Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 370.5KB
Покупки 8
Дата загрузки 14 Сентябрь 2023
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Budjet tashkilotlarida budjet hisobining tashkiliy-uslubiy jihatlari

Купить
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI SIRTQI FAKULTETI “Budjet hisobi va g’aznachilik ishi” KAFEDRASI Budjet tashkilotlarida budjet hisobining tashkiliy- uslubiy jihatlari KURS ISHI TOSHKENT 2023 1 Budjet tashkilotlarida budjet hisobining tashkiliy- uslubiy jihatlari. Mundarija Kirish I. BOB. BUDJET tashkilotlarida budjet hisobining nazariy asoslari 1.1. Budjet tashkilotlarida budjet hisobini tashkil qilishning maqsadi, vazifalari va xususiyatlari. 1.2. Budjet tashkilotlarida budjet hisobining tashkiliy-uslubiy ta’minotini takomillashtirish masalalari . II.BOB. Budjet tashkilotlarida yuritiladigan boshlangich hisob hujjatlari tahlili 2.1. Budjet tashkilotlarida yuritiladigan boshlangich hisob hujjatlari va hisob registrlari . 2.2. Budjet tashkilotlari budjet hisobining tashkiliy jihatlari. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 2 Kirish Bugungi kunda mamlakatimiz byudjet tizimida amalga oshirilayotgan islohotlarni amalga oshirilishi borasida yuqori malakali mutaxassislarga talab ortib bormoqda. Ayniqsa byudjet tizimida islohotlarni amalga oshirilishi natijasida xalqaro standartlar talablari asosida buxgalteriya hisobini tashkil etish va yuritish bo’yicha qonunchilik asoslari shakllantirildi. Bu jarayonda yuqori malakali «Byudjet hisobi va nazorati » mutaxasislar tayyorlash ko’p jihatdan o’quv-uslubiy ba’zani shakllantirishga qaratilishi ushbu o’quv qo’llanmani yaratilishiga asos bo’ldi. Respublikamiz mustaqillikka erishgan kundan boshlab barcha sohalarda katta о ’zgarishlar r о ’ у berdi. Mamlakatda qisqa vaqt mobaynida bozor munosabatlarining qaror topishi va rivojlanishi uchun obyektiv ijtimoiy-iqtisodiy, huquqiy va siyosiy shart-sharoitlar yaratildi. Iqtisodiyotning hozirgi integratsiyalashuvi va globallashuvi kuchayib borayotgan bir davrda davlat sektorida byudjet tizimi byudjetlari ijrosini ta’minlashda byudjet hisobi va nazoratini xalqaro standartlarga mos holda yanada takomillashtirishni taqozo etmoqda. Prezidentimiz tashabbusi bilan 2017-2021-yillarda O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi tasdiqlandi. Ushbu Harakatlar strategiyasidagi oliy maqsadlarni ro’yobga chiqarish maqsadida barcha sohalarga qaratilayotgan e’tibor singari davlat moliyasini boshqarishda xorijiy tajribalardan foydalanib innovatsion usullarni joriy qilish orqali sohani yanada rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Jumladan, «Xarajatlarning ijtimoiy yo’naltirilganini saqlab qolgan holda Davlat byudjetining barcha darajalarida mutanosiblikni ta’minlash, mahalliy byudjetlarning daromad qismini mustahkamlashga qaratilgan byudjetlararo munosabatlarni takomillashtirish hamda ilg’or xalqaro tajribada qo’llaniladigan vositalardan foydalangan holda moliya siyosatini yanada takomillashtirish»1 vazifalari qo’yilgan. 3 2022 yildan boshlab, «O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti xarajatlarining samaradorligini oshirish, byudjet qonunchiligi buzilishining profilaktikasini kuchaytirish va masofaviy moliyaviy nazoratni kengaytirish, shuningdek, davlat moliyaviy nazorati organlari faoliyatini takomillashtirish maqsadida -- Hisob palatasi, Moliya vazirligi, vazirlik va idoralarning ichki audit xizmatlariga birinchi navbatda byudjet qonunchiligi buzilishining profilaktikasiga alohida e’tibor qaratish, jumladan: byudjet tashkilotlarida ish haqi va unga tenglashtirilgan to’lovlarning to’g’ri hisoblanishi, ijtimoiy va ishlab chiqarish infratuzilmasini rivojlantirish dasturiga kiritilgan obyektlarda amalga oshirilayotgan qurilish ishlarini monitoring qilish va ularda nazorat tadbirlarini o’tkazish, byudjet tizimi byudjetlaridan to’lanayotgan subsidiyalarning manzilliligini va samaradorligini baholash, davlat xaridlarida qonunchilik hujjatlarida belgilangan talablarga rioya etilishini nazorat qilish, davlat qarzi va grantlar hisobiga amalga oshirilayotgan loyihalarning natijadorligini o’rganish» 1 vazifalari yuklatildi. «Moliya vazirligi, Hisob palatasi hamda Bosh prokuraturaning Moliya vazirligi tarkibidagi Davlat moliyaviy nazorati departamenti va uning hududiy boshqarmalari negizida Moliya vazirligi huzurida Davlat moliyaviy nazorati inspeksiyasi tashkil etildi. Moliya vazirligi Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi bilan birgalikda «Elektron nazoratchi- taftishchi» dasturiy majmuasini quyidagi bosqichlarda: birinchi bosqichda — 2022-yil 1-sentabrga qadar vazirlik va idoralar bilan real vaqt rejimida axborot almashinuvi orqali byudjet qonunchiligini buzish xavfini tahlil qilish maqsadida Moliya vazirligining moliyaviy nazorat ma’lumotlari bazasini ishga tushirish; ikkinchi bosqichda 2023-yil 1-yanvarga qadar davlat moliyaviy nazorati obyektining muayyan davr uchun ayrim masalalar bo’yicha faoliyatini nazorat qilish (mavzuli nazorat) modulini yaratish» belgilandi. 1 О `zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi «O`zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo`yicha Harakatlar strategiyasi to`g`risida» PF4947-son Farmoni. 4 I. BOB. Budjet tashkilotlarida budjet hisobining nazariy asoslari 1.1. Budjet tashkilotlarida budjet hisobini tashkil qilishning maqsadi, vazifalari va xususiyatlari. Budjet tashkiloti - zimmasiga yuklatilgan vazifalarni bajarish bilan bog’liq bo’lgan o’z faoliyatini amalga oshirishi uchun Davlat Budjet idan mablag’ ajratish nazarda tutilgan va bu mablag’ moliyalashtirishning asosiy manbai hisoblanadigan vazirlik, davlat qo’mitasi, idora, davlat tashkiloti. Budjet daromadlari qonunchilikda belgilangan tartibga binoan davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, shu juladan mahalliy organlar, ixtiyoriga beg’araz va qaytarib bermaslik shartlari bo’yicha kelib tushayotgan pul mablag’lari. Budjet xarajatlari davlat va mahalliy o’zini o’zi boshqarish organlarining vazifa va funktsiyalarini bajarish uchun yo’naltirilayotgan pul mablag’lari; davlat pul mablag’lari fondini taqsimlash va uni tarmoq, maqsadli va huquqiy yo’nalishlarda foydalanish yuuzasidan vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar. Budjet tashkilotlari daromadlar va xarajatlar smetalari ijrosi bo’yicha Budjet va Budjetdan tashqari mablag’lar buxgalteriya hisobini O’zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonuniga va O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining uslubiy ko’rsatmalariga hamda boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlariga muvofiq tashkil qiladilar. Vazirliklar, davlat qo’mitalari va idoralari, zarur hollarda, o’zlarining tizimidagi Budjet tashkilotlarda O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi bilan kelishgan holda buxgalteriya hisobining umumiy qoidalarini qo’llash tartibi to’g’risida ko’rsatmalar ishlab chiqarishlari mumkin. Budjet tashkilotlarida budjet hisobini tashkil etishdan maqsad foydalanuvchilar (ichki, tashqi) ni daromadlar va xarajatlar smetalari ijrosi jarayoni bo’yicha o’z vaqtida, to’liq hamda aniq buxgalteriya va moliyaviy axborotlari bilan ta’minlab berishdan iborat. 5 1 chizma. Byudjet tashkilotlari budjet hisobi axboroti foydalanuvchilari. 2 Budjet tashkilotlarida budjet hisobining vazifalari quyidagilardan iborat: - Buxgalteriya hisobini amaldagi tegishli me’yoriy-xuquqiy xujjatlar asosida tashkil etish; - Budjet tashkilotlarida Budjet va Budjet dan tashqari mablag’lardan maqsadli foydalanishni ta’minlash; - Daromadlar va xarajatlar smetalari ijrosi jarayoni muomalalarini hujjatlashtirish va hisob registrlarida aks ettirish; - Budjet tashkilotlari buxgalteriya hisobi hisobvaraqlarida aktivlarning holati va harakati, mulkiy qiymatliklar va majburiyatlarning holati to’g’risidagi to’liq hamda aniq ma’lumotlarni shakllantirish; 2 I.N.Qo`ziyev, SH.V.G`aniyev, A.S.Ramazonov. Byudjet hisobi va nazorati: Darslik /; - T.: «Nihol print» OK, 2022. 