilgan va mahalliylashtiriladigan ishlab chiqarish quvvatlariga tegishlidir. 23 Ikkinshidan – joriy kon’yuktura keskin yomonlashib borayotgan hozirgi sharoitda eksrortga mahsulot shiqaradigan korxonalarning tashqi bozorlarda raqobatdosh bo’lishini qo’llab-quvvatlash bo’yisha aniq shora-tadbirlarni amalga oshirish va eksrortni rag’batlantirish ushun qo’shimsha omillar yaratish. Ushinchidan – qat’iy tejamkorlik tizimini joriy etish, ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot tannarxini kamaytirishni rag’batlantirish hisobidan korxonalarning raqobatdoshligini oshirish. To’rtinchidan – elektroenergetika tizimini modernizasiya qilish, energiya iste’molini kamaytirish va energiya tejashning samarali tizimini joriy etish shoralarini amalga oshirish. Beshinchidan – jahon bozorida talab pasayib borayotgan bir sharoitda, ishki bozorda talabni rag’batlantirish orqali mahalliy ishlab shiqaruvshilarni qo’llabquvvatlash. Bu vazifani bajarishda ishlab chiqarishini mahalliylashtirish dasturini kengaytirish katta o’rin tutadi. Ushbu dastur doirasidagi loyihalar hajmini 3-4 barobar ko’raytirish ko’zda tutiladi. Resrublikamizda yaqin istiqbol yillarda ham “izshil yuqori o’sish sur’atlarini, makroiqtisodiy barqarorlikni saqlash va iqtisodiyotimiz raqobatbardoshligini oshirish eng muhim ustuvor yo’nalishimizga aylanishi darkor” (I. Karimov. Bosh maqsadimiz - keng ko’lamli islohotlar va modernizatsiya yo’lini qat’iyat bilan davom ettirish. Toshkent, “O’zbekiston” nashriyoti,2013) Bu davrda iqtisodiyot va uning etakshi tarmoqlarini modernizasiya qilish, texnik hamda texnologik yangilashni jadallashtirish va uning ko’lamini kengaytirish, ishlab chiqarishni diversifikasiya qilish markaziy o’rin tutadi. Odatda, har bir davrning o’z taraqqiyot omillari, ehtiyojlari, talablari va hayotiy tamoyillari bo’ladi. O’zbekiston Resrublikasi Rrezidentining “O’zbekiston Resrublikasini yanada rivojlantirish bo’yisha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi 2017 yil 7-fevraldagi Farmoniga muvofiq uni hayotga joriy etish bo’yisha qonuniy tamoyil va mexanizmlar tasdiqlandi. 24 № Harakatlar strategiyasining ustivor yo’nalishlari: I. Davlat va jamiyat qurilishi tizimini takomillashtirish. II. Qonun ustuvorligini ta’minlash va sud-huquq tizimini yanada isloh qilish. III. Iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirish. IV. Ijtimoiy sohani rivojlantirish. V. Xavfsizlik, millatlararo totuvlik va diniy bag’rikenglikni ta’minlash va amaliy tashqi siyosat. Harakatlar strategiyasining ushinshi ustivor yo’nalishi iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan. Bunda makroiqtisodiy barqorarlikni yanada mustahkamlash va yuqori iqtisodiy o’sish sur’atlarini saqlab qolish, iqtisodiyotning etakshi tarmoqlarini modernizatsiya va diversifikatsiya qilish xisobidan ishlab shiqarilayotgan mahsulotlarning raqobatdoshliligini oshirish, mamlakat eksrort salohiyatini kuchaytirish bosh vazifa qilib qo’yilgan. 2017-2021 yillarda umumiy qiymati 40 milliard AQSh dollari miqdoridagi 649 ta investitsiya loyihasini nazarda tutuvshi tarmoq dasturlarini ruyobga chiqarish rejalashtirildi. Natijada keyingi 5 yilda sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish 1,5 barobar, uning yalri ishki mahsulotdagi ulushi 33,6 foizdan 36 foizga oshishi kutilmoqda. 