Bozor va uning tuzilishi - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	38000UZS
Размер	175.0KB
Покупки	1
Дата загрузки	11 Март 2025
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Alisher

Дата регистрации 03 Декабрь 2024

43 Продаж

Bozor va uning tuzilishi

Купить

BOZOR VA UNING TUZILISHI
MUNDARIJA:
KIRISH……………………………………………..……………………...……………..2
I BOB. IJTIMOIY XO’JALIK SHAKLLARI. TOVAR VA PUL
MUNOSABATLARI…………………………………………………………………….4
1.1 Ijtimoiy xo’jalik shakllari……………………………………………………….4
1.2 Tovar va pul munosabatlari ……………………………………………………..8
II BOB. BOZOR IQTISODIYOTINING MAZMUNI VA UNING ASOSIY
BELGILARI…………………………………………………………………………….22
2.1 Bozor iqtisodiyotining mazmuni va uning asosiy belgilari……………………22
2.2 Bozor tuzilishi va infratuzilmasi, uning unsurlari……………………………...27
XULOSA………………………………………………………………………………...39
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI………………………………...41
1

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: Iqtisodiyotni o’rganishda va uni hayotga tatbiq
etishda biz avvalambor uning eng muhim bo’lgan qirralarini anglashga kirishamiz.
Bozor munosabatlari, “bozor” garchi sharqona mazmunga ega bo’lsada, uning
hozirgi mohiyati butinlay boshqacha. To’g’ri, bozorlar (bizning an’anaviy
tushunchamizga ko’ra) dastavval sharqda vujudga kelgan. Keyinchalik u O’rta Osiyo
va Yaqin sharq, so’ngra O’rta dengiz, u orqali Pireney yarim oroliga-Ispaniya va
Portugaliyaga o’tgan. Buyuk geografik kashfiyotlardan keyin “bozor” so’zi Atlantika
okeanidan o’tib, Janubiy va Markaziy Amerikaga borib yetdi. Ana shunday
evolyutsiya va geografiyaga ega bo’lgan bozor o’zimizga yangi ma’no kasb etgan holda
qaytib keldi.
Qadim-qadimda ham xalqlarimiz bozorni pul, pul muomalasi bilan uyg’unlashtirishgan.
Darhaqiqat, hozirgi kunda bozor, bozor munosabatlari bu pul demakdir. Ammo
bugungi sharoitda pul doimo harakatda, muomalada bo’lishi, qo’shimcha qiymat
yaratishi, aylanishi kerak(“pul pulni topadi”, deyishadi).
Demak, pul harakatda bo’lishi shart. Bundan bozor munosabatlarining yana bir
xususiyati kelib chiqadi, ya’ni vaqt. Bozor sharoitida vaqtning iqtisodiy qiymati
nihoyatda oshadi, davr zichlashadi, intensivlashadi, chunki “vaqting ketdi, naqding
ketdi”, deb bejiz aytishmagan.
Bozor munosabatlariga xos xususiyatlardan pul, vaqt, talab va taklif to’g’risida aytib
o’tdik. Lekin bularning barchasi ham bozor iqtisodiyotining tub mohiyatini
to’laligicha ifodalaydi. Sabab-bu yerda raqobat, raqobat muhiti yetishmayapti.
Mahsulot arzon, sifatli, ko’rimli, xaridorgir bo’lishi uchun ishlab chiqaruvchilar
o’rtasida raqobat zarur. Biroq, bu raqobat erkin, sog’lom, madaniy bo’lishi talab etiladi.
Kurs ishining obyekti: Ishlab chiqarish vaziyatiga tug’ri baho berish va aniq qaror
qabul qilish uchun boshqaruv organi axborot bilan to’liq ta’min etilishi, axborot hajmi
maqsadga muvofiq bo’lishi kerak.
Kurs ishining obyekti: Axborot yetishmasligi yoki haddan tashqari ko’payib
ketishi tezkor va to’g’ri boshqarishga xalaqt beradi. Va, nihoyat, boshqarish apparati
2

xodimlari qanchalik yuqori malakali bo’lsalar, axborot qimmati ham shunchalik yuqori
va tartibga solingan bo’ladi.
Kurs ishining maqsadi: Axborotning o’z vaqtida kelishi va o’z vaqtida
bajaruvchilarga yuborilishi, ya’ni tezkorligi ham juda muhimdir. U boshqaruv
jarayonining, binobarin, ishlab chiqarishning uzluksiz borishiga yordam beradi.
Shuningdek, dastlabki axborotni boshqarish turli maqsadlar uchun oson o’zgarish, undan
boshqaruvning barcha bo’g’inlarida foydalanish mumkinligi, axborotning uzil-kesil
ishlanishi, undan qo’shimcha ishlov bermasdan foydalanish ham katta ahamiyatga ega.
Kurs ishining vazifalari: Boshqarishda foydalaniladigan va bajarilishi uchun
uzatiladigan axborotlarga quyidagi talablar qo’yiladi:
- ishonchlilik;
- tushunarli, bir ma’nolilik;
- tezkorlik;
- to’liqlik;
- tejamlilik
Zarur paytda kerakli natija beradigan axborotlar qimmatli hisoblanadi. Kech
berilgan axborotlar o’z qimmatini yo’qotadi.
Kurs ishining tuzilishi: Kirish, ikki bob, umumiy xulosalar, foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxati,
3

I BOB. IJTIMOIY XO’JALIK SHAKLLARI. TOVAR VA PUL
MUNOSABATLARI
1.1 Ijtimoiy xo’jalik shakllari
Ijtimoiy xo ’ jalik shakllari va uning rivojlanishi tarixan ikkita: natural ishlab
chiqarish va tovar ishlab chiqarishdan iborat bo’lgan. Natural xo’jalik umuminsoniy
iqtisodning tarixan birinchi shakli bo’lib, bunda mehnat mahsulotlari ishlab
chiqaruvchilarning o’z shaxsiy ehtiyojini qondirishga sarflanadi.
Natural xo’jalik sharoitida mahsulot ayirboshlanmaydi va sihlab chiqaruvchining
o’zi uchun hayotiy vositaga aylanadi. Natural ishlab chiqarish ijtimoiy mehnat
taqsimotining rivojlanmaganligi oqibati sifatida vujudga kelgan. Ishlab chiqaruvchi
mehnat jatayoni uchun kerakli bo’lgan vositalarni o’zi yaratadi. Natural xo’jalikning
muhim belgilari: xususiy mulkga asoslanganligi, o’zi mehnat qilishi, o’zi ehtiyojini
qondirishi, bozor bilan aloqada bo’lmasligi, foyda olishga ega bo’lmasligi. Natural
xo’jalik bozor iqtisodiyotiga qadar ijtimoiy ishlab chiqarishning asosiy shakli bo’lib
kelgan. U iqtisodiy jihatdan mustaqil bo’lgan. Natural xo’jalik sharoitida har bir
mulkdorning alohida o’z xo’jaligi bo’lgan. Natural xo’jalikda asosiy xo’jalik tarmog’i
dehqonchilik bo’lib, unga qo’shimcha tarzda hunarmandchilik rivoj topgan. Ishlab
chiqarish to’la-to’kis qo’l mehnatiga tayangan. Unda mehnat qurollari va sihlab
chiqarish sharoitlari o’zgarmay qoladi. Mehnat unumdorligi deyarli o’smaydi.
Mehnat unumdorligining o’sishi chegaralanganligi sababli iqtisodiy o’sish g’oyat
sust bo’lib, asosan tabiiy omillar hisobidan o’sish oz bo’ladi.
Shuni aytish kerakki, natural xo’jalikning ba’zi bir ko’rinishlari hozirgi rivojlangan
iqtisodiyotda ham saqlangan.
O’zini-o’zi mahsulot bilan ta’minlash hozirgi qishloqda ham mavjud. Xususan,
dehqonlar xo’jaligida yetishtirgan mahsulotning bir qismi xo’jalikning o’zida iste’mol
etiladi.
Natural ishlab chiqarish iqtisodiy ravnaqni ta’minlay olmaganligi uchun uning
o’rniga tovar ishlab chiqarish keladi.
4

Natural va yarim natural dehqon xo’jaligi davrida tovar ishlab chiqarish garchi
ma’lum darajada rivojlangan bo’lsada, qishloqlar o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlarning
asosiy shakliga aylangan emas edi. Ammo u sekin-asta kengayib borgan va natijada
ishlab chiqarishning asosiy shakliga aylangan. Tovar xo’jaligi natural xo’jalikdan farqli
o’laroq, mahsulot ishlab chiqaruvchilar bilan iste’mol qiluvchilarning bozor orqali
tovarlarni olish-sotish orqali aloqa qilishini taqozo qiladi. Demak, ishlab chiqarilgan
mahsulotlar tovar sifatida bozorda pul vositasida oldi-sotdi asosida ayirbosh qilinadi.
Tovar ishlab chiqarishning paydo bo’lishi qonuniy jarayon bo’lib, iqtisodiy zaruriyatni
yuzaga keltirgan.
Demak, tovar ishlab chiqarish ob’ektiv asosda yuzaga keladi. Uning omillari:
1. Mehnat taqsimoti, ya’ni mehnat turlari iqtisoslashadi, ma’lum bir xil
mahsulotni ishlab chiqarishga moslashadi. Shunday sharoitda ehtiyojni qondirish uchun
o’z mahsulotini boshqa kerakli mahsulotga ayirboshlash uchun mahsulot bozorga
chiqariladi va sotiladi.
2. Ishlab chiqaruvchi o’zining mulkiga ega bo’lishi bilan alohida mehnat
faoliyatini amalga oshiradi. O’z mulkiga, korxonasiga ega bo’lishi bilan mustaqil harakat
qiladi. Bozor uchun zarur mahsulotlarni ishlab chiqaradi. Hozirgi bozor iqtisodiyoti
sharoitlarida xususiy mulkka egalik qilish asosida tovar ishlab chiqarish keng amalga
oshirilmoqda. Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar ishlab chiqaruvchilar qatoriga
firma, birlashma, fabrika, yakka tartibda ishlovchi, fermer xo’jaligi, tomorqa xo’jaligi
sohiblari, kooperativlar, jamoa va davlat xo’jaligi, jamoat tashkilotlari va boshqalar
kiradi.
Mahsulot tovar bo’lishi uchun avval kishilarning ma’lum talab-ehtiyojini qondira
olishi zarur. Tovarning bu xossasi tovarning iste’mol qiymati, deb ataladi. Har bir
tovarning nafligi, foydaligi uchun insonlar uni sotib oladilar, ayirbosh qiladilar.
Tovarning yana bir xossasi almashuv qiymatidir. Har qanday tovarga mehnat va
harajatlar sarflanadi va shu asosida tovar o’z qiymatiga ega bo’ladi. Demak, tovar ikki
xususiyatga, ya’ni iste’mol qiymati va almashuv qiymatga ega. Bu tovar xususiyatlari
bir-biri bilan chambarchas bog’liqdir.
5

Tovarning ikki yoqlama xususiyatga ega bo’lishi tovar ishlab chiqaruvchi
mehnatining ikki tomonligi bilan bog’liq. Ishlab chiqaruvchi o’ziga xos mehnat quroli va
predmetlarini qo’llanishi natijasida tovarni yaratishi iste’mol qiymatini tashkil qilgan
mehnat aniq (konkret) mehnat bo’ladi. Ishlab chiqaruvchi mehnat jarayonida o’zining
aqliy va jismoniy quvvatini sarf qilishi, ish kuchining fiziologik ma’noda sarf qilishi
bilan bog’liq mehnati abstract (mavhum) mehnat bo’lib, tovarning qiymatini yaratadi.
Tovarning xossalari mehnatning ikkiyoqlama xarakterda bo’lishi bilan bog’liqligi
quyidagi chizmada ko’rsatilgan.
1-chizma
Tovar
Iste’mol
qiymati Qiymati
Konkret
(aniq) mehnat Abstrakt
(mavhum)
mehnat

Tovar qiymati sarf bo’lgan ish vaqti bilan belgilanadi. Ish vaqtlari ikki xil bo’ladi,
ya’ni individual, ya’ni yakka, alohida olinadigan ish vaqti va ijtimoiy zaruriy ish vaqti.
Jamiyat miqyosida bir xil tovarlarning asosiy qismini ishlab chiqarishda individual ish
vaqti asosida qiymat belgilanmaydi, bu yerda ijtimoiy-zaruriy ish vaqti asosida
tovarlarning qiymati belgilanadi. Ijtimoiy-zaruriy ish vaqti o’rtacha ish vaqtidan iborat
bo’ladi.
6