632 b. 6 - Budjet tashkilotlarida daromadlar va xarajatlar smetalari ijrosi natijalarini shakllantirish; - Budjet ijrosiga oid buxgalteriya hisobi ma’lumotlarini umumlashtirish va hisobotlarni tuzishdan iboratdir; Buxgalteriya hisobini tashkil etishda zamonaviy axborot texnologiyalaridan keng foydalanish va boshqalar. 2 chizma. Budjet tashkilotlarida budjet hisobini alohida hususiyatlari. 3 Budjet tashkilotlarida budjet hisobini alohida hususiyatlari quyidagilardan iborat: 1.Daromadlar va xarajatlar smetalari ijrosi nazorat qilinishi; 2.Kassa va xaqiqiy xarajatlar hisobini yuritilishi; 3.Budjet tasnifi asosida hisobni tashkil etilishi va hisobotlarni shakllantirilishi; 4.Buxgalteriya hisobi va hisobotlarni me’yoriy hujjatlarga qat’iy amal qilingan xolda yuritilishi. 3 I.N.Qo`ziyev, SH.V.G`aniyev, A.S.Ramazonov. Byudjet hisobi va nazorati: Darslik /; - T.: «Nihol print» OK, 2022. 632 b. 7 Byudjet tashkilotlarida o’zaro hisob-kitoblar qonunchilikka binoan alohida byudjetlarning parametrlariga o’zgartirishlar kiritilganda yoki ma’muriy-huquqiy bo’linishlar, tashkilotlarning bo’ysunishi o’zgarganda byudjet ijrosi jarayonida yuqori va quyi byudjetlar o’rtasida vujudga keladigan munosabatlar. Daromadlar va xarajatlar smetalari ijrosi nazorat qilinishi Byudjet tashkilotlarda har yili belgilangan tartibda byudjet mablag’lari bo’yicha xarajatlar smetasi va shtatlar jadvali tuziladi va tasdiqlanadi. Byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi xarajatlar smetasi ijrosini ta’minlab beradi. Bunda xarajatlarni iqtisodiy tasnifi asosida smeta doirasida xarajatlar moliyalanadi va amalga oshiriladi. Bulardan tashqari byudjetdan tashqari mablag’lar manbaalari (ta’lim muassasalarida o’qitishning to’lov kontrakt shakli mablag’lari, byudjet tashkilotlari rivojlantirish jamg’armasi mablag’lari, tibbiyot muassasalari moddiy rag’batlantirish va rivojlantirish jamg’armasi mablag’lari, byudjetdan tashqari boshqa mahsus mablag’lar) bo’yicha daromadlar va xarajatlar smetalari tuziladi va ijrosi amalga oshiriladi. Shuning uchun byudjet tashkilotlari buxgalteriya hisobini yuritishda smetalar ijrosi nazorat qilinadi. Davlat byudjetining kassa ijrosini tashkil etish, shuningdek uning davlat daromadlari va xarajatlarini hisobga olish O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan O’zbekiston Respublikasi Makaziy banki bilan birgalikda amalga oshiriladi. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G’aznachiligi va uning xududiy bo’linmalari Davlat byudjetining kassa ijrosi operatsiyalarini bajaradi. Byudjet mablag’lari oluvchilarning xarajatlari ularning O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G’aznachiligida yoki uning xududiy bo’linmalarida ochilgan shaxsiy hisobvaraqlaridagi byudjetdan ajratilgan mablag’lar qoldiqlari doirasida to’lov topshiriqnomalari bo’yicha amalga oshiriladi. Kassa va haqiqiy xarajatlar hisobini yuritilishi Byudjet tashkilotlarida daromadlar va xarajatlar ijrosi jarayonida kassa va haqiqiy xarajatlar hisobi yuritiladi. Byudjet tashkilotlari tomonidan g’aznachilikdagi shaxsiy hisob varaqlardan xarajatlarni to’lab berilishi kassa xarajatlari ko’rinishida hisobda aks 8 ettiriladi. Masalan ish haqi bo’yicha moliyaviy majburiyatlar to’lab berilganda ya’ni tegishli soliqlar va ajratmalar o’tkazilganda xodimlar plastik kartochkalariga ish haqi o’tkazib berilganda yoki kassadan berilganda kassa xarajati ko’rinishida tegishli daftarlarda, hisobotlarda aks ettiriladi. Byudjet tashkilotlari tomonidan xarajatlar smetalari doirasida amalga oshirilgan lekin to’lab berilmagan xarajatlar haqiqiy xarajat ko’rinishida hisobda aks ettiriladi. Masalan smeta doirasida ish haqi hisoblangan lekin to’lab berilmagan yoki ish, xizmatlar ko’rsatilgan, tovarlar olingan lekin to’lab berilmagan xarajatlar haqiqiy xarajat ko’rinishida tegishli daftarlarda, hisobotlarda aks ettiriladi. Kassa va haqiqiy xarajatlar hisobini yuritish uchun alohida 294 - shakldagi daftar yuritiladi shuningdek hisobot shakllarida ham aks ettiriladi. 9 1.2. Budjet tashkilotlarida budjet hisobining normativ huquqiy asoslari. Byudjet tasnifi asosida hisobni tashkil etilishi va hisobotlarni shakllantirilishi - Byudjet tashkilotlari tomonidan tuzilgan daromadlar va xarajatlar smetalari O’zbekiston Respublikasi Adliya vazriligida 2010 yil 11 oktyabrda 2146- son bilan ro’yxatga olingan «O’zbekiston Respublikasi Byudjet tasnifini qo’llash bo’yicha Yo’riqnoma» asosida 1- guruh, 2-guruh, 3-guruh, 4-guruh xarajatlari xarajatlarning iqtisodiy tasnifi bo’yicha aks ettiriladi hamda ijrosi haqidagi buxgalteriya hisobotlari shakllarida ham byudjet xarajatlarining iqtisodiy tasnifi bo’yicha axborotlar shakllantiriladi. Buxgalteriya hisobi va hisobotlarni me’yoriy hujjatlarga qat’iy amal qilingan holda yuritilishi - Byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobotlarni tuzish «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasining qonuni va boshqa bir qator qonunlar, O’zbekiston Respublikasi Hukumati hamda Moliya vazirligining bir qancha me’yoriy-huquqiy hujjatlariga muvofiq olib boriladi. Shu bilan birga qonunchilikka muvofiq byudjetdan tashqari daromadlar aniq manbaalari bo’yicha shakllantiriladi va sarflanishi yo’nalishlari belgilanadi. Masalan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 414 son - Byudjet tashkilotlarini mablag’ bilan ta’minlash tartibini takomillashtirish to’g’risida»gi qaroriga muvofiq byudjet tashkilotlari rivojlantirish jamg’armasi mablag’larini shakllantirishi manbaalari belgilangan. Shuningdek rivojlantirish jamg’armasi mablag’lari birinchi navbatda kreditorlik majburiyatlarni tugatish yo’naltirilishi, agarda kreditorlik qarzdorlik mavjud bo’lmasa kamida 75 foizi moddiy texnika bazasini mustaxkamlashga, ko’pi bilan 25 foizgacha xodimlarni moddiy rag’batlantirishga yo’naltirilishi belgilangan. Buxgalteriya hisobini yuritishda yuqorida keltirib o’tilgan qonunchilik bilan belgilangan me’yorlarga qatiy amal qilinadi. Umuman byudjet tashkilotlarida hisobni tashkiliy, texnik, uslubiy jihatlari me’yoriy-huquqiy hujjatlarga qat’iy amal qilgan holda tashkil etiladi. 10 «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi qonun (Yangi tahriri, O’RQ404-son 13.04.2016 y) va «Byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi to’g’risidagi yo’riqnoma» (O’z. Res. AV da 22.12.2010 yilda 2169-son bilan ro’yxatdan o’tkazilgan, 17.03.2018 y. AVda 2169-2-son bilan ro’yxatga olingan yangi tahriri)ga muvofiq byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi quyidagi tamoyillarga asosan tashkil etiladi: - buxgalteriya hisobini ikki yoqlama yozuv usulida yuritish; - uzluksizlik; - xo’jalik operatsiyalari, aktivlar va passivlarning pulda baholanishi; - aniqlik; - hisoblash; - oldindan ko’ra bilish (ehtiyotkorlik); - mazmunning shakldan ustunligi; - ko’rsatkichlarning qiyoslanuvchanligi; - moliyaviy hisobotning betarafligi; - hisobot davri daromadlari va xarajatlarining muvofiqligi; - aktivlar va majburiyatlarning haqiqiy baholanishi. Byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi memorial order shaklida olib boriladi. Qolgan operatsiyalar (asosiy vositalarga eskirish hisoblash, asosiy fondlarni har yilgi qayta baholash, byudjetdan tashqari daromadlar hisobi, yilni yakunlash operatsiyalari va h.k) va «Storno» operatsiyalari bo’yicha alohida memorial orderlar tuziladi (274-son shakl) va ular har oy uchun alohida 16 raqamdan boshlab raqamlanadi. Operatsiyalar hajmiga qarab jamlanma qaydnomalarni tuzish talab qilinmaydigan tashkilotlarda subschyotlar korrespondentsiyasi alohida memorial orderlarda (274-son shakl) yuqorida keltirilgan doimiy raqamlar berilib ko’rsatiladi. Alohida memorial orderlar operatsiyalarning sodir bo’lishiga qarab, ammo boshlang’ich hisob hujjatlari olingandan keyingi kundan kechiktirmasdan ayrim hujjatlarga yoki bir xildagi hujjatlarning bir guruhi asosida tuziladi. 