Dokument ma'lumotlari

Narxi 99000UZS
Hajmi 217.7KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 12 Oktyabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Dissertatsiyalar
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Эргашев Бахромжон

Ro'yxatga olish sanasi 11 Oktyabr 2024

0 Sotish

Budjet tashkilotlari mablag’laridan foydalanish hisobi va nazorati

Sotib olish
BUDJET TASHKILOTLARI MABLAG‘LARIDAN FOYDALANISH HISOBI VA NAZORATI DISSERTАTSIYА ANNOTATSIYA 1 Bugungi kunda budjet jarayonining barcha bosqichlarida budjet intizomiga rioya qilinishi ustidan doimiy va samarali nazoratni ta’minlash dolzarb masalalardan biri bo’lib qolmoqda. Zero, mamlakatda amalga oshirilayotgan iqtisodiy-ijtimoiy islohotlarni moliyaviy ta’minlashda budjet xarajatlarining samaradorligini oshirish, ularning aniq maqsadli va manzilli bo’lishiga erishish eng muhim vazifalardan biri sanaladi. Bu maqsadga erishish uchun budjet intizomiga rioya etilishini yanada kuchaytirish, budjet mablag‘larining belgilangan maqsadlarda sarflanishi ustidan qattiq nazoratni ta’minlash juda muhimdir. Budjet mablag‘laridan foydalanish ustidan samarali davlat nazoratini amalga oshirishda moliyaviy nazorat organlar tizimi faoliyatini ham takomillashtirib borish muhim ahamiyatga egadir. Mazkur dissertatsiya ishida davlat budjeti ijrosi to‘g‘risidagi hisoboti va tahlilining zarurligi nazariy jihatdan asoslab berilgan. budjeti ijrosi to‘g‘risidagi hisoboti va tahlilini tashkil etish va yuritish hamda ularni hisobotlarda aks ettirish tartibi bayon qilingan. Shuningdek, davlat bujeti to‘g‘risidagi hisobotning amaldagi holatini tahlil qilish orqali mavjud muammolarni aniqlash hamda takomillashtirish yuzasida taklif va tavsiyalar ishlab chiqilgan. Kalit so‘zlar: Budjet tashkilotlari, moliyaviy hisobot, asosiy vositalar, Davlat iqtisodiyoti, g‘aznachilik, daromadlar prognoz ko‘rsatkichlari. ANNOTATION 2 Today, ensuring constant and effective control over compliance with budget discipline at all stages of the budget process remains one of the urgent issues. After all, one of the most important tasks is to increase the efficiency of budget expenditures, to achieve their clear goals and objectives in the financial provision of economic and social reforms implemented in the country. In order to achieve this goal, it is very important to further strengthen compliance with budget discipline, to ensure strict control over the use of budget funds for the specified purposes. It is important to improve the activity of the system of financial control bodies in the implementation of effective state control over the use of budget funds. In this dissertation, the need for the report and analysis of the state budget execution is theoretically justified. the procedure for organizing and maintaining the budget execution report and analysis and their reflection in the reports is described. Also, through the analysis of the current state of the state budget report, proposals and recommendations were developed to identify existing problems and improve them. Keywords: Budget organizations, financial reporting, fixed assets, State economy, treasury, income forecast indicators. MUNDARIJA 3 Annotatsiya………………………………………………………………………... 3 Mundarija…………………………………………………………………………. 5 Keltirilgan jadvallar ro‘yxati……………………………………………………… 6 Keltirilgan rasmlar ro‘yxati……………………………………………………….. 7 I BOB. KIRISH................................................................................................. 8 1.1. Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi.................. 8 1.2. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari...................................................... 11 1.3. Tadqiqotning asosiy muammolari va savollari...................................... 11 1.4. Tadqiqot ob’yekti va predmeti .............................................................. 12 1.5. Tadqiqot natijalarining ilmiy-nazariy va amaliy ahamiyati................... 12 1.6. Dissertatsiya tarkibining qisqacha tavsifi.............................................. 9 II BOB. ADABIYOTLAR SHARHI................................................................. 14 2.1. Adabiy manbalarda keltirilgan tadqiqotlar natijalari.............. . .............. 14 2.2. Budjet tashkilotlari budget mablag‘laridan foydalanish hisobi nazorat tiziminini nazariy asoslari………..………………………… ............... 18 III BOB. TADQIQOT METODOLOGIYASI.................................................. 27 3. 1 . Tadqiqot dizayni va tahlil uchun qo‘llanilgan usullar ........................... ......... ..................................... ....... .................... 27 3. 2 . Ma’lumotlar manbalari , tadqiqotda qo‘llanilgan uslublar........ .... .. ....... 30 I V BOB. TADQIQOT TAHLILI VA NATIJALAR....................................... 34 4.1. Budjet tashkilotlari mablag‘laridan foydalanish hisobi va nazoratining o‘ziga xos xususiyatlari ……. ............................................ 34 4. 2 . Budjet tashkilotlari mablag‘laridan foydalanish hisobi va nazoratining amaldagi holati hamda takomillashtirish yo‘nalishlari .. . . 41 V BOB. XULOSA VA TAKLIFLAR............................................................... 52 5.1. Tadqiqotning asosiy ilmiy - amaliy yangiligi va natijalari. .................. 52 5.2. Tadqiqot natijasida keltirilgan asosiy tavsiya va takliflar.................... . 54 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI........................ .................. 59 ILOVALAR………………………………………………………………………. 61 Keltirilgan jadvallar ro‘yxati: 4 1 Budjetni rejalashtirishning xarajatlarga asoslangan va dasturiy-maqsadli usullarini qo‘llash sharoitida budjet nazorati tizimining asosiy elementlarining qiyosiy tavsifi ...................................................................................................... 35 2 "Klinik diagnostika laboratoriya bo‘limining xarajatlar tarkibi" hisoboti…………………………………………………….………………..….. 38 3 Tibbiyot birlashmasida o‘rtacha oylik ish haqini ko‘rsatkichi…………………. 40 4 Mehnat va unga xaq hisoblashning analitik hisobi jarayonlari………………… 40 5 Tibbiy xizmat ko‘rsatuvchi provayder turi va budjet darajasi bo‘yicha sog‘liqni saqlashga davlat xarajatlari…………………………...……………… 42 6 Surxondaryo viloyati Sog‘liqni saqlash boshqarmasi budjet daromadi………... 47 7 Sog‘liqni saqlash xarajatlari tumanlar kesimida 2022-yil kesimi bo‘yicha ……. 49 8 Surxondaryo viloyatida tibbiyot xodimlari soni ………….. ………………….... 50 5 Keltirilgan rasmlar ro‘yxati: 1 Hududlar bo‘yicha sog‘liqni saqlashga davlat xarajatlari, umumiy xarajatlarning % qismida .. ......................................................................... 44 6 I BOB. KIRISH 1.1. Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi Bugungi kunda jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotiga salbiy ta’sir ko‘rsatishda davom etmoqda. Oldingi vaziyatni yaxshilash bo‘yicha ko‘rilgan barcha chora-tadbirlarga qaramay, ko‘plab mamlakatlarda o‘sish va ishlab chiqarish pasaygan va bu jarayon davom etsa, global iqtisodiy inqirozga olib keladi va bu pasayish davom etishi kutilmoqda. ( Malikov T.S., Xaydarov N.X., 2007) Vazirlar Kengashi qarori bilan O‘zbekiston Respublikasining davlat kapital- moliya sektorini iqtisodiy rivojlantirishni takomillashtirish, tashkilot budjetiga mablag‘lar bilan ta’minlash tartib-taomillarini takomillashtirish hamda mavjud mablag‘lardan samarali va to‘g‘ri foydalanish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi: O‘zbekiston Konstitutsiyasi, 2021 yil) a) mustaqil byudjet tashkiloti rahbarini kengaytirish va mablag'larni tejash bo'yicha mas'uliyatni oshirish, b) byudjetdan samarali va to'g'ri foydalanish uchun byudjet va moliya xodimlarini mustahkamlash va mablag'lardan foydalanishda yuqori kapital olish uchun zarur resurslarni ajratish; saqlash uchun sharoit yaratish; Mamlakatimiz o‘z byudjetini istiqboldagi o‘rta muddatli vaqt oralig‘iga tuzar ekan, 2022-2026 yillarga mo‘ljallangan strategik rivojlantirishda mablag‘ ajratish bo‘yicha natijalarga e’tibor qaratishi va mintaqaviy daromadlarni kuchaytirish orqali yetakchilikni saqlab qolishi kerak. Davlat byudjeti barcha darajadagi teng resurslarni ta’minlash kabi tadbirlarni o'z ichiga oladi. (Sh.Mirziyoev, 2022 yil) Iqtisodiyotni rivojlantirishning hozirgi darajasida O‘zbekiston Respublikasi moliya boshqaruvi siyosatining muhim yo‘nalishlaridan biri davlat byudjeti samaradorligini oshirish hisoblanadi. Davlat tashkilotlari va hududiy o‘zini o‘zi boshqarish tashkilotlarining moliyaviy resurslarini boshqarish O‘zbekiston Respublikasidan 2021-2026 yillarga 7 mo‘ljallangan moliyaviy islohotlar strategiyasini qabul qilishni talab qiladigan byudjet jarayoni doirasida amalga oshiriladi. Ushbu strategiyaning asosiy yo'li strategik rejalashtirish loyihasini amalga oshirishdan iborat bo‘lib, u avvalgi moliyaviy siyosatga muvofiq kapital taqsimotini bevosita kapitaldan foydalanish samaradorligiga yo‘naltirishga qaratilgan. Moliyaviy institutlar daromadlar va xarajatlar prognozlarini tuzishda pul mablag ‘ larini alohida boshqaradi. Moliyaviy aktivlar kassadagi naqd pullar, kassadagi naqd pullar, pul o‘tkazmalari va depozitlardan iborat. Budjet - bu harakatlar rejalari, ustuvor hisobotlar, moliyaviy rejalashtirish strategiyalari, ma'muriy va huquqiy protseduralarning yaxlit to'plami. U moliyaviy menejmentni muhokama qilish uchun asos sifatida tanlangan, chunki u davlat va xususiy moliyaning barcha dolzarb jihatlarini qamrab oladi.( Qosimova G., Shaakramov K., 2012) Shuni yodda tutish kerakki, har qanday moliyaviy tizimning ishlashi o'zgarish, vaqt va joy ta’sir qiladi. Bu jarayon ko'pincha byudjetlashtirish, byudjetlashtirish, moliyaviy rejalashtirish va boshqalarni o'z ichiga oladi. qonunlarga o‘zgartirishlar kiritilishiga olib keladi. Yaxshi boshqaruvsiz yaxshi dizayn va byudjetga erishish mumkin emas. Ma'lumki, moliya tizimining asosiy nazorat vositalaridan biri bu davlatning moliyaviy nazorati hisoblanadi. Mamlakatimizda moliyaviy menejment operatsiyalarni boshqarishning muhim qismidir. Bugungi kunda byudjet jarayonining barcha bosqichlarida fiskal intizom ustidan uzluksiz va samarali nazoratni ta’minlash hamon murakkab muammo bo‘lib qolmoqda. Zero, eng muhim vazifalardan biri budjet ijrosi samaradorligini oshirish va davlat sog‘lig‘iga moliyaviy ko‘maklashish va byudjet islohotining aniq maqsad va vazifalariga erishishdir. Bu maqsadni amalga oshirish uchun soliq intizomini mustahkamlash, xususiy mablag‘lardan foydalanishni qat’iy nazorat qilish zarur. 8 Budjet mablag‘laridan foydalanish ustidan samarali davlat nazoratini amalga oshirishda moliyaviy nazorat organlar tizimi faoliyatini ham takomillashtirib borish muhim ahamiyatga egadir.( Mehmonov. S., 2017) Budjet tizimida bosqichma-bosqich amalga oshirilgan islohotlar natijasida Davlat budjeti ijrosini amalga oshirishning mukammal me’yoriy huquqiy hamda tashkiliy asosi yaratildi. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasining Budjet kodeksi, “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonun, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Budjet muassasalarini mablag‘ bilan ta’minlashni takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarori, “Budjet tashkilotlari va budjetdan mablag‘ oluvchilarning xarajatlar smetasi va shtatlar jadvalini tuzish, tasdiqlash va ro‘yxatdan o‘tkazish tartibi to‘g‘risida”gi Nizom, “Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Yo‘riqnoma, “O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjetidan mablag‘ bilan ta’minlanadigan tashkilotlarning davriy moliyaviy hisobotlarini tuzish, tasdiqlash hamda taqdim qilish bo‘yicha qoidalar”, Budjet hisobi standartlari (BHS), moliya organlari, g‘aznachilik hamda budjet tashkilorlari uchun “Yagona schyotlar rejasi” va boshqa shu kabi me’yoriy hujjatlar qabul qilindi. ( O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va moliya vazirligi ma’lumotlari, 2022) Yuqorida ta’kidlab o‘tilgan holatlar Respublikamiz iqtisodiy rivojlanishida budjet mablag‘laridan samarali foydalanish hamda ularda buxgalteriya hisobi sohasida ilmiy izlanishlar olib borishni taqozo qiladi va mazkur mavzuning dolzarbligini belgilab beradi. 1.2. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Tadqiqotning maqsadi Budjet tashkilotlari mablag‘laridan foydalanish hisobi va nazorati takomillashtirishga qaratilgan ilmiy taklif va amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Ushbu maqsaddan kelib chiqqan xolda quyidagi vazifalar belgilab olindi: - Budjet tashkilotlari mablag‘laridan foydalanish hisobi va nazoratini mintaqaviy darajada asosiy nazariy yondashuvlarining mohiyatini o‘rganish; 9 - Budjet tashkilotlarida budjetning moliyaviy imkoniyatlarini amalga oshirishning asosiy mexanizmlarini o‘rganish, tahlil qilish va asoslash; - Budjet tashkilotlarida budjetning budjet mablag laridan foydalanishʻ samaradorligini monitoring qilish tizimini shakllantirish; - Respublikamiz mintaqalarida budjet mablag‘larini shakllantirish va taqsimlash samaradorligi va sifati monitoringini ularning samaradorligi sharoitida yaxshilash bo‘yicha chora-tadbirlar taklif qilish; 1.3. Tadqiqot asosiy muammolari va savollari. Hozirgi kunda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning muhim va dolzarb jihatlaridan biri bu budjet tizmida keng qamrovli olib borilayotgan tizimli islohotlar hisoblanadi. Milliy budjet tizmini isloh qilish jarayonida bu islohotlarning davlatning iqtisodiy siyosatiga ta’siri nafaqat iqtisodiy siyosatni yanada erkinlashtirish, balki moliya tizimini tubdan o‘zgartirish uchun globallashuv yoki dunyoda kechayotgan surunkali moliyaviy-iqtisodiy inqirozlar oqibatlarini hisobga olishdan ham iboratdir. Dissertatsiya mavzusi doirasida quyidagi savollarga aniq javoblar olish uchun tadqiqot olib boriladi: - budjet mablag laridan foydalanish samaradorligini monitoring qilish ʻ tizimini shakllantirishning o‘ziga xos xususiyatlari nimadan iborat ? - davlat (shahar) muassasalarining budjet mablag‘lari, shu jumladan nazorat va tahlil muammolari qanday ? - budjet mablag laridan foydalanish ustidan davlat nazorati rivojlanishining ʻ tarixiy va mantiqiy bosqichlarini tahlil qilish uslubiy jihatlarini qanday bayon etish mumkin? Davlat budjeti ijrosi to‘g‘risidagi hisoboti va tahlilini yanada takomillashtirish uchun qanday izlanishlar olib borilmoqda? 1.4. Tadqiqot ob’yekti va predmeti. Tadqiqot ob’yekti - Surxondaryo tibbiyot birlashmasi va uning tizimidagi buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobot ma’lumotlari o‘rganilgan . 10 Tadqiqot predmeti - budjet tashkilotlari mablag‘laridan foydalanish hisobi va nazorati ning uslubiy hisobiga doir iqtisodiy munosabatlar majmui sanaladi. 1.5. Tadqiqot natijalarining ilmiy-nazariy va amaliy ahamiyati. Magistrlik dissertatsiya ishining nazariy ahamiyati shudan iboratki, G‘aznachilik sharoitida O‘zbekiston Respublikasida budjet tashkilotlari faoliyatini tartibga soluvchi Qonunlari, Prezident Sh.M.Mirziyoyevning ma’ruza va asarlari, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining qarorlari, Moliya vazirligining budjet tashkilotlari faoliyati bilan bog‘liq hisob tizimi uslubiyatiga doir me’yoriy xujjatlari va yo‘riqnomalari tashkil etadi. Tadqiqotning amaliy ahamiyati uning natijalaridan O‘zbekiston Respublikasi tabiat resurslari vazirligi tizimidagi tashkilotlarda nomliyaviy aktivlar hisobini takomillashtirishda foydalanish mumkin. 1.6. Dissertatsiya tarkibining qisqacha tavsifi. Dissertatsiya ishining tarkibi besh bobdan iborat bo‘lishi rejalashtirildi. Magistrlik dissertatsiyasining 1 - bobi, ya’ni kirish qismi; Dissertatsiyaning kirish qismida quyidagilar bayon etiladi: - Dissertatsiya ishining dolzarbligi; - Tadqiqot maqsadi va vazifalari; - Tadqiqot ob’yekti va predmeti; - Tadqiqotning asosiy muammolari va savollari; - Tadqiqot natijalarining ilmiy-nazariy va amaliy ahamiyati; Tadqiqot ishining 2-bobi. Ushbu bob adabiyotlar sharhiga bag‘ishlanadi, unda tadqiqot mavzusi bo‘yicha boshqa manbalarda keltirilgan nazariy, amaliy va monografik tadqiqotlar natijalarining tanqidiy tahlili yoritiladi, tadqiqot gipotezasi asoslanadi. Dissertatsiyaning 3-bobi tadqiqot metodologiyasiga bag‘ishlanadi, unda ma’lumotlar manbalari, tadqiqot dizayni, tadqiqotda qo‘llanilgan uslublar, tadqiqot paradigmasi, tadqiqot dizaynining cheklovlari hamda foydalanilgan vositalar bayoni keltiriladi. 11 Dissertatsiyaning 4-bobi. Bu bobda tadqiqot tahlili va natijalari keltiriladi hamda ular muhokama qilinadi, ulardan kelib chiqqan holda tavsiya va takliflar keltiriladi, tavsiyalarga ta’rif va asoslar bilan bayon qilinadi. Dissertatsiyaning 5-bobi xulosa va takliflar qismidan iborat bo‘lib, unda olib borilgan izlanishlar asosida aniqlangan bilimlarimizni umumlashtiramiz hamda ular asosida muammolarni bartaraf etish bo‘yicha takliflar ishlab chiqilgan. Shuningdek, dissertatsiya ishida tadqiqot davomida foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatini keltirib o‘tiladi. 12 II BOB. ADABIYOTLAR SHARHI 2.1. Adabiy manbalarda keltirilgan tadqiqotlar natijalari Bugungi iqtisodiy islohotlar davrida davlat moliyasini, shu jumladan davlat budjetini boshqarishda moliyaviy nazorat muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bunda moliyaviy intizomini mustahkamlash uchun amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning yo’nalishini budjet mablag‘laridan samarali va maqsadli foydalanish, budjet intizomini mustahkamlash uchun budjet tashkilotlari rahbarlarining iqtisodiy mustaqilligini kengaytirish va mas’uliyatini oshirish; budjetdan moliyalashtiriladigan tashkilotlarni mablag‘ bilan ta’minlash mexanizmini soddalashtirish va budjet mablag‘laridan foydalanishda mavjud mablag‘larni oqilona taqsimlash uchun shart-sharoitlar yaratish, budjet tashkilotlari xodimlari mehnatini rag‘batlantirish, ular faoliyatining samaradorligini oshirish va kadrlar yetishmasligini kamaytirish uchun shart-sharoitlar yaratish kabilar belgilamoqda.( O‘zbekiston Respublikasining Budjet hisobi standartlari , 2021) D av l a t bud j e t in i ng lo y iha si ni ishlab c h i q i s h O‘zbekiston R e s publik a si Mo l i y a va z irl i gi t o m onid an : - m a k ro i q ti s odiy ko‘r s at k i ch l ar p r o gno zi ; - d a r o m adlarning t ash kil t o p ish m anb a la r i bo‘yicha D a vlat bu d j eti d ar o m a dl a r i prognoz i ; - b ud j et mablag‘ la r i ni t a q s i m lovchil a r n ing budj e t so’rovlari v a O‘zbekiston Respu b lik a sini n g R e sp u blika bud j e ti h is ob i dan a y r i m t a d b i r lar uchun xaraj a tlar haj m i ni ng pr o gno zi ; - Qoraqa lp o g ’i ston R e s p u bl i kasi b u dje t i, vi lo y atlar v a Toshk e nt sh a h r in i n g m aha l liy budje t lari lo y ihala r i a so sida is hlab c h iq i l a d i . (O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi, 2022) Davlat budjetining loyihasida xarajatlar daromadlarning prognoz qilinayotgan hajmidan kelib chiqib Davlat budjeti taqchilligining cheklangan miqdori hisobga olingan, uni qoplash manbalari belgilangan holda nazarda tutiladi. Budjet tashkiloti – bu budjet mablag‘lari hisobidan moliyalanib, yuqori davlat 13 hokimiyatlari tomonidan tasdiqlangan smeta asosida faoliyat olib boradigan yuridik maqomga ega davlat tashkilotlaridir. Mazkur tashkilotlar davlat tomonidan ishlab chiqarilgan reja va topshiriqlarni o‘z vakolati doirasida hal etadi. ( Mehmonov. S. 2017) . O‘zbekiston Respublikasida faoliyat yuritadigan budjet tashkilotlariga quyidagilar kiradi: - O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi va boshqa vazirliklar hamda ularning quyi bo‘g‘inlari; - Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimiyatlari hamda ularning quyi boshqarmalari; - Davlat nazorat organlari (O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va moliya vazirligi, Soliq qo‘mitasi, Davlat xavsizlik xizmati, prokuratura, sud va h.k.); - O‘zbekiston Respublikasi Davlat aktivlarini boshqarish agentligi; - Ta’lim sohalari (oliy ta’lim muassaslari, kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar, maktab va maktabgacha ta’lim muassasalari va h.k.); - Sog‘liqni saqlash sohalari (tibbiyot muassasalari, sanatoriylar, poliklinikalar, qishloq tez tibbiy yordam muassasalari va h.k.); - Ma’daniy-marifiy muassasalar. ( O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, 2009) Budjet tashkilotlari budjet va budjetdan tashqari mablag‘lar bo‘yicha buxgalteriya hisobini O‘zbekiston Respublikasi “Budjet Kodeksi”, O‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonuni, “Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Yo‘riqnoma, “Budjet tashkilotlari va budjet mablag‘lari oluvchilarning xarajatlar smetasi va shtat jadvallarini tuzish, tasdiqlash va ro‘yxatdan o‘tkazish tartibi to‘g‘risida”gi Nizom hamda sohaga doir boshqa normativ-huquqiy hujjatlarga muvofiq tashkil qiladilar. Tashkilotlarning smeta ijrosi bevosita ushbu tashkilot rahbarlari tomonidan amalga oshiriladi. Budjet mablag‘laridan tasdiqlanmagan xarajatlar smetasi, xarajatlar smetasida ko‘zda tutilmagan tadbirlar, shuningdek budjetdan tashqari 14 mablag‘lar bo‘yicha smetada yoki umumlashgan smeta va alohida xarajatlar smetasida tayinlanganidan ortiq summalarda xarajat qilish taqiqlanadi. Vazirliklar va idoralar rahbarlari, shuningdek, ular tasarrufidagi tashkilotlar budjet mablag‘lari xarajatlari hisobi va hisobotini yuritishining belgilangan tartibi, budjet intizomiga rioya etilishiga shaxsan javobgarligi tushuntirilishi darkor. Budjet mablag‘larini samarali boshqarish boshqaruvning davlat moliya siyosati maqsadlariga erishishni qay darajada ta’minlayotganligi to‘g‘risida ma’lumot olishni o‘z ichiga oladi. Hozirgi vaqtda budjet nazorati - budjet munosabatlari sub’ektlari tomonidan amaldagi qonun hujjatlari talablariga rioya etilishini tekshirishga qisqartirilgan va budjet xarajatlari samaradorligini oshirish muammosini hal qilishga qaratilgan emas. Xorijiy mamlakatlar amaliyotida an'anaviy ravishda qo‘llaniladigan budjet nazorati usullari bizga budjet mablag‘laridan qanchalik samarali foydalanilganligi va ulardan foydalanish natijasi qanday bo'lganligini aniqlashga imkon bermaydi. Bunday baholashni olish uchun moliyaviy nazoratning maxsus usullarini qo‘llash kerak, bu esa budjet oluvchilar tomonidan budjet mablag‘laridan foydalanish samaradorligi darajasini baholash imkonini beradi. ( Ibragimov A.K., Sugirbaev B.B. 2009). Iqtisodiy adabiyotlarda dastur-maqsadli rejalashtirish usulini budjet amaliyotiga joriy etish muammolari keng yoritilgan. Shu bilan birga, shuni ta'kidlash kerakki, natijaga yo'naltirilgan budjet mablag‘laridan foydalanish monitoringi nazariyasi va metodologiyasi hozirda boshlang'ich bosqichda. Budjet nazoratining maqsad va vazifalarini, uni amalga oshirish usullarini, budjet mablag‘laridan foydalanish samaradorligini baholash mezonlarini belgilash masalalari hal etilmagan. Yuqoridagilarning barchasi dissertatsiya tadqiqoti mavzusining dolzarbligini belgilaydi. 15 Professorlar Vahobov A.V. va Malikov T.S.(2011) larning fikricha, barcha iqtisodiy sub’yektlarning (davlat, korxona va tashkilotlarning) moliyaviy faoliyati ustidan qonunchilik va ijroiya hokimiyati organlarining turli darajalari, shuningdek maxsus tashkil etilgan muassasalar tomonidan amalga oshiriladigan nazoratga moliyaviy nazorat deyiladi. Bu nazorat, eng avvalo, pul fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish jarayonida moliyaviy-iqtisodiy qonunshilikka rioya etilishi, moliyaviy-xo jalik operatsiyalarining samaradorligini baholash va amalgaʻ oshirilgan xarajatlarning maqsadga muvofiqligi ustidan nazoratni o z ishiga oladi. ʻ Moliyaviy nazorat u yoki bu moliyaviy harakat sodir bo lishining baholashni o z ʻ ʻ ichiga olish bilan cheklanmasdan, balki u o zining analitik yo nalishiga ega. ʻ ʻ (Vahobov A.V. va Malikov T.S.,2011) M retti, Delрhine and Dirk-Jan Kraan, Vict r Liedó, Sungw k Y n, ᴏ ᴏ ᴏᴏ ᴏᴏ Xiangming Fang, Samba Mbaye, and Y ung Kim, Wubshet L ha singari limlar ᴏ ᴏ ᴏ ‘z ilmiy xul salarida mamlakat va mahalliy budjet muamm siga qaratilgan ᴏ ᴏ ᴏ jihatlarni qamrab lganlar. ᴏ О‘zbеkistоnlik iqtisоdсhi G.A. Qosimova (2007) ning fikricha “Mоliyаviy nаzоrаt - dаvlаt tоmоnidаn tаshkil еtilgаn, nаzоrаt qilish vаzifаlаri yuklаtilgаn dаvlаt yоki mustаkil jаmоаt оrgаnlаri tоmоnidаn xukumаt, kоrxоnаlаr, tаshkilоtlаr vа muаssаsаlаr fаоliyаtining sаmаrаdоrligini аniqlаshgа qаrаtilgаn nаzоrаt tizimidir. Dаvlаt budjetini shаkllаntirish vа sаrflаshdаgi zаxirаlаrni, mоliyаviy vа mоddiy rеsurslаrni bоshqаrishning bаrсhа dаrаjаlаridа оpеrаtsiyаlаrning mаqsаdgа muvоfiqligi vа sаmаrаdоrligini, qоnuniylik printsiplаridаn сhеtgа оg‘ish vа ulаrni buzishlаrni аniqlаsh nаzоrаt tizimi vаzifаsigа kirаdi. Nаzоrаt mаksаdi–tuzаtish сhоrаlаrini kо‘rish, аybdоrlаrni jаvоbgаrlikkа tоrtish vа buzishlаrning оldini оlishdаn ibоrаt. 