Budjet tashkilotlari va muassasalarini moliyalashtirish mexanizmi - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	372.7KB
Покупки	2
Дата загрузки	14 Сентябрь 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Budjet tashkilotlari va muassasalarini moliyalashtirish mexanizmi

Купить

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
SIRTQI FAKULTETI
“________________________________________________________” KAFEDRASI
“ _______________________________________________________________ ” FANIDAN

KURS ISHI
Маvzu: Budjet tashkilotlari va muassasalarini
moliyalashtirish mexanizmi
Bajardi:
Qabul qildi:
TOSHKENT – 20 23

Reja
Kirish ..................................................................................................................... 3
1. O’zbekıston respublıkasıda budjet tashkılotlarınıng budjetdan tashqarı
mablag’larını shakllantırıshnıng tashkılıy-huquqıy asosları ........................... 6
1-rasm. Budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari mablag’lari. ................. 7
2. Budjet tashkılotlarınıng budjetdan tashqarı mablag’larını shakllantırısh
va ulardan foydalanısh amalıyotı ..................................................................... 17
2-rasm. Budjet tashkilotlarini rivojlantirish jamg’armasi mablag’larining
shakllanish manbalari ........................................................................................ 19
1-jadval ................................................................................................................ 19
Tibbiyot muassasalarini moddiy rag’batlantirish va rivojlantirish
jamg’armasini shakllantirish va uning mablag’larini sarflash ..................... 19
3. Iqtısodıyotnı modernızatsıyalash sharoıtıda budjet tashkılotlarınıng
budjetdan tashqarı mablag’larını shakllantırıshnı kengaytırısh yo’nalıshları
.............................................................................................................................. 29
2–rasm.Budjet tizimlari va ularning ko’rsatkichlari ...................................... 35
3-rasm. Davlat xarajatlari va moliyaviy hisobotning baholash mezonlari ... 35
Xulosa .................................................................................................................. 37
Foydalanılgan adabıyotlar ro’yxatı .................................................................. 39
2

Kirish
Budjet tizimida bosqichma-bosqich amalga oshirilgan islohotlar natijasida
Davlat budjeti ijrosini amalga oshirishning mukammal me’yoriy huquqiy hamda
tashkiliy asosi yaratildi. Jumladan, O’zbekiston Respublikasining Budjet kodeksi,
«Buxgalteriya hisobi to’g’risida gi Qonun, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar‖
Mahkamasining «Budjet muassasalarini mablag’ bilan ta’minlashni
takomillashtirish to’g’risida gi Qarori,
‖
«Budjet tashkilotlari va budjetdan mablag’ oluvchilarning xarajatlar
smetasi va shtatlar jadvalini tuzish, tasdiqlash va ro’yxatdan o’tkazish tartibi
to’g’risida gi Nizom, «Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi to’g’risida gi
‖ ‖
Yo’riqnoma,
«O’zbekiston Respublikasi Davlat budjetidan mablag’ bilan
ta’minlanadigan tashkilotlarning davriy moliyaviy hisobotlarini tuzish, tasdiqlash
hamda taqdim qilish bo’yicha qoidalar va boshqa shu kabi me’yoriy hujjatlar
‖
qabul qilindi. Davlat budjeti ijrosining ushbu me’yoriy hujjatlar doirasida amalga
oshirilishi budjet daromadlari va xarajatlari o’zaro muvofiqligini ta’minlab
kelmoqda.
Ushbu yo nalishdagi islohotlarni davom ettirilgan holda, istiqbolda davlat
‟
byudjetini o’rta muddatli muddatga rejalashtirish, byudjetdan mablag larni
‟
ajratishda natijaga e’tibor qaratish, 2022-2026 yillarga mo’ljallangan taraqqiyot
strategiyasida mahalliy byudjetlar daromadlar qismini mustahkamlash, davlat
byudjeti xarajatlarining ijtimoiy yo’naltirilganligini saqlab qolgan holda turli
darajadagi byudjetlar mutanosibligini ta’minlash kabi vazifalar nazarda tutilgan 1
.
Budjet mablag’laridan oqilona va samarali foydalanish, budjet taqchilligini
oldini olish dolzarb masalalardan biri sanaladi. «Albatta, Davlat budjeti o’lchovsiz
emas, mablag’larni qattiq tejash, belgilangan maqsad uchun va oqilona ishlatishni
1
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “2022 — 2026 yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning taraqqiyot
strategiyasi”
3

ta’minlash zarur. Bu – hammaga ravshan va rad etib bo’lmaydigan haqiqat» –deydi
Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev o’z nutqlarida 2
.
Budjet tashkilotlari budjet mablag’larining asosiy iste’molchisi hisoblanib,
Davlat budjeti xarajatlarini tashkil etadi va xarajatlar smetasi asosida budjetdan
moliyalashtiriladi. Shuningdek, budjet tashkiloti qonunchilikka muvofiq budjetdan
tashqari mablag’lar yuzasidan tashkil bo’lish manbalari va foydalanish
yo’nalishlari ko’rsatilgan holda budjetdan tashqari mablag’lar bo’yicha smetalar
doirasida xarajatlarni amalga oshiradi. Oxirgi yillarda davlat moliyasini isloh qilish
loyihasini amalga oshirish doirasida so’nggi natijaga yo’naltirilgan
byudjetlashtirish tamoyillarining joriy qilinishi, o’rta muddatli byudjet
istiqbollarini belgilash siyosatining ilgari surilishi, davlat budjetining g’azna
ijrosiga o’tilishi hamda budjet siyosatidagi boshqa o’zgarishlarning amalga
oshirilishi budjet tashkilotlarida o’z xarajatlarini aniqlash va smetalarni ishlab
chiqish, budjetdan tashqari mablag’larni safarbar qilish tartiblarini
takomillashtirishni talab etmoqda.
Budjet tashkilotlarini budjetdan tashqari jamg’armalarini shakllantirish va
ularni sarf etilishi, hususan budjet tashkilotlari va Toshkent moliya institutining
budjetdan tashqari mablag’larini shakllantirish hamda ulardan foydalanish tizimi
magistrlik dissertatsiya ishining ob’ekti hisoblanadi. Magistrlik dissertatsiya ishi
predmeti sifatida budjet tashkilotlarini moliyalashtirish, hususan budjet
tashkilotlarini budjetdan tashqari mablag’larining shakllanishi va ularni sarf etish
munosabatlari dissertatsiya ishining predmeti bo’lib hisoblanadi.
Respublikamizda faoliyat yuritayotgan budjet tashkilotlarida smetali
moliyalashtirish tartibini o’rganish, muassasalar ehtiyojlarini budjetdan tashqari
manbalar evaziga qondirish va ularni moliyalashtirishning ko’p kanalli tizimini
takomillashtirishga qaratilgan asoslangan takliflar ishlab chiqishdan iborat. Ushbu
maqsadga erishish uchun quyidagi asosiy vazifalar belgilab olindi:
- davlat ijtimoiy-iqtisodiy siyosatini amalga oshirishda budjet
tashkilotlarining ahamiyati va ularning tashkiliy-huquqiy asoslarini o’rganish;
2
Sh.M. Mirziyoyev Tanqidiy tahlil, qat‘iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining
kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – Toshkent: «O‘zbekiston» NMIU, 2017
4

- budjet tashkilotlari xarajatlarini moliyalashtirish manbalari va unda
budjetdan tashqari manbalarning ahamiyatini o’rganish;
- budjet tashkilotlari budjetdan tashqari mablag’larini shakllantirish
amaliyotini tahlil etish;
- budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari mablag’laridan foydalanish
amaliyotini tahlil qilish;
- budjet tashkilotlari faoliyatini yaxshilash va budjet mablag’laridan
foydalanishni takomillashtirish masalalarini tadqiq etish;
- budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari mablag’larini
shakllantirishni kengaytirish yo’nalishlarini tadqiq etish;
- izlanishlar asosida budjet tashkilotlarida budjetdan tashqari
mablag’larni jalb qilish va ulardan foydalanishni takomillashtirishga qaratilgan
takliflar ishlab chiqish.
5

1. O’zbekıston respublıkasıda budjet tashkılotlarınıng budjetdan
tashqarı mablag’larını shakllantırıshnıng tashkılıy-huquqıy asosları
Davlat budjetiga to’lanadigan soliqlar, yig’imlar va boshqa majburiy
to’lovlar yagona g’azna hisobvarag’iga kiritilib, ularga tegishli respublika budjeti,
Qoraqalpog`iston Respublikasi budjeti, mahalliy budjetlar, davlat maqsadli
jamg’armalari daromadlarida aks ettiriladi. Budjet tashkilotlarining budjetdan
tashqari mablag’lari yagona g’azna hisobvarag’iga kiritilib, ular mazkur
tashkilotlarning daromadlarida aks ettiriladi.
Davlat budjetiga chet el valyutasida to’lanadigan soliqlar, yig’imlar va
majburiy to’lovlar, shuningdek budjet tashkilotlarining chet el valyutasida
tushadigan budjetdan tashqari mablag’lari G’aznachilikning bankdagi valyuta
hisob varaqlariga kiritiladi.
Budjetni g’azna ijrosiga o’tilishi budjet mablag’lari bilan birga budjetdan
mablag’ oluvchi tashkilotlarning budjetdan tashqari mablag’lari ham to’laligicha
g’azna ijrosiga qamrab olindi.
Davlat budjeti ijrosining G’aznachilik tizimi joriy qilinib, bujet daromadlari
va xarajatlarining ijrosi kassa usulida amalga oshirilishi mablag’larni samarali va
maqsadli sarflash hamda nazorat qilish imkoniyatini bermoqda. Budjet tashkilotlari
xarajatlarining to’lovi g’aznachilik orqali amalga oshirilib, budjet mablag’larini
ortiqcha band qilmaslikni ta’minlamoqda. Islohotlarni amalga oshirish davomida
budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari mablag’lari ham g’aznachilikka qamrab
olinib uning kassa ijrosi ham g’aznachilik tomonidan amalga oshirilmoqda. Budjet
tashkilotlarining budjetdan tashqari mablag’larining tashkilot shaxsiy
hisobraqamiga kelib tushishi va sarflanishi kassa usulida g’aznachilikda hisobga
olinadi. Budjet tashkilotlarida esa budjetdan tashqari mablag’larning tashkilot
shaxsiy hisobraqamiga kelib tushishi va sarflanishi kassa va hisob usulida aks
ettiriladi.
Budjet tashkilotlari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining
6