11 Subschyotlar korrespondentsiyasi memorial orderlarda ikki yoqlama yozuv qoidasiga muvofiq yozib boriladi. Memorial orderlar bosh hisobchi (yoki uning o’rinbosari) va ijrochi (hisobchi) tomonidan imzolanadi. Barcha memorial orderlar 308-son shakldagi «Bosh-jurnal kitobi»da ro’yxatga olinadi. «Bosh-jurnal kitobi» har bir subschyot bo’yicha yuritiladi. «Bosh-jurnal kitobi» o’tgan yildagi yakunlovchi balansga muvofiq yil boshiga qolgan qoldiq summalarni ko’chirib yozish bilan ochiladi. Bu daftarga yozuvlar memorial orderlar va memorial order jamlanma qaydnomalar tuzilgandan keyin oyiga bir marta yoziladi. Memorial orderdagi summa dastlab «Order bo’yicha summa» qatoriga, keyin esa, tegishli subschyotlarning debeti va kreditiga yoziladi. Barcha subschyotlar bo’yicha oylik aylanmalar summasi debetda ham kreditda ham «Order bo’yicha summa» qatorining jamiga teng bo’lishi kerak. Oylik aylanmalardan keyingi ikkinchi qatorda har bir subschyot bo’yicha kelgusi oyning boshiga qoldiq chiqariladi. Vazirliklar, davlat qo’mitalari va idoralari hamda ularning tizimidagi tashkilotlar O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi bilan kelishgan holda ishlab chiqilgan ko’rsatma mavjud bo’lgandagina buxgalteriya hisobi yuritishning jurnal- order shaklida olib borishlari mumkin. Byudjet tashkilotining rahbari tashkilotda buxgalteriya hisobini tashkil qilinishiga, moliya-xo’jalik faoliyatidagi amalga oshirilgan muomalalarni amaldagi qonun hujjatlariga muvofiqligiga hamda buxgalteriya hujjatlarini saqlanishiga javobgar bo’ladi. O’zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi qonuniga hamda Byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi to’g’risidagi Yo’riqnomaga (Adliya vazirligida 2010 yil 22 dekabrda 2169-son bilan ro’yxatga olingan) muvofiq byudjet tashkilotining bosh hisobchisi, hisobchilari mazkur tashkilot rahbari tomonidan qonunchilikka muvofiq lavozimiga tayinlanadi va lavozimidan ozod qilinadi. 12 Agarda tegishli qonun hujjatlarida boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo’lsa, tashkilotlarning bosh hisobchilari o’zlarining tizimidagi tashkilotlarda buxgalteriya hisobini yuritilishini va moliyaviy hisobotlarni to’g’ri tuzilishini muntazam nazorat qilib turishlari lozim. Bosh hisobchi boshchilik qiladigan tashkilotning buxgalteriyasi mustaqil tarkibiy bo’linma hisoblanadi. Tashkilot bosh hisobchisi bevosita mazkur tashkilot rahbariga bo’ysunadi. Buxgalteriya hisobini yuritish, hisobotlarni tuzish va taqdim qilish masalalari bo’yicha esa, tashkilotning rahbaridan tashqari yuqori tashkilot bosh hisobchisiga ham bo’ysunadi hamda tashkilotda buxgalteriya hisobini yuritilishiga, moliyaviy hisobotlarni o’z vaqtida va to’liq topshirilishiga hamda yuqoridagi Yo’riqnoma, shuningdek, boshqa normativ-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni bajarilishiga javobgar bo’ladi. Bosh hisobchi buxgalteriya xodimlari uchun xizmat vazifalarini har bir xodim uchun alohida belgilaydi. Buxgalteriyada xizmat vazifalari funktsional belgilarga qarab taqsimlanadi, ya’ni xodimlarning har bir guruhiga yoki alohida bir xodimga ishning hajmiga qarab, ma’lum bir soha biriktiriladi. Tashkilot bosh hisobchisi lavozimga tayinlanishida va undan ozod etilishida belgilangan tartibda tashkilot rahbarining buyrug’iga muvofiq tuzilgan komissiya tomonidan qabul qilish topshirish kunida hisob, hisobot va arxiv hujjatlarining holatini ko’rsatgan holda buxgalteriya ishlarini qabul qilishtopshirish to’g’risidagi dalolatnoma tuziladi. Zarur hollarda, ushbu komissiya tarkibiga yuqori tashkilot hamda tegishli moliya organlari bilan kelishilgan holda ularning vakillari ham kiritilishi mumkin. Quyida buxgalteriya ishlarini qabul qilishtopshirish to’g’risidagi dalolatnomani namunaviy ko’rinishini keltiramiz: Byudjet tashkiloti bosh hisobchisining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: 13  buxgalteriya hisobini yuqoridagi Yo’riqnomaga va boshqa normativhuquqiy hujjatlarga amal qilgan holda yuritish, shuningdek, hisob ishlarini zamonaviy texnik vositalar va axborot texnologiyalaridan foydalangan holda tashkil etish;  buxgalteriya hujjatlarini o’z vaqtida va to’g’ri rasmiylashtirilishini hamda amalga oshirilayotgan operatsiyalarning qonuniyligini oldindan nazorat qilish;  byudjet mablag’larini, shuningdek, byudjetdan tashqari mablag’larni xarajatlar smetasida ko’zda tutilgan muayyan maqsadlarga to’g’ri sarflanishi, shuningdek, pul mablag’lari va moddiy qimmatliklarning butligi ustidan muntazam nazorat qilish;  tizimiga kiruvchi tashkilotlarda buxgalteriya hisobini qonunchilik talablariga muvofiq yuritilishini nazorat qilish;  tashkilotda xodimlarning ish haqlarini va unga tenglashtirilgan to’lovlarini, shuningdek, ta’lim muassasalarida talabalarning stipendiyalarini belgilangan tartibda hamda o’z vaqtida hisoblab chiqish;  smeta ijrosi jarayonida vujudga keladigan yuridik va jismoniy shaxslar bilan olib boriladigan hisob-kitoblarni o’z vaqtida amalga oshirish;  pul mablag’lari, hisob-kitoblar va moddiy qimmatliklar, shuningdek, boshqa aktivlarni va majburiyatlarni inventarizatsiya qilishda qatnashish, inventarizatsiya natijalarini o’z vaqtida va to’g’ri rasmiylashtirish hamda ularni buxgalteriya hisobida aks ettirish;  moddiy javobgar shaxslarga ularning javobgarligida turgan moddiy qimmatliklarning butligini saqlash va hisobini olib borish yuzasidan tushuntirish ishlarini o’tkazish;  moddiy qimmatliklarni olish uchun berilgan ishonchnomalarni hisobini yuritish va ulardan to’g’ri foydalanilishini nazorat qilish;  moliyaviy hisobotlarni belgilangan muddatlarda tuzish va topshirish; 14  tashkilot rahbari tasdiqlashi uchun xarajat smetalarini va ularga ilova qilinadigan hisob-kitoblarni tuzish (agar rejalashtirish bo’limlari yoki ushbu vazifani amalga oshiruvchi lavozim shtatlar jadvalida nazarda tutilmagan bo’lsa);  asosiy vositalar hamda boshqa moddiy qimmatliklarni ularning saqlanish va foydalanish joylarida butligini muntazam nazorat qilish;  buxgalteriya hujjatlarini, hisob registrlarini, shuningdek, xarajatlar smetalarini (ilova hisob-kitoblari bilan birga) saqlanishini ta’minlash (agar rejalashtirish bo’limlari yoki ushbu vazifani amalga oshiruvchi lavozim shtatlar jadvalida nazarda tutilmagan bo’lsa);  qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa vazifalarni bajarilishini ta’minlash. Byudjet tashkilotining bosh hisobchisi yuqoridagi vazifa va majburiyatlardan kelib chiqqan holda quyidagi huquqlarga ega:  buxgalteriya hisobi va nazorat ishlari to’g’ri tashkil etilishini ta’minlash yuzasidan tegishli chora-tadbirlar ko’rishni tashkilot rahbaridan talab qilish;  tarkibiy bo’linmalarda pul mablag’lari, tovar-moddiy va boshqa qimmatliklarni qabul qilish, saqlash hamda sarflash yuzasidan belgilangan tartibga amal qilinishini tekshirib turish;  mukofotlar hajmlarini pasaytirish (agarda qonunchilikda belgilangan normalardan oshib ketgan bo’lsa) to’g’risida tashkilot rahbariga takliflar kiritish;  tashkilotning barcha bo’linmalaridan buxgalteriya hisobini yuritish uchun talab qilinadigan hujjatlar va ma’lumotlarni rasmiylashtirishni hamda buxgalteriyaga taqdim qilishni talab qilish;  qonunchilikda belgilangan boshqa huquqlarni amalga oshirish. Bosh hisobchi quyidagilar uchun javobgar hisoblanadi:  buxgalteriya hisobi noto’g’ri yuritilib, natijada tartibsiz holatga kelgani va moliyaviy hisobot buzilganda (noto’g’ri tuzilganda);  pul mablag’lari, tovar-moddiy va boshqa qimmatliklarni kirim qilish, saqlash va sarflash yuzasidan qonunchilikda belgilangan tartibga zid operatsiyalar bo’yicha hujjatlar rasmiylashtirilgan va ijroga qabul qilingan hollarda; 15  pul mablag’lari bo’yicha operatsiyalar, shuningdek, debitorlar va kreditorlar bilan hisob-kitoblar kechikib hamda noto’g’ri amalga oshirilganda;  kamomadlar, debitorlik qarzlari va boshqa yo’qotishlarni buxgalteriya hisobidan chiqarilish tartibi buzilganda;  buxgalteriya hisobini tashkil etishga doir boshqa normativ-huquqiy hujjatlar talablari buzilganda. Bosh hisobchi tashkilotning tegishli bo’linmalari va xizmatlarining rahbarlari bilan birgalikda quyidagilarni muntazam ravishda nazorat qilishi lozim (22-chizma): 3 chizma. Bosh hisobchi muntazam nazorat qilishi lozim bo’lgan masalalar. 