Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 313.5KB
Покупки 3
Дата загрузки 10 Октябрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Budjet-soliq va pul-kredit siyosatining to’lov balansiga ta’siri

Купить
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI RAQAMLI IQTISODIYOT VA INNOVATSIYALAR FAKULTETI “IQTISODIYOT” KAFEDRASI “MAKROIQTISODIYOT” fanidan BUDJET-SOLIQ VA PUL-KREDIT SIYOSATINING TO’LOV BALANSIGA TA’SIRI mavzusidagi KURS ISHI I BOB BUDJET-SOLIQ VA PUL-KREDIT SIYOSATI VA TO’LOV BALANSINING YURITILISHI ................................................................................ 6 1.1 Pul-kredit va byudjet-soliq siyosati mohiyati .................................................. 6 1.2 To’lov balansida pul-kredit, valyuta, budjet-soliq ........................................ 12 1.3 Pul-kredit va byudjet-soliq siyosatining xalqaro savdo siyosati .................. 16 II BOB XORIJIY DAVLATLARDA VA O’ZBEKISTONDA PUL- KREDIT ..... 18 SIYOSATI ................................................................................................................ 18 2.1 Xorijiy davlatlarda pul-kredit siyosati takomillashuvi ................................. 18 2.2 Rivojlangan davlatlarda davlat budjeti siyosati yuritilishi .......................... 25 2.3 O’zbekiston Respublikasida pul-kredit siyosatining rivojlanish istiqboli. . 31 XULOSA .................................................................................................................. 37 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI. ........................................... 40 MUNDARIJA 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Davlatning asosiy vazifalaridan biri iqtisodiyotni barqarorlashtirish hisoblanadi. Bunday barqarorlashtirishga monetar siyosat vositalari qatori fiskal siyosat orqali ham erishiladi. Fiskal siyosat shuningdek, budjet-soliq siyosati deb ham aytiladi. Iqtisodiyot turg’unlik yoki pasayish davrida bo’lgan vaziyatlarda davlat tomonidan rag’batlantuvchi fiskal siyosat-fiskal ekspansiya olib boriladi. Ya’ni, davlat qisqa muddatda iqsodiyotning pasayishi muammosini davlat xarajatlarini oshirish yoki soliqlarni kamaytirish, yohud ikkalasini bir vaqtning o’zida olib borish evaziga hal etadi. Uzoq muddatda davlat xarajatlarining yuqori bo’lishi va soliqlarni kamaytirish ishlab chiqarish omillarining o’sishiga va natijada, iqtisodiy salohiyatning ko’tarilishiga olib kelishi mumkin. Ammo, bunga Markaziy bank tomonidan olib boriladigan pul-kredit siyosatidan samarali foydalanish va davlat xarajatlari tarkibini maqbul holatga olib kelish orqaligina erishish mumkin. Iqtisodiyotda to’liq bandlik va ortiqcha talab natijasida inflatsiya kelib chiqishi mumkin bo’lgan vaziyatlarda cheklovchi fiskal siyosat fiskal-restriksiya olib boriladi. Cheklovchi fiskal siyosat davlat xarajatlarini (G) kamaytirish yoki soliqlarni (T) oshirish yoki bo’lmasa ikkala tadbirni bir vaqtda olib borish orqali iqtisodiyotning davriy o’sishini chegaralashdan iborat. Qisqa muddatli davrlarda ushbu tadbirlar talab inflatsiyasini kamaytiradi. Uzoq muddatli davrlarda esa yuqori soliqlar iqtisodiyotda stagnatsiyaga olib kelishi mumkin. Bu esa mamlakatning iqtisodiy salohiyatini izdan chiqaradi. Bunga davlat xarajatlaridan samarasiz foydalanish qo’shimcha turtki bo’lishi mumkin. Davlat o’z iqtisodiy funksiyalarini bajarishda moliyaviy manba sifatida davlat budjetiga tayanadi. Davlat budeti mamlakat moliya tizimining markaziy unsuri bo’lib makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda muhim rol o’ynaydi. Davlat budjeti moliyaviy balans sifatida ikki qismdan iborat bo’lib, bu qismlarni sodda qilib daromadlar va xarajatlar deb atash mumkin. 1 1 Jumayev Z. Makroiqtisodiyot. Darslik. 2018. 3 Pul muomilasi iqtisodiyotning eng qiziqarli, munozarali mavzularidan. Pul iqtisodiy xayotni yengillashtiruvchi oddiy vosita emas, balki o’zida iqtisodiyotni qamrab olgan daromad va xarajatlarni doiraviy aylanishini amalga oshiruvchi mexanizm sifatida yuzaga chiqadi. Pul, pul aylanishi, pul tizimi iqtisodiyotning eng asosiy markaziy muammolaridan biri, ya’ni «qon tomiri» hisoblanadi. Pul tizimining to’g’ri faoliyati daromadlar va xarajatlarning doiraviy aylanishiga hayotiy kuch beradi. Yaxshi ishlayotgan pul tizimi ishlab chiqarish quvvatlari va bandlikdan to’liq foydalanish imkonini beradi. Aksincha, yomon ishlayotgan pul tizimi iqtisodiyotdagi inqirozlarga, ya’ni, ishsizlik, inflyatsiya va shuningdek,boshqa salbiy oqibatlarga olib keladi. 2017 yilda boshlangan iqtisodiyotni liberallashtirish va bozor mexanizmlari rolini oshirishga qaratilgan iqtisodiy islohotlarning yangi bosqichi o’rta muddatli istiqbolda bank tizimi va pul-kredit siyosatini rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlarini belgilab berdi. Shundan kelib chiqib, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Valyuta bozorini liberallashtirish bo’yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to’g’risida”gi Farmoni e’lon qilinishidan ko’p o’tmay O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Pul-kredit siyosatini yanada rivojlantirish choratadbirlari to’g’risida”gi Qarori qabul qilindi va Pul-kredit siyosatini 2017- 2021 yillarda rivojlantirish va inflyasion targetlash rejimiga bosqichma-bosqich o’tish bo’yicha chora-tadbirlar Kompleksi tasdiqlandi. Bu boradagi keyingi muhim qadamlardan biri O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 9 yanvardagi “O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki faoliyatini tubdan takomillashtirish to’g’risida”gi Farmonining qabul qilinishi bo’ldi. Mazkur farmonda narxlar barqarorligini ta’minlash vazifasi Markaziy bankning bosh maqsadi etib belgilanib, Markaziy bankning mustaqilligi va institusional rivojlanishini ta’minlash bo’yicha tegishli choralar nazarda tutilgan. O ’ zbekiston Respublikasi Markaziy bankining o’rta muddatli istiqbolda pul-kredit siyosatini rivojlantirish va amalga oshirish Konsepsiyasi kommunikatsiyalar kanalining jamoatchilik fikrini shakllantirish 4 hamda inflyasion targetlash rejimini amaliyotga joriy etishdagi yetakchi roli inobatga olingan holda ishlab chiqilgan. Kurs ishining obyekti : Pul kredit siyosatidagi taqsimlash, pul-kredit operatsiyalariga tegishli bo'lgan hamma amaliyotlar bilan bog'liq muhim masalalarni o’rganishni, budjetning muhim parametrlari shu jumladan davlat xizmatlarining ko'rsatilishi (ta'lim, sog'liqni saqlash, transport va yo’llar, ijtimoiy himoya va texnologik innovatsiyalar) va davlat institutlarining faoliyatini ta'minlashga sarf etilishi va boshqalarni o'z ichiga oladi. Kurs ishining predmeti: Moliyaviy institutsiyalar, banklar, Moliya vazirligi va boshqa moliyaviy tashkilotlar tomonidan olib boriladigan pul- kredit siyosati haqida ko’nikmalarni shakllantirish budjetning muhim parametrlari shu jumladan davlat xizmatlarining ko'rsatilishi (ta'lim, sog'liqni saqlash, transport va yo’llar, ijtimoiy himoya va texnologik innovatsiyalar) va davlat institutlarining faoliyatini ta'minlashga sarf etilishi va boshqalar hisoblanadi. Kurs ishining maqsad va vazifalari: O’zbekistonning o’z milliy puliga ega bo’lishi davlat mustaqilligi, uning mustahkam iqtisodiyotini yaratishda katta o’rin egallaydi. Milliy pulimiz bo’lgan so’mning qadrini oshirib borish, uning iqtisodiy ta’sirini kuchaytirishga erishish va boshqa mamlakatlar puliga tenglashtirish darajasini ta’minlash, davlat byujeti, soliqlar, davlatning xizmatlari va dasturlari uchun moliyaviy resurslar to'plash chora tadbirlari haqida ma’lumot berish. Bu resurslar orqali mamlakatning iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy taraqqiyotini ta'minlash, xalqaro hamkorlikda o'zaro aloqalarini kengaytirish, infratuzilmani rivojlantirishda budjetning ro’lini o’rganish juda zarur va muhim vazifalardan biridir. Kurs ishining tuzilishi: Mazkur kurs ishi kirish, 2 ta bob, 6 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Birinchi bobda pul kredit siyosati va iqtisodiyotni tartibga solishdagi ahamiyati, ikkinchi bobda O’zbekiston Respublikasi markaziy bankning pul-kredit siyosatining nazariy asoslari haqida so’z yuritilgan. Kurs ishining umumiy tuzilishi 41 betni tashkil qiladi. 5 I BOB BUDJET-SOLIQ VA PUL-KREDIT SIYOSATI VA TO’LOV BALANSINING YURITILISHI 1.1 Pul-kredit va byudjet-soliq siyosati mohiyati Pul-kredit siyosati deganda, to’liq bandlik sharoitida yalpi milliy mahsulotni ishlab chiqarishga inflyatsiyaning ta’sirini kamaytirish yoki bartaraf etish maqsadida muomiladagi pul miqdorini o’zgartirishga qaratilgan chora-tadbirlar tushuniladi. Pul-kredit siyosati davlat tomonidan belgilanadi va uni Markaziy Bank amalga oshiradi. Uning yordamida har qanday davlat mamlakatda iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash vazifasini hayotga tatbiq etadi. Pul-kredit siyosatini amalga oshirishning pirovard maqsadlari iqtisodiy o’sish, to’liq bandlikni, baholarning hamda to’lov balansining barqarorligini ta’minlashdan iborat. Bu maqsadlarga erishish uchun milliy valyutani muomaladagi pul massasi, foiz stavkasi va milliy valyuta almashinuv kursining optimal kattaliklarini ta’minlab turish zarur bo’ladi. Bu vazifalarni amalga oshirish uchun Markaziy Bank qator vazifalardan foydalanadi. Pul-kredit siyosatining uchta asosiy vositasi ajratib ko’rsatiladi:(1.1.1-rasm). 