1999 y il 3 s e nt y a b r d a gi 4 1 4 s o n li « B ud j et t a s hk i lo tla r i ni m a b l a g’ b i l a n ta’ m in l a sh
tartibini takomillashtirish to’g’risida»gi qaroriga asosan budjetdan tashqari
mablag’larni shakllantirishlari mumkin.
1-rasm. Budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari mablag’lari 3
.
Budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari mablag’lari g’aznachilikka
qamrab olinib, ular bo’yicha alohida shaxsiy g’azna hisobvaraqlar ochiladi.
Shaxsiy g’azna hisobvaraqlari ochiladigan quyidagi budjetdan tashqari
mablag’lar mavjud:
- to’lovlarning maxsus turlariga doir hisob-kitoblardan tushgan
mablag’lar, ta’lim muassasalarida to’lov-kontrakt shaklidan tushgan mablag’lar,
rivojlantirish jamg’armasi mablag’lari, boshqa budetdan tashqari mablag’lar,
boshqa hisobvaraqlardagi pul mablag’lari, valyuta hisobvarag`i, budjet
3
Me`yoriy xujjatlar asosida
77 Boshqa
hisobvaraqlardagi pul
mablag‘lari
1 To`lovlarning maxsus
turlariga doir hisob-
kitoblardan tushgan
mablag‘lar 6
Valyuta
hisobvarag`i
Hisobvaraqlardagi
budjetdan tashqari
mablag’lar
2 Ta‘lim muassasalari-
da o`qitishning to`lov-
kontrakt shaklidan
tushgan tushumlar 5 Budjet tashkilotining
vaqtincha ixtiyorida
bo`ladigan
mablag‘lar
3 Budjet tashkilotini
rivojlantirish
jamg‘armasi mab-
lag‘lari 4 Boshqa budjetdan
tashqari
mablag‘lar

tashkilotining vaqtincha ixtiyorida bo`ladigan mablag’lar.
V az i r l ar M a hka m a s i n in g 1 99 9 y il 3 se n t y a b r d a g i 4 1 4 - so n l i « Bud j et
tashkilotlarini mablag’ bilan ta'minlash tartibini takomillashtirish to’g’risida»gi
qaroriga muvofiq budjet tashkilotlarini budjetdan tashqari mablag’lari Moliya
vazirligining G’aznachiligi va uning hududiy bo’linmalarida ochilgan hisob
raqamlarida hisobot choragining oxirgi ish kuni oxirida budjet mablag’lari
bo’yicha tejab qolingan mablag’lar, faoliyati turiga muvofiq tovarlar (ishlar,
xizmatlar) ishlab chiqarish va sotishdan olingan daromadlar, balansida bo’lgan
davlat mulkini ijaraga berishdan qonun hujjatlariga muvofiq olingan
mablag’larning bir qismi, yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan beriladigan
homiylik yordami (beg’araz yordam) hisobidan shakllantirilishi belgilangan.
Shuningdek, budjetdan tashqari mablag’lari hisobiga birinchi navbatda kreditorlik
qarzlarni tugatish, moddiy texnika ba'zasini mustaxkamlash, xodimlarni moddiy
rag’batlantirishga yo’naltirilishi belgilangan.
Ta'lim muassasalarida O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 1999
yil 6 a vg u st da 79 5 - so n b i l a n r o’ y xat d an o’ t g a n
« O’ z b e k i st on R e s pu b li ka s i o l iy va
o’rta maxsus ta'lim muassasalarida o’qitishning to’lov-kontrakt shakli va tushgan
mablag’larni taqsimlash tartibi haqida» Nizomga ko’ra o’qitishning to’lov-kontrakt
shaklidan mablag’lar tushimi amalga oshiriladi va ular hisobiga xarajatlar amalga
oshiriladi.
Budjet tashkilotlarining boshqa budjetdan tashqari mablag’lari bo’yicha
boshqa tushumlar ikkilamchi xom ashyoni topshirishdan tushgan tushumlar,
keraksiz va eskirgan moddiy qiymatliklarni sotishdan tushgan tushumlar, qonun
hujjatlari bilan taqiqlanmagan boshqa tushumlar hisobidan shakllanadi va ular
hisobiga xarajatlar amalga oshiriladi.
8

Budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari mablag’lari manbalarini
quyidagicha tavsiflash mumkin:
Budjetdan
tashqari
mablag’la
r
Maqsad
uchun
mo’ljallangan
mablag’lar Budjetdan
tashqari
daromadlar
Budjetdan
tashqari pensiya
jamg’armasi
mablag’lari Umumta’lim
maktablaridagi
darsliklar ijarasi
chun kelib tushga
mablag’lar Budjet
tashkilotlarini
rivojlantirish
jamg’armasi
mablag’lari Ta’lim
muassasalaridagi
to’lov-kontrakt
mablag’lari
O’tgan yillar
debitorlik
summalarini kelib
tushishi Davolash
muassasalarida
pulli ovqatlanish-
dan kelib
tushgan
mablag’lar Tibbiyot
muassasalarini
moddiy
rag’batlantirish
va rivojlantirish jratmalar hisobig
shakllanadigan
idoralarning
budjetdan tashqari
jamg’armalari
Xodimlardan
ovqatlanganligi
uchun kelib
tushgan
mablag’lar Boshqa
mablag’lar
(turlari bo’yicha) Ta’lim
muassasalarida
ota-onalarning
mablag’lari Grantlar,
insonparvarlik
yordami va texnik
ko’maklashish
vositalari
1. Budjetdan tashqari mablag’lar manbalari 4
.
4
Me`yoriy xujjatlar asosida
9

Budjet tashkilotlari yuqorida keltirilgan manbalar bo’yicha budjetdan
tashqari mablag’lardan foydalanadi. Ya'ni har bir manba bo’yicha alohida shaxsiy
hisobvaraqlar belgilangan tartibda moliya organlari tomonidan ochiladi va g’azna
dasturiga kiritiladi.
Moliya organlari tomonidan budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari
mablag’lari uchun hisobvaraqlari quyidagi hujjatlar asosida ochiladi:
a) moliya organi rahbari yoki uning o’rnini bosuvchi shaxsning ruxsat
beruvchi yozuvi qo’yilgan budjetdan mablag’ oluvchining arizasi.
Agar, budjetdan mablag’ oluvchi bir vaqtning o’zida yuridik shaxs
maqomiga ega bo’lmagan, quyi budjetdan mablag’ oluvchilar uchun budjet
mablag’larini taqsimlovchi bo’lsa, tegishli shaxsiy hisobvaraqlar ochish uchun bir
nusxada ariza, unga ilova qilib xizmat ko’rsatiladigan quyi budjetdan mablag’
oluvchilarning ro’yxati taqdim etiladi.
b) budjetdan tashqari mablag’larning tushumlari va xarajatlari limiti
ko’rsatilgan (tushumlari va mablag’larning xarajat qilinish yo’nalishlari
limitlanmagan byudjetdan tashqari mablag’lari bundan mustasno) tegishli smeta
xarajatlarining nusxasi.
Bunda, yuridik shaxs maqomiga ega bo’lmagan, quyi budjetdan mablag’
oluvchilar xarajatlarining o’rnatilgan tartibda hisobini yurituvchi va xizmat
ko’rsatuvchi budjetdan mablag’ oluvchilar uchun, xizmat ko’rsatilayotgan quyi
budjetdan mablag’ oluvchilarning budjetdan tashqari xarajatlari hisobini yuritish
uchun (budjet tasnifi xarajatlarining har bir paragrafi bo’yicha tuzilgan umumiy
xarajatlar smetasi asosida) hisobvaraqlar ochiladi.
Budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari mablag’lari bo’yicha shaxsiy
hisobvaraqlarini ochish uchun ilgari budjet mablag’lari bo’yicha hisobvaraqlarni
ochish uchun taqdim etilgan imzo namunalari kartochkalari ishlatiladi.
Budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari shaxsiy hisobvaraqlarining
unikal raqami yigirma yetti razryaddan iborat bo’lib:
10

Razryad raqamlari 5
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27
shulardan:
1 — 6 gacha razryadlar — tasdiqlangan mablag’larning manbalari va
byudjet darajasi Tasnifiga muvofiq mablag’larning manbalar kodi va budjet
darajasi;
7 — 9 gacha razryadlar — tasdiqlangan valyutalar klassifikatoriga muvofiq
valyuta kodi;
10 — 14 gacha razryadlar — tasdiqlangan hududlar Tasnifiga muvofiq
hududiy tegishlilik kodi;
15 — 24 gacha razryadlar — Budjetdan mablag’ oluvchilar bo’yicha budjet
tasnifining tegishli ko’rsatkichlari kodlari, bunda:
15 — 21 gacha razryadlar — Xarajatlarning vazifa jihatdan tasnifining
tegishli kodi;
22 — 24 gacha razryadlar — Tashkiliy tasnifning tegishli kodi;
25 — 27 gacha razryadlar — budjet tashkilotlarining shaxsiy hisobvaraq
raqami kodi.
Budjetdan mablag’ oluvchilarning budjetdan tashqari mablag’lari uchun
hisobvaraqlar ochish uchun ilgari budjet mablag’lari bo’yicha hisobvaraqlarni
ochish uchun taqdim etilgan imzo namunalari kartochkalari ishlatiladi.
Budjetdan tashqari mablag’lar bo’yicha yuridik va moliyaviy
majburiyatlarning qabul qilinishi, shuningdek budjetdan tashqari mablag’larning
kassa xarajatlari kelib tushgan budjetdan tashqari mablag’lar doirasida amalga
oshiriladi va budjet mablag’lari kabi bir xil tartibda rasmiylashtiriladi.
Budjet tashkilotlarida budjetdan tashqari mablag’lardan foydalanishning
o’ziga xos hususiyatlari bor va ular quyidagilardan iborat:
- budjetdan tashqari mablag’lardan foydalanish kassa usulida amalga
oshirilishi;
5
Mehmonov S.U., Karimova Z.X.,Tursunov A.S. Byudjet tizimi. Darslik. –T.: “Iqtisod-Moliya”, 2018. 168 bet.
11