4 Mansabdor shaxslar tomonidan noqonuniy xatti-harakatlar qilinayotgani ma’lum bo’lib qolgan hollarda, bosh hisobchi tegishli chora ko’rishi uchun bu haqda tashkilot rahbariga yozma axborot berishi lozim. Moddiy javobgar shaxslarni (kassirlar, ombor mudirlari va boshqalar) lavozimga tayinlash, ozod 4 I.N.Qo`ziyev, SH.V.G`aniyev, A.S.Ramazonov. Byudjet hisobi va nazorati: Darslik /; - T.: «Nihol print» OK, 2022. 632 b. 16 etish va boshqa lavozimga o’tkazish masalasi bosh hisobchi bilan kelishib hal qilinadi. Turli tashkilotlar bilan tuziladigan shartnomalarni, agar ular bevosita tashkilotning moliya-xo’jalik faoliyatiga bog’liq bo’lsa, shuningdek, xodimlarga mansab maoshlari, ish haqi ustamalari hamda mukofotlarni belgilash to’g’risidagi buyruqlar va farmoyishlarni dastlab bosh hisobchi ko’rib chiqadi va ularga imzo chekadi. Shundan keyingina mazkur hujjatlar tashkilot rahbari tomonidan imzolanishi mumkin. Bosh hisobchining pul mablag’lari, tovar-moddiy va boshqa qimmatliklarni qabul qilish, saqlash va sarflash bo’yicha qonunchilikka zid bo’lgan operatsiyalar bilan bog’liq hujjatlarni ijroga qabul qilishi hamda rasmiylashtirishi taqiqlanadi. Agarda, tashkilot rahbari tomonidan bosh hisobchiga ijro etishi uchun berilgan farmoyish (buyruq) yuzasidan bosh hisobchi va tashkilot rahbari o’rtasida ushbu farmoyishni (buyruqni) buxgalteriya hisobi va hisobotini yuritishning belgilangan tartibiga yoki qonunchilikka muvofiqligi borasida ziddiyat (kelishmovchilik) yuzaga kelsa, bosh hisobchi ushbu farmoyish (buyruq)ni ijro etmay turib, zudlik bilan tashkilot rahbariga mazkur holat yuzasidan asoslangan yozma axborot beradi. Bosh hisobchi tomonidan yozma ravishda axborot berilishiga qaramasdan tashkilot rahbari qayta yozma farmoyish (buyruq) bergan hollarda, bosh hisobchi ushbu farmoyish (buyruq)ni bajaradi. Bunda ushbu harakatni sodir bo’lganligi uchun javobgarlik to’liq tashkilot rahbariga yuklatiladi. Shundan so’ng, tashkilot rahbari o’zi qabul qilgan qaror to’g’risida yozma ravishda uch kunlik muddat ichida yuqori tashkilotga yoki tegishli moliya organiga habar berishi shart. Shunday xabarni olgan yuqori tashkilot yoki tegishli moliya organi belgilangan tartibda uni ko’rib chiqadi va tegishli chora-tadbirlarni ko’radi. Bosh hisobchiga uning hisob va hisobot bo’yicha to’g’ridan-to’g’ri vazifalarini bajarish bilan bog’liq bo’lmagan topshiriqlarni berish mumkin emas. Shuningdek, bosh hisobchiga pul mablag’lari va moddiy qimmatliklar uchun 17 bevosita moddiy javobgarlik bilan bog’liq bo’lgan vazifalarni yuklash mumkin emas. Unga banklar va boshqa tashkilotlardan bevosita pul mablag’larini olish taqiqlanadi. 18 II.BOB. Budjet tashkilotlarida yuritiladigan boshlangich hisob hujjatlari tahlili 2.1. Budjet tashkilotlarida yuritiladigan boshlangich hisob hujjatlari va hisob registrlari. Korxonalar faoliyati hisobi yuritilar ekan, bunda bir necha buxgalteriya hisob shakllaridan foydalanadi. Korxonada qo’llaniladigan hisob shakllarini tanlash quyidagi omillarga bog’liq bo’ladi: - korxona hisob ishlarini hajmi ko’p yoki kamligiga; - korxona buxgalteriya xodimlarining malaka va tajribalariga va xakozo. Korxonada qaysi hisob shakli qo’llanilishidan qat’iy nazar, O’zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi qonuniga to’liq amal qilinishi shart. Buxgalteriya hisobi shakllari quyidagi turlarga bo’linadi: * memorial order shakli * bosh daftar shakli * jurnal order shakli * elektron-avtomatlashtirilgan shakl Buxgalteriya hisobi shakllari bir biridan quyidagi xususiyatlariga ko’ra farq qiladi: 1. Shakldagi registrlarning soni, vazifasiga ko’ra. 2. Registrlar tashqi ko’rinishiga ko’ra. 3. Registrlarda xronologik va tizimli yozuvlar aks ettirilishiga ko’ra. 4. Sintetik va analitik hisob ma’lumotlarini birgalikda yozish tartibiga ko’ra. 5. Yozuvlarni yozish tartibi va texnika vositalarning qo’llash tartibiga ko’ra. Memorial - order shakli. Buxgalteriya hisobining memorial-order shakli hozirgi vaqtda kam foydalanib asosan, kichik korxonalarda va davlat muassasalarida qo’llaniladi. «Memorial» so’zining ma’nosi «xotira yoki esdalik» demakdir. 19 Memorial - order shakli asosida yuritiladigan buxgalteriya hisobi shaklida hujjatlar qayta ishlanishi va hisob registirlarida aks ettirilishi ketma ketligi keltirilgan. Ushbu buxgalteriya hisob shaklini o’ziga xos xususiyati shundaki, xo’jalik jarayonlarning yozish uchun sintetik va analitik hisob uchun maxsus jamg’arma aylanma vedomostlardan foydalanadi. Buxgalteriyaga topshirilgan dastlabki hujjatlar har tomonlama tekshirilgach, sintetik va analitik hisob maxsus aylanma vedomostlari to’ldiriladi: bunday jamg’arma aylanma vedomostlari asosiy vositalar, asosiy vositalarning; pul mablag’lari va qo’yilmalar, ishlab chiqarish zahiralari va tayyor mahsulot; ishlab chiqarish xarajatlari, mol yetkazib beruvchilar bilan hisoblashish, mehnat haqi yuzasidan hisob kitoblar, byudjet bilan, ijtimoiy sug’urta tashkilotlari bilan hisob kitoblar, mahsulot(ish, xizmat) sotish va boshqa schyotlar uchun tashkil etiladi. Yuqorida keltirilgan vedomostlar va sintetik hisob registrlari asosida memorial orderlar tuziladi. Memorial - orderda yozilgan ma’lumotlar har oyda « bosh kitob jurnaliga» tarqatiladi. o’z navbatida «bosh kitob» jurnali asosida oborot va qoldiq summalar aniqlanadi, shundan so’ng, schyotlardagi qoldiq summalari tegishli tartibda hisobot boshqa shakllarida yoziladi. «bosh kitob» dagi schyotlar debet oborotlari yig’indisi, ular kredit oborotlari yig’indisi bilan shuningdek , «order bo’yicha summalar» qatori jami bilan teng bo’lmogi zarur. Memorial - order buxgalteriya hisob shaklini quyidagi afzalliklari mavjud: 1. hisob jarayonlarini qat’iy ketma-ketligi 2. Registrlar andozaviy shakllaridan foydalanishni imkoniyati mavjudligi. 3. hisob texnikasini oddiyligi va tushunarligi 4. Buxgalteriya xodimlari malakasiga ko’ra, hisob ishlarini taqsimlash imkoniyatini mavjudligi. Memorial-order shakli yuqoridagi afzalliklarga ega bo’lishi bilan birga, ba’zi bir kamchiliklarga egadir: 20 1. hisob ishlarini ko’p mehnatliligi; 2. Analitik va sintetik hisobni alohida yuritilishi, ya’ni hisobni alohida yuritilishi natijasida sintetik hisobdan analitik hisobni orqada qolishi vujudga keladi; 3. Turli hisob registirlarda bitta xo’jalik jarayonini qayta, qayta yozilishi. Budjet tashkilotlarida budjet hisobi memorial order shaklida olib boriladi. Tekshirilgan va hisobga olish uchun qabul qilingan hujjatlar sanasi bo’yicha tartiblashtirilib, quyidagi doimiy raqamli memorial order — jamlanma qaydnomalar bilan rasmiylashtiriladi: 1-memorial order kassa operatsiyalari bo’yicha jamlanma qaydnoma, 381- son shakl; 2-memorial order Budjet mablag’larining harakatiga doir jamlanma qaydnoma, 381-son shakl; 3-memorial order Budjet dan tashqari mablag’lar harakatiga doir jamlanma qaydnoma, 381-son shakl; 5-memorial order ish haqi va stipendiyalar bo’yicha hisob-kitob varaqalari yig’indisi, 405-son shakl; 6-memorial order turli tashkilotlar va muassasalar bilan