Masalan, shartli ravishda biror-bir turdagi mahsulotni olaylik. Stul ishlab
chiqariladigan korxonani misol qilsak. Ulardan biri yaxshi, ikkinchisi o’rtacha va
uchinchisi yomon ishlaydi. O’rtacha korxona umumiy hajmdagi stullarning 70% ini
yaratadi va bir stulga 4 soat vaqt sarf qiladi. Yaxshi korxona 20% mahsulotni ishlab
chiqaradi, har bir stul ishlab chiqarish uchun 2 soat sarflaydi. Yomon korxona 10%
stullarni ishlab chiqaradi. U har bir stul uchun 6 soat sarf qiladi. Bu holda o’rtacha ish
vaqti sarflab ishlab chiqargan korxonaning vaqti ijtimoiy-zaruriy ish vaqti sifatida
olinadi. Chunki stullarning asosiy qismini shu korxona yaratib bermoqda.
Tovar ishlab chiqarish bo’lgan joyda pul bo’lishi lozim. Pul uzoq tarixiy
rivojlanish natijasida paydo bo’lgan. Dastlab tovarlar pulsiz bir-biriga bevosita
ayirboshlangan. Bu ayirboshlash dastlab tasodifiy bo’lgan. Oddiy yoki tasodifiy
ayirboshlashda bir tovarning qiymati boshqa tovar qiymati bilan tenglashtirilgan va
o’zaro ayirbosh qilingan. Tovar ayirboshlash rivojlanishi bilan tasodifiy qiymat shaklidan
to’la yoki kengaygan shaklga o’tilgan, bunday ayirboshlashda ko’p tovarlar qatnashadi.
Ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan ayirboshlanadigan mahsulotlar soni
ham ortib boradi, binobarin, ayirboshlashda qiyinchilik ham ko’payadi. Asta-sekin
tovarlar orasidagi hamma tovarlarga ayirboshlanadigan maxsus tovar ajralib chiqadi va u
pul vazifasini bajarib beradi.
Tovar ishlab chiqarishning uzoq vaqt rivojlanishi natijasida pul vujudga
keladi.
Pul – bu shunday maxsus tovarki, u hamma boshqa tovarlar uchun umumiy
ekvivalient vazifasini bajaradi. Hamma boshqa tovarlar singari pul ham qiymat va ham
iste’mol qiymatiga ega. Bu ma’noda u boshqa oddiy tovarlardan farq qiladi.
Pul shunday kuchga ega bo’ladiki, u umumiy, ijtimoiy qiymatga ega, hamma
tovarlarni xarid etish vositasi bo’lib xizmat qiladi. Pul tovar ishlab chiqarish va
ayirboshlash jarayonida kishilar o’rtasidagi ijtimoiy munosabatlarni ifoda etadi. Shu
sababli tovar-pul munosabatlari paydo bo’ladi.
Shuni ta’kidlash zarurki, pulning dastlabki ko’rinishi oltim va kumush
tangalardan iborat bo’lgan. Dastlabki tanga pullar eramizdan avvalgi II asrda
7

Yunonistonda oltin va kumushning tabiiy ko’rinishida ishlangan. Keyinchalik yunon va
rim davlatlarida bu tangalar sof kumush va misdan zarb qilingan.
Tanga pullar XI-XII asrlarda O’rta Osiyo va Sharqiy Turkistonni birlashtirgan
Qoraxoniylar davlatida ham, XIII asrdagi yirik davlat – Xorazmshoh saltanati davrida ham, XIV-XVI
asrlarda Amir Temur va temuriylar davrida ham, so’ngra XVII-XIX asrlarda O’rta Osiyodagi uch davlat
– Buxoro amirligi, Xiva va Qo’qon xonliklari davrida ham asosan oltin, kumush va misdan juda ko’plab
zarb etilgan.
Pul – hamma tovarlarni va xizmatlarni sotish va sotib olish mumkin
bo’lgan umumiy ekvivalient.
2-chizma
Pulning vazifalari
Qiymat
o’lchovi Muomala
vositasi To’lov
vositasi
Ma’lumki, mustaqil O’zbekiston Respublikasi milliy valyutasi – so’m 1994-yil 1-
iyuldan muomalaga chiqarildi. Milliy valyuta – milliy iftihor, davlat mustaqilligining
ramzi, suveren davlatga xos belgidir. Bu respublikaga tegishli umumiy boylik va mulkdir.
Yagona qonuniy to’lov vositasi bo’lgan so’mning barqarorligini ta’minlash va qadrini
oshirish hozirgi vaqtda muhim ahamiyatga egadir.
1.2 Tovar va pul munosabatlari
Oldingi boblarda ishlab chiqarishning umumiy, hamma bosqichlariga xos bo’lgan
qonun-qoidalari va tushunchalarini, ijtimoiy tizimlar va mulk shakllarining o’zgarib
turishini ko’rib chiqdik. Lekin, ayrim iqtisodiy jarayonlar tarixiy tavsifga ega bo’lsada,
uzoq davrlar davomida saqlanib qolishi mumkin. Jumladan, insoniyat tarixiy
taraqqiyotining ko’’gina bosqichlarida ijtimoiy-iqtisodiy shakllarning ayrim turlari uzoq
vaqt mavjud bo’ladi. Masalan, ibtidoiy jamoa tuzimi emirilayotgan sharoitdayoq vujudga
8

kelgan tovar ayirboshlash bir ishlab chiqarish usulidan boshqasiga o’tib, bir necha ming
yillardan beri amal qilib, rivojlanib kelmoqda.
Shu bilan birga biron-bir ijtimoiy-iqtisodiy shaklning turli tarixiy davr sharoitidagi
mazmuni, o’rni, roli va ijtimoiy oqibatlari ko’’ jihatdan turlicha bo’ladi. Lekin ularning
umumiy, eng xususiyatli belgilari saqlanib qoladi. Shu sababli mavzuni ijtimoiy xo’jalik,
ya’ni ijtimoiy ishlab chiqarish shakllarini tahlil qilishdan boshlaymiz. Keyin tovar va
uning xususiyatlari, tovar qiymatining miqdori, uni aniqlashga bo’lgan yondoshuvlar,
Pulning vujudga kelishi, mohiyati va vazifalari yoritiladi.
1. Natural ishlab chiqarishdan tovar ishlab chiqarishga
o’tish va uning rivojlanishi.
Kishilik jamiyatining rivojlanishida ijtimoiy xo’jalikni tashkil etishning ikkita umumiy
iqtisodiy shakli ajralib turadi. Umumiy iqtisodiy shakllarning tarixan birinchisi natural
ishlab chiqarish hisoblanadi. Ijtimoiy xo’jalikning bu shaklida yaratilgan mahsulotlar
ishlab chiqaruvchining o’z ehtiyojlarini qondirish uchun, xo’jalik ichki ehtiyojlari uchun
mo’ljallangan. Iste’mol hajmi va tarkibi ko’’incha ishlab chiqarish hajmi va tarkibiga
mos kelgan, ularning bir-biri bilan bog’lanishi bir xo’jalik doirasida amalga oshganligi
sababli juda oson kechgan. Bunday munosabatlar eng avvalo hamma zarur narsani o’zi
uchun tayyorlagan ibtidoiy jamoada hukm surgan. ‘atriarxal dehqon xo’jaligi va feodal
‘omestyalari asosan natural xo’jalik bo’lgan. Natural ishlab chiqarish sharti ijtimoiy
mehnat taqsimotining rivojlanmaganligi oqibati sifatida vujudga kelgan, u vaqtda ijtimoiy
mehnatdan uning u yoki bu turi endigina ajrala boshlagan edi. Bunday sharoitda biqiq
yoki o’z ehtiyojlarini o’zi qondiradigan ishlab chiqarish organizmlari ‘aydo bo’lgan.
Mehnat ularning tor doirasidagina ijtimoiy xususiyatga ega bo’lgan. Natural ishlab
chiqarish shakli barcha iqtisodiy jarayonlarni bir xo’jalik doirasida qat’iy cheklab
qo’yadi, tashqi aloqalar uchun yul ochilmaydi. Ishchi kuchi muayyan xo’jalikka juda
qattiq biriktirib qo’yiladi va ko’chib yurish imkonidan muhrum bo’ladi. Natural xo’jalik
shakllarining xuddi shu ko’rsatkichlari qishloq xo’jalik jamoalari ming yillar davomida
barqaror yashovchi bo’lib qolganligining «siri»ni ochib beradi. Natural xo’jalik ishlab
chiqarish maqsadlarini nixoyat cheklab qo’yadi, ishlab chiqarish hajm jihatidan juda oz
9

va turi jihatidan kam xil bo’lgan ehtiyojlarini qondirishga bo’ysungan. Shuning uchun
ham jamiyat asta-sekinlik bilan tovar ishlab chiqarishga o’tadi.
Tovar ishlab chiqarish natural xo’jalikning rivojlanishi, mahsulotlar turi va miqdorining
o’sishi natijasida ‘aydo bo’ldi.
Tovar ishlab chiqarish , ya’ni tovar xo’jaligida kishilar o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlar
buyum orqali, ular mehnati mahsulini oldi-sotdi qilish orqali namoyon bo’ladi. Tovar
ishlab chiqarishning natural ishlab chiqarishdan farqi shundaki, bunda tovar yoki xizmat
o’zining iste’moli uchun emas, balki bozorga sotish uchun yaratiladi. Natural va tovar
xo’jaliklarining bir-biridan farqini 1-jadval orqali ko’rish mumkin.
Natural va tovar xo’jaligining bir-biridan farqlanishi.
Tovar ishlab chiqarish ishlab chiqaruvchilar bilan iste’molchilar o’rtasidagi
munosabatlarning, mehnatni o’lchash va uni jamiyatning jami mehnati tarkibiga
kiritishning o’ziga xos usulidir. Natural xo’jalikni siqib chiqarish va tovar
ayirboshlashning rivojlanish jarayoni mehnat taqsimotining chuqurlashuvi, ishlab
chiqarishning ixtisoslashuvi, xususiy mulkning vujudga kelishi va rivojlanishi asosida
individual xo’jaliklarning tovar ayirboshlashga, oldi-sotdiga o’tish yo’li bilan boradi.
Ayrim turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashuv, ularni turli xil ishlab
chiqaruvchilar o’rtasida ayirboshlashni zarur qilib qo’yadi. Ixtisoslashuv esa mehnat
unumdorligining oshishiga olib keladi, demak tovar ayirboshlash faqat zarurgina emas,
balki foydali bo’lib boradi. Vaqtni va moddiy resurslarni tejash tovar xo’jaligini
rivojlantirishning harakatlantiruvchi kuchi bo’lib chiqadi. Ayirboshlash jarayoniga
tortiladigan ishlab chiqaruvchilar bir-biriga tobora ko’’roq bog’liq bo’lib qola boshlaydi.
Dastlabki davrlarda tovar xo’jaliklari jamoalar, quldor latifundiyalari, feodal va dehqon
xo’jaliklari o’rtasida aloqalar o’rnatilishiga yordam berib, ishlab chiqarishning va
umuman jamiyatning rivojlanishi uchun qo’shimcha imkoniyatlar ochgan.
Ma’lum tarixiy davrlarga kelib tovar munosabatlari jamiyat iqtisodiyotining barcha
tomonlarini keng va chuqur qamrab oladi.
Tovar xo’jaligining va umuman ayirboshlash vujudga kelishi va amal qilinishining
ijtimoiy-iqtisodiy asoslari hamda shart-sharoitlari qanday? Bu, birinchidan, ijtimoiy
10

mehnat taqsimotidir, bunda ishlab chiqaruvchilar u yoki bu aniq mahsulotni ishlab
chiqarishga ixtisoslashadi. Ixtisoslashuv, o’z navbatida, qiyosiy ustunlik tamoyili
bo’yicha, ya’ni mahsulotni nisbatan kam muqobil qiymatda ishlab chiqarish layoqati
bilan aniqlanadi. Ikkinchidan, ishlab chiqaruvchilar xususiy mulk munosabatlari tufayli
iqtisodiy jixatdan bir–biridan muayyan tarzda alohidalashib qoladi, bunda ular o’z
mehnat natijalarini o’zlari tasarruf qiladilar. Iqtisodiy alohidalik nima ishlab chiqarish,
qanday ishlab chiqarish zarurligi va yaratilgan mahsulotlarni qaerda va kimga sotishni
faqat ishlab chiqaruvchining o’zi hal qilishini bildiradi. Xuddi shu ikki holat tovar ishlab
chiqarishni zarur qilib qo’yadi va bozor vujudga kelishining shart-sharoiti hisoblanadi.
Mehnat mahsuli tovarga, ya’ni bozorda ayirboshlash uchun, sotish uchun tayyorlanadigan
narsaga, ishlab chiqaruvchilar esa tovar ishlab chiqaruvchilarga aylanadi.
Nihoyat, uchinchidan, bozor vujudga kelishining muhim shart–sharoitlaridan biri erkin
ayirboshlash hisoblanadi. Chunki ijtimoiy mehnat taqsimoti, ixtisoslashuv va iqtisodiy
alohidalik nima, qancha va kim uchun ishlab chiqarishni mustaqil aniqlash imkonini
beradi.
Tovar ishlab chiqarish natural ishlab chiqarishga nisbatan ishlab chiqarish kuchlarining
rivojlanishiga, ishlab chiqarish samaradorligining o’sishiga ko’’roq darajada imkon
yaratadi, chunki:
- tovar ishlab chiqarish ijtimoiy mehnat taqsimotiga asoslanib, mehnat samaradorligining
oshishiga xizmat qiladi;
- tovar ishlab chiqaruvchi katta daromadga ega bo’lishi uchun mehnat unumdorligini
o’stiruvchi hamda tovar ishlab chiqarish sarflarini qisqartiruvchi fan-texnika taraqqiyoti
yutuqlarini tatbiq etishi lozim;
- tovar ishlab chiqaruvchilar natural xo’jalik yurituvchilarga nisbatan ishlab chiqarish
natijalaridan ko’’roq manfaatdordirlar, agar ular daromad olmasalar xonavayron
bo’ladilar;
- tovar ishlab chiqaruvchilar xonavayron bo’lmasligi va daromad olishlari uchun o’z
faoliyatlarini xaridorlarga zarur bo’lgan tovarlarni ishlab chiqarishga yo’naltira olishlari
11