1.1.1-rasm Pul-kredit siyosatining vositalari Pul-kredit siyosati bevosita va bilvosita vositalar orqali amalga oshiriladi. Bevosita vositalar – moliyaviy institutlardagi moliyaviy aktivlar narxlari (foiz stavkalari)ni yoki ular hajmini to’g’ridan-to’g’ri boshqarish orqali olib boriladi. Markaziy bank tomonidan tijorat banklaridagi mavjud depozit ko’rinishidagi 6 pullarni hamda ular tomonidan beriladigan kreditlar narxlari va hajmi nazorat qilinadi. Bilvosita vositalar – Markaziy bank tomonidan moliyaviy institutlar resurslarida bozor mexanizmlari (majburiy zaxira talablari, ochiq bozordagi operatsiyalar, tijorat banklarini qayta moliyalash va Markaziy bankning hisob stavkasi, tijorat banklaridan depozitlarni qabul qilish va boshqalar) orqali iqtisodiyotdagi pul massasiga ta’sir etiladi. Markaziy bank foydalanadigan vositalarning har biri foiz stavkalarining o’sishiga va qarz olish hajmini kamaytirishga, lozim bo’lganda foiz stavkalarini oshirishga yoki, aksincha, tushirishga xizmat qiladi. Ochiq bozordagi operatsiyalar, majburiy eng kam zaxira normalarining bo’lishi, hisobga olish siyosati, valyuta siyosati pul-kredit siyosatining asosiy tarkibiy qismlarini tashkil etadi. Markaziy bank ular yordamida pul yoki asosan bank depozitlari ko’rinishidagi pul massasiga yoki foiz stavkasiga ta’sir o’tkazadi, taklifini o’zgartiradi va shular orqali pul- kredit muomilasini tartibga solib turadi. Pul-kredit siyosatini yuritish vositalaridan biri – majburiy bank zaxira me’yorini o’zgartirish siyosatidir. Majburiy zaxiralar – bu, kredit maqsadlari uchun ishlatilmaydigan bank omonatlarining bir qismidir. Zaxira normasi ikki asosiy funksiyani bajaradi: bank likvidligini joriy tartibga solish uchun sharoit yaratadi va kredit emissiyasini cheklaydi. 2 Mamlakat to’lov balansining holati bugungi kunda nafaqat mamlakatning xalqaro operatsiyalarini aks ettiruvchi oddiy hujjat, balki ushbu mamlakat iqtisodiyotining ochiqlik darajasi, uning iqtisodiy-geografik va investitsion imkoniyatlari, oltin-valyuta zaxiralari va mavjud valyuta munosabatlarining qay darajada ekanligi hamda xalqaro raqobatbardoshligi haqida aniq xulosalar shakllantirish imkonini beruvchi iqtisodiy kategoriya hisoblanadi. To’lov balansi bu shunday hujjatki, unda mamlakatning xorijiy davlatlar bilan bo’ladigan aloqalari natijasida yuzaga keladigan valyuta tushumlari va to’lovlarining haqiqatdagi summasi aks ettiriladi. To’lov balansi – ma’lum vaqt 2 Makroiqtisodiyot B.T. Sаlimov, M.T. Asqarova, I.A. Yakubov, M.S. Yusupov, G‘.T. Yuldashev, H.A. Hakimov Toshkent 2019 7 oralig’ida rezidentlar va norezidentlar o’rtasidagi barcha o’tkazmalarning o’lchovidir. To’lov balansining standart komponentlari hisobvaraqlarning ikki asosiy guruhi bo’yicha ajratilishi mumkin: • joriy operatsiyalar hisobvarag’i, unda tovarlar, xizmatlar, olingan daromadlar va joriy transfertlarni qamrab oluvchi iqtisodiy bitimlar hisobga olinadi; • kapitallar va moliyaviy instrumentlar bilan bog’liq operatsiyalar hisobvarag’i, unda kapital transfertlari, nomoliyaviy aktivlarni sotib olish, shuningdek, moliyaviy talablar va majburiyatlar bilan bog’liq operatsiyalar hisobga olinadi. Iqtisodiy adabiyotlarda to’lov balansi moddalarining uch asosiy analitik guruhlari ajratib ko’rsatiladi: • savdo balansi; • joriy operatsiyalar balansi; • umumiy to’lov balansi yoki rasmiy hisob-kitoblar balansi. Joriy operatsiyalar hisobvarag’ining muhim tarkibiy qismi –bu savdo balansi bo’lib, tovarlar eksporti va importi o’rtasidagi farqni ifoda etadi. Savdo balansining o’zgarishi turlicha talqin qilinishi mumkin. Masalan, eksportning importdan oshishi mamlakat tovarlariga jahon bozorlarida talabning oshganligi bilan izohlanadi. Agar butun dunyo mazkur mamlakatning eksport tovarlarini xarid qilsa, shuningdek, uning rezidentlari mahalliy tovarlarni import tovarlaridan afzal bilsa, demak xulosa qilish mumkinki, mamlakat iqtisodiyotining holati yaxshi hisoblanadi. Aksincha, savdo balansining defitsiti mazkur mamlakat eksport tovarlarining etarli darajada raqobatbardosh emasligi va aholi turmush tarzini himoya qilish uchun zaruriy choralar ko’rish lozimligidan dalolat berishi mumkin. Bunday tahlil agar savdo balansidagi o’zgarish haqiqatda mazkur davlat tovarlariga bo’lgan talabning ortishi yoki kamayishi hisobiga yuz bersa maqsadga 8 muvofiq sanaladi. Biroq savdo balansiga boshqa omillarning ta’siri ham sezilarli bo’lishi mumkin. Jumladan, qulay investitsion muhit mamlakatga xorijiy investitsiyalar oqimini rag’batlantirish bilan birga xorijdan sotib olinadigan asosiy vositalar miqdorining ham ortishiga sabab bo’lishi mumkin. Bu holat ham savdo balansi defitsitini yuzaga keltiradi, lekin mamlakat iqtisodiyotiga keskin salbiy ta’sir ko’rsatmaydi.(1.1.2-rasm). 1.1.2-rasm To’lov balansining joriy operatsiyalar hisobi saldosi (2021 y) 3 Joriy operatsiyalar balansi defitsitining uzoq muddatli xorijiy kapital hisobidan moliyalashtirilishi muvozanat mezoni sifatida to’lov balansining umumiy saldosi tushunchasining paydo bo’lishiga olib keldi. To’lov balansining davlat tomonidan tartibga solishning zarurligi quyidagi sabablar bilan izohlanadi: Birinchidan, to’lov balansiga muvozanatsizlik xos bo’lib, bu holat yoki defitsit, yoki haddan tashqari aktiv qoldiq ko’rinishida namoyon bo’ladi. Bu nomutanosiblik valyuta kursi dinamikasiga, kapital oqimiga, iqtisodiyotning 3 Monetar siyosatning 2020 yil va 2020-2021 yillar davriga mo‘ljallangan asosiy yo‘nalishlari. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki. 2020. 9 holatiga qattiq salbiy ta’sir ko’rsatadi. Masalan, AQSh, joriy operatsiyalaridagi defitsitni milliy valyuta bilan qoplash natijasida, inflyatsiyani boshqa davlatlarga eksport qilishga erishgan. Bu esa, xalqaro aylanmadagi dollar ortiqchaligini keltirib chiqardi va XX asrning 70-yillarida Bretton- vuds tizimining izdan chiqishiga olib keldi. Ikkinchidan, XX asrning 30-yillarida oltin-deviz standarti joriy qilingandan so’ng, to’lov balansini muvozanatlashtirishning baho mexanizmi ish bermay qo’ydi. Shu sababli ham, to’lov balansini davlat tomonidan ma’lum tadbirlar orqali boshqarilishi maqsadga muvofiq bo’lib qoldi. Uchinchidan, xo’jalik aloqalari tobora globallashib borayotgan hozirgi davrda, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish tizimida to’lov balansining roli borgan sari ortib bormoqda. To’lov balansini muvozanatlashtirish vazifasi — davlatning barqaror iqtisodiy o’sishini ta’minlash, inflyatsiyani jilovlab turish va ishsizlikni kamaytirish kabi vazifalar bilan bir qatorda e’tirof etilmoqda. 4 Defitsitli to’lov balansiga ega bo’lgan davlatlar esa, aktiv balansga ega bo’lgan o’z hamkorlaridan import bo’yicha cheklovlarni kamaytirish, mazkur mamlakatlarga kapital chiqarilishini rag’batlantirish kabilarni talab qiladi. To’lov balansida defitsit mavjud bo’lgan davlatlar tomonidan, eksportni rag’batlantirish, import qilinayotgan tovarlarni kamaytirishga, xorijiy kapitalni jalb qilishga, kapitalni olib chiqib ketishni chegaralashga qaratilgan quyidagi tadbirlar qo’llaniladi: Deflyatsion siyosat. Bu siyosat, ichki talabni kamaytirishga yo’naltirilgan holda, o’z ichiga byudjet mablag’larini aholi ehtiyojlariga kamroq sarflash, baholarni va ish haqlarini muzlatish kabilarni qamrab oladi. Uning asosiy instrumentlaridan biri bo’lib, moliyaviy va pul-kredit choralari hisoblanadi: byudjet defitsitini kamaytirish, Markaziy bankning hisob stavkalarini o’zgartirishi (diskont siyosati); kredit cheklovlari; pul muassasining o’sib borishiga chegara 4 Ergashev E. Makroiqtisodiyot “Iqtisod-moliya”. 2018. 10 qo’yish. Iqtisodiy pasayish, ishsizlikning yuqori ko’rsatkichi va to’la foydalanilmayotgan ishlab chiqarish quvvatlari sharoitida deflyatsiya siyosatini qo’llash, ishlab chiqarish va bandlikning yanada pasayishiga olib keladi. Bu esa, aholining turmush darajasiga sezilarli salbiy ta’sir ko’rsatib, vaziyatni yumshatish bo’yicha tezkor chora-tadbirlar qo’llanilmasa, ijtimoiy nizolar keltirib chiqarishi mumkin. Devalvatsiya. Bu milliy valyuta kursining pasaytirilishidir. Bu tadbir milliy eksportni rag’batlantirish va importni jilovlash bilan bog’liq maqsadlarda amalga oshiriladi. Ammo, to’lov balansini tartibga solishda devalvatsiyaning roli, uni o’tkazish tartiblari va ularga hamkorlik qiluvchi mamlakatning umumiqtisodiy va moliyaviy siyosatiga bog’liq bo’ladi. Devalvatsiya faqatgina, raqobatbardosh tovarlarning eksport salohiyati va jahon bozoridagi qulay vaziyatlarning mavjudligi sharoitidagina tovarlar eksportini rag’batlantirishi mumkin. Devalvatsiyaning importni cheklashga ta’siri esa, mamlakatning importni cheklash bo’yicha keskin choralar qo’llash imkoniyatlarining pasayishidan kelib chiqadi. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, hamma mamlakatlarda ham import o’rnini bosuvchi tovarlar ishlab chiqarish siyosati muvaffaqiyatli chiqavermaydi. Valyuta cheklovlari. Ushbu tadbir eksport qiluvchilarning xorijiy valyutalardagi tushumlaridan foydalanishni cheklash, xorijiy valyutani import qiluvchilarga sotishni litsenziyalash orqali amalga oshiriladi. Shuningdek, u valyuta operatsiyalarini maxsus ruxsatnomaga ega bo’lgan banklarda amalga oshirilishi hamda to’lov balansidagi defitsitni kamaytirish maqsadida, kapital eksportini chegaralash va uning oqib kelishini rag’batlantirish, tovarlar importini chegaralashga qaratilgan tadbirlar yig’indisi sifatida ham e’tirof etiladi. XX asrning 70-yillari oxiri 80-yillarining boshlarida joriy operatsiyalar bo’yicha yuritilayotgan siyosatning erkinlashuviga qaramasdan, konvertirlanadigan valyutaga ega bo’lgan mamlakatlarning deyarli 90 foizida kapitallarning xalqaro harakatida turli xil cheklovlar mavjud bo’lgan. EIning ko’pchilik davlatlari ushbu cheklovlarni faqatgina o’tgan asrning 90-yillariga kelib bekor qildi. 11 Moliya va pul–kredit siyosati. To’lov balansidagi defitsitni bartaraf etish maqsadida eksport qiluvchilarga byudjet subsidiyalari beriladi, protektsionistik maqsadlarda import bojlari oshiriladi, mamlakatga pul oqimining kirib kelishini rag’batlantirish maqsadida qimmatli qog’ozlar egasi bo’lgan xorijliklardan olinadigan soliqlarni bekor qilish kabi chora-tadbirlardan keng foydalaniladi. 