olib boriladigan hisob-kitoblar bo’yicha jamlanma qaydnoma, 408-son shakl; 8-memorial order hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar bo’yicha jamlanma qaydnoma, 386-son shakl; 9-memorial order asosiy vositalarning hisobdan chiqarilishi va joydan joyga ko’chirilishi bo’yicha jamlanma qaydnoma, 438-son shakl; 11-memorial order oziq-ovqat mahsulotlarining kirimiga doir jamlanma qaydnoma, 398-son shakl; 21 12-memorial order oziq-ovqat mahsulotlarining sarfiga doir jamlanma qaydnoma, 411-son shakl; 13-memorial order materiallar sarfiga doir jamlanma qaydnoma, 396-son shakl; 15-memorial order ta’lim muassasalarida bolalarni saqlaganlik uchun ota- onalar bilan olib boriladigan hisob-kitoblar bo’yicha qaydnoma, 406-son shakl. Boshqa muomalalar (asosiy vositalarga eskirish hisoblash, asosiy vositalarni qayta baholash, Byudjetdan tashqari daromadlar hisobi, yilni yakunlash muomalalari va h.k.) va «Storno» muomalalari bo’yicha alohida memorial orderlar tuziladi (274-son shakl) hamda ular har oy uchun alohida 16 raqamdan boshlab raqamlanadi. Boshqa muomalalar (asosiy vositalarga eskirish hisoblash, asosiy fondlarni har yilgi qayta baholash, Budjet dan tashqari daromadlar hisobi, yilni yakunlash operatsiyalari va h.k) va «Storno operatsiyalari bo’yicha alohida memorial orderlar tuziladi (274-son shakl) va ular har oy uchun alohida 16 raqamdan boshlab raqamlanadi. Buxgalteriya muomalalari hajmiga qarab jamlanma qaydnomalarni tuzish talab qilinmaydigan tashkilotlarda subschyotlar korrespondentsiyasi alohida memorial orderlarda (274-son shakl) yuqorida keltirilgan doimiy raqamlar berilib ko’rsatiladi. Alohida memorial orderlar operatsiyalarning sodir bo’lishiga qarab, ammo boshlang’ich hisob hujjatlari olingandan keyingi kundan kechiktirmasdan ayrim hujjatlarga yoki bir xildagi hujjatlarning bir guruhi asosida tuziladi. Subschyotlar korrespondentsiyasi memorial orderlarda ikki yoqlama yozuv qoidasiga muvofiq yozib boriladi. Memorial orderlar bosh hisobchi (yoki uning o’rinbosari) va ijrochi (hisobchi) tomonidan imzolanadi. Barcha memorial orderlar 308-son shakldagi «Bosh-jurnal kitobi» da ro’yxatga olinadi. «Bosh-jurnal kitobi» har bir subschyot 22 bo’yicha yuritiladi. «Bosh-jurnal kitobi» o’tgan yildagi yakunlovchi balansga muvofiq yil boshiga qolgan qoldiq summalarni ko’chirib yozish bilan ochiladi. Bu daftarga yozuvlar memorial orderlar va memorial order jamlanma qaydnomalar tuzilgandan keyin oyiga bir marta yoziladi. Buxgalteriya hisobi shakllari vujudga kelishi, qo’llanishi, hisob ishlarini xajmidan, hisob xodimlarini malakasidan kelib chiqadi. Buxgalteriya hisobining Bosh daftar shaklini vujudga kelishi XIX asr boshlariga to’g’ri keldi va hozirgi davrda ham kichik firma va korxonalarda qo’llanilmoqda. Buxgalteriya hisobining ushbu shakli sintetik schyotlar ham qo’llaniladigan buxgalteriyalarga xosdir. Tabiiyki, kichik firma va korxonalar faoliyati doirasi katta bo’lmaganligi sababli, qo’llaniladigan sintetik schyotlar miqdori ham kam bo’ladi. Kichik firmalar, ular mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, o’rtacha yillik ishchilar soni ishlab chiqarish tarmog’ida 10 kishigacha savdo, xizmat va boshqa noishlab chiqarish sohalarida esa 5 kishigacha bo’lgan korxonalar hisoblanadi. Kichik korxonalar esa mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, o’rtacha yillik xodimlar soni sanoat tarixida 40 kishigacha, qurilish, qishloq xo’jalik va boshqa ishlab chiqarish sohalarida 20 kishigacha, fan, ilmiy xizmat qilish, chakana savdo va boshqa noishlab chiqarish sohalarida 10 kishigacha korxonalar hisoblanadi. Kichik korxonalar mustaqil ravishda ishlab chiqarish va boshqaruv, hamda xodimlar soni va faoliyatidan kelib chiqib, tegishli organlar tasdiqlagan buxgalteriya hisobi shakllaridan birini tanlaydilar. Buxgalteriya hisobining Bosh daftar shaklini bir oyda xo’jalik jarayonlari 100 tadan oshmagan xollarda qo’llash maqsadga muvofikdir. Buxgalteriya hisobining ushbu shaklida dastlabki hujjat ma’lumotlari Bosh daftar deb ataladigan sintetik registrda yuritiladi. Bosh daftarda xronologik va tizimli yozuvlar birgalikda olib boriladi, shuning uchun ham kombinatsiyalashgan registr hisoblanadi. 23 Buxgalteriya hisobining Bosh daftar shaklida hisob ishlarida qulaylik yaratish maqsadida oy davomidagi xo’jalik jarayonlari reestrini ham yuritish mumkin. Xo’jalik jarayonlari reestri asosida esa Bosh daftar to’ldiriladi. 1-jadval. XO’JALIK OPERATSIYALARI REESTRI 5 20 yil ______________ oyi uchun t/r Sana Boshlang’ich hujjatning nomi va raqami Operatsiya mazmuni Summasi (so’m) Hisobvaraqlar korrespondensiyasi Debet Kredit Demak, Bosh daftar shaklda ikki turdagi hisob registrlaridan foydalanish mumkin: 1. Bosh daftar. 2. Hisob obyektlari hisob vedomosti. Vedomostlarlar analitik hisob registlari hisoblanadi. Agar korxona hisob obyektlari hisob vedomostlarini ham yuritsa, u holda Bosh daftarga ma’lumotlar ham dastlabki hujjatlar, hamda vedomostlar ma’lumotlari asosida yozib boriladi. Bosh daftarning varaqlarida xo’jalik jarayoni sodir bo’lgan vaqtida, dastlabki hujjat tartib raqami, jarayon mazmuni, summasi, korrespondensiyalanuvchi schyotlar ko’rsatiladi. 5 I.N.Qo`ziyev, SH.V.G`aniyev, A.S.Ramazonov. Byudjet hisobi va nazorati: Darslik /; - T.: «Nihol print» OK, 2022. 632 b. 24 Bu daftar registri asosida yuritiladigan ushbu shaklning qulayliklari quyidagilardan iborat. -yozuvlar aniqligi hisob ishlarini tekshirishni osonlashtiradi; -hisob ishlari kamayadi; -qo’llaniladigan registrlar miqdori kamayadi; -Sintetik schyotlar bo’yicha aylanma qaydnoma tuzilishiga zaruriyat yuqoladi; -hisob xodimlari ortiqcha mehnati qisqaradi. Yuqorida keltirib o’tilgan afzalliklar bilan birga buxgalteriya hisobining Bosh daftar shaklini qo’llashda ba’zi bir kamchiliklar vujudga kelib, ular quyidagilardan iborat. -Korxona katta bo’lsa, hisob ishlarini oqilona tashkil etish mumkin bo’lmay qoladi; -Qo’llaniladigan schyotlar miqdori ko’payishi, xato yozuvlar aks ettirilishi ehtimolini oshiradi; -hisob xodimlari o’rtasida mehnat taqsimotini oqilona tashkil etilishini ta’minlamaydi. Ammo, yuqorida ta’kidlaganidek, buxgalteriya hisobining Bosh daftar shaklidan kichik korxonalar foydalanishi u yerdagi hisob ishlarini yaxshi olib borilishiga xizmat qiladi. Bosh daftarda yil boshiga har bir mablag’ va ular bo’yicha qoldiqlar aks ettirib chiqiladi. Keyin, jarayon mazmuni qatorida oy davomida xronologik tartibda har bir dastlabki hujjat asosida xo’jalik jarayonlari yozib boriladi. Bunda, sodir bo’lgan jarayonga taaluqli summa, ikki yoqlama yozuv usuliga ko’ra, korrespondentsiyalangan schyotlar debeti va kreditida yoziladi. Oy oxirida har bir schyot bo’yicha debet va kredit oborotlari aniqlanadi va jami debet va kredit oborotlari jamlanib, ular tengliligi taqqoslash orqali tekshiriladi. Debet va kredit oborotlar yig’indisi tengligi hisob ishlari to’g’ri aks ettirilganligini bildiradi. Debet va kredit oborotlarda aniqlangan summa o’zaro 25 teng bo’lishi bilan birga «Tekshiruv summasi» qatoridagi jami summaga ham teng bo’lishi kerak. Shundan so’ng, har bir schyot bo’yicha oy ohiriga qoldiq hisoblab chiqiladi. Oy ohiriga aniqlangan qoldiq summalar aktiv schyotlarda debet tomonida, passiv schyotlarda kredit tomonida aks ettirilib, ularning o’zaro teng bo’lishi shartdir. So’nggra, ushbu aniqlangan qoldiq summalar asosida korxona hisoboti tuziladi. Yuqorida keltirib o’tilgan, Bosh daftar schyotini jadval ko’rinishini, kompyuter sabog’ini yaxshi egallagan hisobchi «EXCEL»da samarali qo’llashi mumkin. Buxgalteriya hisobining Jurnalorder shakli boshlang’ich xo’jalik ma’lumotlarini guruhlab jamlash prinsipiga asoslangan. Bu jamlashda buxgalteriya hisobi hamma bo’limlari bo’yicha xo’jalik mulklari va jarayonlarini sintetik va analitik hisobi