Budjet tashkilotlarida budjet hisobining tashkiliy-uslubiy jihatlari - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	370.5KB
Покупки	8
Дата загрузки	14 Сентябрь 2023
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Budjet tashkilotlarida budjet hisobining tashkiliy-uslubiy jihatlari

Купить

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
SIRTQI FAKULTETI
“Budjet hisobi va g’aznachilik ishi”
KAFEDRASI
Budjet tashkilotlarida budjet hisobining tashkiliy-
uslubiy jihatlari
KURS ISHI
TOSHKENT 2023
1

Budjet tashkilotlarida budjet hisobining tashkiliy-
uslubiy jihatlari.
Mundarija
Kirish
I. BOB. BUDJET tashkilotlarida budjet hisobining nazariy asoslari
1.1. Budjet tashkilotlarida budjet hisobini tashkil qilishning
maqsadi, vazifalari va xususiyatlari.
1.2. Budjet tashkilotlarida budjet hisobining tashkiliy-uslubiy
ta’minotini takomillashtirish masalalari .
II.BOB. Budjet tashkilotlarida yuritiladigan boshlangich hisob
hujjatlari tahlili
2.1. Budjet tashkilotlarida yuritiladigan boshlangich hisob
hujjatlari va hisob registrlari .
2.2. Budjet tashkilotlari budjet hisobining tashkiliy jihatlari.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
2

Kirish
Bugungi kunda mamlakatimiz byudjet tizimida amalga oshirilayotgan
islohotlarni amalga oshirilishi borasida yuqori malakali mutaxassislarga talab ortib
bormoqda. Ayniqsa byudjet tizimida islohotlarni amalga oshirilishi natijasida
xalqaro standartlar talablari asosida buxgalteriya hisobini tashkil etish va yuritish
bo’yicha qonunchilik asoslari shakllantirildi. Bu jarayonda yuqori malakali
«Byudjet hisobi va nazorati » mutaxasislar tayyorlash ko’p jihatdan o’quv-uslubiy
ba’zani shakllantirishga qaratilishi ushbu o’quv qo’llanmani yaratilishiga asos
bo’ldi.
Respublikamiz mustaqillikka erishgan kundan boshlab barcha sohalarda
katta о ’zgarishlar r о ’ у berdi. Mamlakatda qisqa vaqt mobaynida bozor
munosabatlarining qaror topishi va rivojlanishi uchun obyektiv ijtimoiy-iqtisodiy,
huquqiy va siyosiy shart-sharoitlar yaratildi. Iqtisodiyotning hozirgi
integratsiyalashuvi va globallashuvi kuchayib borayotgan bir davrda davlat
sektorida byudjet tizimi byudjetlari ijrosini ta’minlashda byudjet hisobi va
nazoratini xalqaro standartlarga mos holda yanada takomillashtirishni taqozo
etmoqda.
Prezidentimiz tashabbusi bilan 2017-2021-yillarda O’zbekiston
Respublikasini yanada rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha
Harakatlar strategiyasi tasdiqlandi. Ushbu Harakatlar strategiyasidagi oliy
maqsadlarni ro’yobga chiqarish maqsadida barcha sohalarga qaratilayotgan e’tibor
singari davlat moliyasini boshqarishda xorijiy tajribalardan foydalanib innovatsion
usullarni joriy qilish orqali sohani yanada rivojlantirishga alohida e’tibor
qaratilmoqda. Jumladan, «Xarajatlarning ijtimoiy yo’naltirilganini saqlab qolgan
holda Davlat byudjetining barcha darajalarida mutanosiblikni ta’minlash, mahalliy
byudjetlarning daromad qismini mustahkamlashga qaratilgan byudjetlararo
munosabatlarni takomillashtirish hamda ilg’or xalqaro tajribada qo’llaniladigan
vositalardan foydalangan holda moliya siyosatini yanada takomillashtirish»1
vazifalari qo’yilgan.
3

2022 yildan boshlab, «O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti
xarajatlarining samaradorligini oshirish, byudjet qonunchiligi buzilishining
profilaktikasini kuchaytirish va masofaviy moliyaviy nazoratni kengaytirish,
shuningdek, davlat moliyaviy nazorati organlari faoliyatini takomillashtirish
maqsadida -- Hisob palatasi, Moliya vazirligi, vazirlik va idoralarning ichki audit
xizmatlariga birinchi navbatda byudjet qonunchiligi buzilishining profilaktikasiga
alohida e’tibor qaratish, jumladan: byudjet tashkilotlarida ish haqi va unga
tenglashtirilgan to’lovlarning to’g’ri hisoblanishi, ijtimoiy va ishlab chiqarish
infratuzilmasini rivojlantirish dasturiga kiritilgan obyektlarda amalga
oshirilayotgan qurilish ishlarini monitoring qilish va ularda nazorat tadbirlarini
o’tkazish, byudjet tizimi byudjetlaridan to’lanayotgan subsidiyalarning
manzilliligini va samaradorligini baholash, davlat xaridlarida qonunchilik
hujjatlarida belgilangan talablarga rioya etilishini nazorat qilish, davlat qarzi va
grantlar hisobiga amalga oshirilayotgan loyihalarning natijadorligini o’rganish» 1
vazifalari yuklatildi.
«Moliya vazirligi, Hisob palatasi hamda Bosh prokuraturaning Moliya
vazirligi tarkibidagi Davlat moliyaviy nazorati departamenti va uning hududiy
boshqarmalari negizida Moliya vazirligi huzurida Davlat moliyaviy nazorati
inspeksiyasi tashkil etildi. Moliya vazirligi Axborot texnologiyalari va
kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi bilan birgalikda «Elektron nazoratchi-
taftishchi» dasturiy majmuasini quyidagi bosqichlarda: birinchi bosqichda —
2022-yil 1-sentabrga qadar vazirlik va idoralar bilan real vaqt rejimida axborot
almashinuvi orqali byudjet qonunchiligini buzish xavfini tahlil qilish maqsadida
Moliya vazirligining moliyaviy nazorat ma