16 2.2. Budjet tashkilotlari budget mablag‘laridan foydalanish hisobi nazorat tiziminini nazariy asoslari Budjet tashkilotlarida moliyaviy hisobot nazoratining maqsadi moliyaviy hisobot ma’lumotlarining to‘liqligi va ishonchliligini, ularning amaldagi qonunchilikka muvofiqligini tekshirishdan iborat. Tekshiruvni o‘tkazishning asosiy huquqiy manbalari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: - O‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi qonuni 1996 yil 30 avgust; - O‘zbekiston Respublikasining “Budjet kodeksi” 2013 yil 26 dekabr; - O‘zbekiston Respublikasining “Soliq Kodeksi” 2007 yil 25 dekabr; - O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1999 yil 3 sentyabrdagi 414-sonli “Budjet muassasalarini mablag‘ bilan ta’minlashni takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarori; - O‘zbekiston Respublikasi AV tomonidan 2009 yil 16 - sentyabrda 2007-son bilan ro ‘ yhatdan o‘tgan “Davlat budjetining g ‘ azna ijrosi qoidalari”; - O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjetida turuvchi tashkilotlarning xarajatlar smetasi va shtatlar jadvalini tuzish, ko‘rib chiqish, tasdiqlash va ro‘yhatdan o‘tkazish tartibi to‘g‘risida”gi nizom; - “Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi yo‘riqnoma O‘z.R. AV. tomonidan 2010 yil 22 dekabrda 2169-son bilan ro‘yhatdan o‘tgan; - O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjetidan mablag‘ bilan ta’minlanadigan tashkilotlarning davriy moliyaviy hisobotlarini tuzish, tasdiqlash hamda taqdi qilish bo‘yicha qoidalar” O‘z.R. AV. tomonidan 2011 yil 27-sentyabrda 2270-son bilan ro‘yhatdan o‘tgan. Mazkur magistrlik dissertatsiya ishimizda yuqorida tahlil qilingan ma’lumotlar asosida, O‘zbekiston Respublikasida nazorat-taftish ishlari samaradorligini ta’minlash, hamda budjet mablag‘laridan foydalanish yuzasidan samarli moliyaviy nazoratni amalga oshirishning asosiy yo’nalishlari yuzasidan 17 quyidagi asosiy xulosa, taklif va tavsiyalarimizni aks ettiramiz: - Davlat siyosatiga mos ravishda moliyaviy nazorat tizimini isloh qilib borishni ta’minlash; - Moliyaviy nazorat qo‘yilgan maqsadlarga erishish uchun ko‘zda tutilgan natijaga erishishni ta’minlashga xizmat qilishi lozim; - Nazorat-taftish organlarining budjet xarajatlarini optimallashtirishga qaratilgan yuqori samarali faoliyatini rag‘batlantirish mexanizmini takomillashtirish; - Nazorat-taftish sohasida ilmiy-tadqiqot faoliyatlarini amalga oshirish; - Moliyaviy nazorat tizimi organlari faoliyatini muvofiqlashtirishning me’yoriy- huquqiy asoslarini yanada mustahkamlash va takomillashtirish; - Nazorat organi tizimi bilan turli tashkilotlar (tijorat banklari, soliq, bojxona organlari, tovar xom-ashyo birjalari) o‘rtasidagi axborot almashish tizimini yanada muvofiqlashtirish; - Huquq tartibot organlarining moliyaviy xato va kamchiliklarga yo’l qo’ygan mas’ul shaxslarga nisbatan o’zaro ta’sir etish mexanizmini takomillashtirish; - Budjet tashkilotlarida ichki va jamoatchilik moliyaviy nazorat faoliyatlarini faollashtirish; - Xorijiy davlatlarda budjet mablag‘laridan foydalanish yuzasidan nazorat tadbirlarini amalga oshirish mexanizmini va nazorat-taftish organlari faoliyatini kuzatish va tajribalarini o’rganish, so’ngra ularning ijobiy yutuqlari va natijalarini milliy moliyaviy nazorat tizimimizga tadbiq etish lozim. ( Qosimova G.A. 2007) Tekshirish davomida moliyaviy hisobotlar tarkibiga kiruvchi shakllar asosiy manba sifatida olinadi, ya’ni: - balans (1-shakl); - xarajatlar smetasining ijrosi xaqida hisobot (2-shakl); -debitorlik va kreditorlik qarzlari to‘g‘risida ma’lumot; -budjet tashkilotining rivojlantirish jamg ‘ armasi bo‘yicha pul mablag‘lari harakati to‘g‘risida hisobot (2-RJ shakl); -tibbiyot muassasalarini moddiy rag‘batlantirish va rivojlantirish jamg‘armasi 18 bo‘yicha pul mablag‘lari harkati to‘g‘risida hisobot (2-TMRJ shakl); - boshqa budjetdan tashqari mablag‘lar harakati bo‘yicha hisobot; - joriy yilning moliyaviy natijalari to‘g‘risida hisobot; Ayni paytda turli darajadagi budjetlardan moliyalashtiriladigan muassasalar davlat mulkidan samarali foydalanish, moddiy-texnika bazasini rivojlantirish va ijtimoiy va tibbiyot sohalarini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan qo’shimcha mablag‘larni jalb etish maqsadida davlat budjeti jamg‘armasidan faoliyatini amalga oshirmoqda. Budjetdan ajratmalarning kelib tushishi va sarflanishi bilan bog'liq - budjetdan tashqari tadbirlar va shu bilan birga, davlat g‘aznachiligi organlari tomonidan ushbu mablag‘lardan foydalanish ustidan yetarlicha nazorat o‘rnatilmaganligi muammosi mavjud. Tibbiyot muassasalarini moddiy rag’batlantirish va rivojlantirish jamg’armasi bo‘yicha pul mablag‘lari harakati to‘g‘risida hisobot. Mazkur hisobotni tuzishdan oldin tibbiyot muassasalari: - tibbiyot muassasasining moddiy rag’batlantirish va rivojlantirish jamg’armasi mablag‘larining shakllanish manbalariga va sarflanishiga doir birlamchi hujjatlarning to‘liqligini; - shaxsiy hisob raqamlardan olingan ko’chirmalarni va boshqa tegishli hisob registrlarini tekshirib chiqadilar. (To‘laxo‘jaeva M.M. 1998) “1. Yil boshiga pul mablag‘i qoldig‘i” qatorida tegishli hisobvaraqlarning hisobot yilining birinchi yanvar sanasidagi ko’chirmalariga asosan Tibbiyot muassasasining moddiy rag‘batlantirish va rivojlantirish jamg‘armasi bo‘yicha pul mablag‘lari qoldig‘i aks ettiriladi. Bunda, tibbiyot muassasalariga tegishli bo‘lgan g‘aznachilik bo‘linmalaridagi tranzit hisobvaraqlaridagi tegishli pul mablag‘lari qoldig‘ini ham hisobga olish lozim. “2. Hisobot davrida tushgan daromadlar – jami” qatorida “a”, “b”, “v”, “g” va “d” qatorlar bo‘yicha hisobot davriga tushgan barcha daromadlar (tushumlar)ning yig’indisi ko‘rsatiladi. “a) homiylar va donor tashkilotlardan” qatorida homiy va donor 19 tashkilotlardan tushgan homiylik yordamlari ko‘rsatiladi; b) pulli davolash va xizmatlar ko‘rsatishdan” qatorida tibbiyot muassasalarining pulli davolash va xizmatlar ko‘rsatishdan tushgan mablag‘lari ko‘rsatiladi; d) hisobot choragining oxirgi ish kunida tejab qolingan budjet mablag‘lari” qatorida qonun hujjatlariga muvofiq ko‘rsatilgan jamg‘armaga o‘tkazilgan tejab qolingan mablag‘lar summasi ko‘rsatiladi; “3. Hisobot davrida amalga oshirilgan kassa xarajatlari – jami” qatorida 4- ustun “Kassa xarajatlari – jami” da aks ettirilgan jami kassa xarajatlarining summasi ko‘rsatiladi. “4. Hisobot davri oxiriga pul mablag‘i qoldig’i” qatorida “1. Yil boshiga pul mablag‘i qoldig’i” qatorida aks ettirilgan summa va “2. Hisobot davrida tushgan tushumlar – jami” qatorida aks ettirilgan tushumlar yig’indisidan “3. Hisobot davrida amalga oshirilgan kassa xarajatlari jami ” qatori bo‘yicha aks ettirilgan kassa xarajatlarining ayirmasi ko‘rsatiladi. Budjetdan tashqari mablag‘lar ish haqi, muassasa xodimlarini moddiy rag'batlantirish, moddiy-texnika bazasini mustahkamlash va O‘zbeksiton Respublikasi qonunchiligiga muvofiq boshqa maqsadlarga sarflanishi mumkin. Buning uchun budjet muassasasining ustavida ushbu mablag‘lardan foydalanish normalari belgilanishi, shuningdek, ushbu mablag‘larni sarflash tartibi to‘g‘risida mahalliy hujjatlar ishlab chiqilishi kerak. Budjet mablag‘larning sarflanishi ustidan doimiy nazoratni amalga oshirish chog‘ida g‘aznachilik organlari tomonidan olingan ma’lumotlar keyingi nazoratni amalga oshiruvchi organlarga zudlik bilan yetkazilishi maqsadga muvofiqdir. Shunday qilib, davlat moliyaviy nazoratining barcha shakllarini o'z ichiga olgan tizim haqida gapirish mumkin bo'ladi. Budjet yilning oxirida, yillik hisobot tuzilishidan oldin moliya organining buxgalteriyasi har bir balans hisobvaraqlaridagi ma’lumotlarning haqqoniyligini, budjet ssudalari bo‘yicha hisob-kitoblar va budjetlar o’rtasida o’zaro hisob 20 kitoblarning holatini tekshiradi. Hozirgi vaqtda budjet nazorati xususiyatlarini o'rganish bo‘yicha ko'plab fundamental va amaliy tadqiqotlar olib borildi. Shu bilan birga, O‘zbekiston Respublikasining budjet mablag‘larini boshqarish mafkurasining o'zgarishi natijalarga yo'naltirilgan budjet mablag‘laridan foydalanish monitoringi nazariyasi va metodologiyasi masalalariga yangi yechimni talab qiladi. Budjet tashkilotlarida asosiy tekshirish usuli – kompleks taftish hisoblanadi. Bunday tekshirish yuqori tashkilotlar tomonidan rejalashtiriladi va uning natijalari dalolatnoma yordamida rasmiylashtiriladi. Dalolatnomalar boshqa umumlashtiruvchi xujjatlardan farq qilib yuridik xujjat bo’lganligi tufayli ikki tomonlama, ya’ni taftish guruhi raxbari va tekshirilayotgan tashkilot raxbari hamda bosh hisobchi tomonidan imzolanadi. Tekshirilayotgan tashkilot raxbari va bosh hisobchisi tekshirish dalolatnomasi ma’lumotlariga e’tiroz bildirsa, u holda o’z e’tirozlarini yozma ravishda qonunchilikda belgilangan muddatda taqdim etib dalolatnomani imzolashi kerak. Tekshiruv jarayonida katta miqdorda aniqlangan kamomadlar yoki boshqa jinoiy xarakterga ega bo’lgan hato va kamchiliklar aniqlansa oraliq dalolatnomasi tuziladi hamda tekshirish belgilagan tashkilot qaroriga asosan huquqni himoya qilish organlariga oshiriladi. Tekshirilayotgan tashkilot raxbariyati aniqlangan hato va kamchiliklar bo‘yicha taftish yakunlanishiga qadar ularni bartaraf qilish yuzasidan choratadbirlar amalga oshirishi kerak. (Ostonoqulov M. va boshqalar. 2009) Moliya yili yakuni bo‘yicha budjet ijrosi natijalarini aniqlash jarayonida buxgalteriya ma’lumotnomalari rasmiylashtirilib memorial orderlarga buxgalteriya yozuvlari berilib o‘tkaziladi. Memorial orderdagi yozuvlar Bosh-jurnal kitobiga o‘tkaziladi . Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobining vazifalari quyidagilardan iborat:  mahalliy va xorijiy ilmiy ishlanmalarni o‘rganish asosida budjet 21 jarayonining natijalarni boshqarishga o‘tishi sharoitida “moliyaviy nazorat” tushunchasiga, shuningdek, uni amalga oshirish turlari, shakllari va usullariga aniqlik kiritish;  zamonaviy sharoitda budjet nazoratining o'rni, roli, vazifalari va mazmunini aniqlash;  O‘zbekiston Respublikasi budjet jarayonini isloh qilish jarayonida ijobiy xorijiy tajribadan foydalanish uchun maqsadli budjetni rejalashtirish kontseptsiyasini qo‘llaydigan mamlakatlarda budjet nazoratini amalga oshirish bo‘yicha xorijiy amaliyotni tahlil qilish. ;  budjet tashkilotlarida daromadlar va xarajatlar smetalari natijalarga yo'naltirilgan budjet mablag‘laridan foydalanish monitoringini o‘tkazish; Davlat budjeti mablag‘larini shakllantirishda uning ham xarajatlar qismini, ham daromadlar qismini belgilash muhimdir, chunki budjetning daromadlari va xarajatlari o’zaro bir-birini taqozo etadi, uni to‘liq hisobga olmaslik, noxush oqibatlarni keltirib chiqaradi. Budjet siyosatining asosiy yo’nalishi moliyaviy resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish, moliyaviy tizim sohalari o’rtasida qayta taqsimlash va respublikamizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishni barqarorlashtirish maqsadida, davlat ixtiyoridagi moliya resurslarini markazlashtirishdan iboratdir. ( Xayriddinov A.S.,2009) Moliya organlarida budjet ijrosi to‘g‘risidagi choraklik hisoboti tarkibiga quyidagilar kiradi: 1. Budjet ijrosi to‘g‘risidagi balans; 2. Daromadlar; 3. Xarajatlar; 4. O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjeti xarajatlarning budjet tasnifi bo‘yicha kassa va xaqiqiy xarajatlarning taqsimlanishi; 5. Budjet tashkilotlarining tarmoqlari bo‘yicha shtatlar va kontingentlari rejasining bajarilishi to‘g‘risida hisobot; 22 6. Maqsadli mablag‘lar hisobidan amalga oshirilgan xarajatlar to‘g‘risida ma’lumot. Respublika budjeti xarajatlarining vazifa jihatidan tasnifi davlat boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari, shuningdek boshqa budjet tashkilotlari tomonidan ijro etiladigan asosiy vazifalar bo‘yicha xarajatlarni guruhlashdan iborat bo’ladi. Ya’ni xarajatlarning vazifa jihatidan tasnifi yordamida Davlat budjetidan amalga oshirilayotgan xarajatlar Davlatning aynan qaysi vazifasini bajarish uchun amalga oshirilayotganligini aniq belgilab olishimiz mumkin. Mahalliy budjetning xarajatlari kassa ijrosi yagona g‘azna hisob varag‘i yoki G‘aznachilikning boshqa bank hisobvaraqlaridan belgilangan muddatlarda va tegishincha Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjeti, mahalliy budjet, davlat maqsadli jamg‘armalari mablag‘larining hamda budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari mablag‘larining qoldiqlari doirasida amalga oshiriladi. (Qosimova G.A. 2007) Davlatning jamiyat hayotida muhim vazifalarni bajarishi uchun ma’lum miqdorda xarajat qilish talab etiladi. Bu xarajatlar davlatning maxalliy budjetlari yoki respublika budjeti orqali amalga oshiriladi. Davlat xarajatlari - bu davlat ixtiyoridagi moliya resurslarini davlat faoliyati bilan bog’liq ehtiyojlarni qondirish uchun qilingan sarflar yig‘indisidir. B udjet mablag‘laridan foydalanish samaradorligini oshirish muammosini hal qilishni ta'minlaydigan moliyaviy nazorat turlari, shakllari va usullarini belgilash uchun uning ilmiy asoslangan tasnifini shakllantirish kerak. Moliyaviy nazoratning ko'plab sezilarli darajada turli tasniflash variantlari mavjudligi uning alohida turlari, shakllari va usullarining mohiyatini tushunishni qiyinlashtiradi. Budjetni rejalashtirishning dasturiy-maqsadli usulini qo‘llash sharoitida tashqi va ichki budjet nazorati sub'ektlari tarkibi va ularning vakolat sohalari chegaralari, usullarning mazmuni va predmeti. budjet nazoratidagi o'zgarishlarlar sodir bo‘ladi. 23 Budjetni rejalashtirishning qimmat usullarini qo‘llash kontekstida qo‘llaniladigan budjet nazorati usullarining mazmunini va "natijalarni boshqarish" kontseptsiyasini amalga oshirish kontekstida budjet nazorati usullarining mazmunini taqqoslash muallifga quyidagilarni aniqlashga imkon beradi. Natijaga yo‘naltirilgan budjet mablag‘laridan foydalanishni nazorat qilish usullarining o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilardan tashkil topadi: -nazorat ob’ektini o‘rganishning maxsus uslubiy usullarini qo‘llash - budjet mablag‘laridan foydalanish samaradorligini tekshirish; budjet mablag‘lari oluvchilar faoliyati ko‘rsatkichlarini monitoring qilish; budjet mablag‘lari oluvchilar faoliyatining amaldagi va rejalashtirilgan ko‘rsatkichlarining muvofiqligini baholash; - budjet mablag‘larini sarflash tartibini baholashning an’anaviy mezonlarini (qonuniyligi, sarflanishining maqsadliligi) ijtimoiy va iqtisodiy samaradorlik kabi mezonlarga qo‘shish. Natijaga yo‘naltirilgan budjet mablag‘laridan foydalanish ustidan nazorat predmeti ham sezilarli darajada kengaymoqda. U budjet mablag‘larini amalga oshiruvchi tashkilotlar faoliyati natijalarini, ularning funktsiyalarini aks ettiruvchi qo’shimcha ko‘rsatkichlarni va ularning budjet mablag‘laridan foydalanish samaradorligini aks ettiruvchi ko‘rsatkichlarni o‘z ichiga oladi. Shunday qilib, O‘zbekiston Respublikasida budjet jarayoniga “natijalarni boshqarish” tushunchasining kiritilishi budjet nazorati tizimini, uni amalga oshirish sub’ektlarining vakolatlarini, usullari va nazorat predmetini moslashtirish zarurligini nazarda tutadi. Budjetni nazorat qilish usullari budjetni boshqarish tizimining ajralmas elementi hisoblanadi, shuning uchun ularni “natijalarni boshqarish” kontseptsiyasi talablariga moslashtirish faqat budjet mablag‘laridan foydalanishni nazorat qilishning butun tizimini o‘zgartirish sharoitida amalga oshirilishi mumkin. 