ta’minlanadi. Hisobot oyidagi dastlabki hujjat ma’lumotlarini tizimlash va jamlash hisobga olinishi kerak bo’lgan mablag’ va xo’jalik jarayonlarini ular foydalanishi bo’yicha aks ettirish imkoniyatini beruvchi hisob registrlarida olib boriladi. Demak, memorial-orderlarni tuzish zaruriyati kolmaydi. Buxgalteriya hisobining jurnal-order shaklida boshlang’ich xo’jalik ma’lumotlari to’g’ridan to’g’ri jurnal- order va yordamchi vedomostlarda aks ettirilib boriladi. Jurnal-order hisob registri yozuvlarni xronologik va tizimli aks ettirib borishga mo’ljallangan. Xo’jalik yurituvchi subyektlarning ba’zilarida bir turdagi xo’jalik jarayonlarining ko’p sodir bo’lishi yordamchi vedomostlardan foydalanish zaruriyatini tug’diradi. Oy davomidagi bir xil xo’jalik jarayoni ko’p sodir bo’lganligi sababli yordamchi qaydnomada aks ettirilib boriladi, oy oxirida esa, jamlangan ma’lumotlar jurnal-order hisob registriga ko’chiriladi. Yordamchi vedomostlar bir vaqtda ikki vazifani bajaradi. Birinchidan, jurnal-orderga ma’lumotlar aks 26 ettrilishiga xizmat qilsa, ikkinchidan, analitik hisob registr sifatida ham foydalaniladi. Yordamchi vedomostlar buxgalteriya hisob obyektlarini guruhlashda ham ahamiyatlidir. Masalan, muomala xarajatlarini (savdo korxonalarida), umum ishlab chiqarish xarajatlarini (ishlab chiqarish korxonalarida) guruhlash zaruriyatida ham yordamchi vedomostlardan foydalaniladi, ularda tegishli ma’lumotlar jamlanadi va oy ohirida jurnalorderda aks ettiriladi. Boshlang’ich xo’jalik ma’lumotlarini jurnalorderlarda to’g’ri guruhlashni ta’minlash maqsadida schyotlar krediti bo’yicha korrespondentsiyalari jurnal-order hisob registrida to’g’ri yoritilishini ko’zda to’tilgan holda maxsus qator ajratish orqali ko’rsatib o’tilgan. Jurnal-order hisob registrlarida schyotlar bo’yicha oylik, choraklik va yillik hisobotlar uchun zarur ko’rsatkichlar ro’yxati uchun maxsus qatorlar ajratilgan. Buxgalteriya hisobini jurnal-order shakli quyidagi asosiy prinsiplarga asoslangan: -jurnal orderda xo’jalik jarayonlari aks ettirilayotganda tegishli schyot krediti bo’yicha debetlanuvchi schyotlar ko’rsatilgan holda yoziladi; -Iqtisodiy va hisob yuritish jixatidan bir-biri bilan bog’liq schyotlar bo’yicha jurnal-orderlar mujassamlashgan holda qo’llaniladi; -Sintetik va analitik hisob yozuvlari birgalikda olib boriladi: -Buxgalteriya hisobi xo’jalik jarayonlarini; -Nazoratni olib borish va oylik, choraklik, yillik hisobotlarni tuzishda kerakli ko’rsatkichlarga ajratib aks ettirish; -Korrespondensiyalanuvchi schyotlar oldindan ko’rsatilgan hisob registrlari (jurnal-order, yordamchi vedomostlar)da aks ettiriladi. -hisob registrlari bir oy uchun qo’llaniladi. Jurnal-order shakl qo’llanishi natijasida quyidagi imkoniyatlarga aga bo’linadi: -hisob ishlari osonlashadi; 27 -xo’jalik aylanishi tezlashadi; -hisob ishlarini buxgalteriya xodimlari o’rtasida taqsilanishi oqilona tashkil etiladi va oqibat natijasida hisob ishlari unumdorligi oshadi; -hisob ishlari xarajatlari kamayadi; -sintetik va analitik hisob yozuvlari birgalikda olib boriladi; -hisobot tuzishga tayyorgarlik ishlari engillashadi. Buxgalteriya hisobining jurnal-order shaklida sintetik va analitik hisob yozuvlari birgalikda olib boriladi deb ta’kidlandi. Ba’zi hisob obyektlari bo’yicha analitik hisob uchun analitik kartochkalar yuritiladi. Analitik kartochkalar hisob obyektlari miqdori ko’p bo’lganda qo’llaniladi. Masalan, asosiy vositalar analitik hisobi uchun № OS – 6a «Asosiy vositalar inventar kartochlari»da yuritiladi. Ishlab chiqarilayotgan mahsulot tannarxini aniqlash maqsadida xarajatlar hisobi uchun kartochkalar yoki yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, guruhlovchi vedomostlar ham yuritiladi. Ushbu analitik hisob kartochkalari yuritilganda, ular ma’lumotlari asosida aylanma vedomostlar tuziladi. Buxgalteriya hisobi jurnal-order shaklida qo’llaniladigan ikki x’isob registri (jurnal-order, yordamchi qaydnoma) dan tashqari zaruriyat bo’lsa, yana yordamchi hujjat sifatida maxsus ishlab chiqilgan jadvallardan ham foydalaniladi. Sintetik hisob registri Bosh kitob va boshqa registrlar asosida balans va hisobot boshqa shakllari tuziladi. Bosh kitobda har bir schyot bo’yicha varaq ajratilib, unda schyotga taalluqli boshlang’ich qoldiq, debet oborotlari har bir mos ravishdagi kreditlanuvchi schyotlar bilan birga, hamda kredit oborot umumiy summasi, oy ohiriga qoldiq summasi ko’rsatiladi. Bosh kitobda aks ettiriladigan schyotlar bo’yicha ma’lumotlar tegishli jurnal-order, yordamchi vedomostlardan olinadi. Demak, jurnal-order ma’lumotlari naqadar to’g’ri va aniqligi hisobot tuzish uchun asos hisoblanuvchi. Bosh kitob ma’lumotlarini ham to’g’riligini ta’minlaydi. 28 Jurnal-orderlar xo’jalik jarayonlarini sintetik hisobini yuritishga mo’ljallangan bo’lib, bir schyot kreditda va boshqa schyotlar debetlanishi sifatida shaxmat yozuvidan foydalangan holda yuritiladi. Ba’zi schyotlar, masalan, «Kassa», «hisoblashish» schyotlarini kredit oborotlarini hisobini yuritishga mo’ljallangan jurnal-orderlardan tashqari, shu schyotlarning debet oborotlarini hisobga olib boruvchi yordamchi vedomostlar ham yuritiladi. Savdo korxonalarida tovarlar hisobini yuritishga mo’ljallangan «Tovarlar» schyoti bo’yicha ham xuddi shunday, kredit oboroti hisobi uchun jurnal-order, debet oboroti hisobi uchun yordamchi vedomostlardan foydalaniladi. schyotlar debet oboroti uchun mo’ljallangan yordamchi vedomostlardagi yozuvlar ham kreditlanuvchi schyotlar bilan aks ettiriladi, ya’ni shaxmat yozuvi usulida yoziladi. Shaxmat yozuvi usulini xususiyati shundaki, yozuv bir marta aks ettiriladi. Ba’zi schyotlar ular iqtisodiy mazmuni jixatidan bir-biriga o’xshash bo’lganligi sababli, ular hisobi uchun bitta jurnal-order mo’ljallangan. Masalan, «Asosiy vositalar», «Asosiy vositalar eskirishi», schyotlari iqtisodiy mazmuni jihatidan bir-biriga o’xshash bo’lganligi sababli 13- jurnal- orderdan foydalanilgan holda hisob yuritiladi. Bosh daftarga esa, har bir schyot bo’yicha ajratilgan varaqlarga tegishli ma’lumotlar umumiy yuritilgan jurnal-orderdan olib yoziladi. Buxgalteriya hisobining jurnal-order shaklida qo’llaniladigan Bosh daftarning xususiyati shundaki, unda schyot ma’lumotlarini bir oyligi emas, balki, bir yil davomida yozib boriladi. Bosh kitob jurnal-order ma’lumotlarini umumlashtirish, hisobot shakllarini tuzish uchun har bir schyotlar bo’yicha yozuvlarni to’g’riligini tekshirish uchun mo’ljallangan. Bosh daftar schyoti quyidagicha ko’rinishga ega bo’ladi. 29 2-jadval. №____ schyot bo’yicha Bosh kitob (buxgalteriya hisobi jurnalorder shaklida) 6 «Bosh kitob» Jurnali _________oy 20___ yil M/O M/O bo’yicha summa № schyot № schyot № schyot № schyot № schyot № Dt Kt Dt Kt Dt Kt Dt Kt Dt Kt __kun __oy 20__y Boshiga qoldiq 1 2 Oborot Jami __kun __oy 20__y ga qoldiq Buxgalteriya hisobining informatsion texnologiyalarga asoslangan shakli. Buxgalteriya hisobining ushbu shakli elektron hisoblash mashinalarini qo’llashga asoslangan. Hisoblash texnikalarining rivojlanishi, ularni iqtisodiyotning hamma sohalarda keng qo’llanilishi iqtisodiy samaradorlikga erishishning asosiy omillaridan biridir. Buxgalteriya hisob ishlarini takomillashuviga erishish, ular samaradorligini oshirish maqsadida ishlarini mexanizatsiyalashtirish natijasida Buxgalteriya hisobining jadval avtomatlashtirilgan shakli vujudga keldi. Hisob ishlarida EHM laridan foydalanish yordamchi quyidagi imkoniyatlarni yaratiladi: 1. hisob ishlari bilan band bo’lgan xodimlar soni qisqaradi. 6 I.N.Qo`ziyev, SH.V.G`aniyev, A.S.Ramazonov. Byudjet hisobi va nazorati: Darslik /; - T.: «Nihol print» OK, 2022. 632 b. 30 2. hisob xodimlari mehnat unumdorligi oshishiga erishiladi. 3. hisob ma’lumotlari qayta ishlanishi tezlashadi. 4. hisob ma’lumotlaridan foydalanishni operativligini ta’minlanadi. 