5 1.2 To’lov balansida pul-kredit, valyuta, budjet-soliq Mamlakat to’lov balansining holati bugungi kunda nafaqat mamlakatning xalqaro operatsiyalarini aks ettiruvchi oddiy hujjat, balki ushbu mamlakat iqtisodiyotining ochiqlik darajasi, uning iqtisodiy-geografik va investitsion imkoniyatlari, oltin-valyuta zaxiralari va mavjud valyuta munosabatlarining qay darajada ekanligi hamda xalqaro raqobatbardoshligi haqida aniq xulosalar shakllantirish imkonini beruvchi iqtisodiy kategoriya hisoblanadi. To’lov balansi bu shunday hujjatki, unda mamlakatning xorijiy davlatlar bilan bo’ladigan aloqalari natijasida yuzaga keladigan valyuta tushumlari va to’lovlarining haqiqatdagi summasi aks ettiriladi. To’lov balansi – ma’lum vaqt oralig’ida rezidentlar va norezidentlar o’rtasidagi barcha o’tkazmalarning o’lchovidir. To’lov balansining davlat tomonidan tartibga solishning zarurligi quyidagi sabablar bilan izohlanadi: Birinchidan, to’lov balansiga muvozanatsizlik xos bo’lib, bu holat yoki defitsit, yoki haddan tashqari aktiv qoldiq ko’rinishida namoyon bo’ladi. Bu nomutanosiblik valyuta kursi dinamikasiga, kapital oqimiga, iqtisodiyotning holatiga qattiq salbiy ta’sir ko’rsatadi. Masalan, AQSh, joriy operatsiyalaridagi defitsitni milliy valyuta bilan qoplash natijasida, inflyatsiyani boshqa davlatlarga eksport qilishga erishgan. Bu esa, xalqaro aylanmadagi dollar ortiqchaligini keltirib chiqardi va XX asrning 70-yillarida Bretton- vuds tizimining izdan chiqishiga olib keldi. 5 Maxmudov N.M., Asqarova M.T., Umarov I.Yu. Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash. Darslik. -T.: Fan va texnologiyalar. 2014. 12 Ikkinchidan, XX asrning 30-yillarida oltin-deviz standarti joriy qilingandan so’ng, to’lov balansini muvozanatlashtirishning baho mexanizmi ish bermay qo’ydi. Shu sababli ham, to’lov balansini davlat tomonidan ma’lum tadbirlar orqali boshqarilishi maqsadga muvofiq bo’lib qoldi. Uchinchidan, xo’jalik aloqalari tobora globallashib borayotgan hozirgi davrda, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish tizimida to’lov balansining roli borgan sari ortib bormoqda. To’lov balansini muvozanatlashtirish vazifasi — davlatning barqaror iqtisodiy o’sishini ta’minlash, inflyatsiyani jilovlab turish va ishsizlikni kamaytirish kabi vazifalar bilan bir qatorda e’tirof etilmoqda. To’lov balansini muvozanatlashtirish, odatda, bir qancha ichki va tashqi omillarning to’lov balansiga ta’sirini baholashni taqozo etadi. Aktiv balansga ega bo’lgan davlatlar, xalqaro hisob-kitoblarga kirishuvchi mamlakatlarda makroiqtisodiy barqarorlikni mavjud bo’lishidan manfaatdor bo’ladi. Defitsitli to’lov balansiga ega bo’lgan davlatlar esa, aktiv balansga ega bo’lgan o’z hamkorlaridan import bo’yicha cheklovlarni kamaytirish, mazkur mamlakatlarga kapital chiqarilishini rag’batlantirish kabilarni talab qiladi. To’lov balansida defitsit mavjud bo’lgan davlatlar tomonidan, eksportni rag’batlantirish, import qilinayotgan tovarlarni kamaytirishga, xorijiy kapitalni jalb qilishga, kapitalni olib chiqib ketishni chegaralashga qaratilgan quyidagi tadbirlar qo’llaniladi: (1.2.1-rasm). 1.2.1-rasm Inflatsiya va pul agregatlari o’zgarish dinamikasi 6 13 6 2022-yil oxirida inflyatsiya 9 foizdan past bo'lishi mumkin — Markaziy bank – O'zbekiston yangiliklari – Gazeta.uz To’lov balansi– ma’lum bir vaqt mobaynida (chorak, yarim yil, bir yil va h.k.) bir mamlakat va unda ro’yxatdan o’tgan korxonalar, jismoniy shaxslar va davlat idoralarining boshqa mamlakatlardagi korxonalar, jismoniy shaxslar va davlat idoralari bilan amalga oshirgan barcha iqtisodiy operatsiyalarini o’zida aks ettiruvchi statistik hisobotdir. Masalan, tovar va xizmatlarni eksport yoki import qilish, boshqa bir davlatga kredit berish yoki jalb etish, kredit bo’yicha to’lovlarni amalga oshirish, xalqaro pul o’tkazmalari, qimmatli qog’ozlar bo’yicha xalqaro savdolar va boshqalar shular jumlasidandir. Ushbu hisobot mamlakat tashqi iqtisodiy holatini tahlil qilish va unga oid pul-kredit, valyuta siyosati kabi makroiqtisodiy siyosatni amalga oshirish uchun muhim statistik asos vazifasini o’taydi. Xalqaro valyuta jamg’armasining tasnifiga binoan, to’lov balansi joriy operatsiyalar hisobi, kapital bilan bog’liq operatsiyalar hisobi, moliyaviy operatsiyalar hisobi hamda sof xatolar va yo’qotishlar kabi tarkibiy qismlardan iborat. Tovarlar va xizmatlar eksporti va importi, bir mamlakatning xorijda ishlovchi hamda o’sha davlatda ishlovchi chet ellik ishchilarning daromadlari va xarajatlari, bir mamlakatning tashqi aktivlari va majburiyatlari bo’yicha qo’lga kiritgan yoki to’lab berishi lozim bo’lgan daromadlari, shuningdek, xalqaro pul o’tkazmalari, grantlar va insonparvarlik yordamlari va boshqa operatsiyalar to’lov balansining joriy operatsiyalar hisobida aks etadi. Bundan tashqari, bir mamlakatdagi korxonaning boshqa bir mamlakat korxonasiga katta miqdorda bag’araz moliyaviy resurs taqdim etishi yoki ixtiyoriy ravishda qarzidan voz kechishi kabi kapital transfertlari hamda yer, tabiiy resurslar, shartnomalar, marketing ishlanmalari kabi ishlab chiqarilmagan nomoliyaviy aktivlar savdolari to’lov balansining kapital bilan bog’liq operatsiyalar hisobida jamlanadi. Nazariy jihatdan, joriy hamda kapital bilan bog’liq operatsiyalar hisoblari saldosi yig’indisi moliyaviy hisobning saldosiga teng bo’lishi lozim. Ammo, amaliyotda hisobot shakllanishida foydalaniladigan ma’lumotlar turli manbalardan olinishi, aktiv va 14 majburiyatlar qiymatining o’zgarishi va boshqa o’zgarishlar to’lov balansi qismlarining nomutanosibligiga olib keladi. Ushbu nomutanosibliklar to’lov balansida sof xatolar va yo’qotishlar sifatida ko’rsatiladi. Markaziy bank taqdim etgan “O’zbekiston Respublikasi to’lov balansi, xalqaro investitsion pozitsiyasi va tashqi qarzi” nashriga ko’ra, 2019-yilning 9 oyi yakunlari bo’yicha joriy operatsiyalar hisobining defitsiti o’tgan yilning mos davriga nisbatan deyarli ikki martaga qisqargan bo’lib, 1,4 mlrd. AQSh dollarini tashkil etdi. Defitsitning qisqarishi eksportning o’sish sur’atlari importnikiga nisbatan yuqoriroq bo’lgani bilan izohlanadi. Joriy operatsiyalar hamda kapital bilan bog’liq operatsiyalar hisoblaridagi defitsitlar moliyaviy operatsiyalar hisobi evaziga moliyalashtiriladi. Masalan, joriy operatsiyalar hisobi defitsitining asosiy manbalaridan biri bo’lgan savdo balansi defitsiti (import hajmining eksport hajmidan ortiqligi) asosan moliyaviy operatsiyalar hisobidagi investitsiyalar va qarzlar evaziga qoplanadi. O’zbekiston misolida ko’radigan bo’lsak, Markaziy bank ma’lumotiga ko’ra, 2019 yilning 9 oyi davomida amalga oshirilgan tovarlar importning katta qismini (32%) mashinalar, uskunalar hamda mexanizmlar tashkil qilmoqda. Ushbu mahsulotlar uchun to’lovlar asosan moliyaviy hisobdagi jalb qilinayotgan investitsiyalar hamda tashqi qarzlar evaziga moliyalashtirildi. Jahon tajribasida to’lov balansi hisoboti asosan Markaziy bank yoki Statistika qo’mitasi (Statistik idora) tomonidan shakllantiriladi va har chorakda foydalanuvchilarga taqdim qilinadi. To’lov balansini tuzish markaziy iqtisodiy idoralar faoliyatini muvofiqlashtirishni, shuningdek, axborotlarni to’plash va ishlashning mavjud tizimini qayta qurishni taqozo etadi, bu esa ko’p vaqt sarflashni talab qiladi. Davlat dasturi birinchi bosqichda ekspert baholash usullaridan va hisob-kitob ma’lumotlaridan foydalanish asosida to’lov balansini tuzishni nazarda tutadi. Keyinchalik balansni tuzish usuli birlamchi axborotga ko’proq yo’llangan bo’ladi. O’zbekistonning 15 to’lov balansini tuzish ishlari xalqaro moliya tashkilotlarining, eng avvalo, Xalqaro valyuta fondining ekspertlari bilan hamkorlikda amalga oshiriladi. 6 1.3 Pul-kredit va byudjet-soliq siyosatining xalqaro savdo siyosati Bugungi kunda iqtisodiy o’zgarishlar davri iqtisodiyotni rivojlantirishda moliyaviy va valyuta vositalarining roli, ahamiyati to’g’risidagi tasavvurni sezilarli darajada o’zgartirganligi va tobora rivojlanib borayotgan bozor iqtisodiyotini davlat tomonidan tartibga solish tizimida ularning ustuvorlikka erishganligi isbotini topgan. Hozirgi paytda davlat iqtisodiy siyosati, davlat moliyasi jahon bozorlari rivojlanishining ustuvor yo’nalishlarini, shuningdek, jahon raqobati qoidalarini hisobga olishi kerak. Shu sababli ham davlat moliyasi barqarorligini ta’minlashda pul-kredit siyosatini yuksaltirish o’rinlidir. Bu boradagi ishlar haqida so’z boshlashdan oldin davlat moliyasi va pulkredit siyosati haqida aniq va to’liqroq ma’lumotlarga ega bo’lish uchun ayrim nazariyalarni keltirib o’tish joizdir: Davlat moliyasi bu — davlat ixtiyorida pul jamg’armalarining tashkil etilishi, taqsimlanishi va sarflanishi sohasidagi munoasabatlardir. Davlat moliyasidagi mavjud bo’lgan mablag’lar dastavval umummilliy manfaatlar yo’liga safarbar qilinadi. Davlatning funksiyalarini bajarishda ham davlat moliyasining xizmati mavjuddir. Davlat moliyasi pul jamg’armalari, moliya mexanizmi, davlatning moliya institut (idora)lari va moliya siyosatini o’zida mujassam qilgan. Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlarning markaziy banklari tajribalari hamda xalqaro moliya institutlari izlanishlari natijalari pul-kredit siyosatini amalga oshirishda narxlar barqarorligini ta’minlash maqsadining shak-shubhasiz ustuvorligini ko’rsatmoqda. Shu bilan birga, pul-kredit siyosatini amalga oshirish tartibi va ketma-ketligi turli mamlakatlarda iqtisodiyotning xususiyatlari hamda tarkibiy tuzilishiga qarab farqlanadi. Amaldagi O’zbekiston Respublikasining «O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risida»gi Qonuniga ko’ra, Markaziy bankning bosh maqsadi milliy valyuta barqarorligiga zamin yaratish hisoblanadi. Bunda «milliy valyuta barqarorligi» tushunchasini ikki xil, ya’ni 6 http://fayllar.org/makroiqtisodiy-v2.html?page=5 16 almashuv kursining chet el valyutalariga nisbatan barqarorligi yoxud uning ichki xarid qobiliyati barqarorligi deya talqin qilish mumkin. * Almashuv kursining erkin shakllanishi sharoitida milliy valyutaning barqarorligi uning ichki harid qobiliyatini saqlash orqali erishiladi. Bunda, erkin suzib yuruvchi almashuv kursi iqtisodiyotni ichki barqarorlashtiruvchi funksiyasini bajaradi. Boshqacha qilib aytganda, to’lov balansi bilan bog’liq tashqi shok va qiyinchiliklar kuzatilganda almashuv kursining mos ravishda o’zgarishi ekportyorlar va import o’rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalarni rag’batlantirishga xizmat qiladi. Ayni paytda Markaziy bank pul-kredit siyosatining asosiy maqsadini ikki xil tushunilishini oldini olish va uning faoliyati asosiy yo’nalishini aniq belgilab olish maqsadida qonunchilikka tegishli o’zgartirishlar kiritilishi ko’zda tutilgan. Alohida qayd etish lozimki, narxlar barqarorligi deyilganda, nol darajadagi yoki salbiy infyatsiya ko’rsatkichlari nazarda tutilmaydi. Narxlar barqarorligi deyilganda, narxlarning turg’un holatda turishi emas, balki ularning past darajada o’sishi tushuniladi. Bir qarashda narxlarning turg’un turishi maqbul ko’rinsa-da, narxlarning past va barqaror o’zgarishi iqtisodiyotning samarali faoliyati uchun eng qulay sharoit hisoblanadi. Barqaror iqtisodiy rivojlanish va makroiqtisodiy siyosatni amalga oshirish usullarining bozor instrumentlaridan foydalanish asosida tubdan qayta ko’rib chiqilishi munosabati bilan ichki bozordagi narxlar barqarorligini ta’minlash pul-kredit siyosatining bosh maqsadini belgilaydi. Bunda inflyatsiya sur’atini pasaytirish va uni past darajada saqlab turish o’rta muddatli istiqbolda makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy o’sishni ta’minlashda asosiy shart sifatida qaraladi. Ichki valyuta bozorining liberallashtirilishi pul-kredit siyosatining tamoyil va usullarini bosqichma-bosqich inflyatsion targetlashga qaratish uchun zarur bo’lgan asosni yaratadi. O’rta va uzoq muddatli istiqbolda narxlar barqarorligini ta’minlashda inflyatsion targetlash samarali usul hisoblanadi. Bizning davlatimiz sharoitidan kelib chiqib aytsak, inflyatsion targetlash rejimining tanlab olinishi bir necha sabablarga ko’ra sharxlanadi. Buning ilk sababi bugungi kunda inflyatsion targetlash pul-kredit siyosatining ta’siri kuchli 17 sanaladigan rejimi sifatida o’zini oshkor qiladi hamda o’rta muddatli istiqbolda narxlar barqarorligiga zamin yaratish maqsadiga muvofiq keladigan rejim sifatida ham qaraladi. 7 II BOB XORIJIY DAVLATLARDA VA O’ZBEKISTONDA PUL- KREDIT SIYOSATI 2.1 Xorijiy davlatlarda pul-kredit siyosati takomillashuvi Dunyo bo’ylab pul-kredit siyosati rejimlari 4 xil. Hozirgi paytga kelib dunyoning 40 dan ortiq rivojlanayotgan va rivojlangan davlatlari inflyatsion targetlash rejimiga o’tgan. Bu haqida 26 noyabr kuni Markaziy bankda bo’lib o’tgan matbuot anjumanida ma'lumot berildi. Dunyo bo’ylab 4 ta pul-kredit siyosati rejimlari mavjud. Bular: • Inflyatsion targetlash rejimidagi davlatlar • Monetar targetlash rejimidagi davlatlar • Almashuv kursini targetlash rejimidagi davlatlar • Boshqa (aralash – yuqoridagi ikkita rejim instrumentlari aralash qo’llanadi) Xalqaro valuta jamg’armasi hisobotlariga qaraladigan bo’lsa, inflyatsion targetlash rejimiga o’tgan davlatlar soni tobora ortib borayotganini ko’rish mumkin. Hozirgi paytga kelib dunyoning 40dan ortiq rivojlanayotgan va rivojlangan davlatlari inflyatsion targetlash rejimiga o’tgan. Xususan, Rossiya, Qozog’iston, Qirg’iziston, Armaniston, Ukraina singari MDH davlatlari ham inflyatsion targetlash rejimiga o’tgan davlatlardan hisoblanadi. «Valuta almashuv kursini targetlash rejimida valuta kursi makroiqtisodiy, tashqi savdo, iqtisodiy o’sishdagi hech bir o’zgarishlar inobatga olinmasdan ana 7 Pul-kredit siyosatini amalga oshirish Konsepsiyasi - O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki https://cbu.uz/uz/monetary-policy/concept/ 18 shu holatda qoladi, deb e'lon qilinadi. Bu oxir-oqibatda yo davlat valuta zaxirasi kamayib ketishi yoki iqtisodiy o’sishdagi ma'lum bir disbalanslarga olib kelishi mumkin. Bu rejim asosan neft va gaz eksporti bilan shug’ullanadigan arab davlatlarida bugungi kungacha saqlanib qolgan, Qozog’istonda 2015 yilgacha, Rossiyada 2014 yilgacha qo’llangan. Jahon iqtisodiy inqirozlari valuta [almashuv] kursini targetlash rejimi zamon talabiga javob bermasligi, yo o’z-o’zidan belgilangan inflatsiya darajasiga erishish uchun ham kerakli sharoitni yaratib berolmasligini ko’rsatdi», - deya tushuntirdi Markaziy bank raisi Mamarizo Nurmuratov. Markaziy bank raisi pul-kredit siyosati rejimining yana bir turi monetar targetlash rejimiga to’xtalar ekan, bunda kredit sohasidagi ko’rsatkichlar ma'lum bir maqsadda belgilab olinishini aytib o’tdi. «Masalan, pul massasi, rezervda shuncha bo’lishi kerak deb, asosiy xatti-harakatni shunga qaratadi. 2016 yillargacha bo’lgan naqd pul olishdagi muammolar haqida hammaning xabari bor. Chunki naqd pul bo’yicha maqsadli ko’rsatkich bor edi. «Kassa plan» deyishardi. Hozirgi kunda pul-kredit siyosatini yuritishning eng samarali usullaridan biri bu – inflyatsion targetlash rejimi ekanligini ko’rsatyapti. Bugungi kunda dunyodagi 40dan ortiq davlatda pul-kredit siyosati inflatsiyani targetlash rejimiga asoslangan. Bundan foydalanuvchilar soni yildan yilga ko’payib boryapti. Xususan, Rossiya 2014 yil, Qozog’iston 2015 yil, Qirg’iziston 2013 yil, Armaniston, Ukraina singari MDH davlatlari ham so’nggi 5-6 yilda inflatsiyani targetlash rejimiga o’tishdi». (2.1.1-rasm). 19 2.1.1-rasm Dunyo bo’ylab pul- kredit siyosati rejimlari 8 Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar markaziy banklari tomonidan keng qo’llanilayotgan usullar inflyatsion targetlash, monetar targetlash , valyuta kursini targetlash va nominal yakorsiz rejimlarni o’z ichiga oladi. Inflyatsiyaning maqsadli ko’rsatkichlariga erishish vazifasi aksariyat markaziy banklar uchun bosh maqsad hisoblansa-da, yuqorida qayd etilgan uslublar asosan tezkor va oraliq mo’ljallarga qarab farqlanadi. Monetar targetlash rejimi Pul-kredit siyosatini amalga oshirishning ushbu usulida narxlar barqarorligini ta’minlash maqsadida pul agregatlari, rezerv pullar va pul massasi hajmlari o’zgarishini nazorat qilish nazarda tutiladi. Ushbu strategiyaning samarali qo’llanilishi inflyatsiya ko’rsatkichlari va pul agregatlari o’rtasidagi mustahkam doimiy bog’liqlik bo’lishini talab etadi. Bunda inflyatsiyaning maqsadli ko’rsatkichlariga pul agregatlari hajmini maqbul darajada ushlab turish vositasida erishiladi. Monetar targetlash rejimi 1970-chi va 1980chi yillarda AQSh , Kanada, Buyuk Britaniya, Germaniya , Shveytsariya va boshqa rivojlangan davlatlarda faol qo’llanilgan. Shu bilan birga, so’nggi yillarda moliya 8 https://kun.uz/news/2019/11/26/mb-hozirgi-kunda-pul-kredit-siyosatini-yuritishning- engsamarali-usullaridan-biri-bu-inflyatsion-targetlash-rejimi 20 bozorlarining rivojlanishi va yangi moliyaviy instrumentlarning amaliyotga joriy etilishi hisobiga pulga nisbatan talabning nobarqaror darajada bo’lishi mazkur usul samaradorligining pasayishiga olib keldi. Natijada markaziy banklar pul massasidagi o’zgarishlarga samaralari ta’sir ko’rsatish va inflyatsiyaning maqsadli ko’rsatkichlarini ta’minlash imkoniyati cheklanishi kuzatildi. Pul agregatlari va inflyatsiya darajasi o’rtasidagi bog’liqlikning kuchsizlanishi tufayli ko’pchilik markaziy banklar tomonidan pul agregatlarini targetlash amaliyotidan voz kechilib , inflyatsion targetlash rejimini joriy qilinishiga sabab bo’ldi. Monetar targetlash rejimi pul taklifi va talabining keskin o’zgarishlari kuzatilgan rivojlanayotgan va o’tish davridagi mamlakatlarda iqtisodiy rivojlanishning dastlabki yillarida samarali strategiya sifatida keng ko’llanilgan. Bunda inflyatsiya bo’yicha tegishli ko’rsatkichlarni belgilashda iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish maqsadlaridan kelib chiqilgan. Pul aylanish tezligi va pul multiplikatori ko’rsatkichlari o’zgarishi ham ushbu ko’rsatkichlar dinamikasining o’zgaruvchan xarakterga ega ekanligini, pul-kredit ko’rsatkichlarining maqsadli parametrlarini ishlab chiqishda xatoliklarga olib kelishi mumkinligini ko’rsatadi. Umuman olganda , pul massasining YaIM nominal hajmiga nisbatan mo’tadil darajada o’sishi inflyatsiya bosimining sezilarli kuchayishini oldini olishga xizmat qildi. Shu bilan birga, ushbu ko’rsatkichlar o’rtasida aniq bog’liqlikning mavjud emasligi rezerv pullar va pul massasi aniq darajasini hisoblash imkoniyatini bermaydi. Masalaning yana bir muhim jihati , Markaziy bankning pul agregatlarini samarali boshqara olishi qobiliyati bilan bog’liq. Odatda, markaziy banklar rezerv pullar darajasini samarali boshqara oladilar, ammo pul massasini nazorat qilishda qiyinchiliklarga duch keladilar.Ushbu jarayon asosan dollarizatsiya darajasi yuqori bo’lgan hamda moliya bozorlari rivojlanish bosqichida turgan mamlakatlarda ko’p kuzatiladi , binobarin, bunday mamlakatlarda kredit va depozitlarga bo’lgan talab keskin o’zgarib turishi mumkin. Pulga bo’lgan talabning o’zgaruvchanligi, keng 21 ma’nodagi pul massasining tarkibi dollarizatsiya darajasining yuqoriligi kabi omillar pulga bo’lgan talabni aniqlash imkoniyatini pasaytiradi. Bunday holatda , pulga bo’lgan talab va foiz stavkalari o’rtasidagi bog’liqlik sust bo’lganligi sababli Markaziy bank uchun pul massasining maqsadli darajasini saqlab turish vazifasi murakkablashadi. Yuqorida qayd etilgan muammolar natijasida keng ma’nodagi pullar hajmining oraliq mo’ljallardan chetlashishi Markaziy bankning pul-kredit siyosatiga bo’lgan ishonchni pasaytiradi. Valyuta kursini targetlash rejimi milliy valyuta ayirboshlash kursini