- budjetdan tashqari mablag’lar manbaalari bo’yicha alohida shahsiy
hisob varaqalarida aks ettirilishi;
- budjetdan tashqari mablag’lar tushumi hamda ular hisobiga
xarajatlarni budjet tasnifi asosida aks ettirilishi;
- budjetdan tashqari mablag’lar smetalar asosida xarajat qilinishi;
- budjetdan tashqari mablag’lardan foydalanishda qat'iy
qonunchilik talablariga amal qilish.
Budjetdan mablag’larni taqdim etishning metodlari budjetdan
moliyalashtirishning muhim elementi bo’lib hisoblanadi. Ularning yordamida
moliya organlari budjetda ko’zda tutilgan tadbirlarni pul mablag’lari bilan
ta’minlaydi, pul mablag’laridan foydalanishda yuqoriroq natijalarga erishish uchun
mablag’larni qayta o’zgartirib taqdim etishni amalga oshiradi, moliyaviy
resurslarni taqsimlashda tarkib topayotgan proportsiyalarni tartibga soladi.
Davlat tomonidan moddiy ishlab chiqarish sohasi va uy-joy-kommunal
xo’jaligiga qilinadigan xarajatlar mamlakat iqtisodiyotini moliyalashtirish
xarajatlariga kiradi. Bunda budjet mablag’lari vazirliklar, idoralar va korxonalarga
ishlab chiqarishni kengaytirish bo’yicha xarajatlarga (kapital qo’yilmalarga), oddiy
takror ishlab chiqarishni ta’minlashga (subsidiyalar, dotatsiyalar va transfertlar),
operatsion xarajatlarga va boshqa xarajatlarga beriladi.
Mamlakat iqtisodiyotini moliyalashtirish xarajatlari vazirliklar, idoralar va
korxonalar bo’yicha rejalashtiriladi hamda bir vaqtning o’zida ma’lum
maqsadlarga mo’ljallanganligi bo’yicha ko’zda tutiladi. Bunda budjet
mablag’larining asosiy qismi iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlariga, ya’ni sanoat,
energetika, qishloq xo’jaligi va transportga yo’naltiriladi.
Budjet mablag’laridan maqsadli foydalanish nuqtai-nazaridan kapital
qo’yilmalarni moliyalashtirish iqtisodiyotni rivojlantirishda eng muhim
ahamiyatga egadir. Ishlab chiqarish va noishlab chiqarish maqsadlariga
mo’ljallangan asosiy fondlarning yangilarini yaratish va harakatdagilarini
kengaytirishga uchun pul mablag’larini taqdim etishga kapital qo’yilmalarni
12

moliyalashtirish deyiladi. Budjet resurslarining cheklanganligi uchun ular
investitsiyalarning cheklangan doirasiga, ya’ni maqsadli dasturlarga kiritilgan yoki
hokimiyatning ijroiya organlari qarori bo’yicha amalga oshirilayotgan
investitsiyalarga beriladi.«
I q t i s od i y ot naz a ri y a s i » va « M oli y a» f a nl ar i dan bi z ga m a ’ lu m ki,
i q ti s o di y ot va ijtimoiy hayot sohalari ikki yirik sohadan iborat:
1. Moddiy ishlab chiqarish sohasi.
2. Nomoddiy ishlab chiqarish (yoki noishlab chiqarish) sohasi.
Moddiy ishlab chiqarish sohasida moddiy qiymatliklar yaratiladi, tovarlar
ishlab chiqariladi, xizmatlar ko’rsatiladi, ishlar bajariladi.
Noishlab chiqarish sohasida turli xizmatlar (maishiy, kommunal, ijtimoiy,
davlat boshqaruvi, mamlakat mudofaasi, milliy xavfsizlik, ichki ishlar xizmatlari)
ko’rsatiladi.
Noishlab chiqarish muassasa va tashkilotlarining bir qismi tijorat hisobi
asosida ish yuritsalar, bir qismi notijorat faoliyatini olib boradilar. Bu faoliyatning
pirovard maqsadi tijorat foydasiga ega bo’lish bo’lmaydi, lekin ularning
qo’shimcha daromadlarni jalb qilishga bo’lgan intilishlarini ham inkor etmaydi.
B u nday m ua s s a s a la r n i n g a ks a ri y ati
« bud j e t tas h k i l ot i » m a q o m ida fa o li y at y urit a d i .
O’zbekiston Respublikasi Budjet Kodeksining 4-moddasida budjet
ta sh k il o t la r i g a qu y id a gi c ha ta ’ rif b e r i l g a n:
« Bud j et ta s h k i lo ti – d a vl a t funksiyalarini
amalga oshirish uchun belgilangan tartibda davlat hokimiyati organlarining
qaroriga ko’ra tashkil etilgan, davlat budjeti mablag’lari hisobidan saqlab
turiladigan notijorat tashkilot» 6
.
Bu tashkilotlar asosan yuridik shaxs maqomiga ega bo’lib, ularning
faoliyati bu maqomning barcha talablariga (moddiy-texnika bazasi va faoliyat
sohasi bo’yicha xo’jalik faoliyati bilan shug’ullanish uchun etarli sharoitning
mavjudligi, buxgalter kadrlarning mavjud bo’lishi, shaxsiy hisobraqamining
mavjud bo’lishi va sh.k.) javob berishi kerak. Lekin bugungi kunda yuridik shaxs
6
O‘zbekiston Respublikasi Budjet Kodeksi 2022. 4-modda
13

maqomiga ega bo’lmagan budjet tashkilotlari ham faoliyat yuritib kelmoqda.
Ularga tegishli davlat boshqaruv organlari (bosh bo’linma sifatidagi budjet
tashkiloti) huzuridagi markazlashtirilgan buxgalteriyalar va tegishli
hokimiyatlarning buxgalteriyalari tomonidan xizmat ko’rsatiladi (masalan, tuman
madaniyat bo’limiga qarashli markaziy kutubxonalar tizimi, tegishli hokimiyatlar
bo’linmalariga qarashli veterinariya uchastkalari va punktlari va sh.k.).
Davlat budjeti hisobiga mablag’ bilan ta’minlanadigan tarmoqlarda
iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish, budjet tashkilotlarini mablag’ bilan
ta’minlash mexanizmini takomillashtirish, budjet mablag’laridan samarali va aniq
foydalanish maqsadida 1999 yil 3 sentyabrda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 414-son Qarori qabul qilindi. Mazkur Qaror 2000 yil 1 yanvardan
boshlab budjet tashkilotlari xarajatlarini mablag’ bilan ta’minlashning yangi
tartibini belgilab berdi. U quyidagilarni nazarda tutadi:
 budjet mablag’laridan tejab, samarali va aniq foydalanish hamda
budjet intizomini mustahkamlash uchun budjet tashkilotlari rahbarlarining
mustaqilligini kengaytirish va mas’uliyatini oshirish;
budjet tashkilotlarini mablag’ bilan ta’minlash mexanizmini soddalashtirish
va budjet mablag’laridan foydalanishda yuqori natijalarga erishish maqsadida
mavjud mablag’larni oqilona taqsimlash uchun imkoniyatlar yaratish;
 ish haqi va unga tenglashtirilgan to’lovlarni, ish haqiga qo’shimchalar,
kapital qo’yilmalar va boshqa xarajatlarni guruhlagan holda bir satrda mablag’
bilan ta’minlash usulida budjet tashkilotlarini normativlar bo’yicha (faoliyat turiga
ko’ra) mablag’ bilan ta’minlashning yangi tartibini joriy etish;
 budjetdan mablag’ bilan ta’minlashni budjet tashkilotlarining faoliyat
turi bo’yicha tovarlar (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish va sotish faoliyatini
kengaytirish bilan birga qo’shib olib borish;
 budjet tashkilotlari xodimlari mehnatini rag’batlantirish, ular faoliyati
samaradorligini oshirish va kadrlarning o’rnashib qolishi uchun shart-sharoitlar
yaratish.
Mazkur Qarorning to’liq ijrosini ta’minlash maqsadida yuridik shaxs
14

maqomiga ega bo’lgan faoliyatdagi tashkilotlarga qo’shimcha ravishda 2000
yildan boshlab bir qator budjet tashkilotlari va muassasalariga yuridik shaxs
maqomi berilgan. Bular:
Maorif sohasida:
 kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar, bolalar uylari;
 umumta’lim maktablari, gimnaziyalar, litseylar, maktablararo o’quv-
ishlab chiqarish kombinatlari – o’quvchilar kontingenti 400 kishidan kam
bo’lmasa;
 internatlar – o’quvchilar kontingenti 200 kishidan kam bo’lmasa;
 maktabgacha tarbiya bolalar muassasalari – bolalar kontingenti 350
kishidan kam bo’lmasa;
 viloyat va tuman (shahar) ahamiyatiga molik maktabdan
tashqari muassasalar;
Sog’liqni saqlash sohasida:
 kasalxonalar (ixtisoslashtirilgan markazlar bilan), tug’ruqxonalar,
tibbiy- sanitariya qismlari, dispanserlar, shifoxonalar;
 bolalar uylari, bolalar sanatoriylari, kattalar
uchun sil kasalliklari sanatoriylari;
 tajriba tariqasida ochilgan qishloq vrachlik punktlari.
O’ z b e k i s to n R e s p u b l ik a s i Pre z i d e n t i ni ng 2 0 0 7 y il 2 6 f e v r al « X alq ta ’ li m i
muassasalarini moliyalashtirish mexanizmini takomillashtirish to’g’risida»gi
Farmoni ijrosini ta’minlash doirasida barcha turdagi ta’lim muassasalariga ularning
kontingentidan (o’quvchilar, bolalar, tarbiyalanuvchilar sonidan) qat’iy nazar
yuridik shaxs maqomi berildi.
Budjet tashkilotlarini moliyalashtirish shartlari va ularning budjet hisobini
yuritish tartibi budjet to’g’risidagi qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Davlat
budjetidan va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlaridan mablag’lar oladigan
yuridik yoki jismoniy shaxs budjet mablag’lari oluvchidir. Budjet mablag’lari
15

oluvchi budjet tashkiloti maqomiga ega bo’la olmaydi. Budjet mablag’lari
oluvchini Davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlari mablag’lari
hisobidan moliyalashtirish shartlari budjet to’g’risidagi qonun hujjatlari bilan
belgilanadi.
Budjet mablag’larini taqsimlovchi — o’z tasarrufida O’zbekiston
Respublikasining respublika budjetidan mablag’ oladigan tashkilotlarga ega
bo’lgan yuridik shaxs, shuningdek O’zbekiston Respublikasining respublika
budjetidan moliyalashtiriladigan budjet tashkiloti yoki budjet mablag’lari
oluvchidir.
Budjet tashkilotlarining faoliyatini yuritishi, ularni moliyalashtirish
masalalari shuningdek, ularni budjetdan tashqari mablag’larini shakllantirish va
rasmiylashtirish bilan bog’liq tashkiliy huquqiy asos quyidagi me’yoriy xujjatlar
bilan tartibga solinadi.
Budjet tashkilotlari moliya tizimining noishlab chiqarish tarmoqlaridagi
muassasalardir. Noishlab chiqarish soxasi, bu iqtisodiyotning moddiy boyliklar
ishlab chiqarmaydigan tarmoqlar majmuidir. Ularga: boshqarish, maorif,
madaniyat va boshqa jamoat tashkilotlari kiradi. Ular shaxsiy yordam va ijtimoiy
xizmat ko’rsatishadi. Noishlab chiqarish soxasida ham turli xarakterga ega bo’lgan
moliyaviy munosabatlar vujudga keladi va ularni quyidagi guruhlarga ajratish
mumkin:
 tarmoq yoki muassasani (tashkilotni) o’zini budjet bilan orasidagi pul
munosabatlari. Ular asosida budjet mablag’lar hisobidan tarmoq pul fondlari
tashkil etiladi (ta’lim, sog’liqni saqlash, madaniyat va boshqalar). T‗olov asosida
ishlatayotgan tashkilotlar, budjetga belgilangan to’lovlarni o’tkazishlari mumkin;
 yuqori boshqaruv organlari bilan, ularga qarashli muassasalar
(tashkilotlar) orasida, hamda oxirgilarni ichida vujudga kelayotgan munosabatlar.
Ular, xo’jalik sub’ektlarni ixtiyorida tarmoq fondlari bilan foydalanish, maqsadli
pul fondlarni tashkil etish bilan birga sodir bo’ladi, masalan ish xaqi, kapital
ta’mirlash va x.k. Muassasalar va tashkilotlar ichida, ish xaqi va iqtisodiy
rag’batlantirish fondini tashkil etish va sarflash, hamda pul mablag’larni maqsadli
16