5. moddiy javobgarlik ustidan nazoratni kuchaytirilishiga erishiladi. 6. korxonalar mulkchilik saqlanishi ustidan nazorat kuchaytiriladi: 7. hisob ishlari bilan bog’liq xarajatlar kamayishiga erishiladi. Buxgalteriya hisobining jadval-avtomatlashtirilgan shakli asosida buxgalteriya hisobi usuli asosiy elementidan hujjatlashtirish yotadi. Ammo, shunga ahamiyat berish zarurki, hujjatlardagi ma’lumotlarni guruhlash, umumlashtirish hisoblash mashinalari yoki kompyuterlar yordamida amalga oshiriladi. Hisob ishlari kompyuterlarda amalga oshiriladigan korxonalarda hisob ma’lumotlari hisob registrlarida yoki hisoblash mashinalarini ma’lumot tashuvchilarida saqlanadi, ya’ni masalan, disketlarda. Buxgalter ish joylarini kompyuter bilan ta’minlanishi avtomatlashtirilgan ish joylari (ARM)ni yaratilishiga asos bo’ladi. EHMlardan hisob ishlarida foydalanish iqtisodiy samaralar bilan birga korxonalarda boshqarishning avtomatik tizimini yaratilishi bilan birga olib boriladi. Boshqarishning avtomatik tizimi korxonalar xo’jalik faoliyatini boshqarishdagi vazifalar kompyuterlarni qo’llash yordamida bajariladi. Boshqarishning avtomatik tizimi (ASUP) korxona xo’jalik faoliyati davomida yuzaga keladigan muammolar, vazifalarni operativ ham etishni tegishli chora-tadbirlar belgilanishini, qarorlar qabul qilinishini ta’minlaydi. Shuningdek, chora-tadbirlarni amalga oshirilishi, qarorlar bajarilishi ustidan nazoratni operativligi ham ASUP tizimi yordamida ta’minlanadi. Buxgalteriya hisobida hisoblash texnikasi vositalaridan foydalanish, natijasida vujudga kelgan, buxgalteriya hisobining jadval avtomatlashtirilgan shakli kompyuter dasturlari dan foydalanishga asoslangan. 31 Kompyuterlarni hisob ishlariga mo’ljallangan dasturlari hisob registrlarini avtomatlashtirilgan tarzda tuzishga imkoniyat yaratadi. Buxgalteriya hisobining takomillashgan avtomatlashtirilgan shaklida asosiy boskich buxgalteriya ma’lumotlarini qayta ishlashdir. Ma’lumotlar qayta ishlash uchun kompyuterga kiritilishidan oldin, ma’lumotlar qayta ishlashga moslashtirilishi lozim. Avtomatlashtirilgan hisob shaklida hujjatlar aylanishi ham shu shaklga moslashgan holda tuzilishi lozim. Ma’lumotlarni qayta ishlashag mo’ljallangan dasturlarni tayyorlash, ularni qo’llashga doir texnologik va qo’llash ko’rsatmalari ham ushbu shakldagi boskichlardan hisoblanadi. Ishlab chiqilgan dasturga ko’ra, ma’lumotlar hisoblash markazi (HM) yoki avtomatlashtirilgan ish joyi (ARM)da buxgalteriya xodimi turli mazmundagi hisob registrlarini oladi. Dasturda ishlab chiqilganiga ko’ra, bu hisob registrlari jurnal- orderlar, vedomostlar, kitoblar, kartochkalar va boshqalar bo’lishi mumkin. Xo’jalik yurituvchi subyektlar buxgalteriya hisobi qaysi shaklidan foydalanishni mustaqil ravishda belgilaydilar va bunda ular hisob-kitob ishlarini hajmi, hisob xodimlarini soni, malakasi va boshqa omillarni e’tiborga oladilar. Xo’jalik yurituvchi subyektlar xo’jalik faoliyatlari hisobini yuritishda buxgalteriya hisobining qaysi shakllaridan foydalanishlaridan qat’iy nazar, O’zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi qonuniga va boshqa tegishli me’yoriy hujjatlarga va ko’rsatmalariga rioya etishlari shart. 32 33 2.2. Budjet tashkilotlari budjet hisobining tashkiliy jihatlari. Davlat budjetidan moliyalashtiriladigan vazirliklar, idoralar, korxonalar, tashkilotlar va muassasalar mamlakatning Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan shakllar bo’yicha va muddatlarda xarajatlar smetasining ijrosi haqidagi oylik, chorak va yillik hisobotlarini mamlakatning Moliya vazirligiga, Qoraqalpog’iston Respublikasi Moliya vazirligiga, viloyatlar, shaharlar va tum anlam ing m oliya organlariga taqdim etadi hamda budjet va budjetdan tashqari m ablag’lar bo’yicha yagona balans tuzadi. Budjet tashkilotlari xarajatlari sm ctalarining ijrosining borishi va natijalari ustidan nazorat qilish maqsadida barcha budjet mablag’larini tasarruf qiluvchilar xarajatlar smetalarining ijrosi haqida davriy (joriy) va yillik hisobot tuzadi. Hisobot analitik va sintctik hisobning tekshirilgan m a’lumotlari asosida tuziladi. Budjet tashkilotlari budjet mablag’larini yuqori tasarruf qiluvchilarga belgilangan muddatlarda hisobotlar topshiradi. Budjet mablag’larini bosh tasarruf qiluvchilar tasarrufidagi tashkilotlam ing hisobotlari va o ‘z xarajatlar smetasining ijrosi haqidagi hisoboti asosida, moliya organlari tomonidan belgilangan muddatlarda tegishli moliya organlariga taqdim etadigan, yig’ma hisobotlami tuzadi. Budjet tashkilotlari xarajatlar smetalarining ijrosi haqidagi hisobot mazmuniga va qaysi davrga tuzilganligiga qarab davriy (oylik va chorak) va yillik hisobotga, hisobotda ko’rsatkichlari qayd qilingan tashkilotlaming qamrab olinganligiga qarab—individual va yig’ma hisobotlarga bo’linadi. Individual (birlamchi) hisobotlar ichida har bir budjet tashkilotining moliyaviy faoliyatini tavsiflovchi ko’rsatkichlar hamda shoxobchalar, shtatlar va kontingentlar bo ‘yicha belgilangan reja ko’rsatkichlarining bajarilishi haqidagi ma’lum otlar bo’ladi. Yig’ma hisobotlar ichida bo’lim, boshqarma, idora yoki vazirlikning budjet tashkilotlari xarajatlar smetalarining ijrosi haqidagi umumlashtirilgan m a’lumotlar bo’ladi. Ular individual hisobotlar asosida tuziladi. 34 Budjet tashkilotlarining qaramog’idagi xo’jalik hisobidagi yordamchi korxonalar xo’jalik yurituvchi subyektlar tegishli tarm og’ining asosiy faoliyati uchun belgilangan shakllar bo’yicha hisobotlar tuzadi. Budjet mablag’larini bosh tasarruf qiluvchilar va budjet mablag’larini ikkinchi daraja tasarruf qiluvchilar budjet mablag’larini uchinchi daraja tasarruf qiluvchilar uchun belgilangan shakllar bo’yicha tasarrufidagi tashkilotlaming sinchiklab tekshirilgan hisobotlari, markazlashtirilgan buxgalteriyalaming hisobotlari va budjet mablag’larini bosh tasarruf qiluvchini saqlashga qilingan xarajatlar smetasining ijrosi haqidagi hisoboti asosida yig ‘ma buxgalteriya hisobotlarini tuzadi. Budjet mablag’larining bosh tasarruf qiluvchilar budjet mablag’larining quyi tasarruf qiluvchilar va markazlashtirilgan buxgalteriyalaming hisobotlarini tekshirganda ulaming to’g’ri tuzilganligi, shaklning ko’rsatkichlari to’g’ri to’ldirilganligini va ko’rsatkichlarning o’zaro muvofiqlashtirilganligini va kelishilganligini, shuningdek, tasdiqlangan smetaga asosan mablag’larni ishlatish yo’nalishlarga va maqsadga muvofiq amalga oshirilganligini ko’rib chiqadi. Budjet tashkilotlari quyidagi hajm da chorak buxgaltcriya hisobotlarini tuzadi: 1) Xarajatlar smctasi ijrosining balansi, budjetdan moliyalashtirish schyoti bo’yicha summalaming harakati to’g ‘risidagi m a’lumotnoma bilan birga»-1- shakl; 2) «Budjct bo’yicha xarajatlar smctasining ijrosi to’g’risidagi hisobot»-2- shakl; 3) «Rivojlantirish fondi m ablag’larining tushumi va xarajat qilinishi to’g’risidagi hisobot»-2-RJ-shakl; 4) «Tibbiyot muassasasini moddiy rag’batlantirish va rivojlantirish fondi bo’yicha daromad va xarajat turlari ijrosi to’g ‘risida hisobot»-2-TMMRRJ-shakl (faqat tibbiyot muassasalari); 35 5) «Vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik bo’yicha nafaqaning to’lanishi to’g’risida hisobot»-3-V M Q N -shakl. Bolalar bog’chalari va yaslilari 1-aprelga, 1-iyulga va 1-oktabrga «Bolalar bog’cha(yasli)sini saqlash bo’yicha hisobot»-3-ds-shakl bo’yicha hisobot tuzadi. Budjet tashkilotlari chorak buxgalteriya hisobotlarini hisobot choragidan keyingi oyning 10-sanasidan kechikmasdan taqdim etadi. Budjet tashkilotlari quyidagi hajmda yillik buxgalteriya hisobotlarini tuzadi: 1) «Xarajatlar smctasi ijrosining balansi, budjctdan moliyalashtirish schyoti bo’yicha summalaming harakati to’g ‘risidagi ma’lumotnoma bilan birga»-l-shakl; 2) «Budjet bo’yicha xarajatlar smctasi ijrosining