lozim, ular o’zlarining raqiblari ustidan g’alaba qozonishi uchun tadbirkorlik qobiliyatiga
ega bo’lishlari kerak. Natural xo’jalik yurituvchilar oldida bunday vazifa mavjud emas;
- tovar ishlab chiqaruvchi uchun iste’molchini o’ziga jalb qilish , o’z tovarini sotib
daromad olish imkoniga erishish vositasi bo’lib yangi, nisbatan sifatli va jozibador
tovarlarni ishlab chiqarish hisoblanadi. 18
Tovar ishlab chiqarishning mohiyatini yanada kengroq tushunish uchun uning asosiy
unsuri bo’lgan tovarning xususiyatlarini ko’rib chiqish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
2. Tovar va uning xususiyatlari.
Tovar-Pul munosabatlarini tushunishda tovarning mazmunini, uning xususiyatlarini bilish
muhim ahamiyatga egadir. Tovarga ta’rif berishda ham iqtisodchilar tomonidan turlicha
yondoshuvlar mavjud. Jumladan, E.F.Borisov ta’rifiga ko’ra «Tovar – bu bozorda boshqa
tovarga ekvivalent asosida ayirboshlashga mo’ljallangan, mehnat orqali yaratilgan
ijtimoiy naflikdir». 19
Bundan ko’rinadiki, u tovarga inson mehnati mahsuli sifatida
qaraydi.
V.I.Vidya’in va boshqalar tahriri asosida tayyorlangan darslikda «ne’mat» va «tovar»
tushunchalariga keng izoh berilgan. Unda tovar iqtisodiy ne’matning maxsus shakli
bo’lib hisoblanishi ko’rsatib berilgan: «Tovar – bu ayirboshlash uchun ishlab chiqarilgan
maxsus iqtisodiy ne’mat». 20
Bu va boshqa qator olimlarning fikrlari asosida ta’kidlash
mumkinki, tovar - bu biron-bir naflilikka va qiymatga ega bo’lgan ayirboshlash uchun
yaratilgan mehnat mahsuli. Yoki, boshqacha aytganda, tovar biron-bir naflilikka (iste’mol
qiymatga) va almashuv qiymatiga ega bo’lgan, bozor uchun ishlab chiqariladigan
mahsulot yoki xizmatlardir.
Demak, tovarning ikki xususiyati bor: birinchidan, u kishilarning qandaydir ehtiyojini
qondiradi: ikkinchidan, u o’zida ijtimoiy mehnat sarflarini mujassamlashtiradi. Tovar
boshqa buyumga ayirboshlana oladigan buyum bo’lib, u iste’mol qiymatga va almashuv
qiymatlariga ega.
Buyumning iste’mol qiymati shundan iboratki, u kishilar uchun foydali, naflidir. U
shaxsiy iste’mol buyumi yoki ishlab chiqarish vositalari sifatida kishilarning biron–bir
ehtiyojini qondiradi.
12

Naflilikni aniqlashda ham turlicha yondoshuvlar mavjud. Masalan, marjinalizm maktabi
asoschilari ham, ularning keyingi davomchilari ham tovarlar nafliligini aniqlashda
alohida olingan individning hayolidagi ‘sixologik yondoshuv bilan, ya’ni hech kim bilan
aloqasi bo’lmagan o’rmondagi cholning yoki kimsasiz orolda bir o’zi qolib ketgan
Robinzonning hayoli bilan aniqlash usulini qo’llaydilar. Xolbuki, tovar ayirboshlash
jamiyat a’zolari o’rtasida, gavjum bozor qatnashchilari o’rtasida sodir bo’ladi. Ular
naflilikning negizida ob’ektiv iqtisodiy jarayon borligini, naflilik tabiat ashyosi bilan
jonli mehnatning birikishi natijasida, to’g’rirog’i naflilik aniq mehnat bilan tabiat
ashyosining xususiyatlari o’zgartirilishi natijasida vujudga kelishini o’ylab ham
o’tirmaydilar. Albatta, tabiatda mavjud bo’lgan yoki inson mehnati bilan yaratilgan har
qanday narsa ham naflilikka ega bo’lavermaydi. Masalan, jamiyatga 100 dona soat zarur
bo’lgani holda, 120 dona soatning ishlab chiqarilishi uning 20 donasining nafsiz
bo’lishiga olib keladi. Ya’ni, jamiyat uchun zarur bo’lgan 100 dona soatgina naflilikka
ega bo’ladi.
Shuning uchun iqtisodiyot nazariyasida ijtimoiy zaruriy naflilik degan tushuncha
ishlatiladi va bozor mana shu ijtimoiy zaruriy naflilikni tan oladi.
Ijtimoiy zaruriy naflilik deb talab miqdoriga mos keladigan miqdordagi naflilikka
aytiladi.
Har bir tovar ma’lum bir naflilikka ega, lekin bu naflilik uni yaratuvchining o’z
ehtiyojlarini emas, balki ayirboshlash orqali boshqa kishilar talabini qondiradi, ya’ni
tovarning ijtimoiy nafliligi hisoblanadi. Bozor har qanday naflilikni emas, ijtimoiy
naflilikni hisobga oladi. Agar bu fikrni yanada rivojlantirsak, bozor ijtimoiy zaruriy
naflilikni, ya’ni jamiyat uchun (xaridorlar uchun) zarur miqdordagi naflilikni hamda shu
ijtimoiy zaruriy miqdordagi naflilikni ishlab chiqarish uchun sarflangan ijtimoiy zaruriy
mehnatni hisobga oladi. Ijtimoiy naflilik tovarlarning boshqa tovarlarga ayirboshlanish
qobiliyatiga ega bo’lganligi uchungina o’zining yaratuvchisini qiziqtiradi. Tovarning
ayirboshlanuvchanlik xususiyati almashuv qiymati nomini oladi. Tovarlarni sotishda
ularning narx ko’rsatkichi almashuv qiymatini yaqqol ko’rsatadi. Inson mehnati bilan
13

yaratilmagan ko’’lab ne’matlar masalan, buloq suvlari, yovvoyi daraxt mevalari ma’lum
naflilikka ega bo’ladi. Lekin ular har doim ham tovar bo’lavermaydi. Masalan, bu
ne’matlar o’sha joyning o’zidan olinib, iste’molchi tomonidan iste’mol qilinsa tovar
hisoblanmaydi. Ne’matlar tovar bo’lishi uchun, ular ayirboshlashga mo’ljallangan,
ma’lum mehnat sarflangan, bozorga sotishga chiqarilgan bo’lishi zarur.
Shunga ko’ra, tovar mahsulotdan farqlanadi. Tovar, eng avvalo, o’z iste’moli uchun
emas, balki boshqalarning iste’moli uchun bozorga sotish maqsadida tayyorlanadigan
mahsulotdir. Tovarning natural–buyum va ijtimoiy–iqtisodiy tomonlari, xususiyatlari ana
shundan kelib chiqadi.
Tovarning almashuv qiymati – bu biror turdagi naflilikning boshqa turdagi naflilikka
ayirbosh qilinadigan miqdoriy nisbatidir. Masalan, bitta bolta 20 kg donga ayirbosh
qilinadi. Ayirbosh qilinadigan tovarlarning bu miqdoriy nisbatida ularning almashuv
qiymati ifodalanadi.
Almashuv qiymati nimaga asoslanadi? Qiymatning mehnat nazariyasi
tarafdorlari 1
hisoblaydiki, tovarlar qiymatining umumiy asosi – bu mehnat, shu sababli
ular ma’lum miqdorlarda bir-biriga tenglashtiriladi. Ularning fikricha tovarlarning tabiiy
xususiyatlaridan birortasi – og’irligi, hajmi, shakli va shu kabilar umumiy asos bo’la
olmaydi, faqat mehnat sarflari shunday asos hisoblanadi. Almashishning zarur sharti
ayirbosh-lanadigan tovarlarning turlicha nafliligi hisoblanadi, lekin har xil tovarlarning
nafliligi sifat jihatidan turlicha bo’lib, ular miqdoriy o’lchamga ega emas. Miqdor
jihatdan baravarlashtirish esa, hamma sifat jihatidan umumiy, yagona biron-bir narsa
bo’lishini taqozo etadi, bunday umumiy narsa ularni yaratish uchun sarflangan mehnatdir.
Bu o’rinda so’z mehnatning muayyan, aniq turlari to’g’risida bormaydi. Bu turlar bir-
biridan sifat jihatdan farq qiladi, bu esa aniq iste’mol qiymatlarining xususiyatlarini
keltirib chiqaradi. Tovarlar o’lchovdosh bo’lishining boisi shuki, bularning hammasi
umuman inson mehnati mahsulidir, ya’ni inson kuchi , miyasi, mushagi, asablari va
hokazolari sarfning mahsulidir. Demak, umuman inson mehnati mahsuli sifatida tovarlar
bir xil va o’lchovdoshdir. Tovarda mujassamlashgan ijtimoiy mehnat uning qiymatini
tashqil qiladi. Bu qiymat tovar ayirboshlaganda ko’rinadi, shuning uchun almashuv
14

qiymati (ya’ni iste’mol qiymatlarini ayirboshlash nisbati) qiymat shakli bo’lib, uning
ichki mazmunini tashkil etadi. Bu holat L.M.Kulikov tomonidan qiymat va almashuv
qiymatini tovarning alohida asosiy xususiyatlari sifatida ajratilib ko’rsatilishida namoyon
bo’ladi. «Qiymat – bu tovar ishlab chiqarish va uni sotish (ko’’incha qisqacha qilib
«ishlab chiqarish xarajatlari» deb ataydilar) qanchaga tushganligi ifodasidir. Tovarni
ayirboshlaganda (sotilganda) ishlab chiqaruvchi (sotuvchi), tabiiyki, o’z xarajatlarini
qo’lashni istaydi, biroq bozorda boshqacha nisbatlar tarkib to’ishi mumkin. Endi ularni
boshqa ko’rsatkich – almashuv qiymati ifodalaydi. Bu bir tovar boshqasiga
ayirboshlanadigan miqdoriy nisbatdir». 21
Tovarning o’zi esa ikki tomon - naflilik va
qiymatning uzviy birligidan iboratdir.
Shu o’rinda ta’kidlash lozimki, L.Kulikov tomonidan qiymatga berilgan yuqoridagi ta’rif
ba’zi hollarda iqtisodchilar tomonidan yo’l qo’yiladigan yanglish fikrlardan ham holi
emas. Ya’ni, qiymatning ishlab chiqarish xarajatlari bilan ayniylashtirilishini u
tomonidan yo’l qo’yilgan xatolik deb hisoblaymiz (ishlab chiqarish xarajatlari
qiymatning bir qismi bo’lib, miqdor jihatidan undan kamdir. Ishlab chiqarish xarajatlari
to’g’risida keyingi boblarda to’xtalamiz).
Tovar qiymatining miqdori, ijtimoiy-zaruriy vaqt deb ataladigan ish vaqti bilan
hisoblanadi. Ijtimoiy zaruriy ish vaqti muayyan ijtimoiy normal ishlab chiqarish
sharoitida va muayyan jamiyatdagi mehnat malakasi va jadallashuvi darajasi o’rtacha
bo’lgan sharoitda biron bir tovarni ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan ish vaqtidir.
Tovar qiymatining miqdorini hisoblashda mehnatning oddiy va murakkab, malakali va
malakasiz, aqliy yoki jismoniy turlari hisobga olinadi. Qiymatni hisoblashda nisbatan
murakkab mehnat ko’’aytirilgan yoki darajaga ko’tarilgan oddiy mehnat sifatida hisobga
olinadi, shu sababli oz miqdordagi murakkab mehnat ko’’ miqdordagi oddiy mehnatga
tenglashtiriladi.
Tovarning ikki xil xususiyatga ega bo’lishiga sabab tovar ishlab chiqaruvchi mehnati
tabiatining ikki tomonlamaligidadir. Bir tomondan, bu – muayyan turdagi aniq
mehnatdir. Shuning uchun, iste’mol qiymatni yaratgan mehnat aniq mehnat deb nom
olgan
15