yo’nalishlar bo’yicha qayta taqsimlash bilan bog’liq bo’lgan moliyaviy
munosabatlardir;
 turli tarmoqlar bilan xo’jalik sub’ektlar o’rtasida vujudga kelayotgan
pul munosabatlari, shular ichida budjetdan tashqari fondlarni tashkil etish va
foydalanish bilan bog’liq bo’lib ijtimoiy sug’urta, pensiya va x.k.;
 xo’jalik yurituvchi sub’ektlar bilan xizmatni iste’mol qiluvchilar va
xomiylar o’rtasidagi pul munosabatlari. Ular asosida nomoddiy ishlab chiqarish
sohadagi muassasalar va tashkilotlarning moliyaviy manbalari tashkil etiladi.
Nomoddiy ishlab chiqarish ham, moliyani tashkil etilishiga ta’sir etadi va
birinchi o’ziga xos xususiyati bo’lib, moliya jismoniy va yuridik shaxslarga xizmat
ko’rsatish jarayonini ifoda etadi. Xizmat ko’rsatishni turli-tumanligi va
iste’molchilarga ularni taqdim etish xarakteri bir turda bo’lmasligi noishlab
chiqarish sohasidagi muassasalarni va tashkilotlarni, to’lov yoki to’lovsiz ishlashga
imkon yaratadi. Bu pul fondlarni tashkil etish tartibiga va manbalariga, ularni
foydalanish printsiplari va yo’nalishlariga ta’sir etadi. Noishlab chiqarish sohadagi
muassasalar va tashkilotlarning moddiy asosi bo’lib, tovar ishlab chiqarish
sharoitida natural-moddiy va qiymat shakliga ega bo’lgan, noishlab chiqarish
fondlaridir. Shu fondlarni olish, yangilash, kengaytirish va ishlatish bilan bog’liq
bo’lgan munosabatlar, moliyaviy munosabatlarni ifodalaydi.
2. Budjet tashkılotlarınıng budjetdan tashqarı mablag’larını
shakllantırısh va ulardan foydalanısh amalıyotı
Budjet tashkilotlari budjet mablag’lari doirasida faoliyat yuritish bilar bir
qatorda, budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari jamg’armalarini shakllantirish
va ulardan foydalanish huquqiga ega. O’zbekiston Respublikasi Budjet Kodeksi
bilan belgilab qo’yilishicha, budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari
jamg’armalari qonun hujjatlarida nazarda tutilgan manbalardan budjet tashkiloti
tasarrufiga kelib tushadigan mablag’lar hisobidan shakllantiriladi 12
.
Budjet Kodeksining 60-moddasiga muvofiq, budjet tashkilotlarining
b u d j e t d a n ta sh qa r i qo’ s h i m c h a da r o m a d lari « B ud j et t a s hk i l o t i n i n g r i vo jl a nt i r is h
17

jamg’armasi» deb nomlangan jamg’armada jamlanadi. Bu jamg’armani
shakllantirish quyidagi manbalar hisobidan amalga oshiriladi:
 hisobot choragining so’nggi ish kuni oxirida xarajatlar smetasi
bo’yicha tejalgan mablag’lar, bundan kapital qo’yilmalarni moliyalashtirish uchun
nazarda tutilgan mablag’lar mustasno;
 faoliyat ixtisosligi bo’yicha tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni)
realizatsiya qilishdan olingan daromadlar;
 budjet tashkiloti balansida turgan mol-mulkni ijaraga berishdan
olingan mablag’larning bir qismi;
 belgilangan tartibda budjet tashkilotlari tasarrufida qoldiriladigan
mablag’lar;
 homiylikdan olingan mablag’lar.
Budjet tashkilotining rivojlantirish jamg’armasiga budjet tashkilotlarining
tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan olingan daromadlari
tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan tushgan tushumlar va ularni
ishlab chiqarish bo’yicha xarajatlar o’rtasidagi ijobiy farq sifatida aniqlanadi.
Shuningdek, davlat tibbiyot muassasalarida ham budjetdan tashqari
mablag’lar hisobidan Tibbiyot muassasalarini moddiy rag’batlantirish va
rivojlantirish jamg’armasi shakllantiriladi. Ushbu jamg’arma mablag’larini
shakllantirish manbalari hamda ishlatish yo’nalishlari O’zbekiston Respublikasi
V az i r l ar M a hka m a s i n in g 2 021 y il 21 d e k a br d a g i « T ib b i y ot x o d i m lari m e h n a t i ga
haq to’lashning takomillashtirilgan tizimini tasdiqlash to’g’risida»gi 276-sonli
qaroriga muvofiq belgilab berilgan.
18

2-rasm. Budjet tashkilotlarini rivojlantirish jamg’armasi
mablag’larining shakllanish manbalari 7
Budjet Kodeksining 61- va 81-moddalarida ham Tibbiyot muassasalarini
moddiy rag’batlantirish va rivojlantirish jamg’armasining shakllanish manbalari va
ishlatish yo’nalishlari aniqlashtirilgan (1-jadval).
1-jadval
Tibbiyot muassasalarini moddiy rag’batlantirish va rivojlantirish
jamg’armasini shakllantirish va uning mablag’larini sarflash 8
Tibbiyot
muassasal
ari
guruhlari Jamg’armaning shakllanish
Manbalari Jamg’arma mablag’larini
sarflash yo’nalishlari
moddiy
rag’batlan
- tirish moddiy-
texnika
bazani
7
O‘zbekiston Respublikasi Budjet Kodeksining 11-bob, 60-moddasi asosida tayyorlandi.
8
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2005 yil 21 dekabrdagi «Tibbiyot xodimlari mehnatiga haq
to‘lashning takomillashtirilgan tizimini tasdiqlash to‘g‘risida»gi 276-sonli qarori ilovasiga ko‘raBudjet tashkilotlarini rivojlantirish jamg’armasi
budjet tashkilotlariga yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan
ko‘rsatiladigan homiylik (hayriya) yordamitashkilot balansida turgan vaqtincha foydalanilmyotgan mol-mulkni
boshqa tashkilotlarga ijaraga berishdan olinadigan mablag‘larning bir
qismibudjet tashkilotlari faoliyati turi bo‘yicha tovarlar (ishlar, xizmatlar)
ishlab chiqarish va sotishdan daromadlar
belgilangan tartibda budjet tashkilotlari tasarrufida
qoldiriladigan mablag‘larhisobot choragining so‘nggi ish kuni oxirida xarajatlar smetasi
bo‘yicha tejalgan mablag‘lar, bundan kapital qo‘yilmalarni
moliyalashtirish uchun nazarda tutilgan mablag‘lar mustasnoM
ablag’larning shakllanish manbalari

mustah-
kamlash
I guruh  tibbiyot tashkilotiga
ajratiladigan byudjet mablag’lari
umumiy hajmining
5 foizigacha bo’lgan miqdorda
byudjetdan ajratiladigan
mablag’lar;
 faoliyat ixtisosligi bo’yicha
tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni)
realizatsiya qilishdan olingan
daromadlar;
 hisobot choragining so’nggi
ish kuni oxirida xarajatlar
smetasi bo’yicha tejalgan
mablag’lar;
 tibbiyot tashkiloti balansida
turgan mol-mulkni ijaraga
berishdan olingan
mablag’larning bir qismi;
 belgilangan tartibda byudjet
tashkilotlari tasarrufida
qoldiriladigan mablag’lar;
 homiylikdan olingan
mablag’lar 25 % 75 %
II guruh 35 % 65 %
III guruh 40 % 60 %
IV guruh 50 % 50 %
Tibbiyot muassasalarini moddiy rag’batlantirish va
rivojlantirish jamg’armasi quyidagi manbalar hisobiga shakllantiriladi:
 tibbiyot tashkilotiga ajratiladigan budjet mablag’lari umumiy
hajmining 5 foizigacha bo’lgan miqdorda budjetdan ajratiladigan mablag’lar;

 faoliyat ixtisosligi bo’yicha tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni)
realizatsiya qilishdan olingan daromadlar;
 hisobot choragining so’ngi ish kuni oxirida xarajatlar smetasi bo’yicha
tejalgan mablag’lar, bundan kapital qo’yilmalarni moliyalashtirish uchun nazarda
tutilgan mablag’lar mustasno;
 tibbiyot tashkiloti balansida turgan mol-mulkni ijaraga berishdan
olingan mablag’larning bir qismi;
 belgilangan tartibda budjet tashkilotlari tasarrufida qoldiriladigan
mablag’lar;
 homiylikdan olingan mablag’lar.
O’zbekiston Respublikasi Budjet Kodeksi bilan shuningdek vazirliklar,
davlat qo’mitalari va idoralarning budjetdan tashqari jamg’armalari daromadlarini
shakllantirish manbalari belgilab qo’yilgan bo’lib, ular belgilangan tartibda davlat
bojlari, yig’imlar va soliq bo’lmagan to’lovlar, ma’muriy jarimalar hamda
moliyaviy sanktsiyalardan ajratmalar hisobidan shakllantiriladi. Jamg’arma
mablag’laridan moddiy-texnika bazani mustahkamlash, xodimlarni moddiy
rag’batlantirish, boshqa xarajatlarni qoplash uchun foydalaniladi.
Vazirliklar, davlat qo’mitalari va idoralarning budjetdan tashqari
jamg’armalari mablag’larini shakllantirish va ulardan foydalanish tartibi
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan alohida tartibda
belgilanadi.
Bundan tashqari, budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari mablag’lari
rasman o’rnatilgan undiriladigan to’lovlar hisobidan ham shakllanadi. Ularning
tarkibi Budjet Kodeksining 63-moddasi bilan belgilab qo’yilgan. Unga ko’ra,
budjet tashkilotlari tomonidan budjetdan tashqari mablag’lar quyidagilar hisobidan
shakllantiriladi:
 o’quvchilar va tarbiyalanuvchilar davlat maktabgacha ta’lim
muassasalarida, umumta’lim maktablarining kuni uzaytirilgan guruhlarida,
maktab-internatlarda, olimpiya zaxiralari kollejlari va boshqa ta’lim