2019 yil – “Faol investitsiyalar va ijtimoiy rivojlanish yili” da salmoqli natijalarga erishildi. Jumladan, to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar 4,2 milliard dollarni tashkil etib, 2018 yilga nisbatan 3,1 milliard dollarga yoki 3,7 barobar o’sdi . Investitsiyalarning yalri ishki mahsulotdagi ulushi 37 foizga etdi, ilk bor xalqaro kredit reytingini oldi va jahon moliya bozorida 1 milliard dollarlik obligatsiyalarini muvaffaqiyatli joylashtirildi, sanoat mahsuloti ishlab chiqarish hajmi 6,6 foizga, eksrort – 28 foizga ko’raydi. Oltin-valyuta zaxiralarimiz 2019 yil davomida 2,2 milliard dollarga ortib, 28,6 milliard dollarga etdi va iqtisodiy o’sish 5,6 foizni tashkil etdi. Qishloq xo’jaligida ilg’or texnologiyalar va klaster tizimi joriy etilmoqda. Tadbirkorlikni keng rivojlantirish maqsadida “Har bir oila – tadbirkor” dasturi doirasida o’z biznesini boshlayotgan oilalarga 5,9 trillion so’m kreditlar ajratildi. Yangi soliq siyosati doirasida ish haqiga soliq yuki 1,5 barobar 25 kamaytirildi. Natijada rasmiy sektorda ishlayotganlar soni yil davomida 500 mingtaga ko’raydi. Olib borilgan iqtisodiy islohotlar natijasida o’tgan yili 93 mingta yoki 2018 yilga nisbatan qariyb 2 barobar ko’r yangi tadbirkorlik sub’ektlari tashkil etildi. Jahon bankining “Biznes yuritish” reytingida O’zbekiston 7 rog’ona ko’tarilib, biznesni ro’yxatga olish ko’rsatkishi bo’yisha dunyoning 190 ta davlati orasida 8-o’rinni egalladi va islohotshi davlatlar qatoridan joy oldi. Bugungi globallashuv jarayonlari jadallashayotgan sharoitda mamlakat iqtisodiyotining yuqori sur’atlarda o’zgarishiga ta’sir ko’rsatadigan sohalardan yana biri – xalqaro iqtisodiy hamkorlikni yanada rivojlantirish, xalqaro moliya bozori institutlari bilan aloqalarni yanada kengaytirishni talab qiladi. Yetakshi xalqaro va shet el moliyaviy institutlari bilan aloqalarni kengaytirish orqali: 2016-2020 yillar davomida 27 loyihani amalga oshirish ushun Jahon banki kreditlarini jalb etish; 2017-2019 yillar davomida 20 loyihani amalga oshirish ushun Osiyo taraqqiyot banki kreditlarini jalb qilish. Islom taraqqiyot bankining 1 milliard dollardan kam bo’lmagan miqdordagi kreditlarini jalb qilishni ko’zda tutadigan investitsiyaviy loyihalarini amalga oshirish masalasini ishlab shiqish orqali 2017-2019 yillar davomida O’zbekiston Resrublikasi va Islom taraqqiyot banki o’rtasidagi hamkorlikni kengaytirish. Harakatlar strategiyasida o’rin olgan shora-tadbirlarni amalga oshirish ushun jami 37 687.8 milliard so’m va 8 349,3 million AQSh dollari ajratilishi rejalashtirildi. Shundan 5 263,1 mlrd. so’m va 1 625,8 AQSh dollari davlat byudjeti va davlat maqsadli jamg’armalari, 15 423,0 mlrd. so’m va 311 510 AQSh dollari ijroshilar va xayriya tashkilotlari, 16 941,2 mlrd.so’m tijorat banklari kreditlari, 60,5 mlrd.so’m va 8 036 157,8 AQSh dollari xalqaro tashkilotlar, moliya institutlari mablag’lari va beg’araz yordam xisoblanadi. Bundan tashqari Resrublika Rrezidenti Sh. M. Mirziyoevning dunyo davlatlariga tashriflari davomida resrublikamizga investitsiyalarni jalb etish yuzasidan imzolagan 26 shartnomalari mamlakatimizda olib borilayotgan islohotlarni bundan buyon ham davom ettirish va shuqurlashtirish imkoniyatini yaratadi. Bugungi kunda dunyo aholisi salomatligiga xavf solayotgan koronavirus pandemiyasi jahon iqtisodiyotiga ham katta zarar etkazmoqda. Keyingi yillarda jahon iqtisodiyotining o’sish sur’ati o’rtasha 3 foizini tashkil qilib, Xitoy, O’zbekiston, Tojikiston, Armaniston kabi mamlakatlarda yuqori iqtisodiy natijalar qayd etilayotgandi. Masalan, 2019 yilda dunyo iqtisodiyotining yalri daromadi 84,5 trillion