Mehnatning ikki yoqlama xarakteridan kelib chiquvchi tovarning ikki xil xususiyati.
Ikkinchi tomondan, mehnat – aniq shakldan qat’iy nazar, umuman sarflangan inson
ishchi kuchidir, jami ijtimoiy mehnatning bir qismidir. U o’zining shu sifatida abstrakt
mehnat deb ataladi. Bu mehnat esa tovar qiymatini yaratadi. Umuman mehnat va ijtimoiy
mehnat jamiyat taraqqiyotining hamma bosqichlarida mavjud bo’lgan. Ibtidoiy jamiyatda
ham, ‘atriarxal xo’jalikda ham odamlar kuchlarini sarflab, biron-bir tarzda bir-birlari
uchun mehnat qilganlar. Biroq bunda qiymat vujudga kelmagan, mahsulot esa tovar
shaklini olmagan. Demak, qiymatda oddiy ijtimoiy mehnat emas, balki alohida tarixiy
sharoitdagi ijtimoiy mehnat mujassamlanadi.
Xo’sh, uning o’ziga xos xususiyati nimada? Bu xususiyat shundaki, tovar ishlab chiqarish
sharoitida mehnatning ijtimoiy tavsifi yashiringan bo’ladi. Mehnat faqat ayirboshlash
sohasida, ya’ni o’zi amalga oshib bo’lganidan keyin ijtimoiy xususiyatni namoyon etadi.
Qiymat yaratuvchi abstrakt mehnat – mehnatning faqat tovar ishlab chiqarishiga xos
bo’lgan va alohidalashgan tovar ishlab chiqaruvchilar munosabatini ifodalaydigan o’ziga
xos ijtimoiy shakldir.
Qiymat tovarning emas, balki faqat mehnatning ijtimoiy xossasi bo’lib, unda tabiat
ashyolarining birorta ham molekulasi, zarrachasi yo’qdir. Qiymatning asosida odamlar
bir-birlari uchun mehnat qilishlarini bildiruvchi ijtimoiy mehnat yotadi. Biroq,
alohidalashgan tovar ishlab chiqaruvchilar mehnati o’zining ijtimoiy xususiyatini faqat
mehnat mahsullarini ayirboshlash orqali ko’rsatadi.
Tovarlar qiymatining miqdori mehnat unumdorligiga qarab o’zgaradi. Mehnat
unumdorligi ma’lum ish vaqti birligi mobaynida ishlab chiqarilgan mahsulotning miqdori
yoki mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun sarflangan ish vaqti bilan o’lchanadi.
Mehnat unumdorligining o’zgarishi tovar birligi qiymatining o’zgarishiga sabab bo’ladi.
Mehnat unumdorligi o’ssa, tovar birligining qiymati kamayadi yoki aksincha, mehnat
unumdorligi ‘asaysa, tovar birligining qiymati oshadi.
Mehnat unumdorligiga bir qator omillar ta’sir qiladi. Bu omillar mehnat qurollarining
rivojlanishi darajasi va samaradorligi, ishchining malaka darajasi, fan va texnikaning
16

taraqqiyoti darajasi, fan va texnika yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy etish darajasi,
ishlab chiqarishning to’’lanuv darajasi, tabiiy sharoitlardir.
Mehnat intensivligi ish vaqti birligi mobaynida sarflangan mehnat miqdori orqali
tavsiflanuvchi ko’rsatkich hisoblanadi. Mehnat intensivligining oshishi amalda ish
vaqtining ko’’ayganligini anglatadi. Shunday qilib, intensivlik ish vaqtining davomiyligi
bilan bevosita aloqador bo’ladi. Mehnatning intensivligi deganda ish vaqti birligi
davomida ishchi kuchi sarfi orqali aniqlanuvchi mehnat jadalligining darajasi tushuniladi.
Mehnatning jadallik darajasini aniqlashda ish kunining davomiyligi yoki bir soat vaqt
birligi sifatida qabul qilinadi.
Individual yoki o’rtacha ijtimoiy mehnat intensivligi tushunchalari farqlanadi. Muayyan
ishlab chiqarish munosabatlari sharoitida individual intensivlik ishchining yoshi, uning
mahorat darajasi, jismoniy va aqliy qobiliyatlariga bog’liq bo’ladi. Mehnatning o’rtacha
intensivligi – bu umumlashma tushuncha bo’lib, alohida shaxs, alohida korxona va
tarmoq, mamlakatning turli hududlarida mavjud bo’lgan individual miqdorlardan tarkib
to’adi. «O’rtacha intensivlik» tushunchasi mehnat intensivligining faqat miqdor tomonini
tavsiflab , u yoki bu ishlab chiqarish usuli sharoitidagi intensivlikning mohiyati va
mazmunini aks ettirmaydi. Shunga ko’ra, iqtisodiyot nazariyasida ijtimoiy zaruriy
mehnat intensivligi tushunchasi farqlanib, u har bir muayyan mamlakat uchun bir
vaqtning o’zida ijtimoiy mazmunni aks ettiruvchi ma’lum o’rtacha miqdorni o’z ichiga
oladi.
3. Qiymatning mehnat nazariyasi va keyingi qo’shilgan
miqdor nafliligi nazariyalari.
Iqtisodiyot nazariyasi fanida tovar qiymatining negizini nima tashkil qiladi degan savolga
javob berishda ikki xil yo’nalish mavjud hamda ular o’rtasida doimiy ravishda
tortishuvlar va munozaralar bo’lib kelmoqda. Biz quyida shu ikki xil yo’nalishdagi
nazariyalarning mazmunini o’quvchiga havola qilamiz.
Qiymatning mehnat nazariyasi. Bu nazariyaning asoschilari bo’lib Uilyam ‘etti, Adam
Smit, David Rikardolar hisoblanadi.
17

U.’etti – qiymatning mehnat nazariyasining dastlabki asoschisi bo’lib, u qiymatning
manbai mehnat hisoblanishini, aynan mehnat sarfi tovar qiymati miqdorini belgilab
berishini ko’rsatib o’tgan. Biroq, U.’etti tovarning iste’mol qiymati va qiymati o’rtasidagi
farqni ko’ra olmagan. U tovarning qiymati faqat qimmatbaho metallarni ishlab
chiqarishga sarflanuvchi mehnat orqali yaratiladi, deb hisoblagan.
A.Smit o’zining «Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to’g’risida tadqiqotlar» (1776
y.) nomli asarida tovarning iste’mol va almashuv qiymatini farqlab bergan. U tovar
qiymatining yagona manbai bo’lib moddiy ishlab chiqarishning har qanday sohasida
sarflangan mehnat hisoblanadi, degan xulosaga kelgan. Shu bilan birga, tovar
qiymatining miqdorini har qanday mehnat emas, balki jamiyat uchun zarur bo’lgan
o’rtacha mehnat belgilab berishini ko’rsatib o’tgan.
D.Rikardo qiymatning yagona mezoni bo’lib tovar ishlab chiqarishga sarflangan hamda
ish vaqti sarflari orqali aniqlanuvchi mehnat hisoblanishini isbotlab bergan. U tovarning
iste’mol qiymati va qiymati o’rtasidagi farqni aniq ko’rsatib, har qanday ishlab
chiqarishda tovarning qiymati sarflangan mehnat orqali aniqlanishini ta’kidlagan.
Demak, yuqorida ta’kidlanganimizdek, qiymatning mehnat nazariyasi tarafdorlarining
fikricha, tovarlarni ayirboshlash ularning qiymati asosida amalga oshiriladi. Qiymatning
miqdori esa, ijtimoiy zaruriy mehnat sarflari bilan, ya’ni ijtimoiy zaruriy ish vaqti bilan
o’lchanadi.
Qiymatning mehnat nazariyasiga ko’ra ijtimoiy zarur ish vaqti o’ziga xos ijtimoiy mehnat
me’yori rolini o’ynaydi. Bu me’yor bozorda aniqlanadi va tovar ishlab chiqaruvchilar
unga amal qilishlari zarurdir. Keragidan ortiqcha mehnat sarflari qiymat yaratmaydi,
ya’ni jamiyat tomonidan e’tirof etilmaydi, rad etiladi. Bozorda muayyan turdagi
tovarlarning asosiy massasini ishlab chiqarish uchun zarur bo’lganidan amaldagi ortiqcha
mehnat sarflariga hech kim haq to’lamaydi.
Qiymatning mehnat nazariyasi tarafdorlari tushuntiradiki, tovar qiymatida oddiy mehnat
ifodalanadi. Oddiy mehnat deganda maxsus tayyorgarlik talab qilmaydigan mehnat
tushuniladi. Oddiy mehnat darajasi turli mamlakatlarda va turli davrlarda bir xil bo’lmay,
turlicha va o’zgaruvchan bo’ladi. Lekin qiymat namoyon bo’ladigan har bir muayyan
18

bozorda (u xoh ichki, xoh tashqi bozor bo’lsin) oddiy mehnat ma’lum bir darajadagi
mavjud mehnatdir. U shunday boshlang’ich negizki, malakasi jihatidan unga
tenglashtiriladi. Binobarin, murakkab va malakali mehnat ko’’aytirilgan oddiy mehnat
sifatida namoyon bo’ladi. Murakkab mehnatni oddiy mehnatga tenglashtirish bozorda
individual sarflarni ijtimoiy zarur sarflariga tenglashtirish bilan birga sodir bo’ladi.
Qiymatning mehnat nazariyasi tarafdorlari tovar ishlab chiqarish sharoitda tovar ishlab
chiqaruvchilar o’rtasidagi aloqalarni, ijtimoiy mehnatni taqsimlash va rag’batlantirishni
tartibga soluvchi, ob’ektiv qiymat qonunini mavjud bo’lishini tan oladi. Ular fikriga
ko’ra, bu qonunga binoan tovar ishlab chiqarish va ayirboshlash ularning qiymati asosida
amalga oshiriladi.
Ijtimoiy zaruriy sarflarning yuqorida keltirilgan ta’riflaridan kelib chiqsak, qiymat qonuni
individual mehnat sarfi ijtimoiy zarur mehnat sarfidan ozroq bo’lgan ishlab
chiqaruvchilarni, ya’ni ma’lum vaqt ichida ko’’roq miqdorda iste’mol qiymatlarini
yaratuvchi yoki yuqoriroq mehnat unumdorligini ta’minlaydigan ishlab chiqaruvchilarni
rag’batlantiradi. Qiymat qonuni individual mehnat unumdorligi ijtimoiy me’yordagi
mehnat unumdorligidan ‘ast bo’lgan ishlab chiqaruvchilarni jazolaydi. Bu bilan iqtisodiy
sharoitlar tovar ishlab chiqaruvchilarning mehnat unumdorligini oshirish yoki boshqa xil
tovarlarni ishlab chiqarishga o’tishini rag’batlantiradi. Aks holda ular bozordan siqib
chiqarilish, xonavayron bo’lish xavfi ostida qolishlari mumkin.
Qiymat qonuni tovar ishlab chiqaruvchilarni ularning individual mehnat sarflari bilan
ijtimoiy zaruriy mehnat sarflari o’trasidagi farq tovar ishlab chiqaruvchilarni
tabaqalashtiradi, mehnat va moddiy sarflarni kamaytirishni rag’batlantiradi va
mehnatning ishlab chiqarish sohalari bo’yicha taqsimlanishini tartibga solib turadi.
Masalan, eng yuksak mehnat unumdorligiga erishgan ishlab chiqaruvchilar o’z tovarlarini
ijtimoiy zarur sarflaridan kamroq, lekin ayrim individual sarflaridan yuqori narxlarga
sotishlari va yuqori foyda olishlari mumkin. Lekin ular ish faoliyatining muvaffaqiyati
ko’’roq kafolatlangan deb bo’lmaydi. Chunki ular texnik va tashkiliy jihatdan
yangiliklarni ishlab chiqarishga o’z vaqtida qo’llab turmasalar, yuqoriroq samara
19

beradigan ishlab chiqarish usullarini qidirib to’masalar, ma’lum vaqtdan so’ng o’z
ustunliklaridan ajralib qolishlari mumkin.
Qiymat qonunining tartibga solib turuvchi mexanizmi rakobat kurashi natijasida bozor
narxlarining stixiyali ravishda tebranib turishidan, ularning ijtimoiy qiymatdan farq qilib
turishidan iborat. Tovar narxining ijtimoiy qiymatidan chetga chiqish shart-sharoitlari
quyidagilardan iborat deb hisoblanadi:
Talab = taklif bo’lgan holda: narx = qiymat.
Talab > taklif bo’lgan holda: narx > qiymat.
Talab < taklif bo’lgan holda: narx < qiymat.
Shunday qilib, tovarlar narxining ular qiymatidan farq qilishi tovar ishlab
chiqaruvchilarning xoxishi bilan sodir bo’lmay, balki ob’ektiv qiymat qonunining kuchi
ta’siri ostida bo’ladi.
Qiymat qonuni resurslarning turli ishlab chiqarish sohalari o’trasida taqsimlanishini
tartibga solib turish vazifasini bajarayotganda ham narxlar dinamikasi muhim rol
uynaydi. Agar u yoki bu aniq tovar ijtimoiy ehtiyojini qondirish uchun zarur bo’lganidan
kamroq ishlab chiqarilsa, bu talabning taklifdan oshib ketishiga sabab bo’ladi. Tovar
narxi oshib ketadi. Narxlar, shu bilan birga daromadlar kamayadi, bu tarmoqdagi ishlab
chiqarish resurslari daromad yuqori bo’lgan boshqa tarmoqlarga o’tib ketadi. Qiymatning
mehnat nazariyasi modellarida qiymat qonuniga asoslangan ishlab chiqarish nisbatlarini
tartibga soluvchi bozor mexanizmi ana shunday tavsiflanadi.
Keyingi qo’shilgan miqdor nafliligi 22
nazariyasi. Yuqorida qarab chiqqanimizdek,
qiymatning mehnat nazariyasiga ko’ra, mehnat sarflarining ijtimoiy zaruriy darajasi faqat
bozorda, ayirboshlashda yuzaga chiqadi. Qiymat faqat bozorda almashuv qiymat
ko’rinishida o’zining ifodalanish shaklini oladi. Qisqacha aytganda, qiymat ishlab
chiqarishda yaratiladi, biroq bozorda, ya’ni ayirboshlash vaqtida namoyon bo’ladi. Shu
erda qo’shilgan miqdor nafliligi nazariyotchilari qarashlari bilan qarama-qarshilik ‘aydo
bo’ladi. Uning mohiyati nimadan iborat? Agar tovar bozorda sotib olinsa, bu kimdir tovar
ishlab chiqarishiga ketadigan sarflarni ijtimoiy zaruriy mehnat sarflari sifatida baholashi
20

sababli emas, balki mazkur tovar xaridor uchun naflilikka ega bo’lishi sababli ro’y
beradi, xaridor ma’lum naflilikka ega bo’lgan tovarni qadrlaydi.
Keyingi qo’shilgan miqdor nafliligi nazariyasining asoschilari bo’lib avstriya maktabi
vakillari K.Menger(1840-1921), F.Vizer(1851-1926), E.Bem-Baverk(1851-1914) va
boshqalar hisoblanadi. Hozirda bu nazariya g’oyalarini bir qator olimlar qo’llab-
quvvatlab, rivojlantirib kelmoqdalar. 23
Mazkur nazariyaga ko’ra, kishilar tomonidan juda
xilma-xil moddiy va ma’naviy ne’matlar (hamda xizmatlar) ularni ishlab chiqarishga
ijtimoiy zaruriy mehnat sarflanganligi uchun emas, balki ushbu ne’matlar naflilikka ega
bo’lishi sababli qadrlanadi. Insonlar tomonidan ma’lum nafliliklarga ehtiyoj sezilganligi
sababli u yoki bu tovarni ishlab chiqarishga mehnat sarflari amalga oshiriladi. U yoki bu
mehnat sarflarining ijtimoiy zarurligi kim tomonidan yoki nima bilan aniqlanadi , degan
savolga oddiy tarzda bozor tomonidan, deb javob berish to’g’ri bo’ladi, biroq bu javob
umumiy va to’liq emas. Keyingi qo’shilgan miqdor nafliligi nazariyasi tarafdorlari
fikrlariga ko’ra, faqat tovarning nafliligi mehnat sarflariga «ijtimoiy zaruriy» deb
nomlanadigan tavsif berishi mumkin.
II BOB. BOZOR IQTISODIYOTINING MAZMUNI VA UNING ASOSIY
BELGILARI.
2.1 Bozor iqtisodiyotining mazmuni va uning asosiy belgilari
21