muassasalarida saqlab turilganligi uchun;
 o’quvchilar bolalar musiqa va san’at maktablari hamda maktabdan
tashqari ta’lim muassasalarida ta’lim olganligi uchun;
 oliy va o’rta maxsus kasb-hunar ta’limi muassasalarida ta’lim
olganlik uchun;
 statsionar davolash-profilaktika muassasalarida davolanayotganlar
tarkibi ovqatlanishi uchun;
 qonun hujjatlariga muvofiq boshqa turdagi undiriladigan to’lovlar.
Undiriladigan to’lovlarning miqdorlari, ularni kiritish va ulardan
foydalanish tartibi, shuningdek undiriladigan to’lovlar bo’yicha imtiyozlar qonun
hujjatlari bilan belgilanadi.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2014 yil 12 avgustdagi
227-son «Budjet tashkilotlari tomonidan tadbirkorlik sub’ektlarining xayriya
ehsonlari shaklidagi mablag’laridan foydalanishning oshkoraligi va
samaradorligini ta’minlash chora-tadbirlari to’g’risida»gi qaroriga muvofiq
tadbirkorlik sub’ektlarining budjet tashkilotlariga xayriya ehsonlari shaklida
tushadigan pul mablag’lari budjet tashkilotlarining O’zbekiston Respublikasi
Moliya vazirligining axborot tizimida ochilgan tegishli budjetdan tashqari
g’aznachilik hisob raqamlarida belgilangan tartibda jamlanadi va foydalaniladi.
Tadbirkorlik sub’ektlarining xayriya ehsonlari shaklidagi mablag’lari budjet
tashkilotlari tomonidan olinishi va ulardan foydalanish budjet tashkilotlari bilan
tadbirkorlik sub’ektlari o’rtasida xayriya yordami ko’rsatish to’g’risida tuzilgan
shartnomalarga (bitimlarga) muvofiq amalga oshiriladi.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2009 yil 8 apreldagi«
D a v lat m ul ki ni i j ara g a be r i sh ta r t ib i n i t a k o m ill a s ht ir is h c h o r a - ta db ir l a r i
t o’g’r i s i da
» g i 1 0 2 - s on q ar o r i ga a s o s an O’ z b e k i s to n R e s p ubl ik a s i D a vl a t m ul k i
qo’mitasining Qoraqalpog’iston Respublikasi Davlat mulki qo’mitasi, O’zbekiston
Respublikasi Davlat mulki qo’mitasining viloyatlar va Toshkent shahridagi
hududiy boshqarmalari huzurida davlat unitar korxonalari shaklida davlat mulkini

ijaraga berish markazlari tashkil etilgan.
Ijaraga berilishi qonun hujjatlariga zid bo’lmagan korxonalar, binolar,
inshootlar yoki ularning qismlari, asbob-uskunalar, transport vositalari shaklidagi
davlat mulki va boshqa mol-mulk ijaraga berilishi mumkin.
Davlat mulki ularga nisbatan ijaraga beruvchida:
- ilgari tuzilgan davlat mulki ijarasi shartnomalari bo’yicha
majburiyatlar bajarilmaganligi;
- ularning muomalaga layoqatsizligi yoki muomala layoqati
cheklanganligi (jismoniy shaxslarga nisbatan) to’g’risida ishonchli ma’lumot
mavjud bo’lgan shaxslarga ijaraga berilmaydi.
Agar ijaraga berish natijasida balansda saqlovchining ishlab chiqarish va
moliyaviy ko’rsatkichlari yomonlashsa yoki budjetdan moliyalashtirishning
nazarda tutilgan limitlaridan ortiq bo’lsa, davlat mulki ijaraga berilishi mumkin
emas. Ko’rsatib o’tilgan holatlar yuqori turuvchi tashkilot yoki muassis (mavjud
bo’lganda) bilan kelishgan holda balansda saqlovchi tomonidan hujjatlar bilan
asoslanishi kerak. Ijaraga berilgan davlat mulki (uning bir qismi), shuningdek
davlat mulkini (uning bir qismini) ijaraga olish bo’yicha ijaraga oluvchining
huquqi o’zgaga berilishi, garovga qo’yilishi yoki boshqacha tarzda ijaraga oluvchi
tomonidan uchinchi shaxslarga o’tkazilishi mumkin emas. Ijaraga oluvchi ijaraga
olingan davlat mulkini uchinchi shaxslarga, shu jumladan sub ijara shartlarida
berishga haqli emas. Ijaraga oluvchi mol-mulkni soz holatda saqlashi, o’z
hisobidan joriy ta’mirlashi va mulkni saqlash bo’yicha xarajatlarni qoplashi shart.
Davlat mulki ijarasining eng ko’p muddati besh yilni tashkil etadi, qonun
hujjatlarida nazarda tutilgan holatlar bundan mustasno.
Binolar va inshootlar bo’yicha ijara to’lovini (ijara to’lovining tayanch
stavkasi) hisoblab chiqish quyidagi tarzda aniqlanadi 9
:
bunda:
Ts=Es*Kz*(Kq+Kh+Ko) (1)
9
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2009 yil 8 apreldagi «Davlat mulkini ijaraga berish tartibini
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida» gi 102-son qarori

Ts — bir yilga bir kv. metr uchun ijara to’lovining tayanch stavkasi; Es —
bir yilga bir kv. metr uchun eng kam stavka;
Kz — hududiy zonalar koeffitsienti;
Kq — qurilish turi bo’yicha koeffitsient (alohida turgan bino, qo’shimcha
qurilgan bino, binoning yuqori qismi, cherdak, boloxona, yarim yerto’la, yerto’la);
Kh — tutashib ketgan hududdan foydalanish koeffitsienti;
Ko — tijorat maqsadlarida foydalanishda qulaylik koeffitsienti (asosiy
avtotransport yo’llari bo’ylab joylashish, ikkinchi darajali avtotransport yo’llariga
chiqishda joylashish va boshqalar).
Binolar va inshootlar bo’yicha ijara to’lovi stavkasi O’zbekiston
Respublikasi Davlat raqobat qo’mitasi taqdim etgan hamda Moliya vazirligi va
Iqtisodiyot vazirligi bilan kelishilgan ijaraning eng kam stavkalari hisob-kitobi
asosida tegishlicha Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va
Toshkent shahar hokimliklari tomonidan tasdiqlangan eng kam stavkalardan kam
bo’lishi mumkin emas.
Binolar va inshootlar bo’yicha ijara to’lovining eng kam stavkalari hisob-
kitoblari O’zbekiston Respublikasi Davlat raqobat qo’mitasi tomonidan har yili 1
noyabrgacha tayyorlanadi hamda kelishish uchun O’zbekiston Respublikasi
Moliya vazirligi va Iqtisodiyot vazirligiga taqdim etiladi, ular o’n ish kuni
mobaynida ularni kelishadilar yoki qayta ishlash va keyinchalik O’zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligi va Iqtisodiyot vazirligining mulohazalari va takliflari
olingan sanadan boshlab o’n ish kunidan ortiq bo’lmagan muddatda kelishishga
kiritish uchun O’zbekiston Respublikasi Davlat raqobat qo’mitasiga qaytaradilar.
Joriy yilning 15 dekabridan kechikmay binolar va inshootlar bo’yicha ijara
to’lovi eng kam stavkalarining kelishilgan hisob-kitoblari O’zbekiston
Respublikasi Davlat raqobat qo’mitasi tomonidan tegishli ravishda
Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar
hokimliklariga tasdiqlash uchun yuboriladi.
Mol-mulkning boshqa turlari uchun ijara to’lovi stavkasi:

- agar ijaraga topshirilayotgan mulkdan amalda foydalanilgan muddat
undan samarali foydalanish muddatidan ortiq bo’lmasa yoki ushbu muddatga teng
bo’lsa, yoki amalda foydalanilgan muddatni aniqlash mumkin bo’lmasa — mol-
mulk tiklanish qiymatining 30 foizidan;
- agar ijaraga topshirilayotgan mol-mulkdan amalda foydalanilgan
muddat undan samarali foydalanish muddatidan ortiq bo’lsa — mol-mulk tiklanish
qiymatining 20 foizidan kam bo’lishi mumkin emas.
Samarali foydalanish muddati O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining
144-moddasida ko’rsatilgan tasniflashdan kelib chiqib belgilanadi. Balansida
saqlovchining rahbari va bosh buxgalteri ijaraga berilayotgan mol-mulkning
tiklangan qiymati to’g’risida taqdim etilgan axborotning ishonchliligi uchun javob
beradilar.
Ijara shartnomasini tuzishda isitish, sovutish, elektr energiyasi bilan
ta’minlash, sovuq va issiq suv ta’minoti, yong’in xavfsizligi va qo’riqlash
(hisoblagich, dizel generatori, sovutish mashinasi (chiller, fankoyl va boshqalar),
tortish ventilyatorlari, nasoslar, transformator va taqsimlash kichik stantsiyalari,
yong’in xavfsizligi va qo’riqlash tizimlari, ko’tarish mexanizmlari (shu jumladan
liftlar va boshqalar) zinapoya panjaralari, zinapoyalar, lift shaxtalari va boshqa
shaxtalar, shuningdek balansida saqlovchi va ijaraga oluvchilarning xodimlari va
o’quvchilari, oshxonalar va bufetlarda ovqatlanishi uchun foydalanadigan
maydonchalar bo’yicha muhandislik tarmoqlari va kommunikatsiyalar, mexanik,
elektr, sanitariya-texnik asbob-uskunalar va boshqa asbob-uskunalar va qurilmalar
bo’yicha ijara to’lovi belgilanmaydi.
Davlat mulkining ko’rsatib o’tilgan turlari bo’yicha shartnomada
kommunal va foydalanish to’lovlari, shu jumladan amortizatsiya ajratmalari
(mavjud bo’lganda) nazarda tutiladi. Turli sport, madaniy, o’quv, tibbiyot
tadbirlari va boshqa ijtimoiy tadbirlar (to’garaklar)ni tashkil etish, shuningdek
darsdan tashqari (ishdan tashqari) vaqtda balansida saqlovchi va ijaraga
oluvchilarning xodimlari ovqatlanishi va davolanishini tashkil etish maqsadida
ijaraning ayrim ob’ektlari (oshxonalar va bufetlar, zallar (xonalar), sport

