Bozor iqtisodiyotining mohiyati va uning asosiy belgilari - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	231.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	19 Декабрь 2024
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

252 Продаж

Bozor iqtisodiyotining mohiyati va uning asosiy belgilari

Купить

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___

2
Mavzu: Bozor iqtisodiyotining mohiyati va uning asosiy belgilari
Kirish.
1-bob. Bozor iqtisodiyotining mazmuni va amal qilishi.
1.1. Bozor iqtisodiyotining mazmuni va asosiy belgilari.
1.2. Bozor iqtisodiyotining doimiy va asosiy muammolarining hal qilinishi, afzlliklari
va ziddiyatlari.
1.3. Bozorning vazifalari va bozor infratuzilmasi.
2-bob. Bozor iqtisodiyotiga o`tish davri va uning xususiyatlari.
2.1. O`tish davrining mazmuni. Bozor iqtisodiyotiga o`tish yo`llari.
2.2. O`zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o`tishning tamoyillari va xususiyatlari.
2.3. O`zbekistonda bozor islohotlarini amalga oshirish va uning asosiy yo`nalishlari.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

3 Kirish .
Bozor iqtisodiyoti bu erkin raqobatga asoslangan iqtisodiyot bo'lib
resurslarga xususiy mulkchilik, iqtisodiy faoliyatda va tadbirkorlikda erkinlik,
iqtisodiy jarayonlarni tartiblashda va uyg'unlashtirishda bozor mexanizmidan
foydalanish bilan tavsiflanadi.
Bozor iqtisodiyoti - tovar-pul munosabatlariga asoslangan, turli mulkchilikka
hamda iqtisodiy erkinlikka tayangan va raqobat vositasida boshqarilib turuvchi
demokratik iqtisodiyot. Bozor iqtisodiyoti insoniyat taraqqiyotida mavjud bo'lgan eng
progressiv va istiqbolli tizimdir. Bozor iqtisodiyotining asosini tovar ishlab chiqarish
tashkil etadi, chunki bu yerda natural xo'jalik emas, balki tovar xo'jaligi hukmron
bo'ladi. Yaratilgan mahsulotlar va xizmatlar tovar shakliga ega bo'ladi, ya'ni ular
bozorda oldi-sotdi qilish uchun yaratiladi. Bozor iqtisodiyotiga barter emas, balki tovar
ayirboshlash, ya'ni oldi-sotdi yuritish xos. Shu bois natural iste'mol o'rniga tovar
iste'moli ustuvorlik qiladi. Bozor iqtisodiyoti iqtisodiy liberalizm, ya'ni erkinlik,
mulkiy erkinlik va xo'jalik yuritish erkinligiga asoslanadi.
Bozor iqtisodiyotida yakka tartibda, o'z mulki va mablag'iga tayangan holda,
korporativ, sherikchilik asosida yer, bino, inshootlar, mashinalarni ijaraga olish, pulni
qarzga ko'tarib ish yuritish usullari mavjud bo'ladi. Bozordagi narx talabdan kelib
chiqqan holda talab — taklif nisbati asosida shakllanadi. Bozor iqtisodiyoti iqtisodiy
sub'yektlar alohidalashganidan ular manfaati to'qnashadi va shunday sharoitda raqobat
paydo bo'ladi. Raqobat bozor iqtisodiyotini harakatga soluvchi kuch, uning
rivojlanishini ta'minlovchi mexanizm hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti boshqarishning
iqtisodiy usullariga tayanadi. Bozor mexanizmi iqtisodiy rag'batlantirish mexanizmi
bo'lib, uning asosiy vositasi puldir. Pul topishga intilish tovar va xizmatlarni ko'plab
hamda sifatli qilib ishlab chiqarishni ta'minlaydi. Bozor iqtisodiyotida pul boylikning
umumiy va eng qulay shakliga — hammabop iqtisodiy aloqalar vositasiga aylanadi.
Bozor iqtisodiyoti tovar taqchilligi bo'lmagan, tovarlar mo'lko'lligi ta'minlanadigan
iqtisodiyotdir.
Hozirgi Bozor iqtisodiyoti madaniylashgan iqtisodiyot bo'lib, unga quyidagi
belgilar xos: mulkiy xilma-xillik, tartiblanadigan iqtisodiyot, davlatning iqtisodiyotga
aralashuvi, madaniy va xalol raqobat, kuchli hamkorlik aloqalari, iqtisodiy
tangliklarning qisqa davrda va yengil kechishi, ommaviy farovonlik, ijtimoiy
tabaqalanishning chuqur bo'lmasligi, o'ziga to'q va farovon yashovchi o'rtahol tabaqa
mavqeining oshib borishi, ijtimoiy muvozanatning saqlanishi va fuqaroviy
to'qnashuvlarga o'rin qolmasligi va boshqa. Bu belgilar hozirgi Bozor iqtisodiyotini
harakterlaydi, lekin uning taraqqiyoti shu bilan cheklanmaydi.
Bozor iqtisodiyoti modellari — bozor iqtisodiyotining turlari. Bozor
iqtisodiyoti modellari modelning iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarga xos bo'lgan
aralash iqtisodiyot, ijtimoiy bozor xo'jaligi va korporativ iqtisodiyot ko'rinishlari
mavjud.
Iqtisodiy tizim - iqtisodiy mahsulotni ishlab chiqarish, taqsimot, ayirboshlash
va iste'mol jarayonida paydo bo'ladigan asosiy iqtisodiy munosabatlarning shakl va
mazmunini belgilab beradigan, mamlakatda tarixan paydo bo'lgan yoki joriy etilgan,
amal qiladigan tamoyillar, qoidalar, qonun yo'li bilan mustahkamlangan normalar
majmui.

4 Iqtisodiy tizim doirasida iqtisodiyot sub'yektlari, ishlab chiqarish omillari o'zaro
munosabatga kirishadilar va bu munosabatlar ma'lum qonun- qoidalarga binoan
boshqariladi. Iqtisodiy tizim faoliyati mulk, pul va pul tizimi, davlat va nodavlat
tashkilotlari, korxona, soliq, daromad, reja, foyda kabi bir qator vositalar yordamida
tashkil qilinadi.
Iqtisodivotda bozor atamasi ostida bozor subyektlari (xaridorlar va
sotuvchilar) orasidagi pul-mol almashinuvi tizimi tushuniladi.
Bozor — 1) sotuvchilar bilan haridorlar o'rtasidagi tovar ayirboshlash
munosabatlari; ishlab chiqarish bilan iste'molni o'zaro bog'lovchi mexanizm.
2). Savdo-sotiq qilinadigan muayyan joy, maydon .

51-bob. Bozor iqtisodiyotining mazmuni va amal qilishi.
1.1. Bozor iqtisodiyotining mazmuni va asosiy belgilari.
Hozirgi davrda bozor iqtisodiyoti dunyoning ko‘pchilik mamlakatlari uchun xos
bo‘lib, u turli mamlakatlarda har xil darajada va o‘ziga xos xususiyatlar bilan amal
qilmoqda va rivojlanmoqda. Bu iqtisodiyotning amal qilish mexanizmi ko'plab asrlar
davomida tarkib topib, shakllanib, hozirgi davrda madaniylashgan shaklni kasb etdi va
ko‘pgina mamlakatlarda hukmron iqtisodiy tizimga aylandi. Maz kur iqtisodiyotning
barqarorligi shu bilan izohlanadiki, uzoq davrli iqtisodiy evolyusiya davomida uning
amal qilishining asosiy klassik qoidalari saqlanib qoldi.
Xususiy mulkchilikning paydo bolishi va ijtimoiy mehnat taqsimotining ro‘y
berishi bozor iqtisodi yotining kelib chiqishi va mavjud bo‘lishing umumiy sharti
hisobla nadi. Xususiy mulkchilik va mehnat taqsimoti ijtimoiy xo‘jalikning tovar
shaklini taqozo qiladi, tovar ishlab chiqarishning mavjud bo‘lishi o‘z-o‘zidan pul
muomalasi, ayirboshlash, taqsimlash va iste’molning bozorga oid xususiyatini ko‘zda
tutadi. Tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi bozor iqtisodiyoti taraqqiyotining
asosini tashkil etadi.
Ishlab chiqarishning mustaqilligi, tadbirkorlikning erkinligi, resurslar erkin
almashinuvining ta’minlanishi bozor iqtisodiyotini samarali amal qilishining muhim
shartlari boiib hisoblanadi. Tovar ishlab chiqaruvchi qanchalik mustaqil bo`lsa, bozor
ham shu darajada yaxshi rivojlanadi. Erkin ayirboshlash tovar ishlab chiqaruvchi faoli-
yatining nisbatan samarali yo‘nalishlarini ko`rsatib beruvchi erkin narxlarning
shakllanishiga imkon yaratadi.
Bozor iqtisodiyoti - bu tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va pul muomalasi
qonun-qoidalari asosida tashkil etiladigan va boshqariladigan iqtisodiy tizimdir.
Bunday iqtisodiyot erkin tovar-pul munosabatlariga asoslanib, uning negizida tovar va
pulning turli shakllardagi harakati yotadi, u iqtisodiy monopolizmni inkor etadi. Ayrim
adabiyotlarda bozor iqtisodiyoti - bozor xo‘jaligi subyektlari iqtisodiy xatti-
harakatlarining erkin, mustaqil ravishda yuz berishi va ularning tovar-pul mexanizmi
orqali bir-biriga boglanib muvofiqlashuvi deb baho beriladi. Bozor iqtisodiyotida
bozor aloqalari bu tun tizimni, uning barcha bosqichlari - ishlab chiqarish,
ayirboshlash, taqsimlash va iste’mol jarayonlarini hamda iqtisodiy munosabatlarning
barcha subyektlarini qamrab oladi.
Bozot iqtisodiyoti subyektlari tarkibiga tadbirkorlar ham, o‘z mehnatini sotuvchi
ishchilar ham, pirovard iste’molchilar, ssuda kapitali egalari va qimmatli qog'ozlar
egalari ham kiradi. Odatda, bozor xo'jaliginmg barcha asosiy subyektlari uchta
guruhga bolinadi: uy xo`jaliklari, korxonalar (tadbirkorlik sektori) va davlat sektori.
Uy xo'jaliklari iqtisodiyotning iste’mol sohasida faoliyat ko‘rsatuvchi asosiy
tarkibiy birlik. Uy xo‘jalik!ari doirasida mod diy ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish
sohalarida Yaratilgan tovar xizmatlar iste’mol qilinadi. Bozor iqtisodiyotida uy
xo‘ja1iklari mulk egasi hamda ishlab chiqarish omillarini yetkazib beruvchilar
hisoblanadi. Iqtisodiy resurslami sotishdan olingan pul daromadlari shaxsiy ehtiyojni
qondirish uchun sarfianadi.
Tadbirkorlik sektori - bu iqtisodiyotning daromad (foyda) olish maqsadida amal
qiluvchi birlamchi bo‘g‘inidir. U ish yuritish uchun o‘z kapitalini yoki qarz olingan
kapitalni ishga solishni taqo zo etadi, bu kapitaldan olingan daromad ishlab chiqarish
faoliyatini kengaytirish uchun sarfianadi. Tadbirkorlar tovar xo Ј
jaligida tovar va
xizmatlami yetkazib beradi.
Uy xo'jaliklari iqtisodiyotning iste’mol sohasida faoliyat ko‘rsatuvchi asosiy
tarkibiy birlik. Uy xo‘jalik!ari doirasida mod diy ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish
sohalarida Yaratilgan tovar xizmatlar iste’mol qilinadi. Bozor iqtisodiyotida uy
xo‘ja1iklari mulk egasi hamda ishlab chiqarish omillarini yetkazib beruvchilar

6hisoblanadi. Iqtisodiy resurslami sotishdan olingan pul daromadlari shaxsiy ehtiyojni
qondirish uchun sarfianadi.
Tadbirkorlik sektori - bu iqtisodiyotning daromad (foyda) olish maqsadida amal
qiluvchi birlamchi bo‘g‘inidir. U ish yuritish uchun o‘z kapitalini yoki qarz olingan
kapitalni ishga solishni taqo zo etadi, bu kapitaldan olingan daromad ishlab chiqarish
faoliyatini kengaytirish uchun sarfianadi. Tadbirkorlar tovar xo’jaligida tovar va
xizmatlami yetkazib beradi.

1-rasm. Bozor xo’jaligi subyektlari о ’zaro aloqasining umumiy modeli
Har qanday bozor iqtisodiyotini tartibga solish mexanizmi, aso san, to‘rtta tarkibiy
qismdan iborat boiadi: narx, talab, taklif, raqobat.
Narxlar nisbati o‘zgarib turadi, shuning uchun narx ishlab chiqaruvchi uchun ishlab
chiqarish hajmining o‘zgarishi zarurligini aniq lashda yoki ko‘rsatkich bo`lib xizmat
qiladi. Talab va taklif hamda raqobatchilik muhitidagi o‘zgarishlar o‘z navbatida,
narxlardagi o'zgarishlarni keltirib chiqaradi.
Bozor iqtisodiyotining muhim va umumiy belgilari quyidagilardan iborat:
- turli shakllardagi mulkchilikning mavjud bo’lishi va unda xu susiy mulkchilikning
ustuvorligi;
- tadbirkorlik va tanlov erkinligi;
- raqobat kurashming mavjudligi;
- davlatning iqtisodiyotga cheklangan holda aralashuvi;
- korxona va firmalaming ichki va tashqi shart-sharoitlar o‘zgarishlariga
moslashuvchanligi.
Bozor iqtisodiyotining bu belgilari uning barcha bosqichlari uchun umumiydir.
Lekin bozor iqtisodiyotining mazmuni va belgi lari haqida gap borganda bu
iqtisodiyotning tarixan tarkib topgan ikki turini bir-biridan farq qilish zarur. Uning
birinchi ko‘rinishi uzoq vaqt davomida shakllanib, g‘arbdagi rivojlangan
mamlakatlarda XIX asrning oxirlarigacha davom etib keldi. U iqtisodiy adabiyotlarda
klassik yoki sof bozor iqtisodiyoti deb nom oldi. Uning asosiy belgilari:
a ) iqdisodiy faoliyat yuritishning xususiy mulkchilikka asoslanganligi ;
b ) kapital va ishlab chiqarishning korxona miqyosida umumlashligi ;
v ) tadbirkorlar , ishchilar , tovar ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarning shaxsan
erkinligi ;
g ) tadbirkorlarning yuqori foyda olish uchun kurashlari ;
d ) iqlisodiyotning talab va taklif , erkin bozor narxi va raqobat kurashlari asosida
tartiblanishi ;
e ) aholining ijtimoiy himoya qilinmasligi , ishsizlikning va aholi ijtimoiyBank
Korxona (firma) Davlat
Uy xo`jaligi

7tabaqalashuvining kuchayishi ;
j ) bozor harakatlarining stixiyali amalga oshirilishi , noma’lum bozor uchun ishlash .
Bozor iqtisodiyotining ikkinchi ko‘rinishi hozirgi zamon rivojlangan iqtisodiyoti
deb atalib, XIX asming oxiri va XX asr b o s h l a r i d a n buyon amal qiladi. Uning asosiy
belgilari:
a)iqtisodiy va tadbirkorlik faoliyatini yuritishning turli mulkchilik shakllari, ya’ni
xususiy, davlat, jamoa, aralash va boshqa mulk shakllariga asoslanganligi;
b)kapital va ishlab chiqarishning yuqori darajada umumlashganligi, mulkning bir
qismi yirik monopoliyalar va davlat qo‘lida to‘planib, milliy va xalqaro miqyosda
umumlashganligi;
v) iqtisodiyotni tartibga solishda davlatning faol ishtiroki. Bunda davlat fan-texnika
taraqqiyoti va boshqa omillarni hisobga olib, turli iqtisodiy tadbirlarni, rivojlanish
istiqbolini aniqlash, turli sohalar va tarmoqlar o‘rtasidagi nisbatlami tartibga solish
chora-tadbirlarini belgilash vazifalarini bajaradi;
g) xo‘jaliklarni yuritishda reja usulidan foydalanishning kuchayishi (biznes rejasi,
prognozlash, turli xil dasturlar asosida ishlash, buyurtmalarni bajarish, marketing
tizimi orqali boshqarish va boshqalar);
d) ijtimoiy himoyaning kuchayishi. Bunda davlatga, jamoalar va xususiy kishilarga
tegishli turli xil ijtimoiy ta’minot va ijtimoiy sug'urta fondlarining vujudga kelishi.