24 D asturiy-maqsadli rejalashtirish usulini qo‘llash sharoitida uni amalga oshirish sub' ye ktlarining ehtiyojlariga muvofiq budjet nazoratini amalga oshirish maqsadlarini shartli ravishda ikki ga bo ‘ lish mumkin:  budjet mablag‘larini sarflashda amaldagi qonun hujjatlari talablariga rioya etilishini belgilash;  budjet mablag‘lari sarflangan rejalashtirilgan natijalarga erishish darajasini belgilash. Budjet nazorati maqsadlarining birinchi guruhini amalga oshirishga budjet nazoratining an'anaviy amaliyoti usullarini qo‘llash orqali erishiladi: tekshirish, tahlil qilish, audit, ekspertiza, monitoring. (O‘zbekiston Respublikasining davlat budjeti to‘g‘risida”gi qonuni, 2021) Maqsadlarning ikkinchi guruhiga kelsak, ularga erishish uchun budjet mablag‘laridan foydalanishni monitoring qilishning mavjud usullarini nazorat ob'ektini o‘rganishning maxsus texnika va usullari bilan to‘ldirish hamda budjetdan foydalanish samaradorligini baholash mezonlarini shakllantirish orqali tegishli tarzda moslashtirish zarur. Budjet nazorati sub'ektlarining holatiga ko‘ra, ikkita yo‘nalish ajratiladi - tashqi va ichki nazorat, ularning har biri budjet mablag‘laridan foydalanish samaradorligi to‘g‘risida zarur ma’lumotlarni olish uchun maxsus mezonlar va uslubiy usullardan foydalanishni o‘z ichiga oladi. “Natijalarni boshqarish” konsepsiyasini amalga oshirish kontekstida tashqi nazorat budjet mablag‘lari ma’murlari o‘zlariga budjet mablag‘lari ajratilgan funksiyalarni qay darajada amalga oshirayotganliklarini, shuningdek, ularning moliyaviy ishonchliligini baholash maqsadida amalga oshiriladi. bayonotlar. Tashqi budjet nazorati sub’ektlari qatoriga qonun chiqaruvchi hokimiyat organlarining nazorat va hisob-kitob organlari, shuningdek, ijro etuvchi hokimiyat organlarining nazorat organlari kirishi kerak. ( Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi , 2022) 25 III BOB. TADQIQOT METODOLOGIYASI 3.1. Tadqiqot dizayni va tahlil uchun qo‘llanilgan usullar So‘nggi bir necha yil ichida tizimda islohotlar amalga oshirildi. Jumladan davlat sektorida buxgalteriya hisobi, buxgalteriya hisobining metodologiyasi va tashkil etilishi o‘zgardi, faoliyatning turli sohalarida buxgalteriya hisobini tashkil etishni tartibga solishga qaratilgan yangi me’yoriy-huquqiy hujjatlar nashr etildi. O‘zbekiston Respublikasi budjet jarayonini natijalarni boshqarishga o‘tishni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun budjet nazoratining mavjud usullarini "natijalarni boshqarish" kontseptsiyasi talablariga moslashtirish kerak. Budjetni boshqarish usullari budjetni boshqarish tizimining ajralmas elementi bo'lganligi sababli, ularni moslashtirish faqat budjet mablag‘laridan foydalanishning butun tizimini o'zgartirish sharoitida amalga oshirilishi mumkin. ( Ibragimov A.K., Sugirbaev B.B. 2009) Budjet tashkilotlarining moliyaviy natijasi, ya’ni aktivning sof qiymati bu tashkilotning barcha aktivlari (nomaoliyaviy aktivlari, moliyaviy aktivlari va debitorlari)dan uning majburiyatlarini (kreditorlik qarzlarini) ayirmasi natijasida hosil bo’ladi. Aktivning sof qiymatini to‘g‘ri, aniq va belgilangan tartibda aniqlanishi auditning asosiy maqsadi hisoblanadi. Demak, budjet tashkilotlarida moliyaviy natijalarni aniqlashning va nazorat qilishning umumiy maqsadi, tashkilotning joriy davrga olgan daromadlari va amalga oshirgan xarajatlarini solishtirish orqali uning sof aktivlari qiymatini aniqlash, umuman olganda uning moliyaviy ahvoliga baxo berishdan iboratdir. Mamlakatimizda samarali moliyaviy nazorat tizimi yo’lga qo’yilganligi, budjet mablag‘laridan maqsadli, tejamli foydalanishni ta’minlash maqsadida Nazorat-taftish bosh boshqarmasi va uning hududiy nazorat-taftish boshqarmalari tashkil etilganligiga qaramasdan, moliya organlari va budjet muassasalari 26 faoliyatida ba’zan budjet mablag‘larini noto‘g‘ri sarflash, noqonuniy xarajatlarni amalga oshirish, hamda budjet mablag‘larini o’zlashtirish holatlari barham topmayapti. ( Ibragimov. K.Sh. 2018) Budjet tashkilotlarida asosan vaqtbay asosida ish xaqi to‘lanadi. Bunda, hisob-to‘lov vedomostlariga yozish uchun asos bo‘lib ish vaqtini hisobga olish tabeli hisoblanadi. Ish xaqini hisoblash uchun shtatlar jadvalida belgilangan oylik ish xaqini xaqiqatda ishlagan ish kunlariga bo’lish yo‘li bilan aniqlanadi. ( Malikov T.S., Xaydarov N.X. , 2007) Tekshirish jarayonida tabellarni yuritilishi, barcha rekvizitlarning mavjudligi o’rganiladi. Tabelda ko‘rsatilgan ish kunlari va soatlari yuzasidan amalga oshirilgan hisob-kitoblarda hatolar mavjudligi aniqlanadi. Tibbiyot xodimlari ish xaqi uchun mablag‘larini ajratishda ish xaqi stavkalari va qonunchilikka muvofiq mehnatga xaq to’lash shartlarini hisobga olgan holda tuzilgan tibbiyot xodimlari tarif stavkalaridan kelib chiqishi juda muhim va zarur. Tibbiyot muassasalarida mehnat va unga xaq hisoblashning analitik hisobi belgilangan ichki tartib qoidalar asosida tashkil qilinishini e’tiborga olgan holda tekshiruv jarayonida quyidagilarga ahamiyat qaratish lozim: Xarajatlar smetasiga ish xaqi uchun mablag‘lar qonunchilik bilan belgilagan maoshlar va ish xaqi stavkalari va ularga qo‘shimcha to‘lovlardan, amaldagi na’munaviy shtatlar hamda me’yorlarga rioya qilishdan kelib chiqib kiritiladi. Bunda, amaldagi na’munaviy shtatlar va me’yorlarga qay darajada amal qilinganligi, ularning asoslanganligi va mehnatni tashkil qilish darajasiga ta’siri alohida tahlil qilinadi. Shu bilan birga ishbay usulda bajariladigan ishlar uchun ish xaqi xarajatlar smetasiga budjet yiliga xarajatlar smetasida ko‘zda tutligan ish xajmlaridan kelib chiqib kiritilishiga e’tibor qaratish zarur. ( Malikov T.S., Xaydarov N.X. 2007) Fikrimiz tasdig‘i sifatida, budjet tashkilotlarida amalga oshirilayotgan taftish va tekshirishlarda aniqlanayotgan quyidagi tizimli ravishdagi qoidabuzilishlar ko‘rsatib o‘tishimiz mumkin: 27 - vakant saqlanayotgan shtat birliklari hisobidan iqtisod bo’lgan mablag‘larni o’z vaqtida (hisobot davri yakuni bilan) tegishli budjetga qaytarilmasligi; - mehnatga haq to‘lashning Yagona tarif setkasi razryadlarini va koeffitsiyentlarini hamda ustama to‘lovlarini noto‘g‘ri qo‘llash hisobiga ortiqcha xarajatlarga yo‘l quyish; - ishlamaydigan xodimlarning plastik kartochkalariga mablag‘ o‘tkazib berish; - pul to‘lov varaqalarini sohtalashtirish orqali o‘zlashtirish; - qurilish ta’mirlash ishlariga ajratilgan mablag‘larni hisobotlarga bajarilmagan ishlarni qo‘shib yozib o‘zlashtirish; - olinmagan tovar moddiy boyliklar uchun budjet mablag‘larini yo‘llash; - tovar-moddiy boyliklarni qimmat narxlarda yetkazilishi, shartnomada ko‘rsatilgan tovar - moddiy boyliklar o‘rniga boshqa xildagi mahsulotlarni kirim qilinishi; - tovar moddiy boyliklar kamomadi va o‘zlashtirilishi; - oziq-ovqat, dori-darmon, yoqilg‘i-moylash va boshqa mahsulotlarini xarajatga chiqarish normalariga rioya qilmaslik; Yuqoridagi holatlarni oldini olish va ularga barham berishda, davlat budjeti mablag‘larining sarflanishini nazorat qilishni takomillashtirishning asosiy yo’nalishlari qilib quyidagilarni belgilab olish lozim: 1. Budjet mablag‘larining sarflanishining nazorat qilishning ilmiy asoslangan uslubiyatini yanada takomillashtirish; 2. Budget tizimi va jarayonini tartibga soladigan me’yoriy bazalarini unifikatsiyalash, ixchamlashtirish va muqobillashtirish; 3. Budjet tashkilotlari tomonidan moliyaviy shtat intizomiga rioya qilinishi ustidan nazoratni kuchaytirish; 4. Davlat budjeti mablag‘larini sarflanishining samarali monitoringi amalga oshirishda texnik vositalar va dasturiy ta’minotlardan keng foydalanish; 5. Davlat investitsiya dasturiga ajratilgan budjet mablag‘laridan foydalanish 28 ustidan nazoratni kuchaytirish; 6. Budjet munosabatlarida ishtirok etuvchi tashkilotlar o‘rtasida nazoratni tashkil etishda o’zaro ma’lumotlar alshashish mexanizmini takomillashtirish; 7. Davlat budjeti mablag‘laridan foydalanishda jamoatchilik nazorati va ommaviy axborot vositalari imkoniyatlaridan keng foydalanish; 8. Budjet mablag‘larini tejashda iqtisodiy rag’batlantirishlarni yangi usullarini tadbiq etish; 9. Budjet nazorati bilan shug‘ullanadigan xodimlarning kasbiy malakalari, faoliyatlaridagi ob’ektivlik va ma’suliyatini oshirish. 3.2. Ma’lumotlar manbalari , tadqiqotda qo‘llanilgan uslublar Davlat budjeti mablag‘larining sarflanishini nazorat qilishni takomillashtirishga qaratilgan yuqorida sanab o‘tilgan yo’nalishlarni amalga oshirish uchun fikrimizcha, quyidagi chora-tadbirlarni amaliyotga tadbiq qilinishi maqsadga muvofiqdir: Budjet mablag‘larining sarflanishining nazorat qilishning ilmiy asoslangan uslubiyatini yanada takomillashtirish borasida fikrimcha, mablag‘larning sarflanishi ustidan nazorat qilishning ayrim uslubiyatlarini budjet tizimi va jarayonlaridagi islohotlar talablaridan kelib chiqib yanada takomillashtirish, bunda xorijiy tajribalarni o’rganib, ulardagi ilg’or tajribalarni milliy moliya tizimimiz xususiyatlaridan kelib chiqib, amaliyotga tadbiq etish lozimdir. Budjet tizimi va jarayonida moliyaviy munosabatlarni tartibga solish borasida foydalaniladigan barcha hujjatlarni yagona me’yoriy hujjat qilib jamlash va muqobillashtirish lozim. Garchi 2013 yildan Budjet kodeksi qabul qilinib, bir necha me’yoriy hujjatlar unifikatsiyalangan bo’lsada, ba’zan budjet mablag‘laridan foydalanish yuzasidan nazoratlar maxsus yo’riqnoma va ko‘rsatma xatlar asosida amalga oshirilmoqda. Bu maxsus yo’riqnoma va ko‘rsatma xatlardan odatda faqat nazorat qiluvchi sub’ektlarninggina xabardor bo’lishi va foydalani olishi, ayrim hollarda nazorat qilinadigan ob’ektning mas’ul xodimlarini bu huquqiy hujjatlarni bilish va foydalanish imkoniyatlarini cheklaydi. ( O‘zbekiston Respublikasining 29 Budjet kodeksi , 2013) Budjet tashkilotlari tomonidan moliyaviy shtat intizomi buzilishi hollari ko‘p yillik tizimli muammolardan biri sanaladi. Bu holat asosan xodimlarning bilim va ko’nikmalari etishmasligi, etiborsizligi yoki shaxsiy manfaatlari yo’lida o’zaro til biriktirishlari natijasida vujudga kelishi mumkin. Mazkur holatga barham berish yuzasidan xodimlarning bilim va ko’nikmalarini oshirish, shuningdek, muassasa rahbar xodimlariga nisbatan intizomiy choralar hamda jarimalar qo‘llash kabi tasirchan faoliyatni amalga oshirish lozim. Davlat budjeti mablag‘laridan foydalanishda inson omilining kamayishi va bu jarayonda axborot texnologiyalaridan keng foydalanilishi samarali monitoringi amalga oshirishga hamda mablag‘lar sarflanishining eng ishonchli moliyaviy nazoratini tashkil etishga erishish imkonini beradi. Albatta, mazkur faoliyatni amalga oshirishda mukammal ishlab chiqilgan dasturiy ta’minotlarsiz ko‘zlangan maqsadga erishib bo‘lmaydi. Ma’lumki, mamlakatimizda mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab, kuchli ijtimoiy siyosatni olib borish, aholini hayot darajasi va farovonligi oshirish asosiy ustuvor vazifalardan biri qilib belgilandi. Samarali ijtimoiy himoyani amalga oshirishda aholining kam ta’minlangan tabaqalariga davlat budjetidan beriladigan ijtimoiy nafaqalarni o‘z vaqtida va manzilli, hamda adolatli to’lanishini taminlash orqali erishiladi. Shu bois, ijtimoiy nafaqalarni tayinlovchi mutasaddi tashkilotlar mas’ul xodimlarining ish faoliyatida xolislik, adolatlikni ta’minlash va suiste’molliklarni oldini olish maqsadida ular faoliyatlari ustidan olib boriladigan nazorat chora-tadbirlarini yanada kuchaytirish maqsadga muvofiqdir. Bu orqali budjetdan ijtimoiy nafaqalarga noo’rin sarflanayotgan mablag‘larning oldi olinadi. (Mehmonov S. U. 2012) Ma’lumki, budjet tashkilotlari xarajatlar smetasining 3-guruh xarajatlari Davlat investitsiya dasturiga muvofiq moliyalashtiriladi. Bu borada kapital qurilishda o‘tkazilayotgan tenderlarda raqobatni, oshkoralikni va xolislikni ta’minlanish muhimdir. Bu esa davlat investitsiya dasturidagi chora-tadbirlarni 30 moliyalashtirishda mablag‘lardan samarali foydalanilishiga xizmat qiladi. Samarali nazoratni tashkil etishda budjet munosabatlarida ishtirok etuvchi tashkilotlar o‘rtasida o‘zaro ma’lumot almashish tizimini keng qo‘yish ham muhim rol o‘ynaydi. Bu borada budjet tashkilotlarini moliyalashtiruvchi moliya organlari bilan tijorat banklari, soliq va bojxona organlari, tovar xom-ashyo birjasi va uning savdo maydonchalari o’rtasida o’zaro axborot almashish aloqalarini yanada mukammalashtirish budjet mablag‘laridan oqilona va maqsadli foydalanishni ta’minlaydi. (O‘roqov U., 2017) Davlat budjeti mablag‘laridan maqsadli foydalanishni ta’minlashda, shuningdek moliyaviy nazorat organlari faoliyatini takomillashtirishda rivojlangan mamlakatlar tajribasini chuqur