inshootlari 270 ish kuni va 8 soatlik ish kuni hisobidan kelib chiqib ijara
to’lovining soatbay stavkasi to’langan holda ijaraga berilishi mumkin.
Ijaraga beruvchi davlat mulkini ijaraga berish maqsadida:
- ijaraga berilayotgan davlat mulkini xatlovdan o’tkazadi;
- ijaraga berilayotgan davlat mulkiga yuklatilgan majburiyatlarni
aniqlaydi va ular haqida ma’lumot tayyorlaydi;
- ijaraga berilayotgan davlat mulki ro’yxatini tuzadi;
- ijara shartnomasi loyihasini, davlat mulkini ijaraga berish shartlarini,
ijara ob’ekti, shu jumladan undan foydalanish shartlari to’g’risidagi ma’lumotlarni
va boshqa zarur axborotni tayyorlaydi;
- ijaraga berilayotgan davlat mulki ro’yxatini e’lon qiladi;
- davlat mulki ijarasiga buyurtmanomalarni qabul qiladi va ularning
ro’yxatdan o’tkazilishini, maxfiyligini va saqlanishini ta’minlaydi;
- potentsial ijaraga oluvchilarning (keyingi o’rinlarda talabgorlar deb
ataladi) talabi bo’yicha ularga ijaraga berilayotgan mol-mulk, uning tavsiflari bilan
tanishish imkoniyatini beradi;
- ijaraga berilayotgan mol-mulkni tegishli xizmatlar bilan ta’minlash
bo’yicha bitim loyihasini ishlab chiqadi hamda uni balansda saqlovchi hamda
kommunal xizmatlar va foydalanish xizmatlari ko’rsatuvchilar bilan kelishadi
(zaruriyat bo’lsa);
- qonun hujjatlariga va ushbu Nizomga muvofiq boshqa funktsiyalarni
bajaradi.
Davlat mulki davriy nashrlarda, shuningdek O’zbekiston Respublikasi
Davlat raqobat qo’mitasi va Savdo-sanoat palatasining veb-saytlarida
foydalanilmayotgan davlat mulki ijaraga berilishi to’g’risida majburiy tarzda e’lon
qilish sharti bilan (chorakda kamida bir marta) ijaraga beriladi.
Ijaraga oluvchi ijara shartnomasi muddatini uzaytirish to’g’risida yozma
ravishda murojaat qilgan taqdirda shartnoma muddati, ushbu ijara ob’ekti bo’yicha
majburiy tartibda e’lon berilmasdan, tegishli ravishda davlat mulkini ijaraga

berishning eng ko’p muddatlaridan oshmaydigan muddatlarga belgilangan tartibda
uzaytiriladi. Ushbu eng ko’p muddatlar tugagach davlat mulki ijaraga umumiy
asoslarda beriladi.
Har bir ijara shartnomasi bo’yicha buyurtmanomalar ijaraga beruvchi
tomonidan foydalanilmayotgan davlat mulkini ijaraga berish to’g’risida e’lon
berilgandan keyin birinchi buyurtmanoma ro’yxatdan o’tkazilgan sanadan boshlab,
har bir buyurtmanomaga tartib raqami berilgan hamda buyurtmanoma berilgan
sana va vaqt ko’rsatilgan holda, besh ish kuni mobaynida maxsus daftarda
ro’yxatdan o’tkaziladi.
Ko’rsatib o’tilgan muddat tamom bo’lgandan keyin tushgan talabnomalarni
(buyurtmanomalarni) ko’rib chiqish ikki ish kunidan oshmaydigan muddat
mobaynida amalga oshiriladi.
Talabgorlar (talabgor) talabnomalarni (buyurtmanomalarni) ko’rib
chiqishda qatnashishi mumkin. Buyurtmanomalarni ko’rib chiqishda
qatnashmagan talabgor ko’rib chiqish natijalari to’g’risida yozma ravishda (faks,
elektron pochta, pochta orqali) xabardor qilinadi.
Talabgorlarning buyurtmanomalarini ko’rib chiqish balansda saqlovchi va
tegishlicha Qoraqalpog’iston Respublikasi Davlat raqobat qo’mitasi, O’zbekiston
Respublikasi Davlat raqobat qo’mitasining viloyatlar va Toshkent shahridagi
hududiy boshqarmalari vakillari ishtirokida ijaraga beruvchi huzurida tashkil
etiladigan Komissiya tomonidan ko’rib chiqiladi, ko’rib chiqish natijalari
bayonnoma bilan rasmiylashtiriladi.
Komissiya ishi reglamenti O’zbekiston Respublikasi Davlat raqobat
qo’mitasi tomonidan belgilanadi.
Ikki va undan ortiq talabgorlardan takliflar tushgan taqdirda ijara
shartnomasi ijaraning belgilangan shartlariga rioya qilingan holda ijaraga
berilayotgan davlat mulki uchun ijara to’lovining eng ko’p miqdorini taklif etgan
talabgor bilan tuziladi.
Talabgorlarning takliflari teng bo’lgan taqdirda ijara shartnomasi, agar
talabgorlardan biri buyurtmanomalarni ko’rib chiqish jarayonida ijara to’lovining

dastlabki taklifidan ortiq bo’lgan miqdorda ijara to’lovini taklif etmasa,
boshqalardan oldin buyurtmanoma bergan talabgor bilan tuziladi. Ushbu holatda
shartnoma ijara to’lovining eng yuqori miqdorini taklif etgan talabgor bilan
tuziladi.
O’z majburiyatlarini zarur tarzda bajargan ijaraga oluvchi boshqa shartlar
teng bo’lgan taqdirda yangi muddatga ijara shartnomasini tuzishda boshqa
talabgorlar oldida ustunlik huquqiga ega bo’ladi, transport vositalari ijarasi bundan
mustasno.
Faqat bir nafar talabgordan buyurtmanoma tushgan taqdirda ijara
shartnomasi uning takliflari tegishli e’londa ko’rsatilgan shartlarga muvofiq
bo’lgan taqdirda u bilan tuziladi yoxud unga ijara shartnomasi tuzishning sabablari
asoslangan rad javobi yuboriladi.
Bunda navbatma-navbatlik tartibida:
- budjet tashkilotlari;
- xalqaro tashkilotlar vakolatxonalari, O’zbekiston Respublikasining
xalqaro shartnomalari doirasida o’z faoliyatini amalga oshiruvchi qo’shma
loyihalarni amalga oshirish bo’yicha guruhlar davlat mulki ijara shartnomasini
tuzishning ustunlik huquqiga ega bo’ladilar. Ular O’zbekiston Respublikasining
xalqaro shartnomalari shartlariga, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining,
O’zbekiston Respublikasi Hukumatining qarorlariga muvofiq davlat mulki bo’lgan
binolar va xonalarda joylashtiriladi, ular uchun ijara to’lovining no’l stavkasi
belgilangan, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno;
- balansida saqlovchining yuritishida bo’lgan tashkilotlar, shuningdek
balansida saqlovchining yuqori tashkiloti (muassasasi) hisoblangan vazirliklar
(idoralar)ning tarkibiy bo’linmalari;
- kichik tadbirkorlik sub’ektlari;
- nodavlat notijorat tashkilotlari davlat mulki ijara shartnomasini
tuzishning ustunlik huquqiga ega bo’ladilar.
Amal qilish muddati navbatdagi yilga o’tadigan ko’chmas davlat mulki

ijara shartnomasi bo’yicha bo’lajak yil davri uchun ijara to’lovi belgilangan
tartibda bo’lajak yilga ijara to’lovining eng kam stavkalariga muvofiq belgilanadi.
Buyurtmanomalarni ko’rib chiqish natijalari to’g’risidagi bayonnoma
Komissiya tomonidan qaror qabul qilingan kunda Komissiya a’zolari tomonidan
imzolanadi va uning raisi tomonidan tasdiqlanadi. Buyurtmanomalarni ko’rib
chiqish natijalari to’g’risidagi imzolangan bayonnoma asosida tegishli davlat
mulkining ijara shartnomasi tuziladi.
3. Iqtısodıyotnı modernızatsıyalash sharoıtıda budjet
tashkılotlarınıng budjetdan tashqarı mablag’larını
shakllantırıshnı kengaytırısh yo’nalıshları
O’zbekiston sharoitida davlat moliyasini boshqarish tizimidagi
islohotlarning eng asosiysi g’aznachilik tizimini to’liq joriy qilishdir. Davlat
budjeti ijrosida foydalanilayotgan g’aznachilik tizimi davlat siyosatining ustuvor
yo’nalishlariga mos holda davlat xarajatlarini samarali boshqarishga yo’naltirilgan
chora-tadbirlar yig’indisidan iborat. Bu chora-tadbirlar Davlat budjetining
xarajatlari ijrosidagi davlat xaridlarini amalga oshirish mexanizmini hamda joriy
va dastlabki nazorat samaradorligi bo’yicha dolzarb masalalarni qamrab oladi.
Budjet mablag’laridan maqsadli foydalanish va xarajatlarini samarali
ijrosini ta’minlash ustidan nazoratni kuchaytirish uch bosqichli nazoratni to’liq
joriy qilishni taqozo etadi. Ya’ni, budjet tashkiloti kontragentdan tovarlar sotib
olish (ishlar bajarish, xizmatlar ko’rsatish) to’g’ risida ofertani (taklifni) qabul qilib
olganidan so’ng, shartnomani aktseptlaydi (imzolaydi) va g’aznachilik bo’limidan
ro’yxatdan o’tkazish uchun taqdim etadi. Yuridik majburiyat vujudga kelishi
uchun, shartnomaning ro’yxatdan o’tkazilishi talab qilinadi. Budjetdan mablag’
oluvchilar tomonidan oziq-ovqat mahsulotlarini sotib olish jarayonlarida,
g’aznachilik bo’linmalari tomonidan baholar nazoratini tashkil etish, O’zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligining tegishli buyruqlari asosida amalga oshiriladi.
Mahsulotlar(xizmatlar, ishlar)ni xarid etish bo’yicha shartnomalar tender yoki
konkurs (tanlov) savdolari orqali amalga oshiriladi va bundan ko’zlangan asosiy

maqsad optimal baholardan sifatli mahsulotlarni xarid etishdan iboratdir. Baholar
optimalligi va budjet mablag’laridan maqsadli foydalanishni nazorat etish, amalga
oshiriladigan xaridning yuqori samarasini ta’minlovchi muhim omil hisoblanadi.
Baholar monitoringi tizimidagi mavjud muammolar sifatida quyidagilarni
ko’rsatish mumkin:
• tovarlar va xizmatlar bahosi to’g’ risida tizimlashgan tarzda axborot
olishning yetishmasligi (ayniqsa respublika hududlari bo’yicha);
• mavjud baholar monitoringi tovarlarning assortimenti (sifati, texnik va
boshqa muhim tavsiflari)ni hisobga olmaydi;
• baholar monitoringi amalga oshirishda transport xarajatlarini hisobga
olishni tartibga soluvchi mexanizm yetishmaydi;
• ayrim oziq-ovqat mahsulotlari bo’yicha monopoliyaga qarshi
kurashish qo’mitasi tomonidan taqdim etilgan baholar, joylarda o’rnatiladigan
baholar bilan keskin farqlanadi.
Bugungi kunda O’zbekistonda budjet jarayonida o’rta muddatli
rejalashtirish mexanizmini joriy qilishga dastlabki urinishlar bo’layotganligini va
budjet xarajatlarining natijaviyligini ta’minlovchi nazorat qilish mexanizmining
endigina shakllanayotganligini e’tirof etish lozim.
Iqtisodiyotni markazdan turib boshqarish hukm surgan mamlakatlarda
boshqa qator g’arb davlatlari kabi, budjetni tayyorlashda «xarajatli budjet»
usulidan (zatratniy metod) foydalanib kelingan. «Xarajatlarga asoslangan budjetni
tuzish» usuli resurslarni rejalashtirish va taqsimlashning shunday bir usulidirki,
bunda resurslar va ularni sarflashdan erishiladigan natijaviylik juda kuchsiz bo’lib
hisoblanadi, chunki xarajatlar usulida asosiy e’tibor mavjud resurslarga qaratiladi.
O’ z na v ba ti da, « na t i j a g a q a ra ti lg a n b u dj etl a s ht ir is h » st r at e gi k m a q s a d v a
vazifalarni asosiy maqsad qilib o’z oldiga qo’yadi, davlat tashkilotlari faoliyatlari
natijasidan ijtimoiy-iqtisodiy natijalar kutadi. Bu esa barcha resurslarni ma’lum bir
dasturlar orqali sarflanishi orqali amalga oshir Budjetlashtirish tartib-qoidalari to’g’
risidagi qonun hujjatlari;
1. Moliya organlari (Iqtisodiyot va moliya vazirligi) dasturlarini