to’g ‘risidagi hisobot» -2- shakl; 3) «Rivojlantirish fondi m ablaglarining tushumi va xarajat qilinishi to’g’risidagi hisobot» -2-RJ-shakl; 4) «Tibbiyot muassasasini moddiy rag’batlantirish va rivojlantirish fondi bo’yicha daromad va xarajat turlari ijrosi to ‘g’risida hisobot»-2-TM M RRJ-shakl (faqat tibbiyot muassasalari); 5) «Vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik b o ‘yicha nafaqaning to’lanishi to’g’risida hisobot»-3-VMQN -shakl; 6) «Tarmoqlar, shtatlar va kontingentlar bo’yicha rejaning bajarilishi to’g’risidagi hisobot»-3-shakl; 7) «Asosiy vositalaming harakati to’g’risidagi hisobot»-5-shakl; 8) «Moddiy qiymatliklaming harakati to’g’risidagi hisobot»-6- sonli shakl; 9) «Budjet tashkilotlarida pul mablag’lari hamda moddiy boyliklarni kamomadi va o ‘g’irlanishi to’g ‘risidagi hisobot»-!5-shakl. Yillik hisobotga tushuntirish xati ilova qilinishi kerak. Unda budjet bo’y icha va maxsus mablag’lar xarajatlar smetalarining ijrosiga, sh tatlar va kontingentlar bo’yicha rejaning bajarilishiga ta’sir qilgan asosiy omillar, o’tkazilgan invcntarizatsiyalarning natijalari haqidagi va hisobot yilida tashkilotning moliyaviy holati o’zgarishlarj to’g’risidagi ma’lum otlar, sbuningdek, keyingi yilning 36 yanvarida to’lanadigan dekabr oyining ikkinchi yarmiga hisoblangan ish haqi summalari keltiriladi. Budjet tashkilotlari yillik hisobotlami budjet m ablag’larini yuqori tasarruf qiluvchilarga ular belgilagan muddatlarda taqdim etadi. Bu muddatlar budjet mablag’larini yuqori tasarruf qiluvchilar tomonidan yig’ma yillik hisobotlami o’z vaqtida taqdim etilishini ta’minlay olishini hisobga olgan holda belgilangan bo’lishi kerak. 37 Xulosa Xulosa qilib aytganda, budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobini tashkil etishning asosiy maqsadi bu foydalanuvchilami (ichki foydalanuvchilar hamda tashqi foydalanuvchilami) zaruriy moliyaviy ma’lumotlar bilan ta’minlash hisoblanadi. Ma’lumki, buxgalteriya hisobi subyektlaming, jumladan budjet tashkilotlarining rahbarlari o’zlari rahbarlik qilayotgan tashkilotda budjet hamda budjetdan tashqari mablag’larining maqsadli va samarali sarflanishi, shuningdek, tashkilotning mol- mulklari va majburiyatlari bo’yicha tegishli qarorlar qabul qilishlarida buxgalteriya hisobining ma’lumotlariga asoslanadilar. Davlat budjetidan budjet tashkilotlariga ajratilayotgan mablag’lami maqsadli va oqilona sarflanishini ta’minlash va ular hu’yicha tcgishli axborotlami shakllantirilishi ularda buxgalteriya hisobini tashkil etish asosida amalga oshiriladi. Har bir budjet lashkilotiga mablag’lar ajratish davlat budjetidan tasdiqlangan xurujullar smetalari asosida amalga oshiriladi. Bulardan tashqari qonundiilikda budjet tashkilotlariga budjetdan tashqari mablag’lar manhulurini shakllantirishga ham ruxsat etilgan. Ya’ni, faoliyat turiga mos mahsulot (ish va xizmatlar) ishlab chiqarishdan tushadigan, vaqtinchalik bo’sh bino va mulklami ijaraga berishdan tushgan, homiylik, shuningdek, moliya yili (yoki chorak) yakunida budjet mablag’lari bo’yicha iqtisod qilib qolingan va boshqa mablag’lar hisobiga budjetdan tashqari mablag’lar shakllantiriladi hamda i| onunchilikda belgilangan tartibda sarflanadi. Ular bo’yicha ham belgilangan tartibda daromadlar va xarajatlar smetalari tuziladi va ijrosi amalga oshiriladi. Budjet tashkilotlari davlatning belgilangan vazifasi (ta’lim, sog’liqni saqlash, mudofaa, huquqni muhofaza qilish va davlatning (ashqi iqtisodiy, ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan boshqa va/i falarijni bajarish uchun tashkil etilgan yuridik shaxs bo’lib, ular o’z faoliyatini amalga oshirish uchun budjetdan mablag’ bilan ta’minlanadi. 38 Budjet hisohining maqsadi foydalanuvchilarni о’z vaqtida to ‘liq hamda aniq moliyaviy va boshqa buxgalteriya axboroti bilan ta ‘minlashdir. Budjet hisohining vazifalari: budjet hisohi hisobvaraqlarida aktivlarning holati va harakati, mulkiy huquqlar va majburiyatlaming holati to’g’risidagi to ‘liq hamda aniq та ‘lumotlami shakllantirish; samarali boshqarish maqsadida buxgalteriya hisohi та ‘lumatlarini umumlashtifish; moliyaviy, soliqqa doir va boshqa hisobotlarni iuzishdan ihoratdir. “Budjet hisobi to’g’risidangiqonun, 2-modda Budjet hujjatlarini o’z vaqtida va to’g’ri rasmiylashtirilishini hamda amalga oshirilayotgan operatsiyalaming qonuniyligini oldindan nazorat qilinishini ta’minlash; budjet mablagriarini, shuningdek, budjetdan tashqari mablag’lami xarajatlar smetasida ko’zda tutilgan muayyan maqsadlarga to’g’ri sarflanishi, shuningdek, pul mablag’lari va moddiy qimmatliklaming butligi ustidan muntazam nazorat qilish; tashkilotda xodimlaming ish haqlarini va unga tenglashtirilgan to’lovlarini, shuningdek, ta’lim muassasalarida talabalaming stipendiyalarini belgilangan tartibda hamda o’z vaqtida hisoblanishi va aks ettirilishini ta’minlash; smeta ijrosi jarayonida vujudga keladigan yuridik va jismoniy shaxslar bilan olib boriladigan hisob-kitoblami o’z vaqtida va to’g’ri aks ettirish; pul mablag’lari, hisob-kitoblar va moddiy qimmatliklar, shuningdek, boshqa aktivlami va majburiyatlami inventarizatsiya qilish, inventarizatsiya natijalarini o’z vaqtida va to’g’ri rasmiylashtirish hamda aks ettirish; moliyaviy hisobotlarni belgilangan muddatlarda tuzish va taqdim qilish; Budjet tashkilotlarida budjet hisobi ma’lumotlarini shakllanishi va harakatining umumiy sxematik ko’rinishi 39 asosiy vositalar hamda boshqa moddiy qimmatliklami ulaming saqlanish va foydalanish joylarida butligini muntazam nazorat qilinishini ta’minlash. Budjet hisobi nazariyasidan Budjet hisobi bahms bilan boshlanih, halcms hilan tugaydi. Bu uning texnologiyetsidir. Buxgalteriya hujjatlarini, hisob registrlarini, shuningdek, xarajatlar smetalarini (ilova hisob-kitoblari bilan birga) saqlanishini ta’minlash va amaldagi qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa vazifalar. Budjet tashkilotlarida budjet hisobini tashkil qilishning bir qator o’ziga xos xususiyatlari mavjud. Bular, avvalo, budjet tashkilotining mulkchilik asosiga, davlat budjetini tuzish va ijro etish prinsiplariga va boshqa bir qator omillarga bevosita bog’liqdir. 40 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitustiyasi. T.: O’zbekiston, 2021.- 39b. (o’zgartirish va qo’shimchalar bilan) 2. O’zbekiston Respublikasining byudjet kodeksi O’RQ-360-son 26.12.2013 y. (01.01.2014 yildan amalga kiritilgan); 3. Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi qonun (Yangi tahriri) O’RQ-404-son 13.04.2016 y. 4. «Davlat byudjetining g’azna ijrosi tizimini yanada rivojlantirish chora- tadbirlari to’g’risida»gi Prezident Qarori. PQ- 594-son, 28.02.2007. 5. «O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti xarajatlarining samaradorligini yanada oshirish va davlat moliyaviy nazorati organlari faoliyatini takomillashtirish to’g’risida»gi Prezident qarori PQ-128-son, 14.02.2022 yil 6. «O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni. 7. «Byudjet ma’lumotlarining ochiqligini va byudjet jarayonida fuqarolarning faol ishtirokini ta’minlash chora-tadbirlari to g risida»gi O zbekiston Respublikasiʻ ʻ ʻ Prezidentining PQ-3917-sonli qarori, 2018 yil 28 avgust Internet saytlari:  www.gov.uz. (O’zbekiston Respublikasi hukumat portali);  www.mf.uz (O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi);  www.ziyonet.uz (Axborot ta’lim tarmog’i);  www.lex.uz; (O’zbekiston Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi);  www.naab.uz (O’zbekiston Respublikasi Buxgalterlar va auditorlar milliy asosiatsiyasining rasmiy sayti)  https://www.uzaudit.uz. (O’zbekiston Respublikasi Auditorlar palatasining rasmiy sayti)  www.stat.uz (O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi); 41

Budjet tashkilotlarida budjet hisobining tashkiliy-uslubiy jihatlari

Купить