2-rasm. Zamonaviy bozor xo’jaligi modellari. Zamonaviy bozor xo`jaligi modellari

Mezonlar Ijtimoiy
yo`naltirilgan
bozor iqtisodiyoti Aralash
iqtisodiyot Korporativ
iqtisodiyot
Davlat dasturlarining
maqsadga
yo`naltirilganligi Fuqarolar
manfaatlarini
himoya qilish Tadbirkorlikni
rivojlantirish bo`yicha
shart-sharoitlar yaratish Yirik ishlab chiqarish
manfaatlari himoya
qilish
Iqtisodiyotni
tartibga solish
tamoyillari Uzoq muddatli
dasturlarning
ishlab chiqlishi Taktik usullardan
ustun ravishda
foydalanish Asosiy
ustuvorliklarni
belgilab olish
Davlat sektorining
iqtisodiyotdagi
ulush 30%
10% atrofida Ahamiyatsiz
darajada
Ko`rsatilgan
mezinlarga
muvofiq keluvchi
davlatlar Germaniya AQSH Yaponiya,
Shvetsiya

8Bu har ikkala turda bozor iqtisodiyotining asosiy belgilari va xususiyatlari saqlanib
qoladi, ularda tovar va pulning harakati, ulaming qonun- qoidalari rivojlanish uchun
negiz va shart-sharoit bo’lib xizmat qiladi.
Hozirgi zamon bozor xo‘jaligi iqtisodiyotdagi xususiy va davlat sektorlarining
o‘zaro aloqasiga asoslanadi. Iqtisodiyotga ta’sirning intensivligi darajasi hamda davlat
tomonidan hal etiluvchi ustuvor vazifalardan kelib chiqqan holda, zamonaviy bozor
iqtisodiyotining quyidagi modellari farqlanadi (2-rasm).
Bozor iqtisodiyotida yuqorida tilga olingan belgi va tartiblar bilan birga, barcha
hozirgi zamon iqtisodiy tizimiariga xos bo‘lgan bir qa tor shart-sharoitlar bolishi
taqozo qilinadi. Bular quyidagilar: ilg‘or texnologiya va yangi texnik vositalardan
keng miqyosda foydala nish; ishlab chiqarishning ixtisoslashishi, modemizatsiyalash
diversifikatsiyalash va boshqalar.

91.2. Bozor iqtisodiyotining doimiy va asosiy muammolarining hal qilinishi,
afzlliklari va ziddiyatlari.
Ijtimoiy xo‘jalik yuritishning bozor iqtisodiyotiga asoslangan yo’lini tanlagan har
qanday mamlakat mazkur iqtisodiy tizimning qanday amal qilishini mukammal bilishi
muhim hisoblanadi. Buning uchun, eng avvalo, harqanday iqtisodiy tizimning umumiy
muammolarini ifodalovchi quyidagi savollarga javob topish kerak bo’ladi:
1) qanday mahsulot va xizmatlarni, qancha miqdorda ishlab chiqaarish zarur?
2) ushbu mahsulol va xizmatlarni qanday texnika va texnologiya vositasida ishlab
chiqariladi?
3) bu mahsulot va xizmatlarni kim uchun ishlab chiqariladi?
Iqtisodiy adabiyotlarda ushbu muammolar qisqacha - « nima, qan day qilib, kim
uchun ishlab chiqarish zarur? » tarzida ifodalanadi. Bu muammolar an'anaviy
iqtisodiyotda asosan urf-odatlar, ko‘p yillar davoniida mavjud bo’lib kelayotgan
an’analar, milliy, diniy, iqlim va boshqa omillar ta’sirida hal etilsa, ma’muriy-
buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiy tizimda markazlashtirilgan holdagi taqsimot va
rejalashtirish orqali hal etiladi. Lekin bozor iqtisodiyoti bu muammolarni o‘zgacha
tarzda hal etadi. Bunda bozor iqtisodiyoti tizimining o‘ziga xos xususiyatlaridan,
uning talablari va qonun-qoidalaridan kelib chiqadi.
Nima va qancha miqdorda ishlab chiqarish zarurligi bozor iqti sodiyoti sharoitida
eng avvalo iqtisodiy resurslar bilan ta’minlanish darajasiga, talab va taklif nisbatiga
bog‘liq. Bunda mavjud bo’lgan resurslar qanday hajmda band qilinishi yoki qaysi
qismi ishlab chiqa rish jarayonida foydalanishi ham hisobga olinishi lozim. Bu savolga
javob berishda korxona zarar ko‘rmaslik va yuqori darajada foyda olish uchun intilish
qoidasiga amal qiladi. Shu bilan birga mahsulot va xizmatlarning qanday to‘plami
jamiyat talablarini to‘la qondira olishi e’tiborga olinadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida
faqat talab mav jud bo‘lgan, binobarin, foyda keltirishi mumkin bo‘lgan mahsulot va
xizmatlar yaratiladi. Bunda korxona foydasi hajmini tovami sotishdan olinadigan
umumiy pul daromadi va uni ishlab chiqarishning umumiy xarajatlari o‘rtasidagi
nisbat aniqlaydi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy (sof) foyda oluvchi tarmoqning kengayib
borish tamoyili amal qiladi. Chunki foyda darajasining nisbatan yuqoriligi bu
tarmoqqa kam foydali tarmoqlardagi kapitallarning oqib olishini ta’minlaydi. Ammo
tarmoqda yangi ish lab chiqaruvchilarning paydo bo’lishi o‘zini o‘zi cheklovchi
jarayon hisoblanadi. Chunki tarmoqqa yangi korxonalaming kirib kelishi bilan uning
mahsuloti taklifi bozor talabiga nisbatan jadal ravishda o‘sadi. Bu asta-sekin mazkur
mahsulot narxining pasayishiga hamda iqtisodiy foydaning yo‘qolishiga olib keladi,
Boshqacha aytganda, raqobat bu foydani yo‘qqa chiqaradi. Bozordagi talab va
taklifning iqtisodiy foyda nolga teng bo’lgan holdagi nisbati bu tarmoq mah sulotining
umumiy miqdorini bclgilab beradi. Shu vaziyatda tarmoq ishlab chiqarishning «
muvozanatli » hajmiga yetadi. Bozor talabi yoki taklifida yangi o‘zgarishlar ro‘y
bermaguncha bu muvozanat buzilmaydi. O ’
z-o’zidan aniqki, tarmoqdagi tovar ishlab
chiqarishdan zarar ko‘rilishi kutilgan holatda korxona bunday iqtisodiy faoli yat
turidan voz kechadi. Buning natijasida zarar ko‘ruvchi yoki past foyda darajasiga ega
bo’lgan tarmoqda ishlab chiqarish hajmi keskin qisqarib, taklifning talabdan ortda
qolishi ro‘y beradi. Bu esa, sekin-asta mahsulot narxining ko‘tarilishi hamda foyda
darajasining oshishiga sharoit yaratadi. Natijada tarmoq o‘zining ishlab chiqarish
hajmini qayta tiklaydi va faoliyati barqarorlashadi.
Ishlab chiqariladigan mahsulot turi va miqdorini aniqlashda iste’molchi talabi
alohida, muhim rol o‘ynashini ta’kidlash lozim. Iste’molchilaming tovarlami sotib
olish maqsadida pul daromadlarini sarflashga tayyorliklari bozor talabi sifatida
namoyon boiadi. Agar bunday talab hajmi ahamiyatli darajaga yetsa, korxona ushbu
mahsu lotni ishlab chiqarishga rag‘bat sezadi, ya’ni iste’molchi talabining ko’payishi,

10bu mahsulotni ishlab chiqaruvchi tarmoq uchun iqtisodiy foyda keltiradi. Iste’molchi
talabining qisqarishi esa tarmoq ishlab chiqarish hajmining qisqarishiga olib keladi.
Qisqasi, bozor iqtisodi yoti sharoitida iste’molchining talabi qanday mahsulot turlarini
ishlab chiqarish masalasini hal qilishda muhim rol o‘ynaydi. Shuningdek, nima ishlab
chiqarish zarurligini belgilash ko ’
p darajada resurslami yetkazib beruvchilarga ham
bog’liq. Resurslarga bo’lgan talab - bu hosilaviy talab, ya’ni bu resurslar vositasida
ishlab chiqariluvchi tovarlar va xizmatlarga bo’lgan talabdan kelib chiqadi. 0‘z
daromadlarini yuqori darajaga yetkazishda resurslami yetkazib beruvchining ham
bozor talabidan kelib chiqishi shubhasiz. Faqat iste’molchi talabiga muvofiq tushuvchi
tovarlami ishlab chiqaruvchi korxonalar foyda olib ishlashi mumkin va shu
korxonalaming resurslarga bo’lgan talabi kuchayadi. Qisqasi, iste’molchining afzal
ko’rishi uning talabi orqali namoyon boiadi. Tovar ishlab chiqaruvchi va resurslami
yetkazib beruvchilar o‘z manfaatlarini ta’minlash uchun bu talabga mos ravishda,
ya’ni yuqori foyda olish uchun pul tolash qobiliyatiga ega bo’lgan iste’molchilarga
zarur bo‘lgan turdagi va miqdordagi tovarlami ishlab chiqaradi va resurslami yetkazib
beradi.
Tovarlar qanday usulda ishlab chiqariladi yoki ishlab chiqarish qanday tashkil
qilinadi, degan savolga ham bozor iqtisodiyoti sharo itida o 4
ziga xos javob bo’ladi.
Bunda uchta uzviy bog’liq masalaga e’tibor beriladi:
- resurslarning alohida tarmoqlar o‘rtasida taqsimlanishi;
- korxonalar tomonidan ishlab chiqarishning amalga oshirilishi;
- har bir korxona resurslarining uyg’unlashuvi va texnologiyani tanlash.
Bozor tizimi resurslami avvalo yuqori talab va foyda darajasiga ega tarmoqlarga
yo‘naltiradi. Past foyda darajasiga ega yoki foyda olmaydigan tarmoqlar iqtisodiy
resurslardan mahrum bo‘ladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida eng zamonaviy
texnologiyani qo‘llashga layoqatli bo‘lgan va shunga intilgan korxonalar samarali
faoliyat ko‘rsata oladi. Korxonalaraing iqtisodiy samaradorligi quyidagi omillarga
bog’liq: mavjud texnologiya, ya’ni mahsulot ishlab chiqarishni ta’minlovchi
resurslarning oqilona uyg‘unlashuvi darajasi hamda iqti sodiy resurslarning narxlari.
Boshqacha aytganda, iqtisodiy samara- dorlik mahsulotning muayyan hajmini ishlab
chiqarishga resurslami eng k am darajada sarflagan holda erishishni bildiradi.
Bozor iqtisodiyoti o‘zgaruvchan bo’ladi: u iste’molchilar, ishlab chiqarish
texnologiyasi, iqtisodiy resurslar tarkibi o‘zgarishiga muvofiq holda o‘zgaradi. Ayni
paytda resurslami taqsimlashning ancha samarali hisoblangan tizimi vaqt o‘tishi bilan
istc’molchi didining o‘zgarishi, ishlab chiqarish yangi texnologiyasining yaratilishi va
tak lif qilingan resurslar tarkibining qayta o ’
zgarishi oqibatida eskirishi va samarasiz
bo ’
lib qolishi mumkin.
Iste’molchi dididagi о ‘zgarishlarning mahsulot narxi va foydaga ta’siri ayrim
tarmoqlarni qisqartirish va boshqalarini kengaytirishni taqozo qiladi. Bu o‘zgartirisb
resurslar bozori orqali amalga oshiriladi, chunki kcngayib boruvchi tarmoq resurslarga
ko'proq talab bildirsa, qisqarib boruvchi tarmoq ularga talabni kamaytiradi. Buning
natijasida vujudga keluvchi resurs narxlarining o'zgarishi, resurslami qisqaruvchi
tarmoqlardan kengayuvchi tarmoqlarga qayta taqsimlaydi. Demak, bozor tizimi
texnologiyaning o‘zgarishi va har xil resurs lar taklifi tarkibidagi o‘zgarishlarga
moslashadi.
Bozor iqtisodiyoti fan-texnika taraqqiyotini rag‘batlantiradi. Bi rinchi bo‘lib tejamli
texnologiyalarni qo‘llash korxonaning o‘z raqobatchilari oldidagi vaqtinchalik
ustunligini ta’minlaydi. Ishlab chiqa rish xarajatlarining pasayishi korxonaning
iqtisodiy foyda olishini bildiradi. Bundan tashqari, bozor tizimi yangi texnologiyaning
tez tarqalishi uchun sharoit ham yaratadi. Shunday qilib, bozor iqtisodi yoti sharoitida
har bir korxona yuqori foyda berishi mumkin bo‘lgan texnika va texnologiya
yordamida ishlab chiqarishni amalga oshiradilar. Qisqacha xulosa qilinadigan bo‘lsa,
bozor iqtisodiyoti sharoi tida « nima, kim uchun va qanday qilib ishlab chiqarish zarur