past va barqaror inflyatsiya darajasiga ega rivojlangan davlatlar valyutasiga bog’lashni nazarda tutadi. Shuningdek, valyuta kursini targetlashning milliy valyuta ayirboshlash kursi tebranishi mumkin bo’lgan gorizontal va shartli koridorlarni o’rnatish hamda real ayirboshlash kursini asosiy savdo hamkor davlatlar valyutalari savatchasiga nisbatan targetlash kabi turlari ham mavjud.Valyuta kursini targetlash rejimi iqtisodiyoti eksport, ayniqsa, xom-ashyo tovarlari eksportiga bog’liq bo’lgan, shuningdek, iste’mol savatida import tovarlari yuqori ulushni tashkil qilgan mamlakatlarda faol qo’llaniladi. Valyuta kursini targetlash rejimi aniqligi va oddiyligi sababli aholi, xo’jalik yurituvchi sub’ektlari va bozorning boshqa ishtirokchilari tomonidan oson tushuniladi. Mazkur rejimning yana bir ijobiy tomoni moliyaviy institutlar yaxshi rivojlanmagan sharoitlarda ham u o’zining samaradorligini saqlab qoladi. Bunday vaziyatda valyuta kursiga pul- kredit siyosati choralari va valyuta intervensiyalari orqali ta’sir ko’rsatiladi.Shu bilan birga, kapital oqimlari kuchli bo’lgan davrlarda ushbu rejimni samarali qo’llash imkoniyati cheklanadi va iqtisodiy inqiroz davrida markaziy bankning valyuta kursini barqarorlashtirish borasidagi vazifasini qiyinlashtiradi. Valyuta kursini targetlash rejimini qo’llanishi quyidagi shart sharoitlar bilan chambarchas bog’liq: • valyuta kursining maqsadli ko’rsatkich doirasida bo’lishini ta’minlashda markaziy banklarning imkoniyati oltin-valyuta zaxiralarining hajmiga bog’liq bo’ladi. Zaxiralarning yetarlicha bo’lmasligi valyuta kursining 22 kadrsizlanishiga olib keladi, bu esa keyingi davrlarda ham devalvatsion va inflyatsion kutilmalarni oshiradi. Bu, o’z navbatida , import narxlarining oshishiga hamda ichki valyuta bozorida cheklovlarning o’rnatilishi natijasida iqtisodiyotda xufyona valyuta bozori va turli ayirboshlash kurslarining yuzaga kelishiga sabab bo’ladi; • milliy valyuta ayirboshlash kursining bir necha marta rejali devalvatsiyasi amalga oshirilganda, devalvatsion va inflyatsion kutilmalarning kuchayishi oqibatida inflyatsiya darajasi oshishi xatari yuzaga keladi; • nominal ayirboshlash kursi qat’iy belgilanadigan sharoitda real ayirboshlash kursining oshishi to’lov balansining yomonlashishiga va iqtisodiyotda devalvatsion xatarlarning ortishiga olib keladi; • narxlar darajasi va ayirboshlash kursiga bo’lgan bosimning kuchayishi markaziy banklarning moliyaviy barqarorlikni ta’minlashdagi imkoniyatiga nisbatan ishonchsizlikni keltirib chiqaradi. Mazkur sharoitda barqarorlikni ta’minlashga foiz stavkalarining oshirilishi orqali erishiladi. Bu esa o’z navbatida, iqtisodiyotning real sektori rivojlanishiga o’zining salbiy ta’sirini ko’rsatadi. Xorijiy mamlakatlar, shu jumladan, mustaqil davlatlar hamdo’stligi davlatlari tajribasi ayirboshlash kursini targetlash oltin-valyuta zaxiralarining sezilarli darajada kamayishi, kursning sun’iy ravishda ushlab turish oqibatida mahalliy ishlab chiqaruvchilar raqobatbardoshligining pasayishi, eksport sektori rivojlanishining sekinlashishi va iqtisodiyotning tashqi omillarga ta’sirchanligining oshishi kabi qator salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkinligini ko’rsatmoqda. Boshlangan iqtisodiyotni liberallashtirish va bozor mexanizmlari rolini oshirishga qaratilgan iqtisodiy islohotlarning yangi bosqichi o’rta muddatli istiqbolda bank tizimi va pul-kredit siyosatini rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlarini belgilab berdi. Ushbu yo’nalishdagi muhum qarorlardan biri milliy valyutani almashinuv kursini bozor mehanizmlari asosida shakllanish tamoyilini joriy etish orqali ichki valtuta bozorini bosqichma bosqich liberallashtirish bo’ldi. 23 Bazaviy infilatsiya - bu inflyatsiyaning bir qismi bo’lgan va o’zida ma'muriy hamda mavsumiy omillarning narxlardagi ta'sirini hisobga olmagan holda tovar va xizmatlar narxlarining erkin o’zgarishini dinamikasini aks ettiruvchi ko’rsatkichdir. Ushbu ko’rsatkich mamlakatdagi inflyatsiya darajasini ma'lum bir davr uchun yaqqolroq ifoda etadi. 1. mavsumiy 2. qisqa muddatlarda narx-navosi tez-tez o’zgarib turuvchi 3. narx-navosi davlat tomonidan tartibga solinadigan ayrim tovar va xizmatlarning narxlarini inobatga olmaydi Bozor iqtisodiyotida tovar va xizmatlar narxi talab va taklifdan kelib chiqib shakllanadi. Ammo shunday tovar va xizmat turlari mavjudki, ularning narxlari davlat tomonidan o’rnatiladi va tartibga solinadi. Iste'mol savatidagi ayrim tovar va xizmatlar narxlari tartibga solinishi to’g’ridan-to’g’ri umumiy inflyatsiya darajasiga ta'sir etgani uchun bunday tovar va xizmatlar narxlaridagi o’zgarishlar bazaviy inflyatsiyani hisoblashda qo’llanilmaydi. Shu bilan, bazaviy inflyatsiyani hisoblash maqsadida iste'mol narxlari indeksiga tuzatishlar kiritiladi. Iste'mol narxlari indeksi – bu, biz muntazam sotib oladigan iste'mol savatidagi ma'lum bir tovar va xizmatlar narxining ma'lum davrga nisbatan o’zgarishini ko’rsatadi. U foizda o’lchanadi. Markaziy bank ushbu yondashuv orqali narxlar o’zgarishini (dinamikasini) inflyatsiyaga ta'sirini kuzatib boradi. Yuqorida ta'kidlanganidek, narx-navosi tartibga solinadigan, qisqa muddatlarda o’zgaruvchan hamda mavsumiy tovar va xizmat narxlaridagi o’zgarishlar bazaviy inflyatsiyani hisoblashda inobatga olinmaydi. Bunday tovar va xizmatlarning bazaviy inflyatsiyaga kiritilishi, yaqqol inflyatsiya darajasiga mutanosib ravishda aks etmasligi, shuningdek, pul-kredit siyosati borasida olib borilgan choralarning ta'sirchanligini baholashga imkon yaratmasligi mumkin. Aynan bu tovar va xizmatlarni bazaviy inflyatsiyadan chiqarib tashlash, narxlari shok ta'sirida o’zgaruvchi tovar va xizmatlarning dinamikasiga chalg’imasdan pul-kredit siyosati choralarini umumiy narxlarga ta'sirini ajratib olishda qo’l keladi. Bazaviy 24 inflyatsiyani hisoblashda bu kabi tovar va xizmatlar narxlaridagi o’zgarishlarning kiritilmasligiga asosiy sabablar quyidagilar hisoblanadi: • tovar va xizmatlarning uzum, shakar va shu kabilar mavsum davomida narxi keskin o’zgarishi; • tovar va xizmatlarning masalan, import tovarlari narx-navosi qisqa muddatlarda tez-tez o’zgarib turishi iqtisodiyotda shok ta'sirga egaligi; • davlat tomonidan narx-navosi o’rnatiladigan va tartibga solinadigan ayrim tovar va xizmatlar (masalan, bug’doy, paxta yog’i)ning inflyatsiya darajasiga to’g’ridan-to’g’ri ta'sir ko’rsatishi. 9 2.2 Rivojlangan davlatlarda davlat budjeti siyosati yuritilishi Moliyani operativ boshqarishni tashkil etish davlat apparati orqali amalga oshiriladi, uning tarkibi va tuzilishi mamlakatdagi tegishli dalat tuzilishiga bog’liq holda tashkil etiladi. Iqtisodiy rivojlangan davlatlarda moliyani boshqarish odatda bir qancha davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi. Masalan, AQSH da bu Moliya vazirligi (uning ichki bo’limasining turi shaklida G’aznachilik hisoblanadi). U davlatning vakili sifatida moliya va soliq siyosatini ishlab chiqadi, pul belgilari emissiyasini amalga oshiradi hamda ichki qarz masalalari bilan shug’ullanadi. Davlat qarzlarini boshqaradi, moliyaviy qonunlarning bajarilishi nazoratini amalga oshiradi, ichki daromadlarni yig’ish , pul muomalasini nazorat qilish bilan shug’ullanadi. AQSH da ikkinchi moliyaviy muassasa Prezident huzuridagi idoraviy-budjet boshqarmasi hisoblanadi. U federal budjetning xarajat qismini tuzadi va moliyaviy dasturni ishlab chiqadi, budjetni boshqarish bo’yicha operativ nazoratni tashkil qiladi hamda ijro hokimiyatining etakchi organi hisoblanadi. AQSH da budjet ijrosi bo’yicha boshqarma Moliya vazirligi, bojxona xizmati va spirtli ichimliklar, tamaki mahsulotlari hamda o’q otish qurollari 9 Makroiqtisodiyot B.T. Sаlimov, M.T. Asqarova, I.A. Yakubov, M.S. Yusupov, G‘.T. Yuldashev, H.A. Hakimov Toshkent 2019 25 byurosiga bo’lingan. Buyuk Britaniyada davlat moliyasini boshqarish organi sifatida G’aznachilik hisoblanadi. U Davlat budjetini ishlab chiqish, tuzish va bajarish ustidan rahbarlikni amalga oshiradi, soliq siyosati, moliyaviy-iqtisodiy prognozlashtirish, xalqaro moliyaviy munosabatlarni aniqlaydi, davlat korxonalarida mablag’larning sarflanishi ustidan nazoratni amalga oshiradi. Budjetning bojxona boji va aksiz qismi ijrosini Bojxona boji va aksiz boshqarmasi tashkil qiladi. Germaniyada ham davlat moliyasini boshqarish organi bo’lib Moliya vazirligi hisoblanadi. U moliya, soliq, valyuta va kredit siyosati asoslarini ishlab chiqadi. Uning tomonidan budjet loyihasi va o’rta muddatli moliyaviy reja tuziladi, budjetning kassa ijrosini amalga oshiradi, budjet ijrosi ustidan nazoratni tashkil qiladi hamda budjet tizimi bo’linmalarida moliyaviy resurslarni taqsimlash asoslarini ishlab chiqadi. Idoraviy Moliya vazirligiga bo’ysunuvchi Federal idora va Federal boshqarma Moliyani boshqarishda muhim funksiyalarni bajaradi. Birinchi idora korxonalar tomonidan to’lanadigan soliqlarni tekshirish, chet el kapital qo’yilmalarini soliqqa tortish, ikki yoqlama soliqqa tortishga oid muammolarni bartaraf etish bilan shug’ullanadi, ikkinchisi esa budjet defitsitini moliyalashtirish va qarzlarni qoplash hamda chiqarish bo’yicha operatsiyalarni amalga oshiradi. Fransiyada moliyani boshqarish Iqtisodiyot, moliya va budjet vazirligi tomonidan amalga oshiriladi. Uning funksiyasiga quyidagilar kiradi: davlat budjetini ishlab chiqish va uning ijrosini nazorati, budjet kassa ijrosi, soliq, boj va boshqa tushumlarni kelib tushishi nazorati, davlat bilan korxona o’rtasidagi bog’liqlik, ya’ni aksioner, kreditor yoki kafolat beruvchi sifatida faoliyatini amalga oshirish, jamoatchilik hisobi va nazorati. Italiyada moliyani boshqarish bilan to’rtta organ shug’ullanadi: G’aznachilik – davlat xarajatlari va moliyaviy nazorat, Moliya vazirligi – daromadlar, Budjet va rejalashtirish vazirligi – davlat budjetini tuzish va moliyaviy resurslarni koordinatsiya qilish bilan, Ichki ishlar vazirligi –mahalliy moliya. Hozirgi davrda jahon amaliyotida moliyani boshqarish sferasida, hususan xarajatlar effektivligini oshirish bo’yicha bir qator metodlar ishlab chiqilgan. 