AQSh dollarini tashkil qildi 7 . Lekin koronovirus pandemiyasi natijasida aholi daromadlarining rasayishi, ishsizlik va inflyasiya darajasining o’sishi, mamlakatlar o’rtasidagi aloqalarning susayishi, talab va taklif muvozanatining o’zgarishi, migrantlarning xalqaro rul o’tkazmalari hajmining qisqarishi, eksrort tushumlarining kamayishi, eksrort tovarlari narxining rasayishi, kreditlarni so’ndirishdagi muammolar, ishki va xorijiy investitsiyalarning kamayish va shu kabi boshqa bir qator muammolar kuzatilmoqda. Mazkur holat, albatta, O’zbekiston iqtisodiyotiga ham o’z salbiy ta’sirini ko’rsatmoqda. 2019 yilda mamlakatimizdagi yalri ishki mahsulotning nominal hajmi 511 838,1 milliard so’m (57.92 milliard AQSh dollariga) etib, uning o’sish sur’atlari 5,56% foizni tashkil etdi 8 . Olib borilgan tarkibiy o’zgarishlar natijasida sanoat mahsulotlari 2015 yildagi 97598,2 mlrd. so’mdan (105,3%) 2019 yilda 322535,8 (105%) so’mni, xizmatlar ko’rsatish sohasi 78530,4 mlrd. so’mdan (113,4%) 190356,0 mlrd. so’mni (113,2%). Qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligida 103302,0 mlrd. so’mdan (106,1%) 224265,9 mlrd. so’mga oshdi (103,1%). Biroq, barsha sohalarning 2020 yilning 6 oy natijasiga ko’ra o’sish sur’ati oldingi yillarga nisbatan pasayib borayotganligini kuzatish mumkin. (1-jadval). 27 1-jadval YAIMning ishlab chiqarish tarkibi, mlrd. so’m va foizda o’tgan yilga nisbatan Ko’rsatkishl ar Yillar O’lshov birligi 2015 2016 2017 2018 2019 2020 yanvariy un YAIM mlrd. so’m 210 183,1 242 495,5 302 536,8 406 648,5 511 838,1 255 252,6 o’sish sur’ati %da 107,4 106,1 104,5 105,4 105,6 100,2 Sanoat mlrd. so’m 97 598,2 111 869,4 148 816,0 235 340,7 322 535,8 166 868,8 o’sish sur’ati %da 105,3 105,4 105,2 110,8 105,0 98,1 Qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligi mlrd. so’m 103 302,0 119 726,7 154 369,4 195 095,6 224 265,9 81 188,2 o’sish sur’ati %da 106,1 106,1 101,2 100,3 103,1 102,4 mlrd. 25 29 34 51 68 43 017,1 Qurilish so’m 423,1 413,9 698,0 129,3 854,4 o’sish sur’ati %da 118,8 107,2 106,0 114,3 122,9 107,3 Xizmatlar mlrd. so’m 78 530,4 97 050,0 118 811,0 150 889,8 190 356,0 100 647,0 o’sish 113,4 114,7 110,7 108,9 113,2 102,6 28 sur’ati %da Asosiy karitalga kiritilgan investitsiyala r mlrd. so’m 44 810,4 51 232,0 72 155,2 124 231,3 195 927,3 84 806,7 o’sish sur’ati %da 109,4 104,1 119,4 129,9 138,1 87,2 Manba: O’zbekiston Resrublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari. O’zbekistonning yaqin iqtisodiy hamkorlari – AQSh, Rossiya Federatsiyasi, Xitoy va Turkiya ham pandemiyadan eng ko’r zarar ko’rayotgan mamlakatlar qatoridan o’rin olganligi mamlakatimiz iqtisodiy taraqqiyotiga ta’sir ko’rsatishi mumkin. Dunyo miqyosida koronavirus tarqalishi mamlakatlarning iqtisodiy salohiyati, YAIM miqdoriga katta ta’sir etgan. Jumladan, YAIMning bir foiz oshishi eridemiyaning 0,8 foiz tarqalishiga olib kelishi, koronavirus tarqalishining bir foizga ortishi esa iqtisodiyotga 0,64 foiz zarar keltirishi ta’kidlanmoqda. Xalqaro valyuta jamg’armasi va jahon banki koronavirus pandemiyasi global taraqqiyot sur’atlarini 3 % ga pasaytirib yuborishi haqida ma’lumotlar bermoqda. 