Kishilik jamiyati tarixiy taraqqiyoti davomida tovar xo’jaligi bag’rida bozor
iqtisodiyoti vujudga kelib, u brogan sari rivojlanib borishini ko’rsatdi. XVII-XVIII
asrlarga kelib, insoniyat xususiy mulkchilikka asoslangan bozor iqtisodiyotiga o’tdi.
Iqtisodiyotda unga xos bo’lgan tub belgilar sekin-asta shakllanib, pirovard natijada qator
afzalliklar hamda ayrim kamchiliklari bo’lgan hozirgi zamon bozor iqtisodiyotiga xos
yaxlit iqtisodiy tizim tashkil topdi. Bozor iqtisodiyoti yer yuzidagi ko’pgina
mamlakatlarda har xil darajada va o’ziga xos xususiyatlar bilan rivojlanib bormoqda.
Bozor iqtisodiyoti asosida tovar – pul munosabatlari yotadi. Tovar-pul
munosabatlari-tovar ishlab chiqarish, tovarlarni ayriboshlash va pul muomlasiga xos
munosabatlarning yaxlitligidir. Tovar ishlab chiqarishga oid munosabatlar tovarni
yaratishda moddiy va jonli mehnat sarf etilishi, bu sarf-xarajatlar jamiyat uchun zaruriy
darajada bo’lishi, tovarning sifati va narxning muvofiqligi ta’minlanishi, individual
mehnat sarflari zaruriy sarfga keltirilishi kabi holatlarni bildiradi.O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti Islom Karimov o’zining “O’zbekiston-bozor munosabstlariga
o’tishning o’ziga xos yo’li” nomli kitobida: “Bozor iqtisodiyoti-umumbashariy hodisa
bo’lib, jahon sivilizasiyasi rivojlanishi yo’lidagi muqarrar bosqichdir. Tartibli asosga
qurilgan bozorgina hozir xalqning ijodiy va mehnat imkoniyatini ro’yobga chiqarishga,
tekinxo’rlikni tugatishga, tashabbuskorlik va ishbilarmonlikni rivojlantirishga,
manfaatdorlik va unutib yuborilgan xo’jayinlik tuyg’usini qayta tiklashga qodirdir”, deb
ta’kidlab o’tgan.
Hozirgi zamon nazariyalarida bozor iqtisodiyoti, deganda iqtisodiy xatti-
harakatlarning erkin, mustaqil ravishda yuz berishi va ularning bozor mexanizmi orqali
bir-biriga bog’lanib muvofiqlashuvi tushunilidi. Bozor iqtisodiyoti g’oyat ko’p qirrali va
murakkab iqtisodiyotdir. U erkin tovar-pul munosabatlariga asoslangan, iqtisodiy
monopolizmni inkor etuvchi, sotsial mo’ljalga, aholini ijtimoiy muhofaza qilish
yo’nalishiga ega bo’lgan va boshqarilib turiluvchi iqtisodiyotdir.
Bozor iqtisodiyotida bozor aloqalari butun tizimni, uning hamma bosqichlarini:
ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimlash va iste’mol jarayonlarini hamda iqtisodiy
munosabatlarining barcha sub’ektlarini qamrab oladi.
22

Bozor iqtisodiyoti sub’ektlari tarkibiga tadbirkorlar ham, o’z mehnatini sotuvchilar
ham, pirovard iste’molchilar ham, ssuda kapitali egalari ham kiradi. Bozor iqtisodiyotini
tartibga solish mexanizm asosan to’rtta tarkibiy qismdan iborat bo’ladi: narx, raqobat,
talab va taklif.
Bozor iqtisodiyotining muhim va umumiy belgilari:
- Turli shakllardagi mulkchilikning mavjudligi;
- Tadbirkorlik va tanlov erkinligi;
- Raqobat kurashuvining mavjudligi;
- Davlatning iqtisodiyotga cheklangan holda aralashuvi;
- Bozorning xaridor izmiga bo’ysunishi.
Bozor iqtisodiyotining eng muhim belgilaridan biri iqtisodiy plyuralizm
hisoblanadi, ya’ni mulk shakillari va xo’jalik yuritish usullarining turli-tumanligi. Bunda
turli shakllardagi mulklar erkin yonma-yon, hech bir chegaralanmagan holda rivojlanadi.
Bozor iqtisodiyoti erkin iqtisodiyot bo’lib, faoliyat erkinligining asosi
ishlab chiqarish omillari yoki yaratilgan tovarlarning o’zining mulk ob’ekti bo’lishi,
mulkdorlarning esa mustaqillikga ega bo’lishidir. Har bir korxona, tashkilot, ayrim
jismoniy shaxs o’z ixtiyoriga ko’ra o’ziga ma’qul bo’lgan ish ish bilan shug’ullanadi.
Xo’jalik yurituvchilar faoliyati bir-biridan alohidalashgan bo’ladi, chunki ular,
birinchidan, mulk egalari, ikkinchidan, mehnat taqsimoti asosida ixtisoslashib, har-xil ish
bilan shug’ullanishadi.
Erkin bo’lganidan u har qanday iqtisodiy monopolizmni inkor etadi. Iqtisodiy
monopolizm – korxona, tashkilot yoxud davlatning umuman iqtisodiyot, yoki uning biror
sohasida tanho hukmronlik qilishi. Monopoliya turg’unlikni yuzaga chiqaradi,
tashabbusini chegaralaydi. Shu sababli, bozor iqtisodiyoti u bilan chiqishmaydi – bozor
iqtisodiyoti antimonopol yo’nalishga ega.
Bozor iqtisodiyotining yana bir belgisi - narxlarining liberallashuvi, ya’ni narx-
navoning erkin tashkil topishidir. Tovarlar narxini davlat yuqoridan belgilamaydi, balki
narx bozordagi talab va taklifga qarab, xaridor va sotuvchining savdolashuviga binoan,
23

yuzaga keladi. Bozor munosabatlari sharoitlarida ko’proq kelishilgan narxlar xizmat
qiladi.
Bozor iqtisodiyotida, uning iqtisodiy mexanizmida raqobat alohida o’rin tutadi.
Raqobat iqtisodiy munosabstlar ishtirokchilarining o’zaro bellashuvi, xususiy mulkdorlar
va ishlab chiqaruvchilar o’rtasidagi kurashdir. Raqobat moddiy va mehnat resurslarini
kam sarflagan holda ularni samarali ishlatish, qo’llash va sifatli tovarlar ishlab
chiqarishga undaydi.
Raqobat bozor iqtisodiyotini harakatga soluvchi vositadir. Raqobat iqtisodiyotni
tartiblovchi va nazorat qiluvchi kuch hisoblanadi. Raqobatlashuvchi kuchlar
muvozanatda bo’lib,ulardan birontasi ham monopol mavqega ega bo’lmaydi. Erkin
raqobat cheklanmagan erkin iqtisodiy erkinlikni, xohlagan usulda kurashish, hatto
monopoliya hosil etgan holda o’z bilganicha ish yuritishini bildirmaydi, chunki raqobatni
davlat tartibga solib turadi.
Bozor iqtisodiyotiga xos bo’lgan bu tub belgilar sekin-asta shakllanib, pirovard
natijada yaxlit iqtisodiy tizim hosil etadi. Insoniyat tajribasi ko’rsatganidek, hozircha
faqat shunday munosabatlar zaminidagina iqtisodiy ishlab chiqarishni barqaror
rivojlantirish, ko’plab va sifatli tovarlar yaratish, ularga bo’lgan talabni qondirish, tejamli
xo’jalik yuritish to’kinchilik yaratib, xalqni farovon turmush sari yo’llash, halol va
samarali mehnatni qadrlash, adolatni o’rnatish mumkin. Bozor munosabatlari tizimida
shunday raqobat kuchi jamlanganki, u muttasil iqtisodiy o’sish va sotsial rivojlanishni
ta’minlaydi.
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida G’arbiy Yevropa mamlakatlari va boshqa
rivojlangan mamlakatlar o’z iqtisodiyotini evalyusion o’zgarishlar qilish orqali klassik
bozor iqtisodiyotidan madaniylashgan bozor iqtisodiyotiga o’ta boshladilar. Nazariy
jihatdan klassik model bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan mamlakatlar uchun namuna
bo’lishi mumkin.
Klassik bozor iqtisodiyoti qator xususiyati bilan ajralib turadi:
24

1. Bozor munosabatlari qatnashchilarining miqdori cheklanmagan, ular
o’rtasida erkin raqobat kurashi mavjud.
2. Jamiyatning barcha a’zolari xohlagan xo’jalik faoliyati bilan
shug’ullanishlari mumkin.
3. Ishlab chiqarish omillarining yuqori darajada safarbarlik imkoniyati
mavjudligi.
4. Bozordagi o’zgarishlar to’g’risidagi axborotlarni olish imkoniyatining
qulayligi.
5. Monopoliyalar yo’q, bozorda faoliyatga davlat aralashmasligi.
6. Yakka (individual) xususiy mulkning hukmron bo’lishi.
7. Odamlarni o’ta boy va o’ta kambag’al tabaqalarga olib kelishi.
Bozor iqtisodiyotining hozirgi zamon ko’rinishining asosiy belgilari.
1. Mulkchilikning turli shakllariga, ya’ni xususiy, davlat, jamoa, aralash va
boahqa mulk shakllariga asoslanib iqtisodiy va tadbirkorlik faoliyatining yuritilishi.
2. Iqtisodiyotni tartibga solishda davlatning ma’lum darajada ishtiroki. Bunda
davlat fan-texnika taraqqiyoti va boshqa omillarni hisobga olib turli iqtisodiy tadbirlarni,
rivojlanish istiqbolini aniqlash, turli sohalar va tarmoqlar o’rtasidagi nisbatlarni tartibga
solish chora-tadbirlarini belgilash vazifalarini bajaradi.
3. Xo’jaliklarni yuritishda reja usulidan foydalanish, ya’ni biznes reja,
marketing tizimi orqali boshqarish.
4. Ijtimoiy himoyaning kuchayishi. Bunda har tomonlama aholini ijtimoiy
himoya qilish, qo’llab quvvatlash.
Bozor iqtisodiyotining afzalliklarini yuqoridagi tahlillardan kelib chiqqan holda
quyidagicha ko’rsatish mumkin.
1. Resurslarni taq’simlashning samaradorligi.
Bozor tizimi resurslarni samarali taqsimlashga yordam beradi. Resurslarni
jamiyatga eng zarur bo’lgan tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishga yo’naltiradi.
25