26 Budjet mablag’larining effektivligini oshirish metodlarini ikkita katta guruhga ajratish mumkin: a) Dasturiy maqsadli model (AQSH, Fransiya) bunda budjet xarajatlarining effektivligini oshirish instrumentlari bo’lib ijtimoiy-iqtisodiy sohalarni moliyalashtirishning dasturiy maqsadli metodi va dasturlarni baholash mexanizmi hisoblanadi; b) Shartnomalar modeli (Kanada, Buyuk Britaniya, Avstraliya, Yangi Zelandiya ) bunda tegishli vazirliklar va ularning idoraviy muassasalari o’rtasida tuzilgan shartnomalar va ularning bahosi (natijasi) xarajatlarning effektivligini oshirish bosh instrumentlari sifatida qabul qilingan. Xarajatlarni rejalashtirishning dasturiy - maqsadli metodi asosan rivojlangan davlatlarda amal qiladi. Dasturiy maqsadli metodning o’ziga xos xususiyatlari quyidagilar bilan belgilanadi: Malum bir dastur indikatorlari tizimi va axborotni etkazib berish zaruriyati qonunda ko’rsatilmaydi; Indikatorlar tizimi shakllanishi bilan bog’liq barcha xujjatlar ommaviy axborot vositalarida e’lon qilinadi; Belgilangan indikatorlar ijro etuvchi organlarning xalq oldidagi mas’ulligini ifoda etib, ochiq amaliyotda qo’llaniladi; Kelasi moliya yiliga rejalashtirishn amalga oshirish uchun budjet xarajatlaridan foydalanishning effektivligi va natijaviyligini ko’rsatuvchi hisobot natijalari asos sanaladi. Dasturiy - maqsadli metodni joriy qilish va qo’llash bo’yicha AQSH katta tajribaga ega. AQSHda konsepsiya hamda dasturiy-maqsadli budjetlashtirishni federal darajada qo’llash amaliyoti rivojlanishining quyidagi bosqichlarini ajratish mumkin: 1. Guver komissiyasi tashabbusi bilan amalga joriy etilgan dasturiymaqsadli budjet – Performance Budget (1949-1962), bunda davlat BUDJETI xarajatlarini ijro etishdan ko’ra davlat funksiyalarini bajarish, va natijalarga erishish muhim sanalgan; 2. Prezident Jonson boshqaruvi davrida 1965 yilda taklif qilingan “rejalashtirish-dasturlashtirish-budjetlashtirish” tizimi – Planning-Programming - Budgeting System (PPBS) (1962-1971); Ushbu tizim AQSH mudofaa vaziri 27 Robert Maknamara tashabbusi bilan ishlab chiqilgan. PPBSning bosh vazifasi resurslar – jonli kuch, texnika va front orti ta’minoti qurolli kuchlarning turlari bo’yicha optimal (belgilangan budjet cheklashlari doirasida eng maqbul) taqsimlanishini ta’minlashdan iborat bo’lgan. Dasturlar ierarxiyasini tuzishda har bir vazirlik quyidagi vazifalarni bajarishi lozim edi: − vazirlik faoliyati qaysi ijtimoiy muhim maqsadlar (mission)ga erishishga qaratilgan bo’lsa, shu ijtimoiy muhim maqsadlarni ta’riflash; − vazirlik (idora) ijtimoiy muhim maqsadlarga erishish uchun amalga oshirishi lozim bo’lgan vazifalarni, buning uchun muayyan rahbarlar javobgarligini belgilash; − qo’yilgan vazifalarni amalga oshirishga qaratilgan tadbirlar ro’yxatini belgilash. Ierarxiyaning har bir dasturi quyidagi uch kichik darajani o’z ichiga olishi lozim bo’lgan: a) dasturlar (program categories) – ayni bir keng ta’riflangan ijtimoiy muhim maqsadga erishishga qaratilgan faoliyat turlari; b) kichik dasturlar (program subcategories) – maqsadga erishish uchun ayrim vazifalarni hal qilishga qaratilgan faoliyat turlari; c) dasturiy elementlar (program elements) – vazirlik belgilagan maqsadlarga erishish uchun amalga oshirish zarur bo’lgan konkret tadbirlar (ishlar va xizmatlar). Prezident Nikson boshqaruvi davrida vujudga kelgan maqsadlarga ko’ra boshqarish– Management by Objectives (MBO)( 1972- 1975); Bu bosqichda vazirliklar oldida turgan maqsadlarga erishish uchun ularning barcha xodimlarining javobgarligi kuchaytirildi. Avvalgidek, vazirliklar faoliyatining natijasi ular ko’rsatayotgan xizmatlarning hajm ko’rsatkichlari bilan belgilanardi, lekin MBO doirasida ilk bor erishilgan natijalarning (outcomes) ijtimoiy ahamiyatiga baho berish taomili joriy etildi. Maqsadlarga ko’ra boshqarish (MBO) usuli davlat sektoriga biznesdan kirib keldi. Barcha (21 ta)vazirliklar ikki haftadan sakkiz haftagacha bo’lgan muddat ichida 10–15 tacha eng muhim maqsadlarni ta’riflashlari lozim edi. SHundan so’ng mazkur maqsadlar negizida yaqin yilga 28 mo’ljallangan davlat siyosatining 100 asosiy yo’nalishini shakllantirish talab etilardi. Vazirliklarning maqsadlari quyidagi mezonlarga muvofiq kelishi lozim edi: ijtimoiy muhimlik; miqdor jihatidan o’lchanuvchanlik; qo’shimcha resurslarsiz amalga oshiriluvchanlik; bir yil mobaynida bajarishga mo’ljallanganlik. 4. Prezident Karter boshqaruvi davrida budjet noldan boshlab ishlab chiqilishi – Zero- Based Budgeting (ZBB)( 1977-1981); Budjetni noldan boshlab ishlab chiqish shuni nazarda tutadiki, budjet loyihasini tuzishda mablag’larni moddalar o’rtasida taqsimlash o’tgan davrlarning rejalari va faktik ma’lumotlarini hisobga olmasdan, “yangi sahifa”dan boshlanadi, shu sababli ZBBdan foydalanish davrdan-davrga o’tuvchi ortiqcha xarajatlarni aniqlash va ulardan voz kechish imkoniyatini beradi. Bu bosqichda qo’yilgan maqsadlarga erishishning bir necha usullari taklif qilindi, har bir usul uchun moliyalashtirishning talab etiladigan hajmi hisoblandi hamda maqsadga erishishning hech bo’lmasa bitta usuli moliyalashtirishning joriy (amalda qo’llanilayotgan) usuldan kamroq hajm(xarajat)ni talab qilishi lozimligi belgilandi. Prezident Klinton boshqaruvi davrida 1993 yilda qabul qilingan “Davlat muassasalari faoliyatining natijalariga baho berish to’g’risida”gi federal qonun – Government Performance Results Act (GPRA). GPRA budjet xarajatlari sohasida davlat siyosatidan kelib chiqishi lozim bo’lgan bir necha maqsadlarni va ularga erishishning asosiy yo’llarini belgiladi: Birinchi maqsad – AQSH xalqining federal hukumatga bo’lgan ishonchini mustahkamlash uchun federal vazirliklar o’zlari bajarayotgan dasturlarni amalga oshirish jarayoni va erishilgan natijalar to’g’risida muntazam hisobot topshirishlari lozim “etakchi” loyihalarni amalga oshirish doirasida dasturiy maqsadlarni ishlab chiqish, dasturlarni amalga oshirishning ijtimoiy va iqtisodiy samaradorligini o’lchash taomillarini, dasturlarni bajarish to’g’risidagi hisobotni takomillashtirishga oid dasturiy-maqsadli islohotga (“program performance reform”) erishilishi lozim; Dasturlarning ijtimoiy samaradorligini oshirish va ularni amalga oshirish natijalari uchun davlat 29 organlarining javobgarligini kuchaytirish. Federal vazirliklarning rahbarlariga pirovard natijaga qarab mo’ljal olgan holda ishni yo’lga qo’yishga ko’maklashish. Amalga oshirilgan xarajatlar, qo’yilgan maqsadlarga erishish darajasi, federal dasturlarning qiyosiy samaradorligi haqida kongressmenlarga aniq axborot berish orqali qonunchilik qarorlarining sifatini oshirish. Federal darajada davlat boshqaruvini takomillashtirish. SHu narsa diqqatga sazovorki, AQSHda dasturiymaqsadli budjetlashtirish prinsiplari eng avvalo, ma’muriy idoralarning ish amaliyotiga joriy etilgan. Holbuki, mazkur idoralar faoliyatining ijtimoiy (pirovard) natijalarini miqdor jihatidan o’lchash juda qiyin. Vaholanki, natijalarning miqdor jihatidan o’lchanuvchanlik talabi dasturiy-maqsadli rejalashtirishga o’tishda hanuzgacha asosiy talablardan biri hisoblanadi. AQSHdan farqli o’laroq, Fransiyada dasturiy-maqsadli usulni qo’llash ancha keyin yuz berdi. 2001 yilda Davlat moliyasi to’g’risidagi konstitutsiyaviy qonun (Loi Organique relative aux Lois des Finances - LOLF) qabul qilinishi bilan Fransiya xarajatlarning mufassal ro’yxatini nazarda tutuvchi odatdagi budjet tizimidan pirovard natijalarga qarab mo’ljal oluvchi tizimga o’ta boshladi. Birinchi dasturiy budjet 2004 yilda taqdim etildi, 2006 yil budjet jarayoni doirasida tizim to’laqonli ishlay boshladi. “Dasturiy budjetlashtirish” yangi usuli doirasida budjet xarajatlari uch darajali tuzilishga ega bo’ladi. Birinchi, eng yuqori darajadan hozirgi vaqtda davlat siyosatining asosiy yo’nalishlarini aks ettiruvchi missiyalar o’rin olgan, quyiroqda – dasturlar (ular idoralararo xususiyat kasb etishi mumkin), asosda – kichik dasturlar yoki faoliyat turlari joylashgan. Budjetdan ajratiladigan mablag’lar ustidan yuridik nazorat faqat maqsadlarning eng yuqori darajasida amalga oshiriladi, dasturlarning menejerlariga esa mablag’larni dasturlar va kichik dasturlar o’rtasida qayta taqsimlash huquqi berilgan. Ammo markazlashtirilgan xarajatlar, chunonchi: xodimlarga va binolar uchun haq to’lashga xarajatlar davlat boshqaruvi markaziy organlarini saqlash dasturi doirasida tasniflanadi va turli dasturlar bo’yicha belgilanmaydi (informatsion maqsadlar bundan mustasno). 30 Fransiya Iqtisodiyot, moliya va sanoat vazirligi (MINEFI) davlat sektorida mehnatga haq to’lash xarajatlari ustidan qattiq nazoratni amalga oshiradi. Xodimlarga xarajatlar moddalari va boshqa xarajatlar moddalari o’rtasida mablag’larni qayta taqsimlash taqiqlangan. Natijalar haqidagi ma’lumotlarni shakllantiruvchilar, ulardan foydalanuvchilar va ularni tekshiruvchilar uchun Moliya vazirligi, parlament va milliy auditorlik organi (Hisob palatasi) rahbarligida natijalarga baho berishning 1500 taga yaqin ko’rsatkichlari ishlab chiqilgan. Bunda ko’rsatkichlar shunday aks ettirilishi lozimki, ularni tekshirish mumkin bo’lsin. Buyuk Britaniyada “Olg’a harakat tashabbusi” (Next Steps Initiative) deb nomlangan davlat boshqaruvi islohoti 1988 yilda davlat moliyasini boshqarish samaradorligi va uni takomillashtirish tashabbuslarining tahlilidan boshlangan. Dastavval islohot tor doirada amalga oshirildi, lekin asta-sekin davlat muassasalarida tarkibiy o’zgarishlar yuzaga keldi. Bu ish budjet xizmatlari ko’rsatish sohasiga bozor raqobatini joriy etish bilan birga amalga oshirildi. 