moliyalashtirish bo’yicha uslubiyotini ishlab chiqishi;
2. Maqsad, vazifalar va ularning ko’rsatkichlarini
guruhlashbo’yicha ko’rsatmalarni ishlab chiqish;
3. Dasturni baholash va monitoringini yuritish.
Yuqorida ko’rib o’tganimizdek, metodologiyalar asosida amalga oshirilishi
lozim bo’lgan ishlar ko’rib chiqiladi. Albatta, har bir islohotning umumiy
metodologiyasi mavjud ekan, islohotlarni belgilash va amalga oshirish bosqichlari
zarur hisoblanadi. Shu boisdan, mamlakatimizda joriy etilajak budjet amaliyotini
uning o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib bosqichma-bosqich amalga oshirish
muhimdir.
Natijaga yo’naltirilgan budjetlashtirish amaliyotini joriy etish bosqichlari:
1. Umumiy islohotlar:
a) Natijaga yo’naltirilgan budjetlashtirish amaliyotini joriy etish uchun
tarkibiy tuzilmalarni ishlab chiqish;
b) Natijaga yo’naltirilgan budjetlashtirish amaliyotini joriy
etishning me’yoriy-huquqiy, qonunchiligini ishlab chiqish;
v) Natijaga yo’naltirilgan budjetlashtirish amaliyotini joriy
etishning metodikasi (uslubiyoti)ni ishlab chiqish;
g) hukumat faoliyatlarini moliyaviy tashkil etish. 2.Joriy islohotlar:
a) moliya yili doirasida davlatning natijaga yo’naltirilgan budjetlashtirish
amaliyotidagi funktsiyalari, vazifalari va maqsadalarini aniqlash;
b) Natijaga yo’naltirilgan budjetlashtirish tizimida budjet
klassifikatsiyasini ishlab chiqish;
v) Natijaga yo’naltirilgan budjetlashtirish amaliyotini informatsion-analitik
boshqarish tizimini ishlab chiqish;
g) an’anaviy, rejalarni boshqarish tizimidan natijaviylikni boshqarish
tizimiga o’tish.
O’zbekistonda natijaga yo’naltirilgan budjetlashtirish amaliyotini joriy
etishning bir qator elementlari bor bo’lib, ularni amalga oshirish keyingi

islohotlarining natijalariga bevosita ta’sir etadi. Bular NYB tizimining tarkibiy
elementlari bo’lib, ular 3 guruhga bo’linadi.
Natijaviylikka yo’naltirilgan budjetlashtirish tizimining asosiy elementlari
bo’lib, ular quyida keltirilgan:
1. Strategik rejalashtirish:
- maqsad va vazifalarni aniqlashtirish;- maqsad va vazifalarni amalga oshirish ko’rsatkichlari ro’yxati;
- talablar qo’yish: ob’yektivlik, o’lchovlilik, adekvatlik, vaqtga moslik,
ko’rsatkichlarning chegaraviyligi;
- maqsad va vazifalarni muhimligi nuqtai nazaridan tabaqalashtirish;
- ko’zlangan maqsad va vazifalarni amalga oshirishning kompleks chora-
tadbirlari.
2. Moliyaviy boshqaruv va monitoring tizimi:
- dasturlarni amalga oshirishda o’rta muddatli budjedlashtirish;
- ko’rsatiladigan bir birlik xizmat tannarxining hisob-kitobi;
- davlat xaridlarining umumiy tizimi;
- budjet mablag’laridan foydalanish nazorati;
- moliyaivy va boshqaruv hisobi tizimi;
- aktivlarni boshqarish tizimi;
-
ic hk i a ud it ti z i m i ( « sa m ara l i a u di t »);
3. Natijalarni boshqarish:
- ko’rsatkichlar monitoringi;
- kamchiliklarni nazorat qilish;
- umumiy holdagi kamchiliklarning sabablarini oydinlashtirish;
- vaziyatni o’nglash maqsadida (moliyaviy va boshqaruv sohasida) tezkor

(operativ) chora-tadbirlarni ishlab chiqish;
- muqobil dasturlarni ishlab chiqish;
- erishilgan natijalar doirasida ma’muriy, boshqaruv va moliyaviy
qarorlar qabul qilish.
Budjet tizimida budjet klassifikatsiyasi muhim tarkibiy qism hisoblanadi.
Natijaga yo’naltirilgan budjetlashtirish amaliyotida ham budjet klassifikatsiyasi
o’ziga xoslik kasb etmasada qolgan budjet tizimlaridan, ammo tarkiban farqlarga
ega. Aytib o’tish kerakki, budjet klassifikatsiyasi bevosita budjet tizimini tartibga
solishda muhim ahamiyatga ega.
Natijaga yo’naltirilgan budjetlashtirish tizimining budjet klassifikatsiyasi
quyidagicha tasniflanadi:
1. Iqtisodiy klassifikatsiya (ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish, moliya va
boshqalar);
2. Funktsional klassifikatsiya (ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy, marifiy,
ta’lim, mudofaa, sport va boshqalar);
3. Moliyalashtirish manbalari klassifikatsiyasi (soliqli daromadlar,
soliqsiz daromadlar, tiklanmaydigan (qaytarilmaydigan) pul mablag’lari);
4. Tashkiliy tuzilish klassifikatsiyasi (davlat budjeti daromadlari va
xarajatlari, respublika budjeti daromadlari va xarajatlari, mahalliy budjetlar
daromadlari va xarajatlari);
5. Dasturni amalga oshirish va investitsiyalash faoliyatiga ko’ra (qisqa,
o’rta va uzoq muddatli; ichki mablag’lar yoki xorijiy investitsiyalar ishtirokida va
boshqalar).
Ma’lumki, davlat budjetining bir qator funktsiyalari mavjud. Jumladan:
1. Taqsimlash funktsiyasi;
2. Nazorat funktsiyalari.
Bugungi kunda ko’pgina iqtisodiy adabiyotlarda davlat budjetining rag’
batlantirish funktsiyasiga ko’p urg’u berilmayapti. Buning sababi, ko’pgina
davlatlarda surunkali budjet defitsiti yuzaga kelishi bilan davlat moliyasining

beqarorlashishiga olib kelmoqda. Albatta, budjet taqchilligi mavjud sharoitda
rag’ batlantirish masalalaridan ko’ra nazorat funktsiyasi ilgarilaydi. Shu boisdan,
bir funktsiyaning o’rnini ikkinchi funktsiya egallaydi.
Natijaga yo’naltirilgan budjetlashtirish tizimida budjetning rag’ batlantirish
fuktsiyasi ham yaqqol namoyon bo’ladi. Jumladan, har bir budjetdan mablag’
oluvchilar (moliyalashtiriluvchilar) o’zlarining maqsadli-dasturiy loyihalarini
amalga oshiruvchi tashkilotlar olingan mablag’larni tejashga harakat qiladilar. Bu
esa tashkilotlar ixtiyorida qoluvchi, keyinchalik esa faoliyatlarini kengaytirishga va
pirovardida jamiyat uchun muhim tadbirlarni amalga oshiruvchi yetakchi
bo’g’inga aylanishiga sabab bo’ladi. Shu boisdan, natijaga yo’naltirilgan
budjetlashtirish amaliyotini joriy etish jamiyat uchun muhim vazifalardan biri
hisoblanadi. Shu tariqa natijaga yo’naltirilgan budjetlashtirish tizimining
funktsiyalari:
1. Taqsimlash fuktsiyasi;
2. Nazorat fuktsiyasi;
3. Rag’ batlantirish funktsiyasidir.
Natijaga yo’naltirilgan budjetlashtirish tizimini joriy etish avvalida budjet
mablag’larining baholash ko’rsatkichlariga e’tibor qaratish muhim sanaladi.
Masalani oydinlashtirish maqsadida uch budjet tizimi va ularning ko’rsatkichlarini
keltirgan holda ularning integrallashuvi asosidagi jarayonni ko’rib o’tamiz.
Texnik samaradorlik – pirovard maqsadlarga erishish uchun optimal
variantdagi texnik jarayonlardan olingan samaradorlik. Budjet mablag’larining
samarali taqsimlanganligi – so’nggi natijalarga erishish uchun budjet
mablag’larining samarali taqsimoti (taqsimotdan o’zgarmagan holda).
Budjet mablag’larining samarali taqsimlanganligi – so’nggi natijalarga
erishish uchun budjet mablag’larining samarali taqsimoti (taqsimotdan
o’zgarmagan holda).
An’anaviy budjet tizimi (qabul qilingan parametrlarga ko’ra)
Qabul
qilingan
parametrlar Texnik samaraTexnik samara