o’rganib, ularni respublikamiz barcha tibbiyot muassasalari nazorat tizimiga tadbiq etilishi, xalqimizning milliy mentaliteti bilan yo’g’rilgan o’ziga xos nazoratga ko’maklashuvchi yangi axborot manbalarini shakllantirilishi, nazorat tadbirlarini amalga oshirishda oshkoralik tamoyili (nazorat organlari jamoatchilikka tayanishga, o’z faoliyatlarining natijalarini keng oshkor etishga intilishi)ga amal qilinishi budjet nazoratining samaradorligini oshiradi. Xususan, mamlakatimiz moliyaviy nazorat organlari faoliyatlari davomida amalga oshirilgan ishlari to‘g‘risida muntazam ravishda ommaviy axborot vositalari orqali keng jamoatchilikka hisobot berib turishlari yoki maxsus elektron dastur joriy qilish orqali jamoatchilik bilan bog’lanishni yanada kengaytirish natijasida budjet nazoratining samaradorligini yanada oshirishga erishish mumkin. Davlat budjeti mablag‘larining moliyaviy nazoratini kuchaytirish uchun, avvalom bor, ushbu nazoratni olib boruvchi xodimlarning malakasini, hamda ish sifatini oshirish orqali moliyaviy nazorat tizimiga kuchli ta’sir o‘tkazish mumkin. ( Mehmonov. S., 2017) Bunda moliyaviy nazoratni amalga oshiruvchi mas’ul xodimdan quyidagilar talab etiladi: - Yetarli tayyorgarlik va tajribaga ega bo‘lishlik. Taftishchi oldiga qo‘yilgan 31 vazifani bajarish uchun yetarli darajada tajribaga, huquqiy savodxonlikka, buxgalteriya hisobi va budjet bo‘yicha malakaviy darajaga ega bo‘lishi kerak. Shu bilan birga o‘z kasbi bo‘yicha doimo bilim darajasining yuqori bo‘lishiga intilishi zarur: - Xolislik. Albatta, ijtimoiy adolat sharoitida xolislik bo’lmasa hech qanday taftish yoki tekshirishning natijasi va samarasi bo‘lmaydi; - Kasbiy sinchkovlik. Taftishchi bajarayotgan ishning sifati uchun doimo javobgardir. Zarur sinchkovlik bu ish hujjatlarini to‘liq ko’zdan o‘tkazish, yig‘ilgan hisobotlarning to‘laligi va oxiriga etkazilganligi, taftish va tekshirish xulosasining haqqoniyligidan iboratdir; - To‘g‘ri rejalashtirish va nazorat. O‘tkazilgan taftish yoki tekshirishga to’la kafolat berish uchun u, avvalombor, to‘g‘ri rejalashtirilishi kerak. Bundan tashqari, katta texnik ish hajmini yordamchilar bajarishi sababli, ular ustidan etarli darajada nazorat o’rnatilishi shart; ( Nurmatov B., Suvonqulov A., Haydarov M., Sugirbaev B., 2010) Ichki nazorat tizimini kerakli darajada bilish. Nazoratchi o‘tkazish uchun bu etarli isbot va ma’lumotlar to’plash uchun tekshirilayotgan tizimi nizomlaridan keng foydalanishdir. Shu sababli, ichki nazorat tizimini to’la o’rganish, uning samaradorligini aniqlash va ma’lumotlarning haqqoniyligini tekshirib ko‘rish talab qilinadi. Ayrim hollarda ichki nazorat tizimi shu qadar haqiqatdan uzoq bo‘lgan ma’lumotlarni berish mumkinki, bu samarali nazorat o‘tkazishga to‘siq bo‘ladi. Yetarli darajada isbotlar va ma’lumotlar yig‘ish. Har qanday tekshirish va uning xulosasi isbotlar va ma’lumotlarga asoslanadi. Asoslar qanchalik ko‘p bo‘lsa, xulosa shu darajada kafolatlanadi, nazoratni o‘tkazish uslubiyatida, asosan, isbot va ma’lumotlar yig‘ish ustida fikrlar beradi. Bir tomondan bu ish tekshiruvchilarning tajribasi va bilimiga bog‘liqdir . ( Qiyosov Sh., 2012) Natijalarni ma’lum qilish. Tekshiruvchi xulosasida tekshirilgan moliyaviy hisobot to’la umumiy qabul qilingan buxgalteriya andozalariga mos xolda tuzilganligi ko‘rsatilishi kerak. Taftish yoki tekshirishda ishtirok etayotgan har bir 32 xodim etarli texnik tayyorgarlik va tajribaga ega bo’lishi ham kerak. Jami xodimlar o’z ishlarini kompyuterlarida bajarishi uchun mahoratini oshirishi kerak. IV.BOB. TADQIQOT TAHLILI VA NATIJALAR 4. 1 Budjet tashkilotlari mablag‘laridan foydalanish hisobi va nazoratining o‘ziga xos xususiyatlari Asosiy vazifamiz — tibbiyot sohasini yuqori samara bilan ishlaydigan, chinakam xalqchil tizimga aylantirishdan iborat. (Sh. Mirziyoyev, 2022). Bu borada sog‘liqni saqlashning birlamchi bo‘g‘ini orqali tibbiy profilaktikaga, oilaviy shifokorlar rolini oshirishga alohida e’tibor qaratiladi. Jumladan, aholi orasida eng ko‘p tarqalgan va erta o‘lim holatlarining asosiy sababi bo‘lgan kasalliklarni barvaqt aniqlash, maqsadli skrining tadbirlarini o‘tkazish, profilaktik maxsus preparatlar bilan bepul ta’minlash hamda sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilish, sohaga axborot texnologiyalarini keng joriy etish bo‘yicha samarali choralar amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasining sog‘liqni saqlash muassasalari tibbiy yordam ko‘rsatish xarajatlarini hisoblashda O‘zbekiston Sog‘liqni saqlash vazirligi, Tibbiy sug‘urta jamg‘armasi va Iqtisodiyot va moliya vazirligi va Sog‘liqni saqlash vazirligi tomonidan turli yillarda tasdiqlangan turli tavsiya etilgan usullarga amal qiladilar. Tibbiy yordam narxini belgilash muammolari hozirgi vaqtda sog'liqni saqlash tizimi sifatini oshirishning asosiy omilidir. Narxlarni belgilash usullari ma’lum bir sog‘liqni saqlash muassasasi tomonidan taqdim etilgan narsalarga bog‘liq va quyidagilarni e’tiborga olish zarur:  xarajatlarni hisobga olishda yagona yondashuv asosida muassasa tomonidan ko‘rsatiladigan tibbiy xizmatlar narxlarini hisoblashning yagona tizimini yaratish;  ko‘rsatilayotgan tibbiy xizmatlar uchun tashkilotlar va jismoniy shaxslar bilan 33 hisob-kitoblar bo‘yicha me'yoriy-huquqiy bazani yaratish; Mavjud usullarni ishlab chiqish variantlaridan biri bilvosita xarajatlarning barcha turlarini taqsimlash uchun keng ko‘lamli ma'lumotlardan foydalanish imkonini beruvchi tabaqalashtirilgan yondashuvni qo‘llashdir. 1-jadval Budjetni rejalashtirishning xarajatlarga asoslangan va dasturiy-maqsadli usullarini qo‘llash sharoitida budjet nazorati tizimining asosiy elementlarining qiyosiy tavsifi Budjet nazorati tizimining elementi Budjetni rejalashtirishning xarajatlarga asoslangan usuli Budjet rejalashtirishning dastur-maqsadli usuliNazorat sub'ektlari tashqi nazorat sub' y ektlari Qonun chiqaruvchi organlarning nazorat va hisob-kitob organlari Qonun chiqaruvchi organlarning nazorat va hisob-kitob organlari; ijro etuvchi hokimiyat organlarining nazorat organlari ichki nazorat sub' y ektlari Ijro etuvchi hokimiyat organlarining nazorat organlari (idoraviy nazorat organlari) Barcha budjet tashkilotlari N azorat usullari boshqaruv ob' y ektlarini o'rganishning umumiy usullari tekshirish, tahlil qilish, kuzatuv tekshirish, tahlil qilish, kuzatuv boshqaruv ob' y ektlarini o'rganish uchun maxsus texnika va usullar Budjet mablag‘larining maqsadli sarflanishini tekshirish; budjet mablag‘lari oluvchilarning moliyaviy-xo'jalik faoliyatini tekshirish; budjet muassasalari smetalarining bajarilishini tahlil qilish va boshqalar. 1. Xarajatlarga asoslangan budjetni rejalashtirish modelidan foydalanishda qo‘llaniladigan nazorat ob'ektlarini o'rganish usullari 2. Nazorat ob' y ektlarini o'rganishning qo’shimcha usullari: budjet mablag‘laridan foydalanish samaradorligini tekshirish; budjet mablag‘lari oluvchilar faoliyati ko‘rsatkichlarini monitoring qilish; budjet mablag‘lari oluvchilar faoliyatining amaldagi va rejalashtirilgan ko‘rsatkichlariga muvofiqligini baholash nazorat ob' y ektlarini o'rganish jarayonida qo‘llaniladigan Tekshirilayotgan ob'yekt moliyaviy faoliyatining qonun talablariga muvofiqligi; budjet mablag‘lari oluvchilar tomonidan xarajatlarning tasdiqlangan normalar, standartlar 1. Xarajatlarga asoslangan budjetni rejalashtirish modelidan foydalanishda foydalaniladigan mezonlar. 2. Qo’shimcha tadqiqot 34 baholash mezonlari va smetalarga muvofiqligi. mezonlari: budjet xarajatlarining ijtimoiy va iqtisodiy samaradorligi Manba: Tadqiqotchi tomonidan to‘plangan ma’lumotlar asosida tayyorlangan Differentsial yondashuv quyidagilarga imkon beradi:  me’yoriy va haqiqiy ko‘rsatkichlarni e’tiborga olish zarurligi;  bilvosita xarajatlarni ko‘p bosqichli taqsimlash tamoyiliga asos yaratish;  davr uchun barcha bilvosita xarajatlar taqsimlash; Ishning asosiy maqsadi boshqaruv hisobi tizimining umumiy xususiyatlarini o'rganishdir: boshqaruv hisobi tizimining paydo bo ‘ lishi va evolyutsiyasi masalalari, mohiyati, boshqaruv hisobi: boshqaruv hisobi tizimining tushunchasi, maqsad va vazifalari, ob’ekti va predmeti, tamoyillari va funksional xususiyatlari; nazariy jihati, boshqaruv hisobi tizimini joriy etish va ishlash asoslari algoritmni o'rganish, boshqaruv hisobi tizimini qurish va joriy etish; boshqaruv hisobi tizimining apparat funksionalligini hisobga olish; boshqaruv hisobi tizimini normativ tartibga solish; sog ‘ liqni saqlash tashkilotida boshqaruv hisobi tizimini joriy etish loyihasini ishlab chiqish, tahlil qilinayotgan sog ‘ liqni saqlash tashkilotining iqtisodiy va huquqiy tavsifini berish muhimdir. (Haydarov N.X. 2009) Tibbiy tashkilotda boshqaruv hisobi tizimini bosqichma-bosqich ishlab chiqish va joriy etish loyihasini taqdim etish; element sifatida budjet tizimini ishlab chiqish va joriy etish muhim hisoblanadi Turli sohalarni, shu jumladan sog‘liqni saqlashni moliyalashtirish cheklangan sharoitda boshqaruv hisobini tashkil etish va yuritish vazifasi juda dolzarbdir. Hisob-kitoblar, tashkilotlar uchun moliyalashtirishning asosiy qismlaridan biridir. Bu jarayonda mablag‘lar to‘plashi, sarflanishi va pul mablag‘larini o‘tkazilishi bilan shug‘ullaniladi. 1. Mablag‘lar to‘plash usullari: Tashkilotning moliyaviy manbalarini xalq bilan qanday to‘plashi kerakligi, to‘plangan mablag‘lar tartibi, mulkni sotish, naqd 35 pul to‘plash va boshqa mablag‘larni mobilizatsiyalash usullarini o‘z ichiga oladi. 2. Mablag‘lar sarflanishi va ijrodan o‘tkazilishi: Bir tashkilot mablag‘larini kimlar uchun, qanday maqsadlar uchun va qanday tartibda sarflanishini belgilash kerak. Bu sarflanish budget rejasi orqali amalga oshiriladi. 3. Mablag‘lar taqsimoti: Budget taqsimoti, tashkilotning tegishli bo‘limlari yoki loyihalarga qanday mablag‘lar mavjudligni ko‘rsatadi. Bu taqsimot tashkilotning eng muhim faoliyat yo'nalishlariga, vaqtga va qulayliklarga e’tibor beradi. 4. Nazorat va baholash: Har bir to‘g‘ridan-to‘g‘ri natija olish, amalga oshirilishi va natijalarni baholash uchun mablag‘lar sarflanishi va taqsimoti doimiy nazorat talab etadi. Bu nazorat, mablag‘lar ishlatilishining to‘g‘ri va samarali bo‘lishiga, foydalilikka va moliyaviy maqsadlarga erishishga yordam beradi. 5. Hisob-kitob va hisob-kitob hoziroklarining o‘tkazilishi: Tibbiyot brilashmasi budget mablag‘laridan hisob-kitob, moliyalashtirish uchun qonuniy hujjatlarga muvofiq foydalanishi zarur. Davlat budjetidan sog‘liqni saqlashga pul ajratish, sog‘liqni saqlash sohasida moliyaviy mablag‘larni amalga oshirish uchun ajratish protsessini ishlab chiqaradi. Bu ajratish protsessi davlatning sog‘liqni saqlash sistemasini qobiliyatli, yerkin va ta minlovchan ishlashini ta minlashni maqsad qiladi. Davlat budjetidan sog‘liqniʼ ʼ saqlashga pul ajratishda shaxsiy va jamoati muammolar, talablar va havflarni deb o‘rgatish ham muhim.( Malikov T.S., Xaydarov N.X., 2007) Tibbiy xizmatlarning haqiqiy qiymatini hisoblash va tahlil qilish har oyda, har chorakda, har yili va har qanday ixtiyoriy davr uchun, to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bilvosita xarajatlar ulushini baholash, umimiy xarajatlar yoki ma'lum bir xarajatlar bo‘yicha batafsil ko‘rib chiqilishi mumkin. 36 2-jadval “Klinik diagnostika laboratoriya bo‘limining xarajatlar tarkibi” hisoboti Bo'lim kodi, kodi va xarajatlar moddasining nomi Ma ’ muriy va boshqaruv xodimlari Bo‘linish xarajatlari Umumiy ambulatoriya xarajatlari Umumiy xarajatlar Klinik diagnostika laboratoriyasi 6238897,91 1935296,82 8174 4 94,73 211 001 Ish haqi 266799,96 987037,70 3654837,66 212002 Kompensatsiy a to‘lovlari 10000 00 2261 00 1226100 213001 Qo‘shimcha ish haqi 795480,12 302 738,93 1098 2 19,05 221001 Shahar telefoni 11 981,50 5 934,80 17916,30 221002 Internet 120000 60000 180000 221004 Pochta xizmatlari 30000 30000 223001 Issiqlik uchun to‘lov 1200000 780000 1980000 223002 Elektr uchun to‘lov 988000 125789 1113789 223003 Suv ta'minoti uchun to‘lov 157581 85147 242728 223006 Xavfsizlik xarajatlari 1247896 125478 1373374 223007 Sug‘urta xarajatlari 120258 88963 209221 223010 Dorixona 987047 471478 1458525 Manba : Surxondaryo viloyati Sog‘liqni saqlash boshqarmasi budjet i ma ’ lumotlari asosida tayyorlangan . Tibbiyot birlashmasi mablag‘laridan foydalanish hisobi va nazorati, qonuniy me'yoriyatlar va maqsadlarga muvofiq ravishda amalga oshirilishi kerak. Tibbiyot birlashmasining moliyalashtirish qilishni hozirgi vaqtda yaxshi boshqarishi, samarali faoliyat va mustahkamlashiga amal qila oladi. Tibbiy xizmatlarning yuqoridagi xususiyatlarini o‘rganib chiqib, quyidagilarni ta’kidlash kerak: - xizmatlarni ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o‘rtasida individuallik va 37 o‘ziga xoslik darajasi yuqori bo‘lgan shaxsiy aloqalar majburiy sharti bilan tibbiy xizmatlar ko‘rsatish. bemorga tibbiy yondashuv; — tibbiy xizmatlarning nomoddiyligi va iste’molchilarning xabardorligi pastligi natijasida iste’molchi tanlashda qiyinchiliklar; — yuqori ijtimoiy ustuvorlik va past egiluvchanlik tufayli tibbiy xizmatlarga talabning shakllanishining o‘ziga xosligi; - tibbiyot xodimlarining mehnat xarajatlari va tibbiy xizmatlar ko‘rsatishning yakuniy natijasi o‘rtasidagi noaniq bog‘liqlik; — ko‘rsatilayotgan xizmatlarni moliyalashtirish turini belgilovchi iqtisodiy samaradorlik va ijtimoiy adolatni uyg‘unlashtirish zarurati.