1998 yilda Buyuk Britaniyada davlat xarajatlarining kompleks tahlili amalga oshirildi. Tahlil jarayonida budjet resurslarini xarajatlar moddalari o’rtasida taqsimlash masalasi atroflicha o’rganildi. Tahlil natijalariga ko’ra birinchi marta xizmatlar sifatini oshirish va tegishli islohotlarni amalga oshirish zarurligi to’g’risidagi masala kun tartibiga qo’yildi. Yangi yondashuv ikki asosiy element: Budjet xizmatlari to’g’risidagi bitim (Public Service Agreements, PSA) va Xizmatlar sifati to’g’risidagi bitim (Service Delivery Agreements, SDA)ni o’z ichiga oladi. Bu bitimlar har vazirlikning maqsad va vazifalarini, budjet xizmatlari sifat va hajm ko’rsatkichlarining hamda ularni ko’rsatishdan kutilayotgan samaraning maqsadli qiymatlarini, shuningdek vazirliklar va idoralar faoliyatining boshqa maqsadli ko’rsatkichlarini belgilaydi. 10 2.3 O’zbekiston Respublikasida pul-kredit siyosatining rivojlanish istiqboli. O zbekiston Respublikasining "Markaziy bank to g risida"gi Qonunigaʻ ʻ ʻ muvofiq, Markaziy bankning strategik maqsadlari bank tizimi va to lov tizimlari ʻ 10 Manba: www.internationalbudget.org 31 barqarorligini ta minlovchi infratuzilmaga qarshi kurashish hisoblanadi. Ushbuʼ strategik maqsadga erishish uchun pul-kredit siyosatining taktik maqsadlari sifatida inflyatsiya maqsadi va pul ta minotining o sish sur ati qo llanilmoqda. Ayni paytda ʼ ʻ ʼ ʻ O zbekistonda pul-kredit siyosatini takomillashtirish bilan bog liq dolzarb ʻ ʻ masalalar mavjud. Hozirgi muammolarga pul ta minotining o sish sur atlari va milliy ʼ ʻ ʼ valyutaning devalvalyatsiya darajasining yuqoriligi, iqtisodiyotga pul ta minotining past darajasi, tijorat banklarining kreditlari bo yicha milliy ʼ ʻ valyutadagi nisbati yuqori foiz stavkalari kiradi. O z navbatida, pul-kredit ʻ siyosatini takomillashtirish bilan bog liq hozirgi muammolarning ilmiy jihatdan ʻ to g ri ʻ ʻ е chimini topish е takchi pul tushunchalarining tamoyillarini o rganish va ʻ ularning amaliy ahamiyatini baholashni zarur qiladi. O zbekiston Respublikasining "Markaziy bank to g risida"gi yangi ʻ ʻ ʻ Qonuniga muvofiq, Markaziy bankning pul-kredit siyosatining strategik maqsadlari inflyatsiyaga qarshi kurashish, mamlakat bank tizimi va to lov ʻ tizimlarining barqarorligini ta minlash bo lsa, inflyatsion maqsadlar va pul ʼ ʻ ta minotining o sish sur atlari pul-kredit siyosatining taktik maqsadlari ʼ ʻ ʼ hisoblanadi. Tadqiqotni o tkazishda induksiya va deduksiya, trend tahlili va ʻ ekspert baholash usullari qo llanildi. O zbekiston Respublikasida milliy ʻ ʻ valyutaning davom etayotgan devalivatsiyasi, inflyatsiyaning nisbatan yuqori darajasi, iqtisodiyotga pul tushinishning yuqori darajasi monetar tushunchalarning amaliy ahamiyatini baholashda e tiborga olinishi kerak bo lgan muhim omillardir. ʼ ʻ Yetakchi pul tushunchalarining bir qator tamoyillari amalda qo rildi. ʻ Ayniqsa, monetarizmning pul muomalasi nazariyasining pul ta minotining o sish ʼ ʻ sur atlarini boshqarish prinsipi dunyoning ko pgina davlatlarida pul ʼ ʻ muomalasining taktik maqsadi sifatida ishlatiladi. Aqsh, Yaponiya va Fransiyaning pul ta minotining o sish sur atlarini cheklash bo yicha pul-kredit siyosati natijalari ʼ ʻ ʼ ʻ shuni ko rsatdiki, ushbu chora oxir-oqibat ishlab chiqarish sur atlarining ʻ ʼ 32 pasayishiga, tovar va xizmatlar ta minotining kamayishiga olib keladi, ammoʼ narxlar barqarorligiga erishiladi. O zbekistonda ʻ yuqori inflyatsiya darajasi Markaziy bankning qayta moliyalashtirish stavkasini ta minlashga olib keldi. Bu esa o z navbatida tijorat ʼ ʻ banklarining milliy valyutadagi kreditlari bo yicha foiz tavkalarining yuqori ʻ bo lishiga olib keldi. O z navbatida, tijorat banklari kreditlari bo yicha yuqori foiz ʻ ʻ ʻ stavkalari korxonalarga to’sqinlik qildi.(2.3.1-rasm). Amal qilgan davri. Foizda 2020-yil 11-sentabr – hozirgi kungacha 14 2020-yil 15-aprel – 2020- yil 11-sentabr 15 2018-yil 25-sentabr – 2020-yil 14-aprel 16 2018-yil 28-iyul - 2018-yil 24-sentabr 14 2018-yil 7- fevral - 2018-yil 27-iyul 14 2017-yil 28-iyun - 2018-yil 6-fevral 14 2016-yil 1-yanvar – 2017-yil 27-iyun 9 2015-yil 1-yanvar – 2015-yil 31-dekabr 9 2014-yil 1-yanvar – 2014-yil 31-dekabr 10 2011-yil 1-yanvar – 2013-yil 31-dekabr 12 2006-yil 15-iyul – 2010-yil 31-dekabr 14 2006-yil 1-yanvar – 2006-yil 14-iyul 16 2004-yil 21-dekabr – 2005-yil 31-dekabr 16 2004-yil 5- iyul – 2004-yil 20-dekabr 18 2003-yil 10-sentabr – 2004-yil 4-iyul 20 2003-yil 16-iyul – 2003-yil 9-sentabr 24 2002-yil 1-yanvar – 2003-yil 15-iyul 30 2000-yil 1-iyul – 2001-yil 31-dekabr 24 2000-yil 1- iyun – 2000-yil 30-iyun 27.6 2000-yil 1-may – 2000-yil 31-may 28.8 33 2000-yil 1-aprel – 2000-yil 30-aprel 30 1998-yil 1-yanvar – 2000-yil 31-mart 36 1997-yil 1-noyabr – 1997-yil 31-dekabr 30 1997-yil 1-yanvar – 1997-yil 31-oktabr 39.6 1996-yil 1- avgust – 1996-yil 31- dekabr 48 1996-yil 1-iyul – 1996-yil 31-iyul 60 1995-yil 1-avgust – 1996-yil 30-iyun 84 1995-yil 1-iyul – 1995-yil 31-iyul 120 1995-yil 20-mart – 1995-yil 30-iyun 300 1995-yil 1-fevral – 1995-yil 19-mart 250 1994-yil 1-oktabr – 1995-yil 31- yanvar 225 1994-yil 2-may - 1994-yil 30-sentabr 150 2.3.1 -rasm O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining qayta moliyalash stavkasi 11 Shuni ta kidlash kerakki, J.Keynsning pul-kredit siyosatini o tkazishʼ ʻ mexanizmi to g risidagi qoidasi O zbekiston Respublikasining amaliyoti uchun ʻ ʻ ʻ muhim ahamiyatga ega. Bunga O zbekiston Respublikasida tijorat banklarining ʻ kreditlari bo yicha joriy yuqori foiz stavkalari kompaniya va firmalarning kredit ʻ olish imkoniyatini kengaytirishga to sqinlik qilayotgani sabab bo lmoqda. Chunki ʻ ʻ foizlar kreditlar bahosi hisoblanadi. Kreditlar bo yicha foiz stavkalari qancha ʻ yuqori bo lsa, jismoniy va yuridik shaxslarning ulardan va firmalardan foydalanish ʻ imkoniyati tijorat banklari kreditlariga kirish imkoniyatlarini kengaytirish imkoniyati past bo ladi. ʻ O zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining pul-kredit salohiyatining past ʻ darajada bo lishi kengaytirilgan pul-kredit siyosatini amalga oshirishni zarurat qilib ʻ qo yadi. 2020 yil 1 dekabr holatiga ko ra, mamlakat korxonalari o rtasida jami ʻ ʻ ʻ debital daromadlar hajmi 120,5 trln so mni tashkil etdi. O zbekiston Respublikasi ʻ ʻ Markaziy banki tomonidan olib borilayotgan pulkredit siyosatini 11 Monetar siyosatning 2020 yil va 2020-2021 yillar davriga mo‘ljallangan asosiy yo‘nalishlari. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki. 2020 34 takomillashtirishdagi yana bir muhim masala – bu talab qilinadigan rezervlarning yuqori darajasidir. Markaziy bank tomonidan tijorat banklarining chet el valyutasidagi depozitlari uchun belgilangan rezerv talabi 14%ni tashkil etadi. Bu juda yuqori kurs bo lib, uning ustiga xorijiy valyutadagi omonatlar uchun zarurʻ bo lgan rezervlar miqdori milliy valyuta kursi bo yicha so mga aylantiriladi va ʻ ʻ ʻ "Nostro" so mdagi banklarning vakillik hisob varag idan chiqarildi. Natijada tijorat ʻ ʻ banklarining likvidlikligiga kuchli nojo ya ta sir ko rsatmoqda. tijorat banklarining ʻ ʼ ʻ likvidlikligi. Kerakli rezervlar miqdori tijorat banklarining korrespondentlik hisobida qoldirilishi mumkin. Milliy valyutaning, xususan, uning yuqori darajadagi devalvolyatsiya darajasining o zgaruvchanlik darajasining yuqoriligi makroiqtisodiy o sish ʻ ʻ sur atlarining barqarorligiga salbiy ta sir ko rsatmoqda. Ayniqsa, yuqori ʼ ʼ ʻ devalvaliatsiya sharoitida korxonalar va banklarning investitsion faolligi kamayadi. Ilmiy tahlillar shuni ko rsatdiki: ʻ • pul ta minotining o sish sur atlaridan pul-kredit siyosatining taktik maqsadi ʼ ʻ ʼ sifatida foydalanilishi inflyatsiyaga qarshi kurashish, pul ta minoti ʼ barqarorligini ta minlashda muhim o rin tutadi; ʼ ʻ • foiz stavkalarining pasayishi firmalar va kompaniyalarning rejali investitsiyalari hajmini oshiradi, bu esa milliy daromadni oshiradi; • Narxlarning o zgarishi va real ishlab chiqarishdagi o zgarishlarga javoban ʻ ʻ Markaziy bankning o zining muvozanat darajasiga nisbatan foiz stavkalarini ʻ o zgartirishi iqtisodiyotdagi aylanma o zgarishlarni minimallashtirish ʻ ʻ imkonini beradi; • 2018-2020 yillarda O zbekiston Respublikasida yuqori inflyatsiya Markaziy ʻ bankning qayta moliyalashtirish stavkasi yuqori darajada ta minlanishiga ʼ olib keldi, bu esa tijorat banklarining milliy valyutadagi kreditlari bo yicha ʻ foiz stavkalarining yuqori bo lishiga olib keldi; ʻ 35 • 2018-2020-yillarda O zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining pul-kreditʻ salohiyatining past darajada bo lmasligi iqtisodiyotdagi zo ravonlik ʻ ʻ muammosini hal qilishga imkon bermayapti; • Markaziy bankning rezerv talabining yuqori darajasi va milliy valyutaning nominal kursi bo yicha o zgaruvchanlikning yuqori darajasi - so m pul- ʻ ʻ ʻ kredit siyosatini takomillashtirish bo yicha dolzarb masalalardir. ʻ O zbekiston amaliyotida ʻ е takchi pul-kredit tushunchalarining tamoyillarini qo llash orqali pul-kredit siyosatini takomillashtirish maqsadida quyidagi chora ʻ tadbirlar amalga oshirilishi lozim: 1. Pul-kredit siyosati instrumentlaridan foydalanish amaliyotini takomillashtirish maqsadida, birinchi navbatda, tijorat banklarining xorijiy valyutadagi depozitlari uchun zarur bo lgan rezerv nisbatini milliy ʻ valyutadagi depozitlar bo yicha talab qilinadigan rezerv nisbati ʻ darajasigacha pasaytirish zarur; ikkinchidan, Markaziy bankning ochiq bozordagi operatsiyalari hajmini uning bojlari va davlat qimmatli qog ozlarini chiqarish orqali oshirish lozim; uchinchidan, kredit resurslariga ʻ bo lgan talabning oshishi natijasida kreditlar bo yicha foiz stavkalarining ʻ ʻ keskin ko tarilishi xavfini yo qotish uchun maxsus rezerv fondini ʻ ʻ shakllantirish zarur; to rtinchidan, Markaziy bank REPO auktsionlari orqali ʻ foiz stavkalaridagi o zgarishlarni nazorat qilishi kerak. ʻ 2. Tijorat banklarining kredit kengayishini rag batlantirish orqali ʻ iqtisodiyotning naqd pul bilan ta minlanganlik darajasini oshirish uchun, ʼ birinchi navbatda, tijorat banklarining kreditlari bo yicha nominal foiz ʻ stavkalarining barqarorligini ta minlash zarur; ikkinchidan, umumiy talabni ʼ rag batlantirishga qaratilgan fiskal siyosatni amalga oshirish orqali davlat ʻ qimmatli qog ozlari hajmini oshirish orqali markaziy bankning ochiq bozor ʻ operatsiyalari orqali tijorat banklarining kreditlari bo yicha foiz stavkalariga ʻ ta sir ko rsatish qobiliyatini oshirish zarur; uchinchidan, tijorat banklari ʼ ʻ kreditlarining resurs ta minotini yaxshilash maqsadida tijorat banklariga ʼ 36 faqat tranzaksiya depozitlarining barqaror balansidan foydalanishga ruxsat berilsin. 