2. Erkinlik. Bozor iqtisodiyoti tizimining muhim afzalliklaridan biri shundaki,
u shaxsiy erkinlikka ustuvorlik beradi. Erkin faoliyat yuritish shaxsiy tashabbus va
ishbilarmonlikni o’stiradi.
3. Bozor iqtisodiyotining ya’na bir afzalligi shundaki, bunda har bir shaxs,
korxona, firma va korporasiyalar tinimsiz harakatda va izlanishda bo’lishadi. Chunki,
xo’jasizlik, sustkashlik, beg’amlik har qanday xo’jalikni xonavayron qilishga olib keladi.
Bozor iqtisodiyotining o’ziga xos kamchiliklari yoki zaif tomonlari bo’lib, ular
faoliyat davomida amaliyotga ta’sir qiladi. Avvalo, bozor iqtisodiyoti ko’pchilikdan
iborat ishlab chiqaruvchi va iste’molchidan iborat bo’lganidan unga tarqoqlik va
xudbinlik (egoizm) xos. Jumladan u tabiatni muhofaza etish (ekologik muvozanatni
ta’minlash)ni yuzaga chiqarmaydi. U jamiyat uchun zarur bo’lgan, lekin harajatlar
qaytimi kam bo’lgan katta mablag’lar talab qiladigan inshoatlar va binolarning
qurilishini rag’batlantirmaydi. Darhol foyda keltirmaydigan, lekin ilm-ma’rifat kelajagi
uchun muhim bo’lgan nazariy izlanishlarni ham rag’batlantirmaydi. Bozor iqtisodiyoti bir
maromda rivojlanmaydi, unga skilli ravishda rivojlanish, iqtisodiy inqiroz kabilar xos.
Jahon miqyosidagi inqiroz va notekis iqtisodiy rivojlanish har qanday mamlakat
iqtisodiyotiga ta’sir qilmay qolmaydi.
Bozor iqtisodiyoti qanchalik rivojlangan bo’lmasin, turli mamlakatlardagi iqtisodiy
rivojlanishlarning bir tekisda bormasligi, dunyo mamlakatlari o’rtasida ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanish jihatidan tafovutning, ekologik tahdidlarning kuchayib borishi, jahon
xo’jaligining yaxlit tizim sifatida barqaror rivojlanmasligi mavjudligi yuz berishi
mumkin. Jahonning bir mamlakatida ro’y berayotgan ijtimoiy-iqtisodiy larzalar muqarrar
ravishda boshqa mamlakatlarga ham o’z ta’sirini o’tkazadi. XXI asrning eng muhim
iqtisodiy inqirozlaridan biri 2008-yilda boshlangan moliyaviy-iqtisodiy inqiroz bo’lib, u
ko’p mamlakatlar iqtisodiyotiga bevosita ta’sir ko’rsatdi.
2.2 Bozor tuzilishi va infratuzilmasi, uning unsurlari
26

Bozor iqtisodiy kategoriya sifatida takror ishlab chiqarishning ayirboshlash
bosqichiga xosdir. Bozor tovar ayirboshlashning kelib chiqishi va rivojlanishi bilan
bog’liq bo’lib, u ibtidoiy jamoa tuzumining oxirlarida kelib chiqqan va dastlab tovar
almashuv, tovar ayirboshlash joyi yoki maydoni, degan mazmunni anglatgan.
Dastlab , bozor ikki yoki bir necha qabilalarning a’zolari bir-birlari bilan tovar
almashuv joyi sifatida namoyon bo’lgan bo’lsa, hunarmandchilikning rivojlanishi,
shaharlarning kelib chiqishi bilan alohida maydonlar ajratilib bozor joyi, deb e’lon
qilingan. Shu maydonda (joyda) kishilar oldi-sotdi qilishgan. Lekin hali u davrlarda tovar
ayirboshlash T-T ko’rinishida, ya’ni bir tovarga boshqa tovarni ayirboshlash shaklida yuz
bergan.
Lekin, tovar ayirboshlash rivojlanib, uning ziddiyatlari kuchayib borishi pulning
kelib chiqishi natijasida sotish va sotib olish tovar-pul-tovar ko’rinishida bo’la boshlagan,
endi tovarni sotish (T-P) va sotib olish (P-T) zamon va makon jihatdan bir bo’lmasligi
mumkin. Chunki sotuvchi o’z tovarini bir joyda sotib, puliga boshqa vaqtda, boshqa
joyda kerakli tovarni sotib olishi mumkin bo’lgan. Pul paydo bo’lishi bilan bozor
tushunchasining mazmuni o’zgarib, yangi ma’no kasb etadi, ya’ni u tovar-pul
muomlasining yangi shakli sifatida namoyon bo’la boshlaydi.
Bozor ishlab chiqaruvchi bilan iste’molchilarning ko’p qirrali murakkab
aloqalarini, ularning o’zaro bir-biriga bo’lgan ta’sirini bog’laydigan bo’gin, jamiyat
taraqqiyotida mahsulot almashuvini ta’minlaydigan jarayon sifatida shakllandi.
Bozor tovarlarni ishlab chiqarish va ayriboshlash, pulning vujudga kelishi, ularning
rivojlanishi natijasida kelib chiqqan tarixiy tushuncha bo’lib, hozirgi davrda keng
tarqalgan ob’ektiv iqtisodiy jarayondir. Bozor ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar,
sotuvchilar va haridorlar o’rtasida pul orqali ayriboshlash (oldi-sotdi) jarayonida
bo’ladigan iqtisodiy munosabatlar yig’indisidir Bozorda hech qanday boylik
yaratilmaydi, ishlab chiqarilmaydi. Bozorning asosiy vazifasi ishlab chiqaruvchilar
tomonidan yaratilgan tovar va hizmatlarni, iqtisodiy resurslarni iste’molchilarga etkazib
berishdan iboratdir. Bozor ishlab chiqarish bilan iste’molni bir-niriga bog’laydi, bunda
27

bozor vositachi bo’lib hizmat qiladi. Bozor ayirboshlash kategoriyasi bo’lib, ishlab
chiqarishning uzluksiz takrorlanib turishiga yordam beradi.
Bozorning ichki tuzulishi murakkab bo’lganligi sababli uni turkumlashga har xil
mezonlar asos qilib olinadi. Bozorning yetuklik darajasi, sotiladigan va sotib olinadigan
mahsulot turi, bozor sub’ektlari xususiyatlari, bozor miqyosi, iqtisodiy aloqalar xarakteri
va boshqalar unga asos bo’ladi. Bozorning yetuklik darajasiga qarab rivojlanmagan bozor
va rivojlangan bozorga bo’linadi. Bozor hududiy jihatdan mahalliy, milliy bozorlar,
hududiy bozorlar, mintaqaviy (regional) va jahon bozorlariga bo’linadi.
Bozor ob’ekti jihatiga ko’ra , yani tovarlar turi bo’yicha ishlab chiqarish vositalari,
iste’mol tovarlari, yani oziq-ovqat, kiyim-kechak bozori, qimmatli qog’ozlar bozori,
mehnat yani ishchi kuchi bozori, intelektual bozor va boshqalar ko’rinishida bo’ladi.
Ishlab chiqarish qanchalik rivojlangan bo’lsa, bozor ob’ektlari shunchalik ko’p va xilma-
xil bo’ladi. Bozor turlari va ularning tuzilishi quyidagi chizmada ko’rsatilgan.
Iste’mol tovarlari bozori
Mehnat bozori
KO’LAMI BO’YICHA BOZORNING
28BOZORNING OB’EKTI BO’YICHA TUZILISHI
Intellektual bozor

TUZILISHI
Bozor iqtisodiyotni tartiblashda ishtirok etish, regulyatorlik funksiasini bajarishni
amalga oshiradi. Buni bozor narxlar vositasida bajaradi. Bozor o’zida talab va taklifni
jamlab, ularni muvozanatlashtiradi. Bozor nimani, qancha miqdorda va qaysi vaqtda
ishlab chiqarish kerakligini aniqlab beradi.
Iqtisodiy aloqalar xarakteriga ko’ra bozor erkin raqobatli bozor va
monopollashgan, raqobat cheklangan bozorlarga bo’linadi. Erkin bozorda sotuvchilar va
xaridorlar ko’pchilik bo’lib, ulardan xech biri bozorda hukmron mavqega ega bo’lmaydi,
aksincha, ular doimo raqobatda bo’lishadi. Narx-navoni hech kim nazorat qilmaydi, narx
bozorda erkin rivojlanadi.Monopollashgan bozor – bunda ozchilik sotuvchilsr va
xaridorlar hukmron bo’lgan, raqobat cheklangan yoki raqobat umuman yo’q bozor.
Monopollashgan bozorning o’zi uch xil bo’ladi: monopol raqobatli bozor, oligopolistic
bozor, sof monopoliya bozori. Monopol raqobatli bozorda nisbatan ko’p bo’lmagan
firmalar ishtirok etadi, ularning bozordagi xissasi katta bo’lmaydi, ular bozorda har xil,
lekin bir-birining o’rnini bosa oladigan tovarlar bilan ishtirok etadilar, ulardan har biri
boshqasi bilan raqobatlashadi. Oligopolistik bozorda sanoqli ozchilik firmalar va
kompaniyalar hukmron bo’ladi, lekin ular ham o’zaro raqobatlashadilar. Raqobat ko’p
hollarda ishlab chiqaruvchilar bilan xaridorlar o’rtasida yuz beradi.
Oligopolistik bozorga misol qilib Yaponiya avtomobil bozorini olish mumkin.
Bu yerda tovarlarning hammasi (100%) uchta firma – “Toyota”, “Xonda”, “Nissan”
firmalari tomonidan ishlab chiqariladi. AQSH avtomobil bozorida esa “Ford”,
“Kraysler”, “Djeneral motors” kabi konsernlar egalik qiladilar. Sof monopoliya bozorida
sotuvchi sifatida bir firma tanho hukmron bo’ladi, butun bir tarmoq shu firmadan iborat
bo’lib, undan boshqa tovar ishlab chiqaruvchi bo’lmaydi, uning tovarining o’rnini
29

bosadigan boshqa tovar ham topilmaydi. Bu erda raqobat bo’lmaydi. Shunday bozorga
misol qilib O’zbekistonda, paxta terish mashinasi ishlab chiqaruvchi Toshkent traktor
zavodini keltirish mumkin.
Bozorning tarkibi, tuzilishi xilma-xil bo’lib, umum qabul qilingan turlari mavjud
emas. Bozor munosabatlari bir-biriga bog’liq va bir-birini taqazo etuvchi murakkab ichki
tuzilishga egadir-ki, uni izohlaganda har xil m е zonlar asos qilib olinadi. Bunda bozorning
y е tuklik darajasi, sotiladigan, xarid qilinadigan tovarlar turi, bozor sub' е ktlarining
xususiyati, bozor miqyosi, bozorning joylashishi, iqtisodiy aloqalar xususiyati hisobga
olinishi zarur.
1. Bozor eng avvalo mulk turlari bo’yicha: davlat, xususiy, aralash mulkka
asoslangan bozorga bo’linadi.
2. Tovar ishlab chiqaruvchilar tarkibi bo’yicha bozor: davlat korxonalari, ijara,
xususiy, oilaviy, koop е rativ, yakka tartibdagi xo’jaliklardan iborat bo’ladi.
3. Mamlakatda savdo-sotiqni tashkil etish turlari bo’yicha ham bozor turlanadi.
Bozor iqtisodiy ob'еktlari bo’yicha bir nеcha turga bo’linadi.
a) Istе'mol tovarlari va xizmatlar bozori: oziq-ovqat tovarlari bozori, nooziq-ovqat
tovarlari bozori, xizmatlar bozori.
b) Ishlab chiqarish omillari bozori: Ishchi kuchi (mеhnat) bozori, ishlab chiqarish
vositalari, xomashyo bozori.
v) Ko’chmas mulk bozori: yеr bozori, uy-joy bozori, mol-mulk bozori.
g) Moliya bozori: - pul bozori, invеstitsiya bozori, qimmatli qog’ozlar bozori,
valyuta bozori, sug’urta bozori.
d) Axborot bozori – ilmiy-tеxnika ishlanmalar yoki intеllеktual tovarlar bozori.
Bozor tovar va xizmatlar bilan ta'minlash darajasiga qarab: to’yingan,
to’yinmagan, taqchil, muvozanatlashgan bozorga bo’linadi.
Raqobat kurashi chеklanishiga qarab bozor quyidagi turlariga bo’linadi:
a) mukkamal, erkin raqobatga asoslangan bozor;
b) chеklangan raqobatli (monopol bozor);
v) oligopolistik bozor;
30

g) sof monopoliyaga asoslangan bozor.
Ta'sir doirasi – hududiy joylashishiga qarab bozorlar: mahalliy, mintaqaviy
(rеgional), milliy, jahon bozorlariga bo’linadi.
Bozor savdoning hajmi, xususiyatiga qarab, ulgurji, mayda ulgurji, chakana savdo
bozorlariga, shuningdеk, tarmoqlar bo’yicha, avtomobil, kompyutеr, qishloq xo’jalik
mashinalari, dеhqonchilik mahsulotlarini sotadigan dеhqon bozorlariga bo’linadi.
Qonuniy jihatdan tashkil etilishiga qarab bozor:
a) lеgal – qonuniy bozor;
b) noqonuniy, «pinhoniy» bozordan iborat.
Lеgal (rasmiy) qonuniy bozor – qonunchilik asosida tashkil etilgan bo’lib, unda
qonuniy ravishda sеrtifikatlangan, sifati kafolatlangan tovar va xizmatlar oldi-sotdisi yuz
bеradi;
Noqonuniy yoki «qora», «pinxoniy» bozor qonun bilan taqiqlangan tovar va
xizmatlar bilan xizmat qilish yoki faoliyat bilan shug’ullanish, bunga: aholi orasida qurol-
aslaha bilan savdo qilish, narkotik moddalar sotish, qimorbozlik, fohishabozlik, valyuta
bilan chayqovchilik qilish, «qo’l bola» spirtli ichimliklar tayyorlash, jahonga mashhur
turli firmalar yorliqlarini o’z mahsulotiga qo’yib, sifatsiz kiyim-kеchak, oziq-ovqat,
poyabzal va boshqa turli xil tovarlar tayyorlash, rеkеt (bosqinchilik qilish, qurollangan
o’g’irlik) kontrabanda (chеt ellardan yashirincha davlat nazoratini chеtlab, tovarlar olib
kеlib sotish yoki chеtga g’ayri qonuniy yo’llar bilan tovarlar olib chiqish). Bu
taqiqlangan bozor. Shuning uchun u doimiy ravishda davlat huquq organlarining
nazoratida turadi va uning ishtirokchilari qonun oldida javob bеradilar.
Tovarlarni chеtdan erkin olib kеlish yoki olib chiqishga qarab ochiq va
yopiq bozorlar mavjud.
Ochiq bozor odatda chеt el mamlakatlari uchun ochiq bo’lgan milliy va
davlatlararo rеgional bozor bo’lib, boj to’lovi bilan himoyalanmaydi va zarur tovarlar
chеklanmagan miqdorda mamlakatga kеltiriladi. Jahon bozori o’z talabi bilan ochiq
bozor hisoblanadi va unda barcha mamlakatlar o’z tovarlari bilan bеmalol qatnasha
oladilar.
31