( Mehmonov. S. , 2017) Tibbiy xizmatlar ko‘rsatish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan xodimlarning mehnat xarajatlarini hisoblash. Dastlabki ma ’ lumotlar:  tibbiy xizmat ko‘rsatishda bevosita ishtirok etuvchi tibbiyot xodimlarining toifalar bo‘yicha soni;  tibbiy xizmatlar ko‘rsatishda bevosita ishtirok etadigan toifalar bo‘yicha tibbiyot xodimlarining o'rtacha oylik ish haqi (asosiy va qo‘shimcha) Asosiy ish haqiga rasmiy ish haqi, kompensatsiya va rag ‘ batlantirish to‘lovlari kiradi; Qo‘shimcha ish haqi - navbatdagi va qo’shimcha yillik ta’til, tungi ish, bayramlar uchun haq to’lash va dam olish kunlari. Qo‘shimcha ish haqi tibbiy xizmatlar narxiga o‘tgan yil natijalari asosida hisoblangan K d koeffitsienti orqali kiritiladi. K d = Q qo ' shimcha Q asosiy (1) K d -qo‘shimcha ish haqi koeffitsienti; O qo ' shimcha - toifalar bo‘yicha tibbiyot xodimlari uchun qo ‘ shimcha ish haqi Q asosiy -toifalar bo‘yicha tibbiyot xodimlarining asosiy ish haqi; 38 Hozirgi vaqtda qo‘shimcha ish haqi, muassasaning profiliga qarab, ambulatoriya poliklinikalari uchun asosiy ish haqining 8-10 foizini tashkil qiladi. Tibbiy xizmatlar ko‘rsatishga jalb qilingan tibbiyot xodimlarining o‘rtacha oylik ish vaqti me’yorlarining 1 soatini tashkil qiladi. 3-jadval Tibbiyot birlashmasida o‘rtacha oylik ish haqini ko‘rsatkichi Bo ‘ lim Xodim vazifasi Ish stavkasi O ‘ rtacha oylik ish haqi , mln, so‘m Daromad solig‘i Diagnostika markazi Asosiy Qo‘shimcha(10%) Umumiy Vrach 1 3,157 0,315 3,472 0,4166 X amshiralik xodimlari 1 1,327 0,1327 1,4597 0.175 Manba:Statistika agentligi ma’lumotlari asosida tayyorlangan. O‘rtacha oylik nominal hisoblangan ish haqi tarkibiga qo‘shimcha to‘lovlar, mukofot pullari, rag‘batlantiruvchi to‘lovlar, kompensatsiya va ishlamagan vaqti uchun to‘lovlar, shuningdek, jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i va kasaba uyushmasiga ajratmalar kiradi. 4-jadval Mehnat va unga xaq hisoblashning analitik hisobi jarayonlari № Mehnat va unga xaq hisoblashning analitik hisobi jarayonlari Mehnat va unga xaq hisoblash hisobi 1 tibbiyot xodimlari mehnatining tashkil qilinishi , ya ’ ni navbatchilik jadvallari asosida ish yuritilishi toifasi asosida ish haqi to‘lanadi 2 o‘rindoshlik asosida mexant qilish shartlariga rioya qilinishi toifasi asosida ish haqi to‘lanadi 3 tibbiyot xodimlarining toifalari asosida ish xaqi tayinlanishi toifasi asosida ish haqi to‘lanadi 4 tibbiyot xodimlarini moddiy rag’batlantirish jamg’armasini tashkil qilinishi va sariflanishi toifasi asosida ish haqi to‘lanadi Manba: O ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qaroriga muvofiq tasdiqlangan Mehnatga haq to‘lash yagona tarif setkasi. 4.2. Budjet tashkilotlari mablag‘laridan foydalanish hisobi va nazoratining amaldagi holati hamda takomillashtirish yo‘nalishlari O‘zbekiston sog ‘ liqni saqlash sektori oldida turgan asosiy vazifalar kasal bo ‘ lgan taqdirda aholining moliyaviy xavfsizligini, xizmatlar ko‘rsatish 39 samaradorligini, shuningdek xizmatlar sifatini oshirishdir. O‘zbekiston sog'liqni saqlashni moliyalashtirish tizimini modernizatsiya qilishda kichik yutuqlarga erishdi: ijtimoiy tibbiy sug‘urta yo‘q, birlamchi tibbiy-sanitariya va shifoxona yordami xizmatlari davlat budjeti moddalari yordamida to‘lanadi. Davlat sog‘liqni saqlash xarajatlari ish haqiga qarab o‘zgaradi va investitsiyalar, tovarlar va xizmatlar uchun yetarli joy qolmaydi. (Ostonoqulov M. va boshqalar. 2009) Davlat topshiriqlarining cheklangan hajmi, majburiy tibbiy sug‘urta doirasida xizmatlar ko‘rsatishning o‘ziga xos xususiyatlari va pullik bemorlar oqimining qisqarishi sharoitida tibbiyot muassasasi rahbari talab darajasini saqlab qolish uchun qo’shimcha harakatlarni amalga oshirishi kerak. rentabellikdan. Xarajatlarni optimallashtirish, ko‘rsatilayotgan xizmatlar tannarxini pasaytirish, yangi dastur va xizmatlar uchun raqobatbardosh narxlar yaratish, umuman, tibbiyot muassasasi faoliyatining asosiy yo‘nalishlari samaradorligini oshirish masalalari birinchi o‘ringa chiqmoqda. Muassasaning moliyaviy-xo'jalik faoliyati rejasini ishlab chiqish jarayonida tibbiy xizmatlarga narx belgilash muammosi ham paydo bo‘ladi, uning doirasida rejalashtirilgan xarajatlarni hisoblab chiqish muhim ahamiyatga ega. Rejalashtirilgan tannarxni hisoblash, o‘z navbatida, oldingi davrlarda ko‘rsatilgan xizmatlarning haqiqiy tannarxini tahlil qilish bilan chambarchas b og‘liqdir. (Ostonoqulov M.2009) Hatto birlamchi tibbiy-sanitariya yordami uchun davlat budjeti mablag‘larining asosiy boshqaruvchi bo‘lgan tuman va shahar budjetlarida ham shifoxonalar birlamchi ambulatoriya va ko‘p tarmoqli poliklinikalar bilan bir xil budjet ulushini sarflaydi. Iqtisodiy asosli narxlar sog'liqni saqlashning eng dolzarb va murakkab muammolaridan biridir. Xarajatlarni hisoblashning zamonaviy metodologiyasi, oqilona va moslashuvchan narx siyosati va uni izchil amalga oshirish samarali ishlash uchun zarur shartdir. 40 5-jadval Tibbiy xizmat ko‘rsatuvchi provayder turi va budjet darajasi bo‘yicha sog'liqni saqlashga davlat xarajatlari, 2021 yil (jami %) Xarajatlar turi Jami Respublika budjeti Viloyat budjeti Shahar va tuman budjeti Kasalxonalar 54% 84% 61% 45% Ixtisoslashgan klinikalar 1% 1% 2% 1% Birlamchi tibbiy yordam va multidisipliner klinikalar 26% 2% 1% 45% Jamoat salomatligi 6% 4% 18% 0% Shoshilinch tibbiy yordam 7% 4% 3% 9% Ma'muriyat, tadqiqot va boshqalar. 5% 5% 14% 0% Manba: O‘zbekiston Moliya vazirligi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tayyorlandi 5-jadvaldan ko‘rinib turibdiki, Tuman va shahar budjetlarida shoshilinch tibbiy yordam uchun ham katta mablag‘ ajratiladi, lekin vertikal ravishda moliyalashtiriladigan davlat sog'liqni saqlash funktsiyalari uchun amalda hech narsa ajratilmaydi. Institutsional nuqtai nazardan, tuman yoki shahar tibbiyot birlashmalari tarkibida birlamchi tibbiy-sanitariya yordami va markaziy tuman shifoxonalari budjetlarini birlashtirish shifoxona xarajatlarini ustuvorlashtirish tendentsiyasini yaxshilashi dargumon. Tuman tibbiyot birlashmalariga, odatda, birlamchi tibbiy-sanitariya yordami hisobidan ushbu shifoxonaga ustuvor ahamiyat berish uchun bosim o‘tkazishga rag'bat va qobiliyatga ega bo'lgan markaziy tuman kasalxonasining bosh shifokori rahbarlik qiladi. Ambulatoriya yordami xarajatlarini oshirish birlamchi tibbiy-sanitariya yordamini moliyalashtirish tizimini yanada kengroq ko‘rib chiqish doirasida mablag‘larni taqsimlashning aniq qoidalarini talab qiladi. 41 Taqdim etilgan yechim har qanday darajadagi tibbiyot muassasasini boshqarish, shuningdek rejalashtirish va iqtisodiy xizmatlar uchun vosita bo'lib, narx siyosatini boshqarish muammolarini hal qilish, tez va to‘g‘ri hisoblash va yangi xizmatlarni joriy etish, tezkor baholash va o'z vaqtida choralar ko‘rish imkonini beradi.( Qosimova G., Shaakramov K. 2012) Surxondaryo viloyati Sog‘liqni saqlash boshqarmasi budjet muassasasi 1960- yilda tashkil etilgan. Muassasani tashkiliy va uslubiy boshqarish Toshkent Shahar ma’muriyatining sog‘liqni saqlash boshqarmasi tomonidan amalga oshiriladi. Viloyat Sog‘liqni saqlash boshqarmasi mulki operativ boshqaruv huquqiga berilgan va kommunal mulk hisoblanadi. Hatto birlamchi tibbiy-sanitariya yordami bo‘yicha davlat budjeti mablag‘larining asosiy boshqaruvchi bo‘lgan tuman va shahar budjetlarida ham shifoxonalar birlamchi ambulatoriya va ko‘p tarmoqli poliklinikalar bilan bir xil budjet mablag‘larini sarflaydi.( Xayriddinov A.S., 2009) Muassasa fuqarolarning tibbiy yordamga bo lgan ehtiyojini qondirish –ʻ aholiga yuqori samarali tibbiy texnologiyalar asosida maslahat, diagnostika va terapevtik tibbiy yordam ko rsatish maqsadida tashkil etilgan. ʻ Surxondaryo viloyati Sog‘liqni saqlash boshqarmasi asosiy vazifalari- Surxondaryo viloyati Sog‘liqni saqlash boshqarmasi viloyat aholisiga va boshqa tegishli aholiga ambulator birlamchi tibbiy yordam ko‘rsatish. Bosh shifokor muassasa faoliyatini tashkil etish va ta'minlash uchun quyidagi funktsiyalar va majburiyatlarni bajaradi, xususan: muassasa rahbariyatiga bevosita mas'ul va davolash-diagnostika, pedagogik jarayonlar, ilmiy tadqiqotlarni tashkil etish, tibbiyot va ilmiy xodimlarni mustaqil ravishda ishga qabul qiladi va ishdan bo'shatadi, ular bilan mehnat shartnomalarini tuzadi va bekor qiladi, jarimalar va rag'batlantirish choralarini qo‘llaydi, muassasaning kadrlar siyosatini belgilaydi. Surxondaryo viloyati Sog‘liqni saqlash boshqarmasi tashkiliy tuzilmasi ambulatoriya poliklinika xizmati, tez tibbiy yordam, kardiologiya va boshqa tibbiy bo‘limlar tashkil topgan va jami 1740-ta shifokorlar faoliyat olib boradi. 42 1-rasm. Hududlar bo‘yicha sog‘liqni saqlashga davlat xarajatlari, umumiy xarjatlarning % qismida, (Moliya vazirligi hisobotlari, 2022-yil) Manba:O‘zbekiston Respublikasi s tatistika agentligi ma’lumotlari Surxondaryo viloyati Sog‘liqni saqlash boshqarmasida boshqaruv hisobini tashkil etish faoliyatni va mavjud boshqaruv hisobi tizimini tahlil qilishdan boshlanadi. Boshqarmada aniq belgilangan boshqaruv hisobi tizimi mavjud emas, ammo tahlil qilish bir qator boshqaruv hisobi funktsiyalarini aniqlashi mumkin bo'lgan buxgalteriya hisobi tizimi mavjud. Tibbiyot tashkilotida boshqaruv hisobi tizimini joriy etish ko'p jihatdan 43 muassasaning tashkiliy tuzilishiga bog'liq. Shuning uchun birinchi bosqichda boshqaruv hisobi tizimini joriy etishda barcha tashkiliy muammolarni hisobga olgan holda, hisobga olish hamda baholash zarur va ular quyidagilar:  boshqaruv hisobi tizimini joriy etish bilan bog'liq to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bilvosita xarajatlar va joriy etish davrining davomiyligi;  tibbiy tashkilotda boshqaruv hisobi tizimini joriy etish uchun zarur bo'lgan moliyaviy va inson resurslari;  boshqaruv hisobi tizimi qoidalarini qabul qilish darajasi, uni tibbiy muassasa rahbariyati va oddiy xodimlari tomonidan qo‘llab-quvvatlash;  tibbiy tashkilotda boshqaruv hisobi tizimini joriy etish natijasida tezkor samara va natijalarga erishish uchun mumkin bo'lgan qo’shimcha harakatlar; Boshqaruv hisobi tizimining har bir elementi bosqichma-bosqich amalga oshirilishi ham mumkin. Masalan, birinchidan, operativ budjetlashtirish tizimi ishlab chiqiladi va joriy etiladi keyin - strategik rejalashtirish. Tibbiy tashkilot faoliyatini budjetlashtirish quyi tizimini shakllantirishda quyidagilar bo‘yicha qarorlar qabul qilinishi kerak: Surxondaryo viloyati Sog‘liqni saqlash boshqarmasi m uassasaning kadrlar bilan ta’minlanganlik darajasi 1740 nafar, shundan 402 (23%) shifokor, 542 (31,3%) hamshira; 316 (18,1%) – kichik tibbiyot xodimlari, 476 (27,3%) – boshqalar. Jami shtat darajasi 20 21- yilga nisbatan 36 birlikka, shu jumladan tibbiy lavozimlar 20 taga kamaydi. 915 kishi (924 – 2021), shundan 191 nafari shifokor, 283 nafari o rta tibbiyot xodimlari, 129 nafari kichik tibbiyot xodimlari, 312 nafariʻ boshqa xodimlardir.(Surxondaryo viloyati Sog‘liqni saqlash vazirligi hisoboti, 2022). Ambulator va klinik xizmat ko‘rsatish bo‘yicha tibbiyot xodimlarining shtat darajasi 53,5% (55% - 2021), tez tibbiy yordam ko‘rsatish bo‘limi - 63,8% (58% - 2021), diagnostika va davolash va qo‘llab-quvvatlash bo‘limlari - 62,7% (47% - 2021) 44 Tibbiyot xodimlari orasida 5 yilgacha bo‘lgan tajribaga ega mutaxassislar 29% ni tashkil qiladi; 6 yildan 10-yilgacha - 24%; 11 yildan 25 yilgacha - 36%; 25 yildan katta - 11%, pensiya yoshidagi shifokorlar ulushi 26%. Surxondaryo viloyati Sog‘liqni saqlash boshqarmasi budjetdan 2022-yilda jami 20 325 114 000 so‘m va o‘tgan yilga nisbatan 21% ga oshgan. 6-jadval Surxondaryo viloyati Sog‘liqni saqlash boshqarmasi budjet daromadi 2019 2020 2021 2022450500550600650 519 525 580 612T i b b i y o t b i r l a s h m a s i b u d j e t d a r o m a d i Manba:Surxondaryo viloyati Sog‘liqni saqlash vazirligi budjet ma’lumotlari asosida tayyorlangan Taqdim etilgan ma‘lumotlarni tahlil qilinganda Surxondaryo viloyati Sog‘liqni saqlash boshqarmasi moliyaviy ko‘rsatkichlarining ijobiy dinamikasi haqida xulosa chiqarishga imkon beradi. O‘tgan 3 yil davomida tibbiyot muassasasining daromadi 80,346 mlnga yetgan. 2022-yil uchun asosiy faoliyat xarajatlari ham oshdi, o'sish sur'ati 106% yoki 68 817 mln so‘mni tashkil etdi. Umuman olganda, Surxondaryo viloyati Sog‘liqni saqlash boshqarmasi ning sog'liqni saqlash muassasasidagi barqaror vaziyatdan dalolat beradi. Tibbiyot muassasasining moliyaviy faoliyati tahlili ko‘rsatdi va iqtisodiy rivojlanishning bir xilligi va barqarorligi mavjud. Iqtisodiy faoliyatni yaxshilash zaxirasi pullik profilaktika va diagnostika xizmatlarini ko‘rsatishni ko‘paytirish bo'lishi mumkin. Biroq, ularni ta’minlash imkoniyati ko'p jihatdan ikkita omilga bog‘liq: texnik 45 mavjudligi va xodimlarning malakasi.