12 XULOSA Bugun jadal rivojlanish pog’onalarida borayotgan jamiyatimizda iqtisodiyotning tiklanish sur’atlari juda yuqori bo’lganda, kelajakda inqirozlarga yo’l qo’ymaslik uchun iqtisodiy o’sish sur’atlarini kamaytirish choralari ham ko’rilishi lozim. Buning uchun pul-krediti siyosati yanada qattiqlashadi. Eng avvalo, foiz stavkalarini oshirish uchun qator choralar ko’riladi. Pul massasini sterilizatsiya qilish bo’yicha operatsiyalar amalga oshiriladi, ya’ni bozordan ortiqcha bo’sh moliyaviy resurslarni olib tashlash uchun qarz qimmatli qog’ozlarning ishlab chiqarilishi maqsadga muvofiq bo’ladi. Bundan tashqari esa, muayyan qonunchilik cheklovlarini joriy qilinishi ham foydadan holi bo’lmaydi. Pul-kredit siyosatini amalda muvaffaqiyatli joriy qilish uchun, kelajakda faqat yuqori natijani ko’zlash maqsadida bir necha metodlarga murojaat etish ham albatta zaruriy amaliyotdir. Bunga aniqlik kiritish uchun hozirgi vaqtda pul-kredit siyosatining keng miqyosda tarqalib ulgurgan quyidagi usullarini keltirsh o’rinli: • Markaziy bankning rasmiy diskont stavkasining o’zgarishi (hisob yoki diskont siyosati); • kreditlarning ayrim turlarini tartibga solishning tanlangan usullari; • banklarning majburiy zahiralari normalarini o’zgartirish; • ochiq bozor operatsiyalari (veksellarni, davlat obligatsiyalarini va boshqa qimmatli qog’ozlarni sotib olish va sotish); 12 Pul-kredit siyosatini amalga oshirish Konsepsiyasi - O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki https://cbu.uz/uz/monetary-policy/concept/ 37 • banklar uchun iqtisodiy standartlarni tartibga solish (naqd pul zahiralari va depozitlar, o’z kapitali va ssuda kapitali hamda aktivlari o’rtasidagi bog’liqlik va boshqalar); • alohida banklar yoki kreditlar uchun bank kreditlari hajmini bevosita cheklash (kredit shiftlari deb ataladigan); • hisob siyosati; • kredit tashkilotlarini qayta moliyalashtirish; • pul masssasining o’sishi uchun mezonlarni belgilash. Iqtisodiyotni kreditlashni kengaytirish yoxud aksincha, qisqartirish orqali Markaziy bank pul massasining barqaror va mo’tadil o’sishiga erishadi, bu esa ishlab chiqarish hajmining mos ravishda o’sishi bilan narxlarning barqaror darajasini ta’minlab beradi. Pul-kredit siyosati pul massasi ma’lum darajada ushlab turilganda qat’iy va hukumat foiz stavkasini ma’lum darajada ushlab turishga harakat qilganda moslashuvchan bo’lishi mumkin. Ammo pul massasini ham foiz stavkasini ham bir vaqtning o’zida to’g’irlab bo’lmaydi. Demak, bundan kelib chiqadiki, pulga talabning ortishi bilan pul massasini ma’lum darajada «ushlab turish» uchun foiz stavkasini oshirmoqlik talab etiladi. Foiz stavkasining o’sishiga yo’l qo’ymaslik uchun esa pul massasini ko’paytirish masalasiga katta e’tibor qaratib, buni joriy qilish o’rinli bo’ladi. Shuning uchun ham amalda Markaziy bankning asosiy vazifasi pul-kredit siyosatining yuqoridagi ikki maqsadni muvozanatlash va birlashtirishdan iborat bo’ladi. Qo’shimcha sifatida aytish joizki, moliyaviy vositachilikni takomillashtirish, xususiy bank faoliyatini kengaytirishning hisobiga ham uning samaradorligini oshirish, chakana bank faoliyatida narxdan tashqari omillarni bartaraf qilish, inflyatsiya kutilmalarini pasaytirish va umumiy makroiqtisodiy barqarorlashtirish kelgusida pul-kredit siyosatining transmessiya mexanizmini rivojlantirish yo’lida xizmat qiladi. Demak, bu nazariyalardan kelib chiqib xulosa tarzida ayta olamizki, davlat moliyasi barqarorligini ta’minlashda pul-kredit siyosati o’z ahamiyati bilan bevosita ishtirok etadi. Uning bu ishtiroki albatta, xalqning farovon turmush tarziga ega bo’lishiga, 38 obod hayot kechirishi uchun zaruriy shartsharoitlarning yaratilishida o’zini ochiq- oydin namoyon qiladi. Pul-kredit siyosati — davlat iqtisodiy tarkibiy qismi ekan, davlat moliyasi barqarorligini ta’minlanishi yo’lida doimo xizmatda turuvchi soha bo’lib qoladi. Mamlakatda budjet-soliq va pul-kredit siyosatining to’lov balansiga ta’sirini oldini olish uchun har bir mamlakatning o’zining iqtisodiy va siyosiy sharoitlari bo’lganiga qarab,turli usullar mavjud.Ammo,umumiy ravishda,budjet-soliq va pulkredit siyosatining to’lov balansini kurs ishidan xulosa qilib quyidagi takliflarni tavsiya etamiz: 1. Valyuta bozori liberallashtirilganidan keyin valyuta kursi rejimi va pul-kredit siyosatini belgilash va ishlab chiqish uchun Xalqaro valyuta fondi texnik ko’magini jalb qilish. 2. Soliq-budjet va pul-kredit siyosati amaliyotini muvofiqlashtirishni takomillashtirish, amalga oshirilayotgan iqtisodiy o’sish, budjetning balansliligini va inflatsiyaning past darajasini uyg’unligi va mutanosibligini ta’minlash. 3. Foizli vositalarni optimallashtirish va pul-kredit instrumentlarining uzatish mexanizmining ishlash samaradorligini ta’minlash maqsadida Markaziy bank pul-kredit siyosati asosiy indikatori sifatida eng muhim stavka va foiz yo’lagini joriy qilish. 4. Xorijiy ekspertlar va xalqaro moliya institutlarining texnik ko’magini jalb qilish orqali, shu jumladan makroiqtisodiy ko’rsatkichlar bo’yicha statistik ma’lumotlarni yig’ish va tuzish sifatini oshirish. 5. Haqiqatda yuzaga kelgan shart-sharoitlar va omillarni tanqidiy tahlil qilish asosida va mehnat unumdorligini oshirish, ishlab chiqarishning energiya sig’imini kamaytirish, zarur infratuzilma va muhandislik-kommunikatsiya tizimini yaratish, shuningdek, ichki iste’mol bozorida narxlarning oshishiga olib keluvchi boshqa asossiz xarajatlar va tizimli muammolarni bartaraf qilish 39 orqali respublikada ishlab chiqariladigan mahsulotlar tannarxini pasaytirish bo’yicha aniq takliflar tayyorlash. 6. Respublikamizda tarif va pul-kredit sohasida ko’rilgan chora-tadbirlar inflatsiya darajasini asta-sekin pasaytirish imkonini berdi, makroiqtisodiy barqarorlik va izchil iqtisodiy o’sish sur’atlarini ta’minladi. 7. Shu bilan birga global moliya-iqtisodiy tizimidagi murakkab va tez o’zgaruvchan, shuningdek, valyuta munosabatlarini tartibga solishni liberallashtirish sharoitida makroiqtisodiy barqarorlik va aholining turmush darajasini oshirishni ta’minlashga qaratilgan monetar siyosatning amaldagi instrumentlarini tubdan qayta ko’rib chiqish talab etiladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI. I. Normativ – huquqiy hujjatlar 40 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 12 sentyabrdagi PQ- 3270son «Respublika bank tizimini yanada rivojlantirish va barqarorligini oshirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi va 2017 yil 13 sentyabrdagi PQ- 3272-son «Pulkredit siyosatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi qarori. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining O’zR Markaziy bankining faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risidagi Farmoni. 2018 yil 9 yanvardagi PF-5296-soni 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947-sonli farmoni. 4. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoev rahbarligida 2021-yil 16iyun kuni “Oliy ta’lim sohasidagi islohotlar natijadorligi hamda yangi o’quv yiliga tayyorgarlik jarayonlari to’g’risida” o’tkazilgan videoselektor yig’ilishi. 5. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. // https://president.uz/uz/lists/view/405729, 12.2020 6. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. // uza.uz O’zbekiston milliy axborot agentligi 25.01.2020 Chop etish versiyasi 7. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. // Xalq so’zi gazetasi, 2018 yil 29 dekabr. II. Kitoblar ,o’quv qo’llanmalar va darsliklar 8. Boboqulov T. Milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash: muammolari va yechimlar. - Toshkent. “Fan va texnologiya”, 2007 y. 9. Egamberdiyev E. Mikroiqtisodiyot. T.: “G’afur G’ulom” 2012 10. G’ulomov S. Alimov R. Mikroiqtisodiyot. T.: “Sharq” 2012 41 11. Jumaev N.X., Maxsumov E.M. Xalqaro moliya munosabatlari: Valyuta operastiyalarini boshqarish mexanizmi. - Т.: “IQTISOD MOLIYA”, 2006, 12. Makroiqtisodiyot B.T. Sаlimov, M.T. Asqarova, I.A. Yakubov, M.S. Yusupov, G’.T. Yuldashev, H.A. Hakimov Toshkent 2019 13. Markaziy banki https://cbu.uz/uz/monetary-policy/concept/ 14. Maxmudov N.M., Asqarova M.T., Umarov I.Yu. Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash. Darslik.-T.: Fan va texnologiyalar. 2014. 15. Mikroiqtisodiyot. A.E.Ishmuhammedov, Z.A.Djumayev, Q.X.Jumayev Toshkent 2006 16. Monetar siyosatning 2020 yil va 2020-2021 yillar davriga mo’ljallangan asosiy yo’nalishlari. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki. 2020. 17. Pul-kredit siyosatini amalga oshirish Konsepsiyasi - O’zbekiston Respublikasi 18. Salimov B. T. Salimov B. B. Mikroiqtisodiyot. TDIU T.: 2013 III. Maqolalar va internet saytlari. 19. www.Google.Com 20. www.Ziyonet.Uz 21. www.Ecocomics.Ru 22. www.Stat.Uz 23. www.Cpu.Uz 42

Budjet-soliq va pul-kredit siyosatining to’lov balansiga ta’siri

Купить