Hisobotlar shaffofligi
(ko‘zlangan natijalar
hisobotida bo‘ladimi?)Budjetning haqqoniyligi
(ko‘zlangan maqsadga erisha
oladimi?)
2–rasm.Budjet tizimlari va ularning ko’rsatkichlari 10
Taqsimlangan mablag’larning ijtimoiy-iqtisodiy samarasi - xarajatlar doim
ham samarali bo’lishi uchun (texnik samaradorlik, budjet mablag’larining samarali
taqsimlanganligi, texnik samaradorlik nuqtai nazaridan), ammo umumiy dasturni
amalga oshirishda barcha jihatlarning ko’zlangan natijalar bera olishligi zarurdir.
Ko’rinib turibdiki, har bir budjet tizimi va ularning ko’rsatkichlari natijaga
yo’naltirilgan budjetlashtirish tizimini to’ldiradi. Buning sababi, O’zbekistonda
bugungi kunda budjet parametrlarini ishlab chiqishda normativ asoslarda va o’tgan
yilgi budjet parametrlaridan foydalanilgan holda ish ko’riladi. Aynan natijaga
yo’naltirilgan budjetlashtirish tizimini joriy qilinishining dastlabki boschiqlarida
ana shu tuzilmani qo’llash maqsadga muvofiqdir.
Shu bilan bir qatorda, davlat xarajatlarini yo’naltirilgan faoliyatlarni
baholash maqsadida bir necha tarmoqlardagi savollar bilan to’qnash kelishi
tabiiydir. Quyidagi tuzilmada bir necha tarmoqlar keltirilib asosiy savollari
qo’yilgan:
3-rasm. Davlat xarajatlari va moliyaviy hisobotning baholash
10
Ilmiy izlanishlar natijasida jahondagi bir qator yetakchi davlatlarning amaliyotini o‘rganish asosida muallif
tomonidan tuzilgan Faoliyatlarni boshqarish
mezonlari
Axborot oqimi (qabul qilingan va ko‘zlangan
maqsadlar (davlat qarorlari bilan birgalikda
moliyaviy daromad va
xarajatlar) bilan muvofiqligi?)Umumiy moliyaviy siyosat
(fiskal siyosatning barcha
qirralarini nazorat qila
oladimi?) Nazorat (davlat mablag‗larini
sarflash bo‘yicha nazorat
muvaffaqiyatli amalga
oshiriladimi?)Davlat siyosatiga mosligi
(davlat siyosatiga mos holda
amalga oshiriladimi?) Amalga
oshirilgan
parametrlar Natijalar Taqsimlangan
mablag‘larning ijtimoiy-
iqtisodiy samarasiBudjet mablag‘larini
samarali taqsimlash
Natijalar Natijaviylikka yo‘naltirilgan
budjetlashtirishAmalga oshirilgan budjet
parametrlariga asoslangan

mezonlari 11
Ko’rib o’tilgan faoliyatlarning baholash mezonlari amalga oshirilayotgan
faoliyatlarning tub mohiyatini tashkil etuvchi munosabatlarni samarali amalga
oshirish uchun ularning yetarli darajadagi tahlil etilganligi muhim hisoblandi.
Bugungi kunda mamlakatimizda bir necha milliy dasturlar va hukumat
qarorlari mavjud bo’lib, ularni natijaga yo’naltirilgan budjetlashtirish amaliyotiga
muvofiqlashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Ko’zlangan uzoq muddatli strategik
rejalar hamda hukumat qarorlarini to’laqonlik bilan amalga oshirish kelajakning
ustunlaridan hisoblanadi. Budjetning ijrosi davomida turli darajadagi dasturlar
amalga oshiriladi. Maqsadli-dasturiy loyihalar natijaga yo’naltirilgan
budjetlashtirishning tub mohiyatini tashkil etadi. Shuning uchun, bevosita natijaga
yo’naltirilgan budjetlashtirish amaliyotining O’zbekiston sharoitida dasturlarni
amalga oshirishning bir necha yo’nalishlari mavjudki, ular natijalarni to’laqonli
ijrosi o’z ta’sir kuchiga ega hisoblanadi.
11
23
Ilmiy izlanishlar natijasida jahondagi bir qator yetakchi davlatlarning amaliyotini o‘rganish asosida
magistrant tomonidan tuzilgan

Xulosa
Xulosa o’rnida biz budjet tashkilotlarini smeta asosida rejalashtirish va
moliyalashtirish tartiblarini o’rgandik, bu borada bugungi kunda olib borilayotgan
islohotlarning mazmun- mohiyatini ochib berishga harakat qildik, budjet
tashkilotlarini budjetdan tashqari manbalar hisobidan mustahkamlash yo’llarini
tadqiq qilib, budjet amaliyotida budjetdan tashqari markazlashgan va
markazlashmagan manbalardan foydalanish imkoniyatlari va shart-sharoitlarini
o’rganib chiqdik.
Davlat, mamlakatdagi bozor munosabatlarining qay darajada shakllangan
va rivojlangan bo’lishiga qaramay, ijtimoiy sohalarni boshqarish, ularning
faoliyatini tashkil etish va moliyalashtirishda ishtirok etishi zarur, ularning normal
darajada faoliyat qilishi uchun davlat barcha huquqiy, tashkiliy va iqtisodiy shart-
sharoitlarni yaratib berishi shart.
Budjetdan moliyalanadigan sohalarga mablag’larni to’liq hajmda safarbar
etish imkoniyatini ta’minlash maqsadida davlat daromadlarining barqarorligini
ta’minlash va xarajatlarning aniq hisob-kitobini olib borish lozim.
Ijtimoiy sohalardagi ta’lim, sog’liqni saqlash muassasalari tomonidan
ko’rsatilayotgan xizmatlarning sifat standartlarini o’rnatish va ularga amal
qilinishini nazorat qilishni yo’lga qo’yish lozim, aks xolda xizmatlar narxining
oshib borishi bilan ularning sifati o’rtasidagi bog’liqlik uzilib bormoqda, malakali
xizmat qimmat turishi bilan birga, sifat standartiga ham javob berishi kerak, deb
hisoblaymiz.
Aholining nochor, ijtimoiy muhofazaga muhtoj qatlamlariga bepul
xizmatlar ko’rsatilishini davlat bundan keyin ham o’z zimmasiga olishi, bu
xizmatlarning to’liq moliyalashtirilishiga erishishi lozim.
Budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari mablag’larni jalb qilishga
bo’lgan harakati ularning asosiy faoliyatiga, tashkilotning missiyasini bajarishga
putur yetkazmasligi kerak, shuni unutmaslik lozimki, budjet tashkiloti notijorat
asosida faoliyat yurituvchi muassasa, shuning uchun unda marketing masalalari
o’ylab, jamiyatning talab va ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda hal etilishi kerak.

A ksariyat aholi ongida ta’lim, va ayniqsa, sog’liqni saqlash xizmatlarining
bepul taqdim etilishi kerak, degan stereotiplar mustahkam o’rnashgan, bu esa
budjet tashkilotlarini pullik asosga o’tkazish jarayonida aholi tomonidan
no r o z i l i k l ar g a o l i b k el m oqda, l e k in b o z o r i q t i s od i y oti t al a b la r i , qo l a v er s a, « pu l l i k
narsa qadrli bo’ladi» degan naqldan kelib chiqib, budjetning chegaralanganligi
sharoitida budjet tashkilotlarining ortib borayotgan ehtiyojlarini faqat davlat
mablag’lari hisobiga qoplashning ob’ektiv tarzda imkoni yo’qligini tushunib yetish
vaqti keldi.
Hozirgi kunda budjet tashkilotlarining barcha budjetdan tashqari
daromadlari barcha soliqlar va majburiy to’lovlardan ozod etilganligini e’tirof
etgan holda, budjet tashkilotlarining tijorat faoliyatlarini davlat bundan keyin ham
rag’batlantirib borishi maqsadga muvofiq.
Budjet tashkilotida shunday muhitni yaratish kerakki, budjet tashkiloti
tomonidan ko’rsatilayotgan xizmatlar natijasidan unda ishlayotgan ko’p sonli
xodimlarning shaxsiy manfaatlari emas, tashkilot manfaatlari ustuvor bo’lishi
lozim, deb hisblaymiz.

Foydalanılgan adabıyotlar ro’yxatı
Normativ xuquqiy xujjatlar:
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – 2023 yil 01 may.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “2022 — 2026 yillarga mo’ljallangan
yangi O’zbekistonning taraqqiyot strategiyasi”
3. O’zbekiston Respublikasining “Mexnat kodeksi” 2023 yil 30 aprel
4. O’zbekiston Respublikasining «Byudjet kodeksi 2013 yil 26 dekabr
5. O’zbekiston Respublikasining “Soliq kodeksi” 2019 yil 30 dekabr)
6. O’zbekiston Respublikasining “Buxgaltetriya hisobi to’g’risida”gi Qonuni.
2016 y. 13 aprel
7. «Davlat ijtimoiy sug’urtasi bo’yicha nafaqalar tayinlash va tartibi to’g’risida
Nizom» O’z.R. AV. tomonidan 2002 yil 8 mayda № 1136-son bilan ruyxatdan
o’tgan
8. “O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjetida turuvchi tashkilotlarning
xarajatlar smetasi va shtatlar jadvalini tuzish, ko’rib chiqish, tasdiqlash va
ro’yxatdan o’tkazish tartibi to’g’risida” Nizom 2010 yilda № 2634-son bilan
ro’yxatdan o’tgan.
9. “Byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Yo’riqnoma O’z.R
AV. tomonidan 2010 yil 22 dekabrda № 2169-son bilan ro’yxatdan o’tgan;

Adabiyotlar ro’yxati
1. Mehmonov S.U., Karimova Z.X.,Tursunov A.S. Byudjet tizimi. Darslik. –T.:
“Iqtisod-Moliya”, 2018. -544 b.
2. Tuychiyev A.J., Ostonokulov A.A., Ibragimov K.Sh., Tursunov A.S. Byudjet
hisobi. Darslik. – T.: “ Iqtisod-Moliya ” 2018. 428 b.
3. Tuychiyev A.J., Ostonokulov A.A., Ibragimov K.Sh., Tursunov A.S. Byudjet
tashkilotlarida byudjet hisobi. Darslik. – T.: “ Iqtisod-Moliya ” 2019. 329 b.
4. Tuychi y ev A.J., Ibragimov K.Sh.Byudjet hisobot i. O’quv qo’llanma. “ Iqtisod-
Moliya ”. – T.: 2018. 254 b.
5. Tashmuxamedova D. Byudjet g’azna ijrosi. O’quv qo’llanma.- T.: “Iqtisod-
Moliya”, 2019. 440 b.
6. Жуклинец И.И. Бухгалтерский учет в бюджетных учреждениях: учебник и
практикум для бакалавриата и магистратуры. -М.: Издательство Юрайт,
2016. С.504
7. Опарина С.И., Кришталева Т.И., Гурко А.И. Бюджетный учет и
отчетность. Учебник и практикум для бакалавриата и магистратуры. - М.:
Издательство Юрайт, 2016. С.347
8. Коренкова С.И. Бюджетный учет и отчетность. Учебное пособие для
вузов. –М.: Издательство Юрайт, 2019. С.195
Internet saytlari
9. www.gov.uz – O’zbekiston Respublikasi Hukumat portali
10. www.lex.uz – O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy
bazasi
11. www.mf.uz–O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi rasmiy veb-sayti
12. www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi Dav lat statistika qo’mitasining
rasmiy veb sayti

Budjet tashkilotlari va muassasalarini moliyalashtirish mexanizmi

Купить

Похожие документы
O’z Milliy bank amaliyot hisoboti
Iqtisodiyot va moliya bo‘limi amaliyot hisoboti amaliyot hisoboti
Ipoteka bank amaliyot Mirobod filiali
"Trastbank" bitiruv oldi amaliyot
Turonbank bitiruv oldi amaliyoti