( To‘laxo‘jaeva M.M., 1998) Mamlakatimizda ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan tibbiy yordam turlarini (sil, OITS, ruhiy kasalliklarga chalingan bemorlarga) ko‘rsatishni budjet mablag‘lari hisobidan moliyalashtirish davom etmoqda. Bu holat saqlanib qolishi kerakmi yoki tibbiy yordamni moliyalashtirishning yagona kanalli tizimiga o‘tish davom etishi kerakmi? Iqtisodiy inqiroz sharoitida yagona kanalli moliyalashtirishni rivojlantirish masalasini ko‘tarish o‘zini oqlamaydi. Bu jarayon, amaliyot shuni ko‘rsatadiki, nafaqat mablag‘larni, balki ijro etuvchi hokimiyat organlari va majburiy tibbiy sug'urta fondlari o‘rtasida boshqaruv funktsiyalarini qayta taqsimlash bilan bog'liq. Inqiroz sharoitida ushbu muammolarni hal qilish juda qiyin va moliyalash sub'ektlari o‘rtasida mablag‘larni qayta taqsimlashdagi har qanday xato tibbiyot tashkilotlarining allaqachon og‘ir iqtisodiy ahvolini yanada og‘irlashtirishi mumkin. (Sherov А.U. 2019) Bugungi kunda davlat budjeti tomonidan xarajatlarining asosiy qismi budjetdan qoplanadi, bu esa muassasalarning ulardan oqilona foydalanish uchun iqtisodiy javobgarligini pasaytiradi va xususiy tibbiyot korxonalarining ishtirokini cheklaydi. Mamlakatimizda sog‘liqni saqlashni moliyalashtirish muammosi anchadan beri dolzarb bo‘lib kelgan, shu bois Davlat kafolatlari dasturini ishlab chiqishda uning iqtisodiy ta’sirini hisoblash zarur. Shunday qilib, o‘rtacha kasallikni davolash narxi tibbiy yordam qanday tashkil etilganiga qarab deyarli 2 baravar farq qilishi mumkin: 1) shifoxonada davolanish: 17 kun taxminan 5-7 mln so‘m ni tashkil qiladi; 2) intensiv davolanish: kasalxonada 4 kun ( 3 mln so‘m ) + 5 kun kunduzgi shifoxona (4 -5 mln so‘m ) + klinikada 8 kun ( 4-8 mln so‘m ) taxminan 12-15 mln so‘mni tashkil qiladi. Tumanlar uchun budjet xarajatlari, shu jumladan shahar maqsadli dasturlari bo‘yicha xarajatlar to‘g‘risidagi ma'lumotlarni sog'liqni saqlash muassasalarining 46 yillik buxgalteriya hisobotlaridan olish mumkin. Xizmat turlari bo‘yicha xarajatlar (tez yordam (S), ambulator (P) va tuman (C)) bo‘yicha ma’lumotni 62-sonli statistik shakldan olish mumkin, uni to‘ldirish barcha sog‘liqni saqlash muassasalari uchun majburiydir. (Ostonoqulov M. va boshqalar. 2009) Tibbiyot turlari bo‘yicha xarajatlarni shifoxonalar va klinikalar uchun alohida taqsimlash uchun H 1 va H 2 qo‘shimcha xarajatlar koeffitsientlari olinadi: H 2 =(P-A 3 )/(B 3 +B 4 ), H 1 =(C-A 1 )/(B 1 +B 2 ); (2) H 2 - tibbiyot birlashmasi uchun qo’shimcha xarajatlar, so‘m H 1 -tibbiyot birlashmasi uchun umumiy xarajatlar, so‘m; P- tibbiyot birlashmasi uchun budget xarajatlari, so‘m; C- tuman tibbiyot birlashmasi xarajatlari, so‘m; Qo’shimcha xarajatlar koeffitsientlarini olgandan so ‘ ng, har bir mintaqa va xarajatlar turi uchun alohida kasalliklar (A1, A2, A3, A4) bo‘yicha xarajatlar qayta hisoblab chiqiladi . ( Qosimova G. , 2007) 8-j adval Sog‘liqni saqlash xarajatlari tumanlar kesimida 2022-yil kesimi bo‘yicha Tuman nomi Xarajatlar, jami Aholi soni, kishi Har bir aholi uchun xarajatlar Angor tumani 3,488,975,000 139 559 25165 Bandixon tumani 1,955,662,000 75000 26,075.49 Boysun tumani 2,000,165,000 119 663 16,714.98 Denov tumani 4,100,652,000 399 963 10,252.5 Jarqo‘rg‘on tumani 3,800,247,000 226 899 16,748.62 Muzrabot tumani 2,122,000,000 147 126 14,423.01 Oltinsoy tumani 2,325,000,000 184 025 12,634.15 Qiziriq tumani 2,000,100,000 119 016 16,805.30 Qumqo‘rg‘on tumani 3,912,142,000 243542 16,063.52 Sariosiyo tumani 3,798,142,000 223575 16,988.22 Sherabod tumani 3,512,000,000 201 972 17,388.54 Sho‘rchi tumani 3,521,897,000 217 858 16,166.02 Termiz tumani 2,874,369,000 189 614 15,159.05 47 Uzun tumani 2,441,225,000 179 488 13,601.04 Manba: Surxondaryo vilayati statisti k boshqarmasi ma’lumotlari Hisob-faktura koeffitsientlarini qayta hisoblash algoritmi tumanlar uchun xarajatlar Sog ‘ liqni saqlashni moliyalashtirishga bunday yondashuv aholi jon boshiga sog'liqni saqlash xarajatlarining notekis taqsimlanishiga va pirovardida ijtimoiy tengsizlikka olib keladi. ( Qosimova G. , 2008) 9-jadval Surxondaryo viloyatida tibbiyot xodimlari soni, ming kishi , 2022-yil 1-yanvar xolati Yillar kesimi 2018- y. 2019- y. 2020- y. 2021- y. 2022- y. Surxondaryo viloyati 22.1 22.5 22.2 22.8 23.4 Termiz sh. 5.4 5.3 4.9 4.1 6.9 tumanlar: Oltinsoy 1.3 1.4 1.4 1.5 1.4 Angor 1 1 1.0 1.0 0.9 Bandixon 0.6 0.6 0.8 0.5 0.5 Boysun 0.8 0.8 0.4 0.8 0.8 Muzrabot 0.9 1.2 0.9 2.9 1.0 Denov 2.2 0.9 2.3 1.8 2.2 Jarqo‘rg‘on 1.7 2.2 1.7 1.0 1.6 Qiziriq 1 1.7 1.5 1.4 0.8 Qumqo‘rg‘on 1.4 1.5 0.9 1.0 1.3 Sariosiyo 1.5 1.5 1.4 1.4 1.3 Termiz 0.7 0.7 0.6 1.0 0.6 Uzun 1.4 1.5 1.5 1.5 1.4 Sherobod 1.4 1.4 1.4 1.4 1.2 Sho‘rchi 1.4 1.4 1.4 1.5 1.5 Manba: Surxondaryo vilayati statisti k boshqarmasi ma’lumotlari Amaliy sog'liqni saqlash faoliyatiga iqtisodiy samaradorlik usulidan foydalangan holda tahlil natijalarini joriy etish quyidagilarga imkon beradi:  tarmoqda maqsadlarni belgilash darajasini va boshqaruv qarorlarining asosliligini oshirish;  bevaqt o'lim eng katta ijtimoiy-iqtisodiy zararga olib keladigan kasalliklar va individual kasalliklar sinflarini aniqlash;  shifoxonalar tarmog'i va tibbiy xizmatlar ko‘rsatish uchun shahar buyurtmasi 48 sog'liqni saqlash muassasalari qayta ta’mirlash xarajatlarini aniqlash; budjet resurslarini taqsimlashda tenglashtirish mexanizmlarining samaradorligini baholash. (Sultonov Sh. N., Soatova N.B. 2022) Sog‘liqni saqlash sohasi uchun budjetni yaratish amaliyotida hozirgi vaqtda rejalashtirish va budjetni tasdiqlash bosqichlari muhim rol o'ynaydi, chunki aynan shu bosqichlarda sog'liqni saqlash muassasalari ishining hajmli ko‘rsatkichlari va moliyaviy mablag‘lar miqdori rejalashtirilgan. ushbu rejalarni amalga oshirish uchun beriladigan resurslar moliya organlari bilan kelishiladi Natijaga yo'naltirilgan budjetlashtirishning yana bir muhim jihati - bu monitoring bosqichi, chunki budjet hisoboti ajratilgan mablag‘lar bilan natijalarga erishishni shaffof kuzatish va boshqaruv organlari harakatlarining samaradorligini baholash imkonini berishi kerak. Budjet tuzishda tarmoq faoliyati natijalari jamiyat tomonidan oldindan belgilanishi va ijro etuvchi hokimiyatning qonun chiqaruvchi hokimiyat va aholi oldidagi hisobotining predmeti bo‘lishi kerak. 49 V . XULOSA VA TAKLIFLAR 5.1. Tadqiqotning asosiy ilmiy - amaliy yangiligi va natijalari . Davlat budjeti mablag‘laridan maqsadli foydalanishni ta’minlashda, shuningdek moliyaviy nazorat organlari faoliyatini takomillashtirishda rivojlangan mamlakatlar tajribasini chuqur o’rganib, ularni respublikamiz barcha tibbiyot muassasalari nazorat tizimiga tadbiq etilishi, xalqimizning milliy mentaliteti bilan yo’g’rilgan o’ziga xos nazoratga ko’maklashuvchi yangi axborot manbalarini shakllantirilishdan iborat. Umumiy xulosalar: 1. Budjet tashkilotlari tomonidan moliyaviy shtat intizomi buzilishi hollari ko’p yillik tizimli muammolardan biri sanaladi. Bu holat asosan xodimlarning bilim va ko’nikmalari etishmasligi, etiborsizligi yoki shaxsiy manfaatlari yo’lida o’zaro til biriktirishlari natijasida vujudga kelishi mumkin. Mazkur holatga barham berish yuzasidan xodimlarning bilim va ko’nikmalarini oshirish, shuningdek, muassasa rahbar xodimlariga nisbatan intizomiy choralar hamda jarimalar qo‘llash kabi tasirchan faoliyatni amalga oshirish lozim. 2. Shtat-smeta intizomiga va budget mablag‘larini xo‘jalik shtat-smeta intizomiga va budjet mablag‘larini xo‘jalik ehtiyojlariga sarflash limitlariga rioya qilishi ustidan nazorat olib borishga oid ko‘rsatkichlar muhim hisoblanadi. Bu ko‘rsatkichlar budjetdan moliyalashtiriladigan muassasalarda budjet intizomining ahvolini tavsiflashda markaziy o‘rinni egallaganligi uchun mamlakatimizda keyingi paytlarda ularga ham alohida ahamiyat qaralayotganligining guvohi bo‘lishimiz mumkin. 3. Davlat budjeti mablag‘laridan foydalanishda inson omilining kamayishi va bu jarayonda axborot texnologiyalaridan keng foydalanilishi samarali monitoringi amalga oshirishga hamda mablag‘lar sarflanishining eng ishonchli moliyaviy nazoratini tashkil etishga erishish imkonini beradi. Albatta, mazkur faoliyatni amalga oshirishda mukammal ishlab chiqilgan dasturiy ta’minotlarsiz ko’zlangan maqsadga erishib bo’lmaydi. 50 4. Budjet tashkilotlari tomonidan moliyaviy shtat intizomi buzilishi hollari ko’p yillik tizimli muammolardan biri sanaladi. Bu holat asosan xodimlarning bilim va ko’nikmalari etishmasligi, etiborsizligi yoki shaxsiy manfaatlari yo’lida o’zaro til biriktirishlari natijasida vujudga kelishi mumkin. Mazkur holatga barham berish yuzasidan xodimlarning bilim va ko’nikmalarini oshirish, shuningdek, muassasa rahbar xodimlariga nisbatan intizomiy choralar hamda jarimalar qo‘llash kabi tasirchan faoliyatni amalga oshirish lozim. 5. Ikkinchi bobda moliyaviy nazoratning mohiyatini nazariy tadqiqotlari tanqidiy ko‘rib chiqiladi va uning ta’rifiga aniqlik kiritiladi, turlar tasnifining mualliflik varianti taklif etiladi. , moliyaviy nazoratning shakllari va usullari, budjet jarayonini isloh qilish sharoitida davlat moliyaviy nazorati mazmunidagi o'zgarishlarni ko‘rsatildi. 6. 5.Hududdagi davlat moliyasini boshqarishni ularning samaradorligi va sifatini oshirish sharoitida shakllantirish va rivojlantirish” birinchi bobida islohotlar sharoitida davlat moliyasini boshqarishning amaliy rus modelining mohiyati, uning ahamiyati va tuzilishi ochib berilgan. Hududning moliyaviy va budjet oqimlarini yuqori sifatli boshqarish kontseptsiyasini amalga oshirishning nazariy tahlili natijaga yo'naltirilgan budjetlashtirish kontseptsiyasini qo‘llash sharoitida, mintaqa budjet tizimining moliyaviy barqarorligining mohiyatini o'rganish sharoitida amalga oshiriladi. uning moliyaviy imkoniyatlarini rivojlantirish sharoitida o‘rganiladi. 5.2. Tadqiqot natijasida keltirilgan asosiy tavsiya va takliflar 1. Budjet mablag‘larining sarflanishining nazorat qilishning ilmiy asoslangan uslubiyatini yanada takomillashtirish borasida fikrimcha, mablag‘larning sarflanishi ustidan nazorat qilishning ayrim uslubiyatlarini budjet tizimi va jarayonlaridagi islohotlar talablaridan kelib chiqib yanada takomillashtirish, bunda xorijiy tajribalarni o’rganib, ulardagi ilg’or tajribalarni milliy moliya tizimimiz xususiyatlaridan kelib chiqib, amaliyotga tadbiq etish lozimdir 2. Davlat budjeti mablag‘laridan maqsadli foydalanishni ta’minlashda, 51 shuningdek moliyaviy nazorat organlari faoliyatini takomillashtirishda rivojlangan mamlakatlar tajribasini chuqur o’rganib, ularni respublikamiz barcha tibbiyot muassasalari nazorat tizimiga tadbiq etilishi, xalqimizning milliy mentaliteti bilan yo’g’rilgan o’ziga xos nazoratga ko’maklashuvchi yangi axborot manbalarini shakllantirilishi, nazorat tadbirlarini amalga oshirishda oshkoralik tamoyili (nazorat organlari jamoatchilikka tayanishga, o’z faoliyatlarining natijalarini keng oshkor etishga intilishi)ga amal qilinishi budjet nazoratining samaradorligini oshiradi. Xususan, mamlakatimiz moliyaviy nazorat organlari faoliyatlari davomida amalga oshirilgan ishlari to‘g‘risida muntazam ravishda ommaviy axborot vositalari orqali keng jamoatchilikka hisobot berib turishlari yoki maxsus elektron dastur joriy qilish orqali jamoatchilik bilan bog’lanishni yanada kengaytirish natijasida budjet nazoratining samaradorligini yanada oshirishga erishish mumkin 3. Bir qator ixtisoslashtirilgan va uchinchi darajali sog'liqni saqlash muassasalari "o'zini o'zi moliyalashtirish tizimi"ga o‘tkazildi va shuning uchun bemorlarning to‘lovlari orqali o'zlarining operatsion xarajatlarini oshirishi kutilmoqda. Shu bilan birga, davlat tomonidan aholining ustuvor guruhlari va davlat tomonidan kafolatlangan tibbiy yordam ko‘rsatish doirasiga kiruvchi kasalliklarni davolash uchun budjet mablag‘lari ajratiladi. Ushbu budjet har yili oldindan taqdim etiladi va agentliklar ushbu mablag‘larni tegishli shaxslarga bepul xizmatlar ko‘rsatish orqali oqlashlari kerak. Nazariy jihatdan, ushbu muassasalar xodimlarni rag'batlantirish uchun o'z-o'zini moliyalashtirishdan tushgan daromaddan foydalanishlari mumkin. Biroq, rahbariyatning bunday o'zgarishlarni amalga oshirish imkoniyati cheklangan, chunki xodimlarning ish haqi hali ham Moliya vazirligi tomonidan belgilangan ish haqi shkalalariga mos kelishi kerak. Qolaversa, sog‘liqni saqlash tizimida ushbu ixtisoslashtirilgan muassasalarni aniq belgilab beruvchi mustahkam me’yoriy-huquqiy baza mavjud bo‘lmagan taqdirda, ushbu o‘zini-o‘zi moliyalashtirish tizimi cho‘ntakdan tushadigan xarajatlarni kamaytirmaydi, sog‘liqni saqlash xizmatlarining narxini pasaytira olmaydi va 52 noo‘rin yordamni kamaytirmaydi. Darhaqiqat, qo’shimcha to‘lovlarni to'lashga qodir bo'lmagan bemorlarning foydalanish imkoniyatini ta'minlamaydigan davlat tomonidan moliyalashtirish va bemorlarning qo’shimcha to‘lovlarining ikki tomonlama tizimi aholining badavlat qatlamlari uchun ixtisoslashtirilgan yordam uchun regressiv subsidiyalarga olib keladi. 