11» degan muammoga quyidagicha javob beriladi:
a) yuqori foyda beradigan barcha tovarlar va xizmatlar to‘lovga layoqatli
iste’molchilar talabiga yetarli hajmda ishlab chiqariladi;
b) tovar va xizmatlar to‘lov layoqatiga ega, yuqori foyda olish im konini beradigan
xaridorlar uchun ishlab chiqariladi;
v) yuqori foyda olishni ta’minlaydigan, resurslami tejash imkonini beradigan
texnika va texnologiya yordamida ishlab chiqariladi.
Mavjud iqtisodiy tizimlar orasida bo zor iqtisodiyoti o‘zining afzalliklari bilan
ajralib turadi. Aynan shu afzalliklar mazkur iqtisodiy tizimning samarali va barqaror
amal qili shi, rivojlanishiga zamin yaratadi. Eng avvalo, bozor iqtisodiyotining uchta
ustun jihatini ko'rsatib o‘tish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
1.Resurslami taqsimlashning samaradorligi. Bozor tizimi resurslami samarali
taqsimlashga yordam beradi. Buning mazmuni shuki, raqobatli bozor tizimi resurslami
jamiyatga eng zarur bo‘lgan tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishga yo‘naltiradi. U
ishlab chiqa rish uchun resurslami uyg‘unlashtirislining ancha samarali usullarini va
ishlab chiqarishga yangi, ancha samarali texnologiyani qo‘llashni taqozo etadi.
Qisqasi, bozor tizimi shaxsiy manfaatni shun day tartibda boshqaradiki, u jamiyat
uchun mavjud resurslardan zarur tovar lami talab darajasidagi miqdorda ishlab
chiqarishni ta’minlaydi.
2.Iqtisodiy faoliyat va tanlov erkinligi. Bozor iqtisodiyoti tizimining muhim
afzalliklaridan biri shundaki, u shaxsiy erkinlik roliga ustuvorlik beradi. Ijtimoiy
ishlab chiqarishni tashkil qilishning asosiy muammolaridan biri bo‘lib alohida shaxs
va korxonalar iqtisodiy faoliyatini uyg‘unlashtirish hisoblanadi. Bunday
uyg‘unlashtirishni amalga oshirishning ikki usuli mavjud. Birinchisi - markazdan
boshqarish va majbur qilish tadbirlarini qoilash bo‘lsa, ikkinchisi - bozor tizimi
vositasi orqali ixtiyoriy hamkorlikdir. Faqat bozor tizimigina iqtisodiy faoliyatni
majbur qilmasdan uyg‘unlashtirishga layoqatlidir. Bozor iqtisodiyoti tadbirkorlik va
tanlash erkinligini namoyish qilib, aynan shu tufayli u muvaffaqiyatga erishadi.
3.Iqtisodiy subyektlar tinimsiz harakat va izlanishlarining ta’minlanishi. Bozor
iqtisodiyotining yana bir afzalligi shundaki, unda har bir shaxs, korxona, firma va
korporatsiyalar tinimsiz harakatda va izlanishda bo‘lishadi. Chunki xo’jasizlik,
sustkashlik, beg'amlik har qanday xo‘jalik tizimini xonavayron qilishga olib ke ladi.
Jismoniy va yuridik shaxslar raqobatga bardosh berish, doimiy ravishda foyda olishni
ta’minlash uchun kurashadi. Natijada bozor iqtisodiyoti million-million kishilami
harakatga soladi, ularni boqimandalik kayfiyatidan qutqaradi.
Bozor iqtisodiyotning yuqorida k о ‘rib chiqilgan asosiy afzalliklari bilan bir qatorda
boshqa ko‘plab ijobiy jihatlarini ham sanab o‘tish mumkin. Jumladan:
- uning ishlab chiqarishning o‘zgaruvchan sharoitlariga moslashuvi va
ko‘nikishining yuqori darajasi;
- fan va texnika yutuqlaridan foydalanish, ularni ishlab chiqarish ga joriy etishning
jadal sur’ati;
- turli-tuman ehtiyojlami qondirish, mahsulot sifatini oshirish qobiliyati;
- buzilgan muvozanatni nisbatan tezlik bilan qayta tiklash;
- cheklangan axborot - turli resurslarning narx darajasi va ularning sarflanish
darajasiga yo‘nalgan holda bozor iqtisodiyotining muvaffaqiyatli amal qila olish
imkoniyati.
Shu o‘rinda ta’kidlash lozimki, bozor iqtisodiyotining ham o‘ziga xos kamchilik va
ziddiyatlari mavjud. Bozor iqtisodiyo tining asosiy ziddiyati shundan iboratki, u
o‘zning bosh nazorat mexanizmi - raqobatning kuchsizlanishiga yo‘l qo'yadi va hatto
buni rag‘batlantiradi. Bunday iqtisodiyotda raqobat kuchsizlanishining ikkita asosiy
manbai mavjud:
1) bozor iqtisodiyoti sharoitidagi erkin muhitda tadbirkorlar foyda ketidan quvib va

12o‘z iqtisodiy mavqelarini yaxshilashga intilib, raqobatning cheklangan yo’lidan ozod
bo‘lishga harakat qiladilar. Firma-larning qo‘shilib ketishi, kompaniyalaming xufyona
kelishuvi, raqobatlashuvning noqonuniy usullari (masalan, jismoniy kuch ishlatish,
zo‘ravonlik, tazyiq o‘tkazish va h.k.) ni qo‘llash - bularning barchasi raqobatning
kuchsizlanishi va uning tartibga soluvchilik ta’sirining pasayishiga olib keladi;
2) bozor tizimi rag‘batlantiradigan texnika taraqqiyoti ham raqo batning
zaiflashishiga olib keladi. Eng yangi texnologiya, odatda: a) juda katta miqdordagi
real kapitaldan foydalanishni; b) yirik bozorlar bo‘lishini; v) kompleksli,
markazlashgan va qat’iyan bir butun bo‘lib birlashgan bozorning tarkib topishini; g)
boy va ishonchli xomashyo manbalarini talab qiladi. Bunday texnologiya bozorning
hajmiga nis batan keng miqyosdagi hisoblanuvchi ishlab chiqaruvchilar mavjud
bo'lishi zarurligini bildiradi. Boshqacha aytganda, eng yangi texnologiyani qo’llash
asosida ishlab chiqarishning eng yuqori samaradorligiga erishish, aksariyat hollarda
ko‘p miqdordagi mayda firmalar emas, uncha ko‘p bo‘lmagan yirik ishlab
chiqamvchilar mavjud bo’lishini taqozo qiladi.
Bozor tizimi jamiyatning yuqori ehtiyoji tovarlar bilan ta’minlanishiga ham kafolat
bermaydi. Raqobatning kuchsizlanib borishi iste’molchining erkinligiga ham putur
etkazadi. Bozor tizimi o‘zining iste’molchining xohishiga ancha mos keluvchi
resurslami taqsimlash layoqatini ham yo‘qotib borishi mumkin.
Bozor iqtisodiyotning navbatdagi ziddiyati jamiyat a’zolari da romadlaridagi
tengsizliknmg kuchayib borishi va aholining tabaqalanishi bilan bog‘liq. Bunday
iqtisodiyot har qanday yuksak darajada rivojlanmasin daromadlar tengsizligini bartaraf
qila olmaydi, faqat uni ma’lum darajada yumshatish mumkin.
Bozor iqtisodiyotining umumiy e’tirof qilingan kamchiliklaridan yana biri shundan
iboratki, u ijtimoiy ne’matlar va xizmatlami ish lab chiqarib, bozorga taklif qilishga
qodir emas. Shu sababli jamiyat a’zolarini bunday ne’matlar va xizmatlar bilan
ta’minlash davlat zimmasida bo‘Iadi.
Tovarlar hajmi bilan pul massasi o ’
rtasidagi ro'y berib turadigan nomuvofiqlikni
bartaraf eta olmaslik ham bozor iqtisodiyotining zid diyati hisoblanadi. Bu pulning
qadrsizlanishi, ya’ni inflyatsiya jara yoni orqali namoyon bo’ladi.
Bozor iqtisodiyotining asosiy ziddiyatlari bilan bir qatorda quyi dagi kamchilik yoki
salbiy jihatlari ham mavjud:
- atrof-muhitni ishlab chiqarish va boshqa faoliyat turlari ta’siridan muhofaza qilish
mexanizmining mavjud emasligi;
- resurslarning qayta tiklanmaydigan turlarini saqlash imkoniyatining yo‘qligi;
- mehnat qilish bilan bog‘liq kafolatlarning mavjud emasligi;
- fanda fundamental va amaliy tadqiqotlarning rivojlanishiga ko‘maklashuvning
yo‘qligi;
rivojlanishning beqarorligi, inqirozli holatlaming bo ’
lib turishi hamda ijtimoiy
ishlab chiqarishning pasayishi, ishsizlik darajasining oshishi kabi holatlarining
mavjudligi.
Shuningdek, 2008-yilda AQSH ipoteka kreditlash tizimida vujudga kelgan hamda
ko‘pIab rivojlangan mamlakatlarga tarqalib, avval iqti sodiyotning moliyaviy
sektorida, keyinchalik esa real sektor hamda ijtimoiy sohasida jiddiy talofatlarga olib
kelgan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi ham ko‘p tomondan bozor iqtisodiyotining
ziddiyatli jihatlari ta’siri bilan bog’liq. Aksariyat rivojlangan mamlakatlarda bozorning
o‘zini-o‘zi tartiblash mexanizmini mutlaqlashtirish va bunda davlatning nazorat qilish,
tartibga solish vazifalariga umuman e’tibor qaratmaslik pirovardida inqiroz
holatlarining ro‘y berishiga olib keldi. O‘zbekistonda davlat tomonidan bozor
munosabatlariga asoslangan iqtisodiyotni tartibga solish jarayonlariga doimiy e’tibor
qaratilib, zarur bo‘lganda iqtisodiyotda davlat tomonidan boshqaruv usul lari qo’llandi
va bunday yondashuv oxir-oqibatda o‘zini to‘la oqladi.

131.3. Bozorning vazifalari va bozor infratuzilmasi.
Bozor tushunchasi bozor iqtisodiyotining muhim kategoriyasi bo‘lib, iqtisodiyot
nazariyasida ham, xo‘jalik yuritish amaliyotida ham, barcha mamlakatlar tajribasida
ham qo’llaniladigan ilmiy-amaliy tushunchadir. Eng avvalo « bozor » va « bozor
iqtisodiyoti » tushunchalarining bir-biridan farqlanishini ta’kidlab o‘tishimiz lozim.
Chunki, ko‘pincha bu ikki tushunchani bir xil ma’noda ifodalasb, ba’zi adabi yotlarda
sinonim so ’
zlar sifatida qo’llash yoki ularni chalkashtirish hollan uchraydi. Bozor
jamiyatda bozor iqtisodiyoti shakllangunga qadar mehnat taqsimotining ro‘y berishi
natijasida vujudga kelgan bo’lib, u ijtimoiy takror ishlab chiqarishning ayirboshlash
jarayonini o‘z ichiga oladi. Bozor iqtisodiyoti esa bozor munosabatlarining tarixan
uzoq davr mobaynida rivojlanishi natijasi bo’lib, tovar-pul qonunlari asosida tashkil
etiluvchi va faoliyat koisatuvchi iqtisodiy tizimni anglatadi.
Bozor iqtisodiyoti takror ishlab chiqarishning barcha fazalarini: ishlab chiqarish,
ayirboshlash, taqsimlash va iste’mol jarayonlarini qamrab oladi. Bozor esa faqat bitta
fazani, ya’ni ayirboshlash fazasini o‘z ichiga oladi. Bozor tushunchasi yuzaki
qaraganda oddiy tushunchaga o‘xshab ko‘rinadi, ayrimlar bozorni tovarlar sotiladigan
va xarid qilinadigan joy deb o‘ylashadi. Lekin uning ichki mazmuniga e’tibor berilsa,
u ko‘p qirrali bo’lib, mazmuni o‘zgaruvchan ekan ligini, turli davrlarda turli ma’noni
anglatishini bilib olish mumkin. Bozor tushunchasi tovar ayirboshlashning kelib
chiqishi va rivojlani shi bilan bog’liq bo’lib, u ibtidoiy jamoa tuzumining oxirlarida
kelib chiqqan va dastlab tovar almashuv, tovar ayirboshlash joyi yoki maydoni degan
mazmunni anglatgan. Dastlab, bozor ikki yoki bir necha qabila a’zolari bir-birlari
bilan tovar almashuv joyi sifatida namoyon bo’lgan bo’lsa, hunarmandchilikning
rivojlanishi, shaharlaming pay do boiishi bilan alohida maydonlar ajratilib, unda
kishilar oldi-sotdi qilganlar. Lekin hali u davrlarda tovar ayirboshlash T-T
ko‘rinishida, ya’ni bir turdagi tovarga boshqa turdagi tovarni ayirboshlash shaklida
bo’lgan. Bunday ayirboshlashda vaqt va masofa bo’lmay, bir vaqtning o ’
zida
o'shajoyda almashuv jarayoni sodir boigan. Kcyinchalik tovarlami bunday tarzda
ayirboshlashning ziddiyatlari kuchayib bori shi natijasida pul kelib chiqib, sotish va
sotib olish jarayoni ikkiga ajralgan va T-P-T ko'rinishini olgan. Endi tovarni sotish (T-
P) va sotib olish (P-T) zamon va makon jihatidan mos kelmasligi mumkin. Chunki
sotuvchi o‘z tovarini bir joyda pulga ayirboshiab, o‘ziga kerakli tovarni boshqa vaqt
va boshqa joyda sotib olishi mumkin. Pul ning kelib chiqishi bilan savdogarlar, ya’ni
tovarlami ishlab chiqaruvchidan olib iste’molchiga, bir joydan ikkinchi joyga olib
borib sotish bilan shug‘ullanadigan maxsus guruhlar paydo bo’ldi.
Mehnat taqsimoti chuqurlashib savdo sohasi vujudga keldi. Bu soha tovar-pul
harakatini tezlashtirish imkonini berib, iste’molchi bilan ishlab chiqaruvchini
bogiaydigan vositaga aylandi. Bunda ishlab chiqaruvchi bilan iste’molchi ham bir-
birlari bilan uchrashishi shart bo’lmay, ular savdogarlar-vositachilar orqali aloqa
qilishlari mumkin bo‘lib qoldi. Endi bozor tushunchasining mazmuni o‘zgarib, yangi
ma’no kasb etadi, ya’ni tovar-pul muomalasining yangi shakli sifatida namoyon bo’la
boshladi. Oldi-sotdi jarayonida yangi o‘ziga xos muhim tovar - ishchi kuchining paydo
bo’lishi bilan bozor umumiy tus olib, uning mazmuni yanada kengaydi. Endilikda
ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlargina emas, balki ishlab chiqa rish vositalari va
ishchi kuchi ham bozor jarayoni orqali o‘tib, ish lab chiqarishga jalb etila boradigan,
ularning bir-biriga o‘zaro ta’siri to‘g ’
ridan-to‘g‘ri emas, balki bilvosita- bozor orqali
sodir bo’la bosh ladi. Shunday qilib, hozirgi davrda bozor ishlab chiqaruvchilar bilan
iste’molchilaming ko‘p qirrali murakkab aloqalarini, ularning o‘zaro bir-birlariga
bo’lgan ta’sirini bog’laydigan bo ’
g‘in, jamiyat taraqqiyotida modda almashuvini
ta’minlaydigan jarayon sifatida shakllandi. Bozor - ishlab chiqaruvchilar va
iste’molchilar (sotuvchilar va xaridorlar) o'rtasida pul orqali ayirboshlash jarayonida
vujudga keladigan munosabatlar majmuasi.
Bozoming asosiy belgilari quyidagilardan iborat:

14- sotuvchi va xaridorlaming o‘zaro kelishuvi, ekvivalentlilik prinsipi asosida
ayirboshlash;
- sotuvchilaming xarajatlari qoplanib, foyda olishi;
- to’lovga layoqatli bo’lgan xaridorlaming talabini qondirish va raqobatchilik.
Bozor tovarlarni ishlab chiqarish va ayirboshlash, pulning vujudga kelishi, ulaming
rivojlanishi natijasida kelib chiqqan tarixiy tushuncha boiib, hozirgi davrda keng
tarqalgan obyektiv iqtisodiy jarayondir.
Bozordagi tovar va xizmatlar miqdori talabga nisbatan kam bo’lsa narxlar oshib
ketadi, ayirboshlashning ekvivalentlik muvozanati buziladi, natijada tovarni sotuvchi
me’yoridan ortiqcha daromad olish imkoniga ega bo‘ladi. Aksincha, bozorda tovarlar
miqdori ta lab miqdoridan oshib ketsa, narxlar pasayib ketib, sotuvchilar zarar
ko‘radilar. Shuningdek, ishlab chiqarish jarayonida sustkashlik, no‘noqlik va
xo‘jasizlik yuz berib, ortiqcha xarajatlarga yo’l qo'yilsa ham zarar oshib ketadi, chunki
bozor bunday behuda sarflarni hisobga olmaydi. Bularning barchasini bozor o‘z
mexanizmi orqali amalga oshiradi. Bozor mexanizmi - bozor iqtisodiyotining faoliyat
qilishini tartibga solishni va iqtisodiy jarayonlami uyg‘unlashtirishni ta’minlaydigan
dastak va vositalar.
Bozoming iqtisodiy mazmunini ochib berishda uning obyekti va subyektini ajratib
ko‘rsatish lozim boiadi. Bozor obyekti - ayir boshlash munosabatlariga jalb qilingan
iqtisodiy faoliyat natijalari va iqtisodiy resurslar, tovar, pul va unga tenglashtirilgan
moliyaviy aktivlar.
Hozirgi sharoitda oziq-ovqat va qishloq xo‘jalik mahsulotlari do‘konlari,
avtomobilga xizmat ko‘rsatish stansiyasi, benzin quyish shaxobchalari, sanoat
tovarlari do'koni, tijoratchilarning savdo shaxobchalari, turli xil supermarketlar, yirik
savdo markazlari va savdo yarmarkalari, umumiy ovqatlanish shaxobchalari bozorning
odatdagi ko‘rinishlari hisoblanadi. Fond birjalari, valyuta bozori, don birjalari va
auksion kabilar bozorrning yuqori darajada rivojlangan ko'rinishlaridir.
Bozor subyekti - ayirboshlash munosabatlari qatnashchisi. Bozor subyektlari ikki
guruhga - sotuvchi va xaridorlarga bo’linib, ular bozor munosabatlarining turli
vazifalarini bajaradi. Sotuvchilar bozorga tovar va xizmatlarni taklif etadi, xaridorlar
esa ularga talab bildiradi. Bozor o‘z subyektlari manfaatini bir-biriga bog‘lab, ularni
muvofiqlashtiradi. Ayrim turdagi bozorlarda sotuvchi va xaridorlar o‘rtasida bevosita
aloqa mavjud bo’lsa, boshqalarida bilvosita aloqa mavjud boiib, ular hech qachon bir-
birini ko’rmay di yoki bilmaydi.
Bozorning asosiy vazifasi ishlab chiqaruvchilar tomoni dan Yaratilgan tovar va
xizmatlami, iqtisodiy resurslami iste'molchilarga yetkazib berishdan iboratdir. Bu
yerda bozor ish lab chiqarish bilan iste’molni bir-biriga bog’laydi, ishlab chiqarilgan
tovar yoki xizmat o‘z iste’molchisini topadi. Bunda bozor vositachi bo’lib xizmat
qiladi. Bozorda qiymat shakllari almashadi. U qiymatni tovar shaklidan pul shakliga
aylantiradi. Individual mehnat sarflari sifatida chiqqan tovarlar bozor tomonidan tan
olinsa, ijtimoiy mehnat sarfini namoyon qiladi va tovarning bozor qiymati hosil
bo’ladi.
Bozor ayirboshlash kategoriyasi bo’lib, ishlab chiqarishning uzluksiz takrorlanib
turishiga yordam beradi. Ishlab chiqarish, yangidan boshlanishi uchun Yaratilgan
tovarlar sotilishi va ularning pulga aylanishi, puldan esa kerakli iqtisodiy resurslar
xarid qilinishi zarur. Bozor vositasida tovarni sotishdan tushgan mablag’lar hisobiga,
ishlab chiqaruvchilar resurslar sotib olish yo’li bilan sarflan gan ishlab chiqarish
vositalari o'rnini qoplaydigan va ishlab chiqa rishni kengaytirish uchun kerakli moddiy
va mehnat resurslariga ega bo‘1adilar. Bozor orqali resurslarning erkin harakati
ta’minlanadi va ularning tarmoqlar o‘rtasida taqsimlanishi ro‘y beradi. Iste’molchilar
bozorda u yoki bu tovarga bo’lgan talabini bildiradi.
Bozor bu talabni ishlab chiqaruvchilar va resurslami yetkazib beruvchilarga uzatadi.
Resurslar talab bildirgan tarmoqlar va sohalar o ’
rtasida taqsimlanib turadi.

15Bozor iqtisodiyotni tartibga solib turish vazifasini talab, taklif, raqobat va narxlar
yordamida bajaradi. U o'zida talab va taklifni jamlab, bu bilan nimani, qancha
miqdorda va qaysi vaqtda ishlab chiqarish kerakligini aniqlab beradi. Bozor narx
vositasida iqtisodiy resurslami tovarlarga talab kamaygan tarmoqlardan talab ortgan
tarmoqlarga oqib kelishini ta’minlaydi. Shuningdek, adabiyotlarda bozoming boshqa
ko‘plab qo ’
shimcha vazifalari ham keltiriladi. Bu vazifalami yaqqolroq tasawur etish
uchun ulami maxsus rasm ko’rinishida ifodalash mumkin (3-rasm).
3-rasm. Bozor vazifalari
Bozor turli xil vazifalami bajarsada, ular o‘zaro bog’liq va bir-birini taqozo qiladi.
Bozoming iqtisodiy mazmunini chuqurroq tushunish uchun uning turlari va ichki
tuzilishini k о ‘rib chiqish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Bozorning ich ki tuzilishi murakkab bo’lganligi sababli uni turkumlashga quyidagi
mezonlar asos qilib olinadi: bozorning yetuklik darajasi, sotiladigan va sotib
olinadigan mahsulot turi, bozor subyektlari xususiyatlari, bo zor miqyosi, iqtisodiy
aloqalar tavsifi va boshqalar.
Bozoming yetuklik darajasiga qarab rivojlanmagan bozor, er kin (klassik) bozor,
hozirgi zamon rivojlangan bozorlarga bo’linadi. Rivojlanmagan, shakllanayotgan
bozor tasodifiy tavsifga ega bo’lib, unda tovami tovarga ayirboshlash (barter) usuli
ko‘proq qo’llaniladi. Bozoming bu turi tarixan hali haqiqiy pul mavjud bo’lmagan
davrga to‘g‘ri keladi. Lekin hozirgi davrda ham ayrim mamlakatlarda pul inqirozga
uchrab, ijtimoiy ishonchni yo‘qotgan, bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida ham
bozoming bunday turi amal qilishi mumkin.
Erkin (klassik) bozor - tovar va xizmatlarning har bir turi bo’yicha juda ko‘p ishlab
chiqaruvchilar va iste’molchilar, sotuvchilar va xaridorlar mavjud bo’lib, ular o‘rtasida
erkin raqobat amal qiluvchi, narxlar talab va taklif o‘rtasidagi nisbatga qarab erkin
shakllanuvchi bozordir. Erkin bozorda raqobatning turli usul lari qo’llanilib, aholi
va ishlab chiqaruvchilar keskin tabaqalanishi ro‘y beradi.
Hozirgi zamon rivojlangan bozori ijtimoiy-iqtisodiy samara dorlikni ta’minlash va
aholini ijtimoiy himoyalash maqsadida bozor aloqalarining davlat tomonidan tartibga
solib turilishiga asoslanadi. Demak, davlat ham bozor ishtirokchisi bo’lib, u bozor
aloqalarini tartiblashtiradi va boshqaradi. Hozirgi zamon rivojlangan bozorida turli xil
birjalar va boshqa oldi-sotdi jarayoniga xizmat qiluvchi sohalar taraqqiy etgan bo’ladi.
Raqobatning asoratli kurashlari, aholining tabaqalashuvi yumshatilib, ulaming
daromadlari o‘rtasidagi tafovutlar me’yor darajasida ushlab turiladi.
Bozor hududiy jihatdan ham turlicha bo‘lishi mumkin. Bular mahalliy bozorlar
(Toshkent bozori, Samarqand bozori, Urgut bo zori, London bozori, Nyu-York bozori,
Pekin bozori va boshqalar); milliy bozorlar (O ’
zbekiston bozori, Rossiya bozori,
Ukraina bozori, Angliya bozori, Amerika bozori, Xitoy bozori va boshqalar); hududiy Bozorning vazifalari
Tartibga solish Rag`batlantirish Nazorat qilish
Bozor subyektlaring
manfaatlarini ro`yobga chiqarish Tejamkorlik
Narxni tashkil etish Iqtisodiyotni
sog`lamlashtirish Axborot berish Vositachilik Integratsiyalash

16bozorlar (Markaziy Osiyo yoki Osiyo bozori, G‘arbiy Yevropa bo zori) va nihoyat
jahon bozori.
Sotiladigan va sotib olinadigan tovar, xizmat turiga ko‘ra bo zorlar quyidagi turlarga
bo‘linadi: iste’mol tovarlari va xizmatlari bozori, ishlab chiqarish vositalari va ishchi
kuchi (resurslar) bozori, valyuta bozori va fond birjalari, ilmiy-texnika kashfiyoti va
ishlanmalar bozori.
Muomalaga chiqadigan subyektlarning xususiyatiga ko'ra ul gurji va chakana
savdon i ajratish mumkin. Chakana savdoda, asosan, sotib oluvchilar fuqarolar
hisoblanadi. Turli shakldagi korxonalar, firmalar, xususiy do‘konlar va
boshqalar esa sotuvchi hisoblanadi. Ulgurji savdoda mahsulotlar yirik
partiyalarda ko’tarasiga sotiladi.
Bozoming asosiy tarkibiy qismlaridan biri bo‘lib iste’mol tovar lari va xizmatlar
bozori hisoblanadi. Bu bozorda xo‘jalik subyektlarining barcha uchta turi: uy
xo‘jaliklari, davlat va korxonalar qat nashadi.
Iste’mol tovarlari va xizmatlari bozorining maxsus turi intellektual tovarlar
bozoridir. Bu bozorda aqliy mehnat mahsuli bo’lgan tovarlar - ilmiy g‘oyalar, texnika
yangiliklari, san’at va adabiyot asarlari, har xil axborotlar oldi-sotdi qilinadi.
Intellektual bozor tarkibida ilmiy-texnika ishlanmalarini ayirboshlash katta o‘rin
tutadi. U amalda patent, litsenziya va nou-xau sotishdan iborat bo’lib, bu bozorda
asosan, innovatsiya firmalari ish ko‘radi. Mazkur firmalar yangiliklar yaratish,
bozorda sotish va ishlab chiqarishga joriy etish bo‘yicha xiz mat ko‘rsatadi.
Ishlab chiqarish vositalari (resurslar) bozorida tovar sifatidagi mehnat vositalari va
materiallar oldi-sotdi qilinadi. Bu bozorda mashina, asbob-uskuna, xomashyo, yoqilg‘i
va materiallar kabi ishlab chiqarish vositalari ulgurji ravishda sotiladi. Resurslar
bozoridagi tovarlar shaxsiy iste’molga emas, ishlab chiqarish iste’moliga xizmat
qiladi, ya’ni ishlab chiqarish talabini qondiradi.
Bozoming barcha subyektlari o'rtasidagi iqtisodiy aloqalar iste’mol tovarlari va
resurslar bozori orqali ancha to‘liq va yorqin namoyon bo‘ladi (4-rasm).
Uy xo‘jalik]ari va davlat iqtisodiy resurslarga egalik qilib, ulami resurslar bozoriga
yetkazib beradi. Kor xonalar resurslarga talab bildiradi. Korxonalaming resurslami
sotib olishga sarflagan pul mablag ’
lari resurslami yetkazib beruvchilaming
daromadlari (ish haqi, renta, foiz va foyda) oqimini tashkil qiladi.
Iqtisodiy resurslar
pul mablag`lari
tovar va xizmarlar iqtisodiy resurslar
Tovar va xizmarlar tovar va xizmarlar Resurslar
bozori
DavlatFirma
(korxona)

17 pul mablag`lari
tovar va xizmarlar
4-rasm. Iste’mol tovarlari bozori va resurslar bozori hamda bozor subyektlati
o’rtasida resurslar, mahsulot va daromadlar harakati
Uy xo‘jaliklari resurslami sotishdan olinadigan pul daromadlarini sarflash
jarayonida ko‘plab tovar va xizmatlarga o‘zlarining talabini bildiradi. Bir vaqtda
korxonalar aynan shu bozorda tovar va xizmat lami taklif qiladi. Tovar va xizmatlarga
iste’mol sarflari oqimi korx onalaming pul tushumi yoki daromadini tashkil qiladi.
Iqtisodiy resurslar bozorining tarkibiy qismini ishchi kuchi bo zori tashkil qiladi.
Ishchi kuchi bozorida o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan iqtisodiy resursning oldi-
sotdi bitimi amalga oshiriladi. Bu bozorda biznes tomonidan ishchi kuchiga bo‘lgan
talab, uy xo‘jaliklari tomonidan bildirilgan ishchi kuchi taklifi bilan to‘qnash keladi.
Shunday ekan, ishchi kuchi bozorida iqtisodiy subyektlarning ikki turi - tadbirkorlar
va yollanma ishchilar harakat qiladi. Ishchi kuchi insonning mehnat qilish qobiliyati
sifatida tovarga aylanadi, bu qobiliyat bozor orqali uning egasidan ajratib olinishini
bildirmaydi. Ishchi kuchi bozorida insonning o‘zi emas, uning mehnat qilish qo biliyati
ma’lum muddatga sotiladi.
Moliya bozori turli-tuman va ko‘p jihatli bo’lsa ham oldi-sotdi obyekti bitta, ya’ni
pul (pulga tenglashtirilgan qog‘ozlar) hisoblanadi. Ortiqcha mablag’larga ega bo‘lgan
xo‘jalik subyektlari o‘z moliyaviy resurslarini ularga ehtiyoj sezgan subyektlarga
taklif qiladi.
Moliya bozorini moliyaviy bitimlarning harakatiga qarab turkumlash mumkin.
Bunda moliya bozori ikkiga ajraladi: qarz majburiyatlari bozori va kapital (mulk)
bozori. Qarz majburiyatlari bozorida pul vaqtincha qarzga olinadi va shaxsiy iste’mol
uchun ishlatila- di. Kapital (mulk) bozorida jamg‘arishga qo‘yilgan puldan daro mad
olish huquqi sotiladi va sotib olinadi. Bu bozorda mablag‘lar kapital sifatida ishga
solinib, foyda keltiradi. Shuni hisobga olib kapi tal bozorini ikkita bo‘g‘inga ajratish
mumkin: ssuda kapitali bozori va qimmatli qog‘ozlar bozori. Ssuda kapitali bozori-pul
shaklidagi kapitalning foiz to‘lash sharti bilan qarzga berish bo‘yicha oldi- sotdi
munosabatidir. Bu bozorda asosan davlat va banklaming qisqa muddatli majburiyatlari
muomalada bo’ladi.
Qimmatli qog‘ozlar bozori - turli ko‘rinishdagi qimmatli qog‘ozlar (aksiya,
obligatsiya, veksel, chek, depozit kabilar) ning oldi-sotdi munosabati. Mazkur bozor
amalda fond birjalari, auksionlar va banklardan iborat bo ’
lib, unda broker va dilyerlar
vositachilik qiladi. Qimmatli qog‘ozlaming harakati xususiyati bo‘yicha moliya bozori
birlamchi va ikkilamchi (hosila) bozorlarga bo‘linadi. Birlamchi bozorda yangi
nusxadagi qog ’
ozlar sotiladi va sotib oli nadi, ikkilamchi bozorda oldin chiqarilgan
qimmatli qog'ozlar harakat qiladi. Birlamchi bozorda qimmatli qog‘ozlar otilsa,
ikkilamchi bozorda qayta sotiladi. Iqtisodiyot uchun qimmatli qog‘ozlaming
ikkilamchi bozori favqulodda muhim ahamiyatga ega. U xo‘jalik subyektlari o‘rtasida
moliyaviy vositalaming erkin harakat qilishini ta’minlaydi. Bozorning samarali amal
qilishi ko‘p jihatdan uning infratuzilmasining rivojlanganlik darajasiga bog‘liqdir.
Bozor infratuzilmasi - bu bozor aloqalarini o‘rnatish va ular ning bir maromda amal
qilishiga xizmat ko‘rsatuvchi muassasa lar tizimidir.
Bozor infratuzilmasi tarkibiga kiruvchi muassasalami quyidagi asosiy yo‘nalishlar Iste’mol
tovarlari bozori Uy xo`jaliklari

18bo‘yicha guruhlash mumkin:
1) tovar va xizmatlar muomalasiga xizmat qiluvchi muassa salar (ombor xo'jaligi,
transport va aloqa xizmatlari ko'rsatuvchi korxonalar, birjalar, auksionlar,
savdo uylari, savdo-sotiq idoralari va agentliklari va h.k.);
2) moliya-kredit munosabatlariga xizmat qiluvehi muassasa lar (bank, kredit
muassasalari, sug‘urta va moliya kompaniyalari, soliq idoralari va h.k.);
3) ijtimoiy sohaga xizmat ko‘rsatuvchi muassasalar (uy-joy va kommunal xizmat
idoralari, aholini ishga joylashtirish firmalari va h.k.);
4) axborot xizmati idoralari (ma’lumotlarni to‘plash, umumlashlirish va sotish bilan
shug‘ullanuvchi muassasalar).
Bozor infratuzilmasi muassasalari tovar ishlab chiqaruvchilaming savdo-sotiq,
moliya-kredit faoliyatiga, asosiy hamkorlami topishiga, ishchi kuchini yollashiga
ko‘maklashadi, davlatning iqtisodiyotni tar tibga solish bo‘yicha tadbirlarini amalga
oshiradi, tijorat aloqalarini o‘rnatishga yordam beradi. Ulaming bir qismi davlat mulki
doirasida faoliyat yuritib, bepul xizmat ko‘rsatsa, boshqalari mustaqil tijorat
muassasasi va uyushmalaridan iborat bo’lib, ko‘rsatgan xizmatlari uchun haq oladi.
Bozor infratuzilmasi tarkibida tovar va xizmatlar muomalasiga xizmat qiluvchi
muassasalar muhim o‘rin tutishi sababli ulardan asosiylarining qisqacha tavsifiga
to‘xtalib o‘tamiz.
Birja - namuna (yoki standart)lar asosida ommaviy tovarlarning muntazam savdo-
sotiq ishlarini o‘tkazuvchi tijorat muassasasi. Uning tovar birjasi, fond birjasi, valyuta
biijasi, mehnat biijasi singari turlari keng tarqalgan.
Tovar birjasi - oldindan belgilangan qoidalar asosida ulgurji savdoni tashkil etish
shakli.
Fond birjasi - qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisi bo‘yicha rasmiy jihatdan tashkil
etilgan va muntazam amal qiluvchi bozor shakli.
Valyuta birjasi - milliy valyutalar kurslari bo‘yicha ularning erkin oldi-sotdisi
amalga oshiriladigan, rasmiy jihatdan tashkil etilgan bozori shakli.
Mehnat birjasi — ishchilar va tadbirkorlar o‘rtasidagi ishchi kuchini oldi-sotdi
bitimini tuzishda vositachilikni amalga oshiruvchi va ishsizlarni ro‘yxatga oluvchi
muassasa.
Birjada ishtirokchilar tomonidan tovar ayirboshlash to‘g‘risidagi bitimlar tuziladi,
lekin tovarni yetkazib berish va uning haqini to‘lash birjadan tashqarida yuz beradi.
Bunda tovaming egasi va xaridorlari qatnashishi shart emas. Ular nomidan ishni
brokyerlar (dallollar) yuritadi. Broker (makler) - bu tovar, fond va valyuta birjalarida
oldi-sotdi bitimlarini tuzishda vositachilik qiladigan shaxs yoki maxsus firma. Ular
odatda mijozlar topshirig‘iga ko‘ra va uning hi sobiga ish yuritadi, kafolat beruvchi
hisobiga o‘z nomidan savdo bitimlari tutishi ham mumkin.
Birjaning yana bir xususiyati shundaki, bu yerda hali ishlab chiqarilmagan, lekin
tayyorlanishi aniq bo’lgan, oldin sotib olinib, egasi ixtiyoriga kelib tushmagan tovarlar
ham sotiladi.
Birjalar ixtisoslashgan yoki universal bo‘lishi mumkin. Ixtisoslashgan birjalarda
ayrim turdagi yoki bir guruh tovarlar, universal birjalarda har xil tovarlar sotiladi.
Auksion - alohida xususiyatlarga ega bo’lgan tovarlarni sotish uchun muayyan
joylarda tashkil qilingan maxsus kim oshdi sav do muassasasi. Auksionda savdo
tovarlaming nisbatan cheklangan ro‘yxati bo‘yicha, ommaviy sotovga qo‘yish yo'li
bilan o‘tkaziladi. Auksion e’lon qilingan vaqtda va ma’lum davrda o'tkaziladi. Bunda
tovarlaming bozorga kelib tushish mavsumi va hajmi hisobga olinadi. Auksion
savdosida namuna tovarlar ro‘yxatda ko‘rsatilgan tartibda savdoga qo‘yiladi,
xaridorlar orasida eng yuqori narxni taklif qilgan kishi tovami sotib oladi.
Auksionlarda san’at asarlari, noyob buyumlar, kolleksiyalar ham sotilishi mumkin.
Savdo yarmarkasi - muayyan belgilangan vaqtda va joyda o'tkaziluvchi hamda

19o’tkazilish jarayonida ulgurji savdo bitimlari tuziluvchi tovar namunalari ko‘rgazmasi.
Savdo bitimlari tovar ishlab chiqaruvchi bilan savdo firmalari o‘rtasida tuzilib, unda
bevosita iste’molchi qatnashmaydi.
Savdo uyi - o‘z ichiga tashqi savdo kompaniyasi bilan bir qatorda ishlab chiqarish,
bank, sug‘urta, transport, ulgurji-chakana va boshqa turdagi firmalarni oluvchi keng
tarmoqli savdo kompaniyasi. U ixtisoslashgan yoki universal bo’lishi mumkin.
Ixtisoslashgan savdo uyi ayrim tovarlar bilan (kiyim-kechak, oyoq kiyim, gazlama va
h.k.), universal savdo uyi har xil tovarlar bilan savdo qiladi. Savdo uylari tarkibida
savdo firmalari muhim o‘rin tutadi. Ular tijorat ishini yurituvchi va ixtisoslashgan
savdo-sotiq korxonalaridir. Firmalar mustaqil yoki yirik sanoat korporatsiyalari
tarkibida ish yuritib, ulgurji va chakana savdo bilan shug‘ullanadigan turlarga
bo‘linadi. Ayrim firmalar har ikkala savdo turi bilan ham shug'ullanadi. Savdo uylari
o‘z nomidan va ko‘pincha o‘z hisobidan eksporl-import hamda boshqa savdo
aloqalarini olib boradi. Tashqi savdo uylari savdo korxonalarini sotib olish, jihoz va
uskunalami ijaraga topshirish, kreditlar berish, sug‘urta xizmati ko‘rsatish orqali
moliyaviy va ishlab chiqarish xizmatida ham qatnashadi.
Ulgurji savdo firmalari tovarlarni o‘z mulki va mablag‘lari hisobidan sotib olib,
keyin iste’molchilarga sotadi. Chakana savdo firmalari turlicha faoliyat yuritib, ular
mustaqil do‘konlar, maxsus do‘konlar va supermarketardan iborat bo'ladi.
Supermarket - bu xaridorning o‘ziga o ’
zi xizmat ko‘rsatishiga asoslangan keng
tarmoqli savdo korxonasi. U tovarlarning deyarli bar cha turlari bilan, jumladan import
tovarlar bilan ham savdo qiladi. Super market xaridorlarga bepul maslahatlar beradi,
tovarlami buyurtma bo'yicha xaridor uyiga etkazadi, ularga madaniy-maishiy xizmat
ko‘rsatadi.
Hozirgi kunda keng rivojlanib borayotgan zamonaviy bozorlardan biri bu elektron
savdo bozorlari bo‘lib hisoblanadi. U О ‘zbekiston Respublikasining “Elektron tijorat
to‘g‘risida”gi 2015-yil 9-dekabrdagi son Qonunining yangi tahriri bilan belgilanadi va
amalga oshiriladi. Unda internet tarmog‘idagi tijorat sohasiga oid faollikni, unda oldi-
sotdini amalga oshirilishini ifodalash uchun qo’llaniladi; kompyutcr tarmog‘idan
foydalangan holda xarid qilish, sotish, servis xizmati ko‘rsatishni amalga oshirish,
marketing tadbirlarini o‘tkazish imkoniyatini ta’minlaydi.
Elektron tijoratning an’anaviy savdo turlaridan farqi quyidagilardan iborat:
- xaridor o'ziga qulay vaqt, joy va tezlikda mahsulotni tanlash va sotib olish
imkoniyatiga ega;
- savdo-sotiq faoliyatini ish faoliyati bilan birga parallel ravishda, ya’ni ishlab
chiqarishdan ajralmagan holda olib borish imkoniyati;
- ko‘p sonli xaridorlaming bir vaqtning o‘zida bir nechta firmalarga murojaat qila
olish imkoniyati;
- kerakli mahsulotlami tezlikda izlab topish va ushbu mahsulotlar mavjud bo’lgan
korxonalarga murojaat qilishda texnik va transport vositalaridan samarali foydalanish
imkoniyati;
- xaridorlaming yashash joyi, sog ’
lig ’
i va moddiy ta’minlanish darajasidan qat’iy
nazar hamma qatori teng huquqli mahsulot sotib olish imkoniyati;
- hozirgi kundagi mavjud jahon standartlariga javob beradigan mahsulotlami tanlash
va sotish imkoniyati;
- elektron tijoratda savdoni tashkil etish korxonalaming raqobatini kuchaytiradi,
monopoliyadan chiqaradi va mahsulotlaming sifatini oshirish imkoniyatini beradi.
Bozor iqtisodiyoti subyektlarini moliyaviy axborotlar bilan ta’minlash bozor
infratuzilmasining axborot xizmati idoralari, shu jumladan auditorlik firmalari
zimmasiga tushadi. Auditor firma-korxona, firma, kompanivalar moliyaviy xo‘jalik
faoliyatini tekshirib boruvchi, ular hisobotini ekspertizadan o‘tkazuvchi muassasa.
Ular odatda aksiyadorlik jamiyati yoki kooperativ shakl da faoliyat ko‘rsatadi va to‘liq
mustaqillikka ega bo‘ladi. Auditor firmalar o‘z ishini har bir mamlakatda yoki xalqaro

20miqyosda qabul qilingan hisob-kitob va taftish qoidalariga binoan olib boradi. Audi tor
firma ishida qatnashuvchi taftishchilar auditorlar deb ataladi. Shunday qilib, bozor
infratuzilmasi va uning ко ‘rib chiqilgan muassasalari barcha bozor turlarining faoliyat
ko‘rsatishi hamda davlatlararo iqtisodiy munosabatlami tartibga solishni ta’minlaydi.

222-bob. Bozor iqtisodiyotiga o`tish davri va uning xususiyatlari.
2.1. O`tish davrining mazmuni. Bozor iqtisodiyotiga o`tish yo`llari.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrining umumiy mazmuni iqtisodiy munosabatlarning
alohida unsurlarini isloh qilish yoki iqtisodiy siyosatga tuzatishlar kiritish emas, balki
butun iqtisodiy munosabatlar tizimini o‘zgartirishdan iboratdir.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davri - ma’muriv-buyruqbozlik tizimini bartaraf etish
yoki tubdan o‘zgartirish hamda bozor tizimining asoslarni shakllantirish jarayonlari
amalga oshiriluvchi tarixiy davrdir.
1980-1990-yillarga kelib dunyoda ro‘y bergan muhim o‘zgarishlar iqtisodiy
taraqqiyot istiqbollari to‘g‘risidagi nazariyalarni qaytadan k о ‘rib chiqish va ularga
jiddiy o‘zgartirishlar kiritishni zarur qilib qo‘ydi. Chunki, bu vaqtga kelib g‘arb
mamlakatlarida uzoq vaqtdan beri (A.Smit davridan boshlab) hukm surib kelgan erkin
iqti sodiy tartibga solish, ya’ni iqtisodiyotning o‘zini-o‘zi tartibga solish g‘oyasi ham,
iqtisodiyotni markazlashtirilgan tarzda tartibga so lish va boshqarish g‘oyasi ham
inqirozga uchradi. Bunday sharoitda iqtisodiy taraqqiyotning sifat jihatdan yangi
yo’llarini qidirib topish zarur bo’lib qoldi. Bu vaqtga kelib ko‘pgina rivojlangan
mamlakatlarning tajribalari umumlashtirilib, iqtisodiyotning yangi taraqqiyot yo’li -
ongli ravishda boshqariladigan va tartibga solinadigan bozor iqtisodiyoti deb tan olindi
va aksariyat davlatlar shu yo’lni tanladilar. Lekin bunday bozor iqtisodiyotiga o‘tish
yoilari (modellari) xilma- xil bo’lib, ulaming umumiy va xususiy tomonlari farqlanadi.
Jahon tajribasida bozor iqtisodiyotiga o’tishning barcha yo’llari umumlashtirilib,
quyidagi uchta asosiy turga bo’linadi:
1) rivojlangan mamlakatlar yo’li;
2) rivojlanayotgan mamlakatlar yo’li;
3) sobiq sotsialistik mamlakatlar yo’li.
Bu yo’llar turli tuman va har xil bo’lishiga qaramay ularda umu miylik mavjuddir.
Ularning umumiyligi shundaki, bu yo’llarning hammasi bozor iqtisodiyotiga o‘tishni
maqsad qilib qo‘yadi va maz kur iqtisodiyotning qonun-qoidalari, amal qilish
mexanizmi ko‘p ji hatdan umumiy bo’ladi. Shu bilan birga har bir yo’lning o‘ziga xos
xususiyatlari ham bor, bu esa bozor munosabatlarmi shakllantirishning ijtimoiy-
iqtisodiy, tarixiy, milliy sharoitlari har xil bo’lishidan kelib chiqadi. Masalan, bozor
munosabatlariga o‘tishning rivojlan gan mamlakatlar yo’lida oddiy tovar xo‘jaligidan
erkin raqobatga asoslangan klassik yoki erkin bozor iqtisodiyotiga va undan hozirgi
zamon bozor iqtisodiyotiga o‘tiladi.
Mustamlakachilikdan ozod bo’lib, mustaqil rivojlanayotgan mamlakatlaming bozor
iqtisodiyotiga o‘tish yo’lining xususiyati - bu qoloq, an’anaviy iqtisodiyotdan erkin
bozor iqtisodiyotiga o’rishdir. Nihoyat, sobiq sotsialistik mamlakatlar yo’lining
muhim belgisi markazlashtirilgan, ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan iqtisodi -
yotdan hozirgi zamon rivojlangan bozor tizimiga o‘tishdan iboratdir. Bu yo’lning
boshqa yo’llardan farqi shundaki, totalitar iqtisodiyotning bozor iqtisodiyoti bilan
umumiyligi yo‘q, ular batamom bir-biriga zid. Shu bilan birga ma’muriy-
buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan bozor munosabatlariga o‘tayotgan
mamlakatlaming o‘zi o‘tish sharoitlari, iqtisodiy rivojlanish darajasi, mulkchilik va
xo’jalik yuritish shakllari bilan bir-birlaridan farqlanadi.
Hozirda uzoq davr mobaynida ijtimoiy xo‘jalikni ma’muriy buyruqbozlik
prinsiplari asosida yuritib kelgan, keyinchalik ularga bozor mexanizmlarini
uyg‘unlashtirish orqali o'ziga xos o ’
tish yo’lini yaratgan mamlakatlar tajribasini ham
alohida ko'rsatish mumkin. Jumladan, Xitoy, Vetnam kabi ilgari faqat ma’muriy-
buyruqbozlik iqtisodiyotiga asoslangan mamlakatlar bugungi kunda tub islohotlar
orqali samarali bozor iqtisodiyotini vujudga keltirish borasida sezilarli
muvaffaqiyatlarga erishmoqdalar. Bulaming barchasi bozor iqtisodiyotiga o‘tish

23yo’llarining o‘ziga xos xususiyatlaridir.
Jahon tajribasi ko‘rsatishicha, bozor iqtisodiyotiga revolyusion yo’l bilan, ya’ni
jadal usulda yoki evolyusion yo’l bilan, ya’ni bosqichma-bosqich o‘tish mumkin.
Birinchi holda, tub islohotlami o‘tkazish, avvalgi tizimni va tarkib topgan iqtisodiy
munosabatlarni birdaniga va batamom sindirish ya’ni, to‘ntarish yasash talab etilib, «
karaxt qilib davolash » usuli (« shokovaya terapiya ») deb nom oldi. Eski iqtisodiy
munosabatlarni bosqichma-bosqich yangi bozor mu nosabatlariga aylantira borib,
larzalarsiz, shikastsiz samarali bozor iqtisodiyotini vujudga keltirish mumkin.
Islohotlar tajribasi shuni ko‘rsatadiki, evolyusion yoi kamroq ijtimoiy larzalarga olib
keladi, ancha izchil va muqarrardir.
Tartibga solinadigan bozor iqtisodiyotiga o‘tish yo’llarigina emas, balki uning
andozalari ham xilma-xildir. Eng avvalo, ular shunday bozor iqtisodiyoti vujudga
keltirilayotgan va amal qilib turgan mamlakatlam ing milliy xususiyatlari va
an’analari bilan farq qiladi. Shu boisdan bozor iqtisodiyotining ma’lum andozalari
ularni amalga oshiruvchi muayyan mamlakatga mansubligiga qarab ajratiladi.
Masalan, Germaniya, Janubiy Koreya, Turkiya, Argentina, Polsha andozalari va
hokazo.
Ma’muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotidan hozirgi zamon bozor iqti sodiyotiga
o‘tishning zarurligi iqtisodiy o‘sish ekstensiv omillaridan foydalanish
imkoniyatlarining tugab borishi bilan notovar iqtisodiyotning amal qilish
layoqatining pasayishi orqali ifodalanadi.
Ma’muriy-buyruqbozlik tizimi ikkila muhim kamchilikka ega:
1) uning moslashuvchan emasligi, ro‘y berayotgan o‘zgarishlarga juda sekinlik
bilan moslashib borishi;
2) mehnatkashlarda moddiy qiziqish va xo‘jalik yuritish tashabbuskorligining
yo‘qligi oqibatida samaradorlikning o‘ta darajada pa sayib ketganligi.
Ma’muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotidan bozor iqtisodiyotiga o‘tish ko‘plab
mamlakatlarda umumiy tendensiyaga ega. Bu jarayon iqtisodiyotni erkinlashtirish,
chuqur institutsional (eng avvalo, mulk chilik munosabatlarida) tub o‘zgarishlami o‘z
ichiga oladi, biroq, bir vaqtning o‘zida moliyaviy barqarorlashtirish chora-tadbirlarini
amalga oshirilishini taqozo etadi. Ma’muriy-buyruqbozlik tizimini o‘zgartirish mazkur
tizim asosining o‘zgarishim hamda uni sifat ji hatidan farq qiluvchi bozor tizimiga
almashtirilishini anglatar ekan, bunday turdagi o’zgarishlami tizimiv islohotlar deb
atash maqsadga muvofiq bo‘ladi.
O’tish davrida bozor iqtisodiyotini shakllantirishning asosiy yo’nalishlari bo‘lib
quyidagilar hisoblanadi:
1. Iqtisodiyotni erkinlashtirish. Erkinlashtirish - bu xo‘jalik hayotining barcha
sohalaridagi to‘siq hamda cheklovlarni, shuningdek, davlat nazoratini keskin ravishda
qisqartirish yoki bekor qilishga yo’naltiriIgan chora-tadbirlar tizimidan iborat. U butun
iqtisodiyotga tatbiq etilib, quyidagilami o‘z ichiga oladi:
- x о 'jali k faoliyatini amalga oshirishda davlat monopoliyasini bekor qilish;
- resurslarning markazlashgan holdagi taqsimotini tugatish;
- narxlaming asosan, talab va taklif nisbati asosida shakllantirilishiga o'tish;
- ichki va tashqi bozorlarda transaksion bitimlar ustidan davlat nazoratini
pasaytirish.
2. Iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish va raqobat muhitini yaratish, Bu yo‘nalish
quyidagi jarayonlaming amalga oshirilishini taqozo etadi:
- barcha iqtisodiy agentlarning ish faolligi uchun teng imkoniyat va sharoitlar
yaratilishi;
- bozorga xorijiy raqobatchilaming ham kirishi uchun imkon berilishi;
- kichik biznesning rivojlanishiga halaqit beruvchi ma’muriy to’siqlarni olib
tashlash, imtiyozli kreditlar berish orqali qo’llab-quvvatlash va tarmoqqa kirishidagi
to‘siqlami pasaytirish;

24- tabiiy monopoliyalaming narx va mahsulot sotish siyosatini tar tibga solish va
boshqalar.
3. Institutsional o‘zgarishlar. Mazkur o‘zgarishlar quyidagi sohalami qamrab oladi:
- mulkchilik munosabatlarini o'zgartirish, jumladan, xususiy sektorni yaratish;
- bozor infratuzilmasini (tijorat banklari, tovar va fond birjalari, investitsiya fondlari
va h.k.) shakllantirish;
- iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning yangi tizimini yaratish;
- bozor sharoitlariga mos tushuvchi xo‘jalik qonunchiligini qabul qilish va
boshqalar.
4. Tarkibiy o‘zgarishIar. Tarkibiy o‘zgarishlar birinchi navbatda iqtisodiyot va
uning alohida tarmoqlari tarkibida oldingi tizimdan qolgan nomutanosibliklarni
yumshatish yoki bartaraf etishga yo‘naltirilgan. Iqtisodiyot tarkibiy tuzilishini qayta
qurishdan asosiy maqsad - ichki va tashqi bozorlarda to’lovga qodir talabga mos
bo‘lgan mahsulotlar ishlab chiqarilishini rivojlantirishdan iborat.
5. Iqtisodiyotni modemizatsiyalash, diversifikatsiyalash. Ish lab chiqarishni
modernizatsiyalash - ishlab chiqarishni zamonaviy texnologiyalar bilan jihozlash, uni
ma’naviy jihatdan yangilash, tarkibiy jihatdan texnik va texnologik qayta tuzish kabi
chora-tadbirlarni o‘z ichiga oluvchi jarayon. Diversifikatsiya - ishlab chiqarish ning
samaradorligini oshirish, mahsulot va xizmatlami sotish bozorlarini kengaytirish
maqsadida tarmoq va korxonalar faoliyat sohalarini kengaytirish, mahsulot va
xizmatlar assortimentlarini ko‘paytirish, ulaming sifatini takomillashtirish.
6. Makroiqtisodiy, asosan, moliyaviy barqarorlashtirish. Aslini olganda bu jarayon
tizimiy islohotlar qatoriga kirmaydi, chunki u bozor iqtisodiyoti barqaror amal
qilayotgan mamlakatlarda ham tez-tez o‘tkazilib turadi. Bu yo‘nalishning muhim
ahamiyati shundan kelib chiqadiki, ma’muriy-buyruqbozlik tizimining inqirozi eng
avvalo va kuchli ravishda moliyaviy sohada, ayniqsa yuqori inflyatsiya shaklida
namoyon boiadi. Inflyatsiyaning uzoq vaqt mavjud boiishi bozor munosabatlarining
me’yorda qaror topishiga to‘sqinlik qiladi, shuning uchun uni bartaraf etish o‘tish
davri iqtisodiyoti uchun o‘ta muhim hisoblanadi. Makroiqtisodiy barqarorlashtirish
chora-tadbirlari tizimiga pul emissiyasini cheklash, davlat byudjeti taqchilligini
qisqartirish, ijobiy foiz stavkasini ta’minlash va boshqalar kiradi.
7. Aholini ijtimoiy himoyalashning bozor xo‘jaligiga mos bo’lgan tizimini
shakllantirish. Bu tizim aholining nisbatan muhtoj qatlamini aniq ijtimoiy qoilab-
quvvatlashga o’tishga yo‘naltirilgan.
Bozor tizimining ko‘rsatib o’tilgan asosiy unsurlari shakllanishining yakuniga
yetishi o‘tish davri tugaganligidan darak beradi.

252.2. O`zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o`tishning tamoyillari va xususiyatlari.
Markazlashgan ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan bozor
iqtisodiyotiga o‘tishda maqsad bir xil bo’lsada, turli mam lakatlar turli yo’llarni
tanlashlari mumkin. Yuqorida ta’kidlanganidek, bir tizimdan ikkinchi tizimga
oiishning revolyusion va evolyusion yoilari mavjud. Polsha, Chexoslovakiya, Rossiya
va boshqa ayrim mamlakatlar bozor iqtisodiyotiga o‘tishning revolyusion yo’lni,
birdaniga katta to'ntarishlar qilish yoiini tanladilar. O‘zbekistonda esa o‘ziga xos
madaniy, tarixiy, iqtisodiy va tabiiy xususiyatlami hamda bu yo’ldagi jahon tajribasini
hisobga olgan holda revolyusion to‘ntarishlarsiz, ijtimoiy to‘qnashuvlarsiz, ijtimoiy
himoyani kuchaytirgan holda asta-sekinlik, lekin qat’iyatlilik bilan bosqichma-bosqich
rivojlangan bozor iqtisodiyotiga o‘tish yoii tanlandi.
« Faqatgina biz tanlagan bosqichma-bosqich, tadrijiy rivoj lanish yoii xalqimiz
ko‘zlagan ezgu niyatlarga erishishga, zamonaviy demokratik talablarga javob
beradigan davlat, in son manfaatlari, huquq va erkinliklari eng oliy qadriyat bo’lgan
qonun ustuvorligini ta’minlaydigan jamiyat barpo etishga olib kelishi muqarrar. Buni
hayotimizning o‘zi bugun isbotlab bermoqda ».
O‘zbekistonda bozor munosabatlariga o‘tish va keyingi taraqqiyot yo‘li ijtimoiy-
yo‘naltirilgan zamonaviy bozor iqtisodiyotini shakllantirishga yo‘l bo’lib, puxta
o‘ylab, ishlab chiqilgan, iqtisodiyotni tubdan isloh qilishga qaratilgan “o‘zbek modeli”
deb nom qozongan taraqqiyot yo‘li edi. Bu yo‘lni amalga oshirishga birinchi
Prezidentimiz tomonidan ishlab chiqilgan quyidagi beshta muhim tamoyil asos qilib
olingan:
- iqtisodiyotni mafkuradan holi qilish, uning siyosatga nisbatan us tuvorligini
ta’minlash;
- o‘tish davrida davlatning bosh islohotchi bo‘lishi;
- butun yangilanish va taraqqiyot jarayoni qonunlarga asoslanishi, qonunlar
ustuvorligining ta’minlanishi;
- bozor munosabatlariga o‘tish bilan bir qatorda aholini ijtimoiy himoyalash
sohasida kuchli chora-tadbirlami amalga oshirish;
- bozor munosabatlarini bosqichma-bosqich qaror toptirish.
Bozor munosabatlariga o‘tishda bu tamoyillarning hammasi ham muhim
ahamiyatga egadir, lekin ularning ichida bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich
o‘tish tamoyili alohida e’tiborga loyiq. Chunki tegishli huquqiy negizni, bozor
infratuzilmalarini yaratish, odamlarda bozor ko‘nikmalarini hosil qilish, yangi
sharoitlarda ishlay oladigan kadrlarni tayyorlash uchun vaqt kerak bo‘ladi.
Ushbu holatni yana bir bor e’tirof etgan holda, birinchi Prezidentimiz shunday
ta’kidlaydi: “Jamiyatimizni isloh qilish borasidagi maqsad va vazifalarimizning
ma’no-mohiyatini ana shunday tushunishdan kelib chiqib bayon etilgan “Islohotlar -
islohot uchun emas, avvalo, inson uchun”, “Yangi uyni qurmasdan turib eskisini
buz mang” degan mashhur shiorlar el-yurtimiz o‘rtasida keng yoyilib, qoilab-
quvvatlanayotgani bejiz emas, albatta».
Biz tanlab olgan va mashhur besh tamoyilga asoslangan taraqqi yot modelining
naqadar to‘g‘ri ekani siyosiy va iqtisodiy tizimni demokratlashtirish, umuman,
mamlakatimiz hayotidagi tub o‘zgarishlar, O‘zbekistonning istiqlol yillaridagi jadal
rivojlanishi misolida o‘zining amaliy tasdig‘ini topmoqda. Bundan tashqari, bozor
munosabatlariga o‘tish faqatgina iqtisodiyot sohalarini o‘zgartirish bilan
cheklanmaydi. U ijtimoiy hayotning bir-birlari bilan uzviy bogliq bo’lgan barcha
sohalarini, shu jumladan siyosiy, ma’naviy-axloqiy, maishiy va boshqa sohalami ham
tubdan o‘zgartirishni taqozo qiladi. Bularning hammasi bozor iqtisodiyotiga
bosqichma-bosqich, evolyu sion yo’l bilan o‘tish haqidagi g‘oya juda muhim va afzal
ekanligini ko‘rsatadi. Bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich oiish tamoyilini
amalga oshirish iqtisodiyotni isloh qilishning asosiy bosqichla- rini aniq farqlash, bu
bosqichlaming har biri uchun aniq maqsadlami, ularga erishish vositalarini belgilab

26olishni talab qiladi.
Prezidentimiz I.A.Karimovning asarlarida bozor iqtisodi yotiga oiishning birinchi
bosqichida eng avvalo, quyidagi ikkita vazifani birdaniga hal qilish maqsad qilib
qo‘yilganligi ta’kidlanadi:
- totalitar tizimning og‘ir oqibatlarini yengish, tanglikka barham berish,
iqtisodiyotni barqarorlashtirish;
- Respublikaning o‘ziga xos sharoitlari va xususiyatlarini hisobga olgan holda bozor
munosabatlarining negizlarini shakllantirish.
Shu vazifalami hal qilish uchun birinchi bosqichda isloh qilish ning quyidagi muhim
yo‘nalishlari aniqlab olindi va amalga oshirildi:
- O’tish jarayonining huquqiy asoslarini shakllantirish, islohotlarining qonuniy-
huquqiy negizini mustahkamlash;
- mahalliy sanoat, savdo, maishiy xizmat korxonalarini, uy-joy fondini
xususiylashtirish, qishloq xo‘jaligida va xalq xo‘jaligining boshqa sohalarida
mulkchilikning yangi shakllarini vujudga keltirish;
- ishlab chiqarishning pasayib borishiga barham berish, moliyaviy ahvolning
barqarorlashuvini ta’minlash.
Respublikada bozor munosabatlariga o’tishning birinchi bosqichi da iqtisodiyotda va
ijtimoiy sohada yuz bergan tub o‘zgarishlar uning o‘z taraqqiyotida keyingi sifat
jihatdan yangi bosqichga o‘ta boshlash uchun mustahkam shart-sharoit yaratdi. Shu
bilan birga isloh qilish- ning birinchi bosqichi natijalari keyingi bosqichning strategik
maqsadlari va ustun yo‘nalishlarini aniq belgilab olish imkonini berdi.
Ikkinchi bosqichda investitsiya faoliyatini kuchaytirish, chuqur tarkibiy
o‘zgarishlami amalga oshirish va shuning negizida iqtisodiy o‘sishni ta’minlab, bozor
munosabatlarini to’liq joriy qilish maqsad qilib qo‘yiladi. Shu maqsaddan kelib chiqib
I.A.Karimov mazkur bosqichda amalga oshirilishi lozim bo’lgan quyidagi bir qator
vazi falami ko‘rsatib berdi:
- davlat mulklarini xususiylashtirish sohasida boshlangan ishni oxiriga yetkazish;
- ishlab chiqarishning pasayishiga barham berish va makroiqti sodiy barqarorlikni
ta’minlash;
- milliy valyuta – so’mni yanada mustahkanilash;
- iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini tubdan o‘zgartirish, xomashyo yetkazib
berishdan tayyor mahsulot ishlab chiqarishga o‘tish.
O‘tish davrining ikkinchi bosqichida aholining kam ta’minlangan qatlamlarini
ijtimoiy himoyalashni kuchaytirish, ularga tegishli yordam ko‘rsatish borasida birinchi
bosqichda tutilgan yo‘1 davom ettirildi.
Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlab o‘tganlaridek, hozirgi bosqichda
«erkinlashtirish va islohotlami chuqurlashtirish nafaqat iqtisodiy, balki ham ijtimoiy,
ham siyosiy vazifalami hal qilishning asosiy shartidir». Bu esa iqtisodiyot sohasida
quyidagi aniq vazi falami amalga oshirishni ko‘zda tutadi:
- iqtisodiyotning barcha sohalari va tarmoqlarida erkinlashtirish jarayonini izchillik
bilan o‘tkazish va iqtisodiy islohotlami chuqurlashtirish;
- xususiylashtirish jarayonini yanada chuqurlashtirish va shu aso sida amalda
mulkdorlar sinfini shakllantirish;
- mamlakat iqtisodiyotiga xorij sarmoyasini, avvalo, bevosita yo‘naltirilgan
sarmoyalami keng jalb etish uchun qulay huquqiy shart-sharoit, kafolat va iqtisodiy
omillarni yanada kuchaytirish;
- kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning iqtisodiy taraqqiyotda ustuvor o‘rin
egallashiga erishish;
- mamlakatning eksport salohiyatini rivojlantirish va mustahkamlash,
iqtisodiyotimizning jahon iqtisodiy tizimiga keng ko’lamda integratsiyalashuvini
ta’minlash;
- iqtisodiyotda mamlakatimiz iqtisodiy mustaqilligini yanada mustahkamlashga

27qaratilgan tarkibiy o‘zgarishlami izchil davom ettirish.
Mashhur besh tamoyilga - asoslangan o‘zbek modeli bozor muno sabatlariga
asoslangan huquqiy demokratik davlat qurish strategiyasi sifatida barcha amaliy
ishlarimiznmg mustahkam poydevori, taraqqi- yotimizning asosiy yo‘nalishiga
aylandi.

282.3. O`zbekistonda bozor islohotlarini amalga oshirish va uning asosiy
yo`nalishlari.
Iqtisodiy munosabatlar va tashkiliy-boshqaruv tuzilmalarining bir turidan butunlay
boshqa yangi turiga o‘tish, iqtisodiy islohotlar strategiyasini ishlab chiqish va uning
asosiy yo'nalishiarini aniqlab olishni taqozo qiladi. Iqtisodiy islohotlar - iqtisodiyotda
tub o’zgarishlarni amalga oshirishga qaratilgan iqtisodiy chora-tadbirlar majmui.
Iqtisodiy islohotlardan ko‘zda tutilgan maqsad mamlakat aholisi uchun yashash va
faoliyat ko‘rsatishning eng yaxshi sharoitlarini yaratish, ulaming ma’naviy-axloqiy
yetukligiga erishish, iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni ta’minlashdan iborat.
Islohotlami amalga oshirishdan oldin bozor iqtisodiyotiga o‘tishning nazariy modeli
yaratildi.
Bu modelda yangi iqtisodiyotga o’tishning umumiy tomonlari va milliy
xususiyatlari nazarda tutiladi, islohotlaming asosiy yo‘nalishlari belgilanadi.
Respublikada iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning asosiy yo‘nalishlari
quyidagilardan iborat:
- mulkiy munosabatlarni isloh qilish;
- agrar islohotlar;
- moliya-kredit va narx-navo islohoti;
- boshqarish tizimini isloh qilish va bozor infratuzihnasini yaratish;
- tashqi iqtisodiy aloqalar islohoti;
- ijtimoiy islohotlar.
Iqtisodiy islohotlaming bosh bo‘g‘ini mulkchilik munosabatlarini tubdan
o‘zgartirishdir, chunki shu orqali ko‘p ukladli iqtisodiyot va raqobatlashish muhiti
shakllantiriladi hamda bozor iqtisodiyotiga o‘tishning shart-sharoitlari vujudga
keltiriladi. Shu sababli respub likada mulkiy munosabatlami isloh qilishdan ko‘zda
tutilgan maqsad davlat mulki monopolizmini tugatish va bu mulkni xususiylashtirish
hisobiga ko’p ukladli iqtisodiyotni real shakllantirishdan iborat.
Respublikada iqtisodiy islohotlami amalga oshirishning dastlabki bosqichidayoq
qishloq xo’jaligini isloh qilishga ustunlik berildi. Bunga quyidagilar sabab bo‘ldi:
- Respublikamiz iqtisodiyotida agrar sohaning salmoqli o‘ringa egaligi, ishchi
kuchining ko‘pgina qismi qishloq xo‘jaligida bandligi, iqtisodiy o‘sishning ko‘p
jihatdan shu tarmoq ahvoliga bog’liqligi;
- Respublika butun sanoat potensialining yarmiga yaqinini tashkil qiladigan sanoat
tarmoqlarini (paxta tozalash, to'qimachilik, yengil, oziq-ovqat, kimyo sanoati, qishloq
xo‘jalik mashinasozligi va boshqa lar) rivojlantirish istiqbollari bevosita qishloq
xo‘jaligiga bog’liqligi;
- O’tish davrining boshlarida qishloq xo‘jalik mahsulotlari (asosan paxta), valyuta
resurslari, respublika uchun zarur bo’lgan oziq-ovqat mahsulotlari, dori-darmonlar,
texnika va texnologiya uskunalarini chetdan sotib olishni ta’minlayotgan asosiy manba
ekanligi;
-Mustaqillik sharoitida qishloq xo‘jaligining oziq-ovqat muammo sini hal etishdagi
rolining ortib borishi.
Mavjud iqtisodiy tizimning izchillik bilan bozor munosabatlariga o‘sib o‘tishida
moliya-kredit sohasini isloh qilish alohida o‘rin tutadi. Moliyaviy munosabatlarda
davlat byudjeti taqchilligini kamaytirib borish, byudjetdan beriladigan dotatsiyalar va
subsidiyalami bos-qichma-bosqich qisqartirish, birinchi darajali, eng zarur
umumdavlat ehtiyojlari uchungina byudjetdan mablag’ ajratish, iqtisodi yotni
rivojlantirishda investitsiya kreditlaridan keng foydalanish islo hotlarning asosiy
yo’nalishlari hisoblanadi.
Iqtisodiyotni isloh qilishning eng asosiy muammolaridan biri narxlarni
erkinlashtirishdir. Narxlarning erkin shakllanishi uchun narxlar tizimini isloh qilish
ham zarurdir. Dastlab davlat xarid narxlarining amal qilish doirasi qisqartiriladi va
keyin ichki narxlar jahon narxlariga muvofiqlashtirib boriladi. Shuningdek, narxlarni