Yopiq bozor ichki milliy bozorga xos bo’lib, undagi tovar turlari, avvalo
mahalliy ishlab chiqarish tarmoqlarining rivojlanish darajasiga bog’li q bo’ladi. Milliy,
mahalliy bozor bir tovar uchun ochiq bo’lsa, ikkinchisi uchun yopiq bo’lishi mumkin.
Bunday vaqtda iqtisodiy protеktsionizm siyosati qo’llaniladi.
Bozor iqtisodiyoti tovar – pul munosabatlariga asoslanganligi tufayli uning
o’z ob'еkti va sub'еktlari mavjud. Bozordagi turli-tuman tovarlar va xizmatlar bozor
ob'еktining xilma-xilligi va miqdori ishlab chiqarishning qay darajada rivojlanganligini
ko’rsatadi. Ishlab chiqarish qanchalik rivojlangan bo’lsa, bozor ob'еktlari shunchalik ko’p
va xilma-xil bo’ladi. Rivojlangan mamlakatlarda bozorga har kuni bir nеcha minglab
tovar va xizmatlar taklif etiladi.
Tovar muomalasida ishtirok etuvchilar bozor sub'еktlari bo’lib, ular jismoniy
va yuridik shaxslar vakolatini olgan alohida shaxslardan, xo’jalik sub'еktlaridan tortib, to
ayrim olingan davlatlargacha ham bo’lishi mumkin.
Iqtisodda “Bozor segmenti” degan tushuncha bor. Segment bozorning bir
kichik qismi bo’lib, bu yerda xaridorlar cheklangan guruh bo’lib, ularga ma’lum turdagi
tovarlar sotiladi.
Bozorning segmentlarga ajralishiga ikki omil sabab bo’ladi: 1. Mehnat
taqsimoti chuqurlashib ko’p xilma-xil tovarlar ishlab chiqarilishi va ularning ma’lum
guruh iste’molchilarga mo’ljallanganligi; 2. Iste’molchilarning sotsial-iqtisodiy jihatdan
tabaqalanishi, ular talabining o’zaro farqlanishi. Bozorni segmentlarga ajratish mezonlari
g’oyat ko’p. Bir segment uchun aholining xarid qobiliyati ustuvor bo’lsa, boshqa segment
uchun raqobatning bor yoki yo’qligi muhim belgi bo’ladi. Bozorning sotsial-demografik
segmentlarga ajralishi ham bir qator mezonlarga qarab yuz beradi. Ular jumlasiga
iste’molchi-xaridorlarning yoshi, jinsi, ularning tarkibida ishlovchilar, o’quvchilar va
pensionerlarning hissasi, ularning bilim darajasi, pul daromadining miqdori, kasbi, oila va
uning tarkibi kabilar kiradi. Aholining urf-odati, rasm-rusumi, turmush tarzi va tovarlarni
afzal ko’rishiga qarab ham ajraladi. Umuman turli-tuman segmentlar yaxlit bozorni
tashkil qiladi.
32

Bozor tarkibida bozor infratuzilmasi muhim o’rin tutadi. Bozor
infratuzilmasi – bu bozor aloqalarini o’rnatish va ularning bir maromda amal qilishiga
xizmat ko’rsatuvchi muassasa, tashkilot tizimidir. Bozor infratuzilmasi, uning unsurlari
ishlab chiqaruvchilarning savdo-sotiq, moliya-kredit ishlariga, sherik topishiga, ish
kuchini yollashga ko’maklashadi, davlatning iqtisodiyotni tartibga soluvchi tadbirlarni
amalga oshiradi, ishlab chiqaruvchilar o’rtasida aloqa o’rnatishga yordam beradi. Bozor
infratuzilmasi va uning tarkibiy qismlari chizmada to’liq ko’rsatilgan.
Bozor infratuzilmasi bozor a’loqalarini o’rnatishda ishtirok etuvchi, yani
sotuvchilar va xaridorlarga xizmat ko’rsatuvchi institutilardir
Bozor iqtisodiyotiga
o’tishning zarurati. Bozor
iqtisodiyotiga o’tishning
O’zbekistonga xos usuli.
Bozor iqtisodiyotiaga
o’tish XX asrga xos
bo’lgan, umumjahon voqelikdir. Bozor iqtisodiyotiga o’tish kishilarning xoxish-irodasi
emas, balki obyektiv zaruratdir. Jahondagi rivojlangan mamlakatlarning tajribasi shuni
ko’rsatadiki, faqat bozor munosabatlari zaminidagina ishlab chiqarishni
33 Axborot tizimi
( iqtisodiy faoliyat uchun zarur
bo ’ lgan har xil axborotlar –
ma ’ lumotlar va xabarlar
to ’ plash , umumlashtirish va
sotish bilan shug ’ ullanuvchi
turli kompaniyalar , firmalar ,
maslahat idoralari )Aholiga xizmat qiluvchi va social infrastruktura
( uy - joy , kommunal transport xizmati , maorif , madaniyat
hamda sog ’ liqni saqlash muassasalari , aholini ishga
joylashtirish firmalari va idoralari ). Ularning aksariyati
bozor iqtisodiyotidan ham oldin mavjud bo’ladi, lekin
ularni isloh etib, bozor sharoitida pulli xizmat ko’rsatish,
tijorat yo’liga o’tkazishga to’g’ri keladi.

barqarorlashtirish, ko’plab sifatli tovarlar yaratish, ularga bo’lgan talabni qondirish,
tejamli xo’jalik yuritish, to’kinchilik yaratib, xalqni faravon turmush sari yollash,
xalol va samarali mehnatni qadrlash, adolatni o’rnatish mumkin.
Ma’lumki hozirda rivojlangan mamlakatlar deganda yirik 7 ta mamlakatni
tushunamiz, bular AQSH, Yaponiya, Kanada, Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiya
va Italiyadir. Bundan tashqari rivojlanib kelayotgan Janubiy Koreya, Singapur,
Tailand, Tayvand kabi Osiyo mamlakatlarini ham aytadigan bo’lsak, ularning
tajribalari yuqoridagi fikrimizni tasdialaydi. Masalan: Janubiy Koreyada bozor
munosabatlari jadal rivojlantirilgani oqibatida 1965-1987-yillarda axoli, jon boshiga
milliy daromad o’rtacha 6.4% ga ko’paygan, natijada qoloq, kambag’al mamlakat
bo’lmish Janubiy Koreya rivojlangan, boy, xalqi to’q mamlakatga aylandi.
Binobarin, davlat sotsiyalizm nomini olgan totalitar tuzumda qolib ketgan
davlatlar asta-sekin iqtisodiy tushkinlikka uchradilar. Masalan: Sobiq SSSR g’oyat
katta potensialga ega bo'la turib 1988 yilda ishlab chiqarish darajasi jlhatidan 69
o’ringa, axoli jon boshiga milliy daromad jihatdan 78 o'ringa tushib qoldi. Binobarin,
davlat sotsiyalizm nomini olgan totalitar tuzumda qolib ketgan davlatlar asta-sekin
iqtisodiy tushkinlikka uchradilar. Masalan: Sobiq SSSR g’oyat katta potensialga ega
bo'la turib 1988 yilda ishlab chiqarish darajasi jlhatidan 69 o’ringa, axoli jon boshiga
milliy daromad jihatdan 78 o'ringa tushib qoldi. G'arb ekspertlari, iqtisodiy
rivojlanishning samaradorligini 10 ballik sistemada boxolaganlarida quyidagi iqtisodiy
taraqqiyot darajasi aniqlandi: Singapur-10, Yaponiya 9.4, Tayvan, Gonkong va AQSH-
9,1, Kanada-9, Qozog'iston-2.7, Ukraine- 2.3, Rossiya 2.2, Mongoliya-2.1,
Turkmasniston-1.7, Tojikiston-1,1.
Dunyo iqtisodiyotida tutgan o'rni, nufuzi va ishonchli bo'lishi (bunga 10 ta
iqtisodiy ko'rsatkich kiradi) jihatidan olganda, bozor tizimidagi mamlakatlar oldingi
o'rinlarda tursalar, totalitar tizimda yashab kelgan mamlakatlar, xususan 1993-yil
natijalarini ko'rsak, Yaponiya-1, AQSH- 2, Ukraina-145, Rossiya-149, Malayziya-33,
Qozog'iston-158, Mongoliya-151, Turkmaniston-158, Tojikiston-160, Kuba eng
34

oxirgi- 169 o'rinda turadi. Aytilgan raqamlarning hammasi bozor jqtisodiyotining
samaradorligidan darak beradi.
Bozor munosabatlari iqtisodiyotining jadal borishini ta’minlavchi 3 ta kuchnin
yuzaga keltiradi.
1. Iqtisodiy faoliyat erkinligi-bu uddaburonlik uchun keng imkoniyatlar beradi.
2. Raqobatlar kurashi- bu kim o'zdi qoidalarlni yuzaga keltiradi va
novatsiyaga (yangilikni joriy etishga) undaydi, texnika-texnologiyani, mehnat
unumdorligini oshirishga, qattiq mehnat intizomiga olib keladi.
3. Daromadlarning cheklanmasligi-bu qo'shimcha daromad topishga intilishni
paydo qiladi. Boylikka havas iqtisodiy faollikka olib keladi.
Tarixan, bozor iqtosodiyotiga o'tishga eng so'nggi navbatta sotsiolistlk
mamlakatlar o'tmoqda. Xalqaro tajribada bozor iqtisodiyotiga o'tishning bir qancha
modellari mavjud, ulardan ayniqsa, Amerika, Germaniya, Xitoy, Shvetsiya,
Yaponiya, Turkiya, Janubiy Koreya modellari mashxur. Bu modellarning hammasi ham
o'z mamlakatlariga mos va xos ravishda xizmat qilgan va qilmoqda, hamda o'ziga
xos xususiyatlarga ega. Masalan, Amerika modelining o'ziga xos xususiyati uning
tadbirkorlikni axoli orasida keng yoyishga, ommaviyligiga erishishga intilishdadir. U
jamiyat a'zolaridan xar birining ishbilarmonlik faoliyatini qo'llab qo'ltiqlash,
iqtisodiy faolligini, xususiy manfaatdorligini oshirish, boyishi uchun shart-sharoit
yaratishga qaratilgandir.
Mamlakat iqtisodiy rivojlanishidagi ayrim ziddiyatlar, pasayish, inflyatsiya
singari noxo'shliklar ko'plab sug'urta, xayriya jamg'armalari, qolaversa, davlat yordamida
xal etib boriladi. Bunda davlat qattiqqo'l, mehribon otadek barcha iqtisodiy qonunlarni
to’la va to'gri bajarilishini kuzatib, nazorat ostida olib boradi. Yaponiya model ikkinchi
jahon urushida vayronaga aylangan mamlakatda, o'z axolisi xisobiga, hokimiyatni har
tomonlama va so'zsiz qo'llab-quvvatlashi, yapon vatanparvarlik tuyg'usi asosida yaratildi.
Bu model eng avvalo ishlab chiqarishni chetga maxsulot chiqarishga moslashtirish,
valyuta ishlash, shu xisobiga eng yangi texnologiyalarni ishlab chiqarishga joriy etish,
mehnat unumdorligini oshirish, tadbirkorlikni qo'llab-quwatlash, axolini
35