3. Iqtisodiyoti o tish davridagi ko plab mamlakatlarda bo lgani kabi,ʻ ʻ ʻ O zbekistonda ham o rta va uchinchi darajali tibbiy xizmatlar, jumladan, statsionar ʻ ʻ xizmatlar ko rsatish bo yicha muassasalar tarmog i samarasiz. Statsionar xizmatlar ʻ ʻ ʻ samarasiz, yomon jihozlangan va parchalanib ketgan shifoxonalar va ixtisoslashtirilgan klinikalar tarmog'i tomonidan taqdim etiladi. Kasalxonalar va ixtisoslashtirilgan tibbiy muassasalar o'rtasidagi rol va munosabatlar noaniq bo'lib, ularning takrorlanishiga va miqyosda tejamkorlikka olib keladi. Mintaqaviy/ikkinchi darajali kasalxona darajasida umumiy kasalxonalar mavjudligiga qaramay, ko‘rsatiladigan xizmatlarning muhim qismi vertikal dasturlar bilan bog'liq bo'lgan ixtisoslashtirilgan shifoxonalar orasida tarqalib ketgan. Sil kasalliklari shifoxonalari, teri-tanosil kasalxonalari, nevropsikiyatrik shifoxonalar, kardiologiya shifoxonalari, bolalar shifoxonalari, tug‘ruqxonalar va tez tibbiy yordam shifoxonalari shular jumlasidandir. Bundan tashqari, har bir shifoxonaning infratuzilmasini tashkil etish samarasiz. Bemorlarning so'rovnomalari qog'oz shaklida saqlanadi va turli tibbiyot muassasalari bo'ylab tarqaladi. Natijada na bemorlar, na shifokorlar har bir bemorning kasallik tarixi to‘g‘risida to‘liq va to‘g‘ri ma’lumotga ega bo‘la olmaydilar, bu esa kasallikning har bir o‘ziga xos epizodini davolashga tor yondashuvga, turli tibbiyot muassasalarida davolanishning takrorlanishiga va vaqtni behuda sarflashga olib keladi. Ma'muriy nuqtai nazardan, sog'liqni saqlash xodimlari tibbiy muassasalarning jihozlari va xizmatlari, xodimlar darajasi, bemorlar va resurslar (yotoqlar, intensiv terapiya bo'limlari, diagnostika uskunalari va boshqalar) haqida aniq ma'lumotga ega emaslar. Bemorlarga yo‘llanmalar, uchrashuvlar kitobi, kasalxonaga yotqizish, jarrohlik bo‘limi jadvalini tuzish, bemorlarni bo‘shatish, 53 dori-darmonlarni inventarizatsiya qilish, xizmat haqi va to‘lovlarni qoplash kabi asosiy ma’muriy jarayonlar tizimsiz ravishda amalga oshiriladi va ko‘pincha qog‘ozga asoslanadi. 4. Sog‘liqni saqlash sohasida taklif etilayotgan islohotlar doirasida shifoxonalar tarmog‘ini qayta tashkil etish yuqori sifatli tibbiy xizmatdan foydalanish imkoniyatlarini yaxshilash va davlat xarajatlari samaradorligini oshirishda hal qiluvchi omil bo‘ladi. Viloyatlar va tumanlar/shaharlar o'rtasida sog'liqni saqlashni moliyalashtirish darajasi mahalliy budjetlarga bog'liq, bu esa o'z navbatida mahalliy soliq bazasiga va soliq yig'ish samaradorligiga bog'liq. Mahalliy darajada sog'liqni saqlash budjeti sog'liqni saqlash bo'limlari o'rtasidagi muzokaralar va hamkorlikka ham bog'liq va moliya bo'limlari (g'aznachilik). Boshqa tomondan, mahalliy sog'liqni saqlash budjetlarini respublika budjetidan budjetlararo transfertlar hisobidan tenglashtirish mumkin. O‘zbekiston Respublikasining Sog‘liqni saqlash xarajatlari tuzilishining kuchli va zaif tomonlari Nomi Kuchli tomonlari Kuchsiz tomonlari Sog'liqni saqlash natijalari Bolalik davridagi eng keng tarqalgan kasalliklarga qarshi emlash va profilaktika choralarini deyarli universal davlat budjetidan qamrab olish. Yurak-qon tomir kasalliklari (CVD), saraton, diabet yoki surunkali nafas olish kasalliklari (CRD) dan yuqori o'lim ko‘rsatkichlari. Sog'liqni saqlash xarajatlari O‘zbekiston daromadi o‘rtadan past bo‘lgan mamlakatlarni ortda qoldirdi Xarajatlar uchun budjet maydoni etarli emas, ish haqi bilan bog'liq, ayniqsa, tuman va shahar darajasida. Shifokorlar soni yetarli Birlamchi tibbiy-sanitariya yordami budjetlarining asosiy boshqaruvchisi bo‘lgan tuman va shahar budjetlarida ham shifoxonalar ambulatoriya- poliklinika va ko‘p tarmoqli poliklinikalar bilan deyarli bir xil budjet ulushini ajratiladi. G'aznachilik tizimi davlat xarajatlari to‘g‘risida xarajatlar turi va yuridik shaxs darajasigacha o'z vaqtida va to‘liq ma'lumot olish imkonini Aholi guruhlarini bepul o'rta va uchinchi darajali tibbiy yordam va ambulator dori- darmonlar bilan ta'minlash ustuvorligi ijtimoiy-iqtisodiy 54 beradi. yondashuvga asoslanmagan Kam ish haqi Umumiy budjetdan to‘lov tizimi mablag‘larning samarali sarflanishini rag'batlantirmaydi. Kasalxona xizmatlarini ko‘rsatish darajasini yoki samaradorligini baholash uchun etarli ma'lumot yo'qligi Manba: Muallif tomonidan ishlab chiqildi 5. O‘zbekistonning birinchi vazifasi davlat sog‘liqni saqlash xarajatlarini oshirish va aholi uchun asosiy tibbiy xizmatlarni moliyalashtirish, bundan tashqari, mamlakat sog'liqni saqlash tizimining tuzilishi bilan bog'liq ko'plab muammolarga duch kelmoqda. O‘zbekiston sog‘liqni saqlash tizimi resurslardan samaraliroq foydalanish imkonini beruvchi institutsional tuzilmalarga bosqichma-bosqich o‘tishdan foyda ko‘rishi mumkin. Xizmat ko‘rsatishning modernizatsiyalangan modeli bilan birgalikda xizmat ko‘rsatuvchi provayderlarni yuqori sifatli, arzon xizmatlarni taqdim etishga majburlaydigan moliyaviy sxemalarga ehtiyoj bor. Tibbiy xizmatlarning strategik xaridlariga o‘tish zarur, bu esa aholi uchun va oluvchilar toifalari bo‘yicha davlat tomonidan kafolatlangan asosiy tibbiy xizmatlar paketini qayta belgilashni va ushbu xizmatlar paketlarini tannarxi bo‘yicha baholashni talab qiladi. 6. Xizmat ko‘rsatish va moliyalashtirishning modernizatsiyalangan modellariga o‘tish sog‘liqni saqlash tizimini tartibga solish va boshqarish salohiyatini kuchaytirish bilan qo‘llab-quvvatlanishi kerak. Tibbiy xodimlarni litsenziyalash, farmatsevtika yetkazib beruvchilarini litsenziyalash va nazorat qilish, tibbiy xizmatlar sifatini nazorat qilish kabi asosiy tartibga solish funktsiyalarini baholash va modernizatsiya qilish. Xususiy sektor tez sur’atlar bilan kengayib bormoqda, biroq nazorat xususiy sektor rivojlanishiga mos kelmadi. 7. Sog‘liqni saqlash uchun davlat budjeti maydonini kengaytirmasdan turib, keng ko'lamli islohotlarni amalga oshirish va aholini kasallik holatida halokatli xarajatlardan moliyaviy himoya qilishni oshirish mumkin bo'lmaydi. Sog'liqni 55 saqlashga davlat xarajatlarining joriy darajasi hukumatning yetarli moliyaviy maydonini ta'minlashi, muhim tibbiy xizmatlar, shu jumladan asosiy dori- darmonlar bilan ta’minlash kerak. 56 FOYDALANILGAN A DABIYOTLAR R O‘ YXATI: 1. . O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirining 2009 yil 4 avgustdagi 69-sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan “Davlat budjetining g‘azna ijrosi q oidalari”. va O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2009 yil 16 sentyabrda 2007-son bilan ro‘yxatdan o‘tkazilgan. Toshkent sh. 2. O‘zbekiston Respublikasi 2022-yil Ozbekiston Respublikasining davlat budjeti to‘g‘risida” qonuni,2021-yil 26-noyabr. 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish kontsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 2019 yil 8 oktyabrda PF-5138-sonli farmoni. Toshkent sh. 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida»gi Farmoni. «Xalq so‘zi». // 08.02.2017 y. №28 (6722). Toshkent sh. 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi “ 2022-2026 yillarga mo ‘ ljallangan yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida" gi PF 60-son Farmoni. Toshkent sh. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi PF-60- son “2022- 2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi” Farmoni . Toshkent sh. 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlisga Murojaatnomasi. //Xalq so‘zi, 2020 yil 29 dekabr. Toshkent sh. 8. O‘zbekiston Respublikasining Budjet kodeksi . Toshkent sh. 9. O‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi qonuni (yangi tahriri) (2016). Toshkent sh. 10. O‘zbekiston Respublikasining 2020-yil 23-sentyabrdagi “Ta’lim to‘g‘risida”gi O‘RQ-637-son Qonuni. Toshkent sh. 11. Ibragimov A.K., Sugirbaev B.B. (2009) “Budjet nazorati va auditi”: O‘quv qo‘llanma. T. 162-192b. 57 12. Ibragimov. K.Sh. (2018) “Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotning tashkiliy-uslubiy asoslarini takomillashtirish (Oliy ta’lim muassasalari misolida). “Xalqaro moliya va hisob” ilmiy elektron jurnali. № 1, fevral. 13. Haydarov N.X. (2009) “ Moliya: umumdavlat moliyasi ”, T ashkent sh, 250 b 14. Malikov T.S., Xaydarov N.X. (2007) “Budjet daromadlari va xarajatlari”, O‘quv qo‘llanma. T.: "IQTISOD-MOLIYA", - 245 b. 15. Malikov T.S., Xaydarov N.X. (2007) “Davlat budjeti”, O‘quv qo‘llanma -T.: “Iqtisod-Moliya”, 84 b. 16. Mehmonov S. U. (2012) “ Budjet hisobi. ” O‘quv qo‘llanma. – T.: “Fan va texnologiya”. Tashkent sh. 352 b. 17. Mehmonov. S. (2017) “Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobini takomillashtirish masalalari”. “Xalqaro moliya va hisob” ilmiy elektron jurnali. 18. Nurmatov B., Suvonqulov A., Haydarov M., Sugirbaev B., (2010) “Davlat budjeti ijrosining g‘aznachilik tizimi”. O‘quv qo‘llanma. T.: “Iqtisod- Moliya”, 235b. 19. O‘roqov U. (2017) “ Budjet mablag‘laridan samarali foydalanishni ta’minlash yo‘llari ” . Toshkent sh. 20. O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va moliya vazirligi ma’lumotlari. 21. O‘zbekiston Respublikasining 2021 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining asosiy ko‘rsatkichlari. 22. O‘zbekiston Respublikasining Budjet hisobi standartlari, To‘plam. T.: O‘zR BAMA nashriyot markazi. 2021. 23. Ostonoqulov M. (2009) “ Davlat budjeti g‘azna ijrosining buxgalteriya hisobi ” . –T.: “ I qtisod-Moliya ”, 412 b. 24. Ostonoqulov M. va boshqalar. (2009) “G‘aznachilik organlarida mahalliy budjetlar g‘azna ijrosining buxgalteriya hisobi”. –T.: “ Iqtisod-Moliya ”,, 342 b. 58 25. Qiyosov Sh. (2012) “ Mahalliy budjetlarning tartibga soluvchi daromadlari ” . “ Moliya ” ilmiy jurnali..34-bet. 26. Qosimova G., Shaakramov K. (2012) “ Mahalliy budjetlar ” . O‘quv qo‘llanma. - T.: "Moliya", 260 b. 27. Qosimova G. (2008) “ Davlat budjeti ijrosining g‘aznachilik tizimi ” . O‘quv qo‘llanma. T.: “ I qtisod -M oliya” , 372 b. 28. Qosimova G.A. (2007) “ Mahalliy budjetlarni tuzish va ijrosini ta’minlash ” . O‘quv qo‘llanma. T.: "Fan va texnologiya". 201 b. 29. Sultonov Sh. N., Soatova N.B. (2022) “Ways of Fund Market Development in Uzbekistan”. Eurasian Scientific Herald. 30. Sherov А.U. (2019) “O‘zbekistonda budjet siyosati: amaliy va strategik yo nalishlari” // “Xalqaro moliya va hisob” ilmiy elektron jurnali.ʼ 31. To‘laxo‘jaeva M.M. (1998) “O‘zbekiston Respublikasi moliyaviy nazorat tizimi” T.: «Iqtisodiyot va huquq dunyosi», Toshkent sh. 250 b. 32. Tulyaganov A.A “Budjet tashkilotlarida tovar-moddiy zaxiralar inventarizatsiyasi va uni hisobda aks ettirish masalalari” 2017 yil 33. Turabov B.T. (2007) “Budjetdan moliyalashtirilayotgan muassasalarda budjet intizomini mustahkamlash masalalari.” Iqtisod fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya avtorefati. T. 34. Tuychiev A.J., Ostonokulov A.A., Ibragimov K.Sh., Tursunov A.S. (2018) “Budjet hisobi”. Darslik. – T.: “Iqtisod-Moliya” 428 b 35. Xayriddinov A.S. (2009) “Mahalliy budjetlar daromad bazalari barqarorligini aniqlovshi ko‘rsatkichlar tizimi”. “Moliya” ilmiy jurnali. 28-bet. 36. Vahobov A., Qosimova G. (2008) “ Davlat moliyasini boshqarish ” . O‘quv qo‘llanma. - T.: “ I qtisod-Moliya” . 260 b. 37. Vahobov A.V. va Malikov T.S.(2011) “ Davlat budjeti ijrosining ta’minlanishi” . O‘quv qo‘llanma. T.: “ I qtisod -M oliya” , 3 70 b. 38. www.mf.uz – O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va moliya vazirligi sayti 59 39. www.stat.uz-statistika qo‘mitasi sayti ma’lumotlari asosida. ILOVALAR 60

MUNDARIJA

Annotatsiya………………………………………………………………………... 3
Mundarija………………………………………………………………………….5
Keltirilgan jadvallar ro‘yxati………………………………………………………6
Keltirilgan rasmlar ro‘yxati………………………………………………………..7
I BOB.KIRISH.................................................................................................8
1.1.Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi..................8
1.2.Tadqiqotning maqsadi va vazifalari......................................................11
1.3.Tadqiqotning asosiy muammolari va savollari......................................11
1.4.Tadqiqot ob’yekti va predmeti ..............................................................12
1.5.Tadqiqot natijalarining ilmiy-nazariy va amaliy ahamiyati...................12
1.6.Dissertatsiya tarkibining qisqacha tavsifi..............................................9
II BOB.ADABIYOTLAR SHARHI.................................................................14
2.1.Adabiy manbalarda keltirilgan tadqiqotlar natijalari.............................14
2.2.Budjet tashkilotlari budget mablag‘laridan foydalanish hisobi nazorat tiziminini nazariy asoslari………..…………………………...............18
III BOB.TADQIQOT METODOLOGIYASI..................................................27
3.1.Tadqiqot dizayni va tahlil uchun qo‘llanilgan usullar....................................................................................................27
3.2.Ma’lumotlar manbalari, tadqiqotda qo‘llanilgan uslublar.....................30
IV BOB.TADQIQOT TAHLILI VA NATIJALAR.......................................34
4.1.Budjet tashkilotlari mablag‘laridan foydalanish hisobi va nazoratining o‘ziga xos xususiyatlari…….............................................34
4.2.Budjet tashkilotlari mablag‘laridan foydalanish hisobi va nazoratining amaldagi holati  hamda takomillashtirish yo‘nalishlari ....41
V BOB.XULOSA VA TAKLIFLAR...............................................................52
5.1.Tadqiqotning asosiy ilmiy - amaliy yangiligi va natijalari...................52
5.2.Tadqiqot natijasida keltirilgan asosiy tavsiya va takliflar.....................54
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI..........................................59
ILOVALAR……………………………………………………………………….61
Sotib olish