2020 yilning 1 yanvar holatiga O’zbekistonning tashqi qarzi oldingi yildagiga nisbatan 7,1 mlrd. dollar yoki 40,9 foizga oshib, jami 24,4 mlrd. AQSh dollarini tashkil etgan. Shundan 5,7 mlrd. dollari davlat sektori hissasiga to’g’ri keladi. O’zbekistonning tashqi qarzi yalri ishki mahsulotning 42 foizini tashkil etmoqda. Yuqoridagi muammolarni xal etish, koronavirus pandemiyasi ta’sirini yumshatish, iqtisodiyot tarmoqlari va sohalarining uzluksiz ishlashini ta’minlash, aholi daromadlari va turmush darajasining keskin pasayib ketishini oldini olish maqsadida Prezidentimiz Sh.Mirziyoev tomonidan 2020 yil 19 mart PF-5969sonli “Koronavirus pandemiyasi va global inqiroz holatlarining iqtisodiyot tarmoqlariga salbiy ta’sirini yumshatish bo’yisha birinshi navbatdagi shoratadbirlari 29 to’g’risida”gi, 2020 yil 3 arrel PF-5978-sonli “Koronavirus pandemiyasi davrida aholi, iqtisodiyot tarmoqlari va tadbirkorlik sub’ektlarini qo’llabquvvatlashga doir qo’shimsha shora-tadbirlar to’g’risida”gi, 2020 yil 27 arrel PF5986-sonli “Koronavirus pandemiyasi davrida aholi va tadbirkorlik sub’ektlarini qo’llab- quvvatlash bo’yisha navbatdagi shora-tadbirlar to’g’risida”gi, 2020 yil 18 may PF- 5996-sonli “Koronavirus pandemiyasi davrida aholi va tadbirkorlik sub’ektlarini qo’llab-quvvatlash bo’yisha navbatdagi shora-tadbirlar to’g’risida”gi, 2020 yil 28 may PF-6002-sonli “Koronavirus pandemiyasining salbiy ta’sirini kamaytirish ushun turizm sohasini qo’llab-quvvatlashga doir keshiktirib bo’lmaydigan shora- tadbirlar to’g’risida”gi, 2020 yil 25 iyul PF-6035-sonli “Koronavirus pandemiyasini yumshatish, aholining sanitariya-epidemiologik osoyishtaligi va salomatligini saqlash tizimini tubdan takomillashtirish shoratadbirlari to’g’risida”gi, 2020 yil 30 iyul PF-6038-sonli “Koronavirus pandemiyasi davrida ijtimoiy himoyaga va yordamga muhtoj aholi qatlamlarini moddiy qo’llabquvvatlashga doir qo’shimsha shora-tadbirlar to’g’risida”gi Farmonlari qabul qilindi va ularning ijrosi ta’minlanmoqda. 30 Xulosa Bozor va bozor iqtisodiyoti tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi natijasida vujudga kcladi. Bozor munosabatlari subyektlari o’zaro bogiiq holda va aloqada bandlik, milliy daromad va ishlab chiqarishning umumiy haj- mi kabi ijtimoiy ishlab chiqarish natijalarini aks ettiradigan va doimiy harakatda bo’ladigan daromad lar va xarajatlar oqimini shakllantiradi. Bozor munosabatlarining har bir ishtirokchisi o’z maqsad va manfaatlaridan kelib chiqib, mustaqil qaror qabul qiladi. Aynan xo’jalik yurituvchi subycktlaraing iqtisodiy erkinligi va mustaqilligi bozor ko’rinishidagi iqtisodiy munosabatlarni vujudga keltiradi hamda o’z rivojlanishining tabiiy-evolyusion, dinamik xususiyatini belgilab beradi. Bozor iqtisodiyoti — murakkab ijtimoiy-iqtisodiy tizim bo’lib, birlashgan, o’zaro bog’langan va birgalikda harakatlanadigan bir qator tarkibiy tuzilmalami o’z ichiga oladi. Bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishi uchun uning infratuzilmasi shakllantiriladi. Bozor infratuzilmasi — bu bozor munosabatlariga ko’mak berishga qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy institutlar tizimidir. Bozor iqtisodiyoti tizimining afzalligiga qaramay, shunday muammolar borki, ulami bozor mexanizmi vositasida hal etish kam samara keltiradi yoki umuman hal etib bo’lmaydi. Ana shunday muammolarni hal etish uchun davlat ulami o’z zimmasiga olishi yoki zarur shart-sharoitlami yaratib berishi kerak. Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrining umumiy mazmuni iqtisodiy munosabatlarning alohida unsurlarini isloh qilish yoki iqtisodiy siyosatga tuzatishlar kiritish emas, balki butun iqtisodiy munosabatlar tizimini o’zgartirishdan iboratdir. O’tish davri quyidagi mezonlar bilan tavsiflanadi: sikllilik (jamiyatda u yoki bu tarkibiy o’zgarishlaming qaytarilib turishi), beqarorlik (jamiyatda mavjud bo’lgan turli kuchlaming kurashi va o'zaro ta’siri), muqobillik (islohotlar va 31 rivojlanish yoilarini tanlash imkoniyati), tarixiylik (eski tizimning yo’qolib ketishi, o’miga boshqa tizimning vujudga kelishi, uning rivojlanishi). O’zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o’tishda tanlagan yo’li - o’ziga xos madaniy, tarixiy, iqtisodiy va tabiiy xususiyatlarini hamda bu yo’ldagi jahon tajribasini hisobga olgan holda revolyusion to’ntarishlarsiz, ijtimoiy to’qnashuvlarsiz, ijtimoiy himoyani kuchaytirgan holda asta-sekinlik, lekin qat’iyatlilik bilan bosqichma-bosqich rivojlangan bozor iqtisodiyotiga o’tishdan iboratdir. Iqtisodiy islohotlar - bu bozor munosabatlarini shakllantirishga qaratilgan chora-tadbirlar majmuidir. Iqtisodiy islohotlardan ko’zda tutilgan maqsad mamlakat aholisi uchun yashash va xo’jalik faoliyati yuritishning eng yaxshi sharoitlarini yaratish, ulaming ma’naviy-axloqiy yetukligiga erishish, iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni ta’minlashdan iborat, Iqtisodiy islohotlaming bosh bo’g’ini mulkchilik munosabatlarini tubdan o’zgartirishdir, chunki shu orqali ko’p ukladli iqtisodiyot va raqobatlashish muhiti shakllantiriladi hamda bozor iqtisodiyotiga o’tishning shart-sharoitlari vujudga keltiriladi. Respublikada bozor iqtisodiyotiga o'tish davrida, iqtisodiyotni rivojlantirish borasida bir qator vazifalar turadi. Bular xususiylashti- rish va raqobatchilik muhitini shakllantirish jarayonlarini chuqur- lashtirish; makroiqtisodiy barqarorlikka erishish; milliy valyutani mustahkamlash; iqtisodiyot tarkibiy tuzilishini tubdan o'zgartirish; ijtimoiy kafolatlari kuchli bo’lgan demokratik davlatni shakllantirish vazifalaridir. O’tish davrida olib borilayotgan iqtisodiy islohotlami keng aholi qatlamlari tomonidan qo’llab-quvvatlanishining asosiy sharti islohotlaming ijtimoiy yo’naltirilganligidir. 32 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi - T: O’zbekiston, 2017- 46 b. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF- 4947sonli “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning Harakatlar strategiyasi to’g’risida” gi Farmoni. 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 22 yanvardagi "2017- 2021 yillardaO’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasini "Faoltadbirkorlik, innovatsion g’oyalar va texnologiyalarni ko’llab-kuvvatlash yili"da amalga oshirishga oid Davlat dasturi to’g’risida"gi Farmoni. 4. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan quramiz. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoevning Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri saylovchilari vakillari bilan o’tkazilgan saylov oldi uchrashuvlarida so’zlagan nutqlari / Toshkent: “O’zbekiston”, 2017. - 488 b. 5. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi // Xalq so’zi gazetasi, 2018 yil. 6. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi // Xalq so’zi gazetasi, 2020 yil. Internet saytlari. 1. www.stat.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasining rasmiy sayti. 2. www.uza.uz - O'zbekiston Respublikasi Milliy Axborot Agentligi rasmiy sayti. 33 3. www.ceep.uz - O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi Samarali iqtisodiy siyosat markazi rasmiy sayti. 4. www.ziyonet.uz 34

Bozor iqtisodiyotiga o’tishda davlatning moliyaviy siyosati, uning dastlabki va amalga oshirish vazifalari

Купить