29erkinlashtirishda ayrim turdagi xomashyo va mahsulot narxlari bilan aholi va
korxonalar daromadlari o 4
rtasidagi tenglikka erishishga harakat qilinadi.
Narxlar islohoti boshlangandan 1994-yilgacha hamma turdagi xomashyo va
mahsulotlar bo‘yicha erkin narxlarga o‘tildi, barcha iste’mol mollari narxi ustidan
davlat nazorati bekor qilindi.
Isloh qilishning dastlabki bosqichida (1992-yil) keng doiradagi ishlab chiqarish-
texnik vositasi bo’lgan mahsulotlar, ayrim turdagi xalq iste’mol mollari, bajarilgan
ishlar va xizmatlaming kelishilgan narxlari va ta’riflarga o‘tildi. Aholini himoyalash
maqsadida cheklan gan doiradagi oziq-ovqat va sanoat tovarlari narxlarining chegarasi
belgilab qo'yildi. Narxlar islohotining ikkinchi bosqichida (1993- yil) kelishilgan
ulgutji narxlarni davlat tomonidan tartibga solish umuman to‘xtatildi. Narxlarni
erkinlashtirishning uchinchi bosqichi da (1994-yil oktyabr-noyabr) xalq iste’mol
mollari asosiy turlarming narxi erkin qo‘yib yuborildi. Shunday qilib, iqtisodiyotni
isloh qilishning birinchi bosqichi narxlarni to‘liq erkinlashtirish bilan tugadi.
Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish boshqarishning tegishli tizimini yaratishni
talab qiladi. Shunga asosan respublikada butun iqtisodiyotni, tarmoqlar va hududlarni
boshqarishning eng maqbul va hozirgi davrga mos bo’lgan tuzilmalari ishlab chiqildi.
Ko‘plab markaziy iqtisodiy organlar va vazirliklar tugatildi (Davlat reja qo‘mitasi,
Davlat ta’minot qo'mitasi, Davlat narxlar qo‘mitasi, Davlat agrosanoat qo‘mitasi va
boshqa qo‘mita hamda vazirliklar) yoki ularning faoliyati tubdan qayta qurildi.
Faoliyati tugatilgan ma’muriy apparatlar o‘rniga bozor iqtisodiyotiga xos yangi
boshqarish bo‘g‘inlari tuzildi.
Boshqarishning mahalliy darajasida (viloyat, tuman, shahar) ijroiya-boshqaruv
vazifalarini bajarish uchun hokimliklar joriy qilindi. Quyi bo‘g‘in boshqaruvida
korxona va tashkilotlarga iqtisodiy erkinlik berilib, ular yangicha ish uslubiga o‘tdi.
Isloh qilish natijasida tarkib topgan boshqaruv tizimi bozor iqtisodi yotiga o‘tib
borish bilan yanada takomillashib va rivojlanib boradi.
Bozor islohotlari bozor infratuzilmasini yaratish chora-tadbirlarini ham qamrab
oladi. Bunda moliya, bank-kredit tizimi muassasalari, sug‘urta, auditorlik, yuridik va
konsalting firmalari hamda kompaniyalarini. birja tizimini yaratish taqozo qilinadi.
Respublikada bozor infratuzilmasini yaratish bir qator yo‘nalishlar bo‘yicha bordi.
Birinchi yo‘nalish bo‘yicha tovar-xomashyo birjasi tizimi rivojlandi. Bu, o‘z
navbatida, brokerlik va dilerlik idoralari, savdo uylari, vositachi firmalar paydo
boiishiga olib keldi. Ikkinchi yo‘nalishda kapital bozorining ishini ta’minlaydigan
tuzilmalar vujudga keltirildi. Kredit resurslari bozori va valyuta bozori vujudga
keltirildi hamda davlatga qarashli bo’lmagan sug‘urta kompaniyalari tuzildi. Uchinchi
yo‘nalish ishchi kuchi bozorini shakllantirishdan iborat bo’lib, bu sohada 240 dan ortiq
bandlikka ko‘maklashuvchi markazlami o‘z ichiga oluvchi katta tarmoq tuzildi.
Bozor islohotlari tashqi iqtisodiy aloqalarga ham tegishlidir. Bu sohada islohotlarni
amalga oshirish borasida respublikaning zamo naviy tashqi iqtisodiy kompleksi
mutlaqo yangidan shakllantirildi, tashqi iqtisodiy faoliyatni boshqarishning mohiyat
e’tibori bilan yangi mexanizmi vujudga keltirildi. Tashqi iqtisodiy faoliyat bilan
shug‘ullanishi zarur bo’lgan muassasalar (Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki,
bojxonalar xizmati) barpo etildi. Respublikaning barcha vazirliklari va idoralari,
korxonalarida tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug‘ullanuvchi maxsus bo’limlar,
tashkilotlar va firmalar tuzildi.
Amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlaming asl maqsadi insonga munosib
yashash va faoliyat ko’rsatish sharoitlarini vujudga keltirishdan iborat. Shu sababli
iqtisodiy islohotlami amalga oshirishning butun davri davcmida aholini ijtimoiy
himoyalash bo‘yicha chora-tadbirlar ko‘rish obyektiv zaruratdir.
Respublikada aholini ijtimoiy himoyalash chora-tadbirlari quyidagi yo‘nalishlar
bo‘yicha amalga oshirildi:
birinchi yo’lialish - narxlar erkinlashtirilishi va pulning qadrsizlanish darajasi ortib

30borishi munosabati bilan daromadlarning eng kam va o‘rtacha darajasini muntazam
oshirib borish;
ikkinchi yo‘nalish - Respublikaning ichki iste’mol bozorini hi moya qilish hamda
oziq-ovqat mahsulotlari va sanoat mollari asosiy turlari iste’molini muayyan darajada
saqlab turish;
uchinchi yo‘nalish - islohotlaming dastlabki bosqichida aholi ning kam ta’minlangan
qatlamlarini ijtimoiy himoyalash va qoilab-quvvatlash.
Respublika uchun ijtimoiy himoyalash tizimini tanlab olishda xalqning uzoq yillar
davomida qaror topgan ma’naviy ahloqiy qadriyatlari, turmush tarzi va dunyoqarash
xususiyatlari hisobga olinadi. Shunday qilib, islohotlarning barcha yo‘nalishlari
mavjud iqtisodiy tizimning izchillik bilan bozor iqtisodiyotiga o'sib o‘tishiga qaratildi.
Bu islohotlar O’zbekistonmng mustaqilligini iqtisodiy jihatdan ta’minlash, uni
iqtisodiy jihatdan rivojlangan va xalqaro miqyosda obro‘-e’tiborli mamlakatga
aylantirishga xizmat qildi.
Islohotlarni chuqurlashtirish, mamlakatni modemizatsiyalash aso sida taraqqiyotni
jadallashtirish bugungi kunning muhim bosqichiga aylanmoqda.

31 Xulosa
Bozor va bozor iqtisodiyoti tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi natijasida
vujudga kcladi.
Bozor munosabatlari subyektlari o‘zaro bogiiq holda va aloqada bandlik, milliy
daromad va ishlab chiqarishning umumiy haj- mi kabi ijtimoiy ishlab chiqarish
natijalarini aks ettiradigan va doimiy harakatda bo‘ladigan daromad lar va xarajatlar
oqimini shakllantiradi.
Bozor munosabatlarining har bir ishtirokchisi o‘z maqsad va manfaatlaridan kelib
chiqib, mustaqil qaror qabul qiladi. Aynan xo‘jalik yurituvchi subycktlaraing iqtisodiy
erkinligi va mustaqilligi bozor ko‘rinishidagi iqtisodiy munosabatlarni vujudga
keltiradi hamda o’z rivojlanishining tabiiy-evolyusion, dinamik xususiyatini belgilab
beradi.
Bozor iqtisodiyoti — murakkab ijtimoiy-iqtisodiy tizim bo‘lib, birlashgan, o‘zaro
bog’langan va birgalikda harakatlanadigan bir qator tarkibiy tuzilmalami o‘z ichiga
oladi.
Bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishi uchun uning infratuzilmasi
shakllantiriladi. Bozor infratuzilmasi — bu bozor munosabatlariga ko‘mak berishga
qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy institutlar tizimidir.
Bozor iqtisodiyoti tizimining afzalligiga qaramay, shunday muammolar borki,
ulami bozor mexanizmi vositasida hal etish kam samara keltiradi yoki umuman hal
etib bo‘lmaydi. Ana shunday muammolarni hal etish uchun davlat ulami o‘z
zimmasiga olishi yoki zarur shart-sharoitlami yaratib berishi kerak.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrining umumiy mazmuni iqti sodiy
munosabatlarning alohida unsurlarini isloh qilish yoki iqtisodiy siyosatga tuzatishlar
kiritish emas, balki butun iqtisodiy munosabatlar tizimini o‘zgartirishdan iboratdir.
O ’ tish davri quyidagi mezonlar bilan tavsiflanadi: sikllilik (jamiyatda u yoki bu
tarkibiy o‘zgarishlaming qaytarilib turishi), beqarorlik (jamiyatda mavjud bo‘lgan turli
kuchlaming kurashi va o'zaro ta’siri), muqobillik (islohotlar va rivojlanish yoilarini
tanlash imkoniyati), tarixiylik (eski tizimning yo‘qolib ketishi, o‘miga boshqa
tizimning vujudga kelishi, uning rivojlanishi).
O‘zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o‘tishda tanlagan yo‘li - o‘ziga xos
madaniy, tarixiy, iqtisodiy va tabiiy xususiyatlarini hamda bu yo‘ldagi jahon tajribasini
hisobga olgan holda revolyusion to‘ntarishlarsiz, ijtimoiy to‘qnashuvlarsiz, ijtimoiy
himoyani kuchaytirgan holda asta-sekinlik, lekin qat’iyatlilik bilan bosqichma-bosqich
rivojlangan bozor iqtisodiyotiga o‘tishdan iboratdir.
Iqtisodiy islohotlar - bu bozor munosabatlarini shakllantirishga qaratilgan chora-
tadbirlar majmuidir. Iqtisodiy islohotlardan ko‘zda tutilgan maqsad mamlakat aholisi
uchun yashash va xo‘jalik faoli yati yuritishning eng yaxshi sharoitlarini yaratish,
ulaming ma’naviy-axloqiy yetukligiga erishish, iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy
barqarorlikni ta’minlashdan iborat,
Iqtisodiy islohotlaming bosh bo‘g‘ini mulkchilik munosabatla rini tubdan
o‘zgartirishdir, chunki shu orqali ko‘p ukladli iqtisodiyot va raqobatlashish muhiti
shakllantiriladi hamda bozor iqtisodiyotiga o‘tishning shart-sharoitlari vujudga
keltiriladi.
Respublikada bozor iqtisodiyotiga o'tish davrida, iqtisodiyotni rivojlantirish
borasida bir qator vazifalar turadi. Bular xususiylashti- rish va raqobatchilik muhitini
shakllantirish jarayonlarini chuqur- lashtirish; makroiqtisodiy barqarorlikka erishish;
milliy valyutani mustahkamlash; iqtisodiyot tarkibiy tuzilishini tubdan o'zgartirish;
ijtimoiy kafolatlari kuchli bo‘lgan demokratik davlatni shakllantirish vazifalaridir.
O’tish davrida olib borilayotgan iqtisodiy islohotlami keng aholi qatlamlari

32tomonidan qo‘llab-quvvatlanishining asosiy sharti islo hotlaming ijtimoiy
yo‘naltirilganligidir.
Milliy taraqqiyotimizning hozirgi pallasida mamlakatimizni isloh etish va
modernizatsiyalash jarayonlari yanada kuchaytirilib, pirovard strategik maqsadimiz -
ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqti sodiyotiga asoslangan ochiq demokratik davlat barpo
etish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish yo‘lidagi harakatlar izchil ravishda amalga
oshiriladi. Modemizatsiya juda keng tushuncha bo‘lib, bugungi kunda uni jamiyat
hayotining turli jabhalarini tubdan o'zgartirish, у angilash, bu borada taraqqiyotni
jahondagi mavjud ilg‘or andozalar tomon yo‘naltirish va takomillashtirish
jarayonlarining majmui sifa- tida ifodalash mumkin.

33Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. Xodiyev B.Yu., Bekmurodov A.Sh., G'afurov U.V. va boshqalar O'zbekiston
iqtisodiyoti mustaqillik yillarida. T.: TDIU, 2007.
2. Bekmurodov A.Sh., G'afurov U.V. O'zbekistonda iqtisodiyotni liberallashtirish va
modernizastiyalash: natijalar va ustuvor yo'nalishlar. O'quv qo'llanma. T.: TDIU,
2007.
3. Shodmonov Sh., G'afurov U. Iqtisodiyot nazariyasi. Ma'ruzalar matni. - T.: TDIU,
2009.
4. Shodmonov Sh, Minovarova G va Xalilov M. ''Iqtisodiyot nazariyasi” fani bo'yicha
o'quv uslubiy majmuasi.
5. Shodmonov Sh va Minovarova G.”Iqtisodiyot nazariyasi” fani bo'yicha o'quv
uslubiy ta'lim texnologiyasi. “Iqtisodiy ta'limdagi o'qitish texnologiyasi” seriyasidan.
T.: TDIU, 2007 , 323 b.
6. Shodmonov Sh., Alimov R., Jo'raev T. Iqtisodiyot nazariyasi. -T.: Moliya. 2002.
7. Shodmonov Sh.Sh., G'afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi (darslik). - T., «Media»
nashriyoti, 2013. - 794 b.
8. O'lmasov A., Vahobov A.V. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. - T.: «Sharq» nashriyot-
matbaa akstiyadorlik kompaniyasi Bosh tahririyati, 2006. - 480 b.
9. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat-engilmas kuch.T.:Ma'naviyat, 2008,176-b
10. O'zbekiston Respublikasi Konstitustiyasi. T.: O'zbekiston, 2007
11. O'zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi. - T.: “Adolat”, 2001.
12. O'zbekiston Respublikasi qonuni. Tadbirkorlik va tadbirkorlik faoliyati kafolatlari
to'g'risida. 1999 yil 14 aprel. - T.: “Adolat”, 1999.
13. O'zbekiston Respublikasi qonuni. Bank va bank faoliyati to'g'risida. 1996 yil 5
aprel. - T.: “Adolat", 1999.
14. Razzoqov A., Toshmatov Sh., O'rmonov N. Iqtisodiy ta'limotlar tarixi. Darslik
(lotinyozuvida). -T.“Iqtisod-moliya”,2007.-320b.
15. O'zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo'mitasi. O'zbekiston
Respublikasining 2004 yil statistik axborotnomasi, T., 2005.

34Internet saytlari.
1. www.stat.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasining rasmiy
sayti.
2. www.uza.uz - O'zbekiston Respublikasi Milliy Axborot Agentligi rasmiy sayti.
3. www.ceep.uz - O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi Samarali
iqtisodiy siyosat markazi rasmiy sayti.
4. www.ziyonet.uz
5. www.buxdu.uz

Bozor iqtisodiyotining mohiyati va uning asosiy belgilari

Купить