tabaqalashtirishni tezlashtirish xisobiga vujudga kelgan. Biroq maqsadga erishilgach,
axolining extiyojmand qismiga davlat va ftrmalar yordami kuchaytirildi, umumiy
farovonlikkar erishildi. Shvedcha model amerikacha va yaponcha modellardan farqli
o'laroq iqtisodoyotni ko'proq ijtimoiy yo'nalishda tashkil qilinganligi, ish xaqi orasidagi
farqning yiqori emasligi bilan ajralib turadi. Bu model milliy daromadni axolining
extiyojmand qismiga ko'roq taqsimlash va tabaqalanish, tengsizlikni kamaytirishga
qaratilgan. Shuning uchun Shvetsiya axolisi faravonlik jihatidan jahonda yetakchi
o'rinni egallaydi. Yuqorida keltirilgan modellarni umumlashtirib, bozor iqtisodiyotiga
o'tishning uch turga yoki modelga bo'lishimiz mumkin:
1. G'arbiy Yevropa mamlakatlari va boshqa rivojlangan mamlakatlar yo'li.
2. Mustamlakachilikdan ozod bo'lib, mustaqil taraqqiyot yo'liga kirib
rivojlanayotgan Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasi mamlakatlarining yo'li.
3. Mustaqil Davlatlar Xamdo'stligi mamlakatlari, boshqacha aytganda,
sotsiolistik livojlanish yo'lidan borgan va xozirda bozor iqtisodiyoti yo'lini tanlagan
mamlakatlar yo'li.
Sobiq sotsiolistik mamlakatlarda, jumladan O'zbekistonda davlatlashtirilgan, o'ta
markazlashtirilgan va yagona bir markazdan boshqariluvchi iqtisodiyotdan - bozor
iqtisodiyotiga o'tish zarurligi quyidagi bosqichlarni taqozo etadi: 1. Bozor
iqtisodiyotiga o'tishning xuquqiy asoslarini yaratish, ya'ni uni ta'minlovchi yuridik
qonunlar tizimini yaratish. 2. Bozor inftastrukturasini shakllantirish. Bunda bozor
iqtisodiyotiga xos aloqalarni o'rnatishga ko'mak beruvchi, ya'ni bozorga xizmat
ko'rsatuvchi soxalarni, tashkilot, korxona va muassasalarni yaratish. 3. Mulkchilik va
xo'jalik yuritish usullarini privitatsiyalash. 4. Narx-navoni liberallashtirish, narxlarni
erkin qo'yib yuborish, narx ustidan davlat nazoratini minimal darajaga keltirish. Bozor
iqtisodiyotiga o'tishning umumiyligi, masalan, xususiy mulkchilik, iqtisodiy
jarayonlarni boshqarish va uyg'unlashtirishda talab, taklif qoidalarining bir xilligi
bo'lishi bilan bir qatorda xar bir mamlakatning o'z yo'li mavjuddir, bunga uning
milliy kelib chiqishi, joylashgan yeri va boshqa omillar sabab bo'ladi. Bir tovarning
qiymati uni boshqa bir tovarga ayirboshlash orqali aniqlanadi (T-T). Bir qarashda
36

ayirboshlash bitimida har ikkala tovar ham bir xil rol o’ynaydigandek ko’rinadi. Aslida
esa ularning roli turlichadir. Bir tovar o’z qiymatini boshqa tovarga nisbatan ifodalaydi.
Ikkinchi tovar esa birinchi tovarning qiymatini o’zida ifodalab, ekvivalent rolini bajaradi,
ya’ni qiymatning ekvivalent shaklini tashkil etadi. Xuddi mana shu erda Pulning
dastlabki kurtagi ‘aydo bo’ladi.
Pulning ‘aydo bo’lishi va rivojlanishida qiymat shakllarining rivojlanish bosqichlari
muhim o’rin tutadi. Umuman olganda qiymatning oddiy yoki tasodifiy, kengaytirilgan,
umumiy va Pul shakllari mavjud.
Ayirboshlash jarayonining tarixan uzoq davom etgan davri mobaynida ekvivalent rolini
o’ynovchi ko’’lab tovarlar ichidan ba’zi birlari o’zining barcha tomonidan tan olinishi
tufayli ajralib chiqa boshladi. Chunki, ekvivalent rolini o’ynovchi tovarlarning barchasi
ham ayirboshlash jarayonida vositachilik vazifasini bir xilda muvaffaqiyatli bajara olmas
edi. Natijada, barcha tovarlarning qiymatini bir xil tovar qiymati orqali taqqoslash
mumkin bo’lgan qiymatning umumiy shakli vujudga keldi.
Keyinchalik umumiy ekvivalent rolini o’ynovchi tovarlar ichidan maxsus tovar – Pul
ajralib chiqdi. Dastlabki vaqtda Pul rolini o’zining qator xususiyatlariga ko’ra mazkur
vazifani nisbatan muvaffaqiyatli bajara oluvchi oltin va kumush metallar bajara boshladi.
Bu qiymatning Pul shakli vujudga kelganini anglatar edi.
Shunday qilib, Pul – bu hamma tovarlar va xizmatlarni sotish va sotib olish mumkin
bo’lgan umumiy ekvivalent rolini o’ynovchi maxsus tovardir.
XIX asrning oxirida mamlakatlar birin-ketin oltin valyutaga, ya’ni monometall tizimiga
o’ta boshladilar. Bu hol Avstriyada 1892, Ya’oniyada 1897, Rossiyada 1898, AQShda
esa 1900 yilda sodir bo’ldi. Angliyada oltin Pul tizimi XVII asrning oxirida,
Germaniyada 1871 yilda, Gollandiyada 1877 yildayoq joriy etilgan edi.
O’zbekiston hududida tarixan bundan ham oldinroq kumush va mis tangalar muomalada
bo’lgan. Shayboniyxon Samarqandni zabt etgandan keyin, 1507 yilda Pul islohotini
o’tkazgan. Bizgacha Shayboniyxon (1501-1610) va Abdullaxon (1583-1598) zarb etgan
tangalar etib kelgan. Abdullaxon davrida tanga (oltin va kumush) zarb qilish davlat
37

‘oytaxti - Buxoroda markazlashtiriladi. 1695-1709 yillarda oltin tanga zarb qilish
muntazam tus oladi. Tanga og’irligi 4,8 gramm, sifat sofligi juda yuqori - 958 bo’lgan 1
.
Umumiy ekvivalent rolining nodir metallarga, jumladan oltinga yuklatilish sabablari
quyidagilar orqali izohlanadi:
- sifat jihatdan bir xil o’lchamga keltirish mumkinligi;
- zanglamasligi va uzoq muddat saqlash mumkinligi;
- bo’linuvchanligi va bo’lgandan keyin yana yaxlit holga keltirish mumkinligi ;
- bo’linganda ham o’z qiymatini saqlab qola olishi;
- tabiatda nisbatan kamyobligi;
- ozgina miqdordagi va og’irlikdagi nodir metallning qiymati ancha yuqoriligi.
XULOSA
Tovar ishlab chiqarish va ayirboshlashning ‘aydo bo’lishi ijtimoiy mehnat
taqsimotining hamda xususiy mulk kelib chiqib, ishlab chiqaruvchilar alohidalashuvining
rivojlanishi bilan bog’liq. Tovarning nafliligi va qiymati inson mehnati bilan yaratiladi,
faqat birinchisi aniq mehnat mahsuli, ikkinchisi abstrakt mehnat. Qiymat mehnatning
ijtimoiy xossasi bo’lib, unda tabiat ashyolarining birorta ham molekulasi, zarrachasi
yo’qdir. Qiymatning asosida odamlar bir-birlari uchun mehnat qilishlarini bildiruvchi
ijtimoiy mehnat yotadi. Biroq, alohidalashgan tovar ishlab chiqaruvchilar mehnati singari
o’zining ijtimoiy xususiyatini faqat mehnat mahsullarini ayirboshlash orqali ko’rsatadi.
Tovar qiymatini aniqlash borasida iqtisodiyot nazariyasida ikki xil yondoshuv bor:
qiymatning mehnat nazariyasi va keyingi qo’shilgan miqdor nafliligi nazariyasi.
Birinchisi tovar qiymatini unda mujassamlashgan ijtimoiy zaruriy mehnat tashkil qiladi
desa, ikkinchisi tovarning qiymatini uning nafliligi, ayniqsa keyingi qo’shilgan tovar
nafliligi belgilab beradi, deb ko’rsatadi. Tovarlarni ayirboshlash jarayonining uzoq vaqt
rivojlanishi natijasida umumiy ekvivalent vazifasini bajaruvchi, boshqa hamma tovarlarni
ayirboshlash mumkin bo’lgan alohida tovar Pul sifatida ajralib chiqadi. Pul o’zining
38

rivojlanish tarixida quyidagi bosqichlarni bosib o’tdi: tovar Pullar (Pul o’rnini har xil
mahsulotlar bosgan); to’la qiymatga ega Pullar (oltin yoki kumush); to’la qiymatga ega
bo’lmagan Pullar (qog’oz Pullar, oddiy metall tangalar); kredit Pullar (veksel, banknot,
chek, kredit kartochka). Tovarlar nasiyaga to’lov muddati kechiktirib sotilganda, Pul
to’lov vositasini bajaradi. Xaridorlar tovarning Pulini to’lov muddati kelgandan
keyingina to’laydi. Pulning to’lov vositasi sifatida vazifasi tovar muomalasi doirasi bilan
cheklanmaydi. Pul qarz berilganda, renta va soliqlarni to’lashda ham to’lov vositasi
vazifasini bajaradi. Nima uchun tovarni sotish bilan unga haq to’lash o’rtasidagi vaqt
jihatidan ajralish ‘ayla bo’ladi? Aniq vaziyatlar turlicha bo’lishi mumkin. Buning eng tub
sababi ishlab chiqarish stikllarining turlicha davom etishidir. Masalan, qishloq xo’jaligida
hosil bir yilda bir marta yig’ib olinadi. Lekin dehqonga butun yil mobaynida tovar kerak
bo’ladi. Sotishning kredit formasi keskin murakkablashib, sustlashib ketgan bo’lar edi.
Pulning to’lov vositasi sifatidagi vazifasi bu xil qiyinchiliklarni bartaraf etishga va bu
bilan xo’jalik oborotini tezlashtirishga imkon beradi. Shunday qilib, qog’oz Pullar, veksel
va banknotlar – Pulning to’lov vositasi sifatidagi vazifasidan kelib chiqdi.
Veksel oboroti negizida (veksel–qarz majburiyati degani) emissioner bank tomonidan
chiqariladigan va uning obro’si bilan quvvatlanib turiladigan kredit Pullar vujudga keladi.
Kredit Pullar qog’oz Pullar bilan qo’shilib, tovar muomalasiga xizmat qila boshlaydi. Bu
bilan oltinni Pul muomalasidan siqib chiqarish yo’lida yana bir qadam qo’yiladi.
Kreditning va kredit tizimi rivojlanishi bilan Pulning to’lov vositasi sifatida
qo’llanish sohasi ancha kengaydi , kredit Pullarning ‘aydo bo’lishiga olib keladi. Bir kishi
tomonidan boshqa kishiga beriladigan kredit qarz majburiyatini, vekselni keltirib
chiqaradi. Biroq veksellar muomalasi cheklangan, chunki ularga xususiy shaxslar kafolat
beradi. Shu tufayli ‘uxtaroq kafolatga ob’ektiv zarurat kelib chiqadi, buning orqasida
banknot ‘aydo bo’ladi. Banknot xususiy shaxsning vekseli o’rniga bank tomonidan
berildigan vekseldir. Shunday qilib, banknot Pulning to’lov vositasi sifatidagi vazifasidan
kelib chiqadi. Banknotlar bilan bir qatorda muomalaning kredit qurollaridan yani bir turi–
cheklar ishtirok etadilar. Chek omonat egasi tomonidan o’z hisobidagi Puldan chekda
ko’rsatilgan shaxsga berish to’g’risida bankka yozilgan buyruqlardir.
39

Kredit munosabatlarining rivojlanishi naqd Pul ishlatmasdan qarz majburiyatlarini o’zaro
bir–biriga o’tkazish yo’li bilan qarzlarni uzishga imkon beradi.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlarda hisob–kitoblar oltin bilan ta’minlanmagan milliy
valyutalarda (dollar, marka, iena va h.k.) amalga oshiriladi.
Bugungi kunda zamonaviy, ya’ni qog’oz-kredit Pullarning iqtisodiy mazmuni va tabiati
to’g’risida so’z yuritilganda, g’arb iqtisodiy adabiyotlarida qog’oz Pulning tovar emasligi
qat’iy ta’kidlanadi. Bunda ayrim iqtisodchilar Pulning tabiatini uning likvidligi, boshqa
birlari esa uning dekret Pul, ya’ni qonun tomonidan mustahkamlanganligi orqali
belgilaydilar.
ADABIYOTLAR
1. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelejagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz
O’zbekiston NMIU 2017 yil.
2. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manffatlarini ta’minlash – yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi .Tosh kent”O’zbekiston 2017 yil.
3.Мирзиёев Qonun ustuvorligi va inson manffatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va
xalq farovonligi garovi . Toshkent”O’zbekiston 2017y.
4. I.A.Karimov O’zbеkistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li. T. «O’zbеkiston» 1992
y. 43-44 bеtlar.
5. I.A.Karimov «Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini
yanada yuksaltirishdir» T.: «O’zbеkiston» 2010 y., 9-10bеtlar.
6. I.A.Karimov “Mamlakatimizni demokratik yangilash va modernizatsiya qilishga
qaratilgan taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirish – bosh maqsadimizdir” T.:
“Xalq so’zi” 2014 y. 6 dekabr.
7. I.A.Karimov “2015 yilda iqtisodiyotimizda tub tarkibiy o’zgarishlarni amalga
oshirish, modernizatsiya va diversifikatsiya jarayonlarini izchil davom ettirish hisobidan
40

xususiy mulk va xususiy tadbirkorlikka keng yo’l ochib berish – ustuvor vazifamizdir”.
T.: “Xalq so’zi” 2015 y. 17 yanvar.
8. А.O’lmаsоv, А.Vаhоbоv Iqtisоdiyot nаzаriyasi. T.:«Mоliya» 2014 y. 60-62, 75-87,
228-245 bеtlаr.
9. Sh.Shodmonov, U.V.G’ofurov. Iqtisodiyot nazariyasi. T.«Moliya» 2005 y. 10-45b е t.
10. N.B е knazov Iqtisodiyot nazariyasi. T. «TDYuI». 2005 y. 27-45b е tlar.
11. Y.Q. Yo’ldosh е v Iqtisodiyot nazariyasi T.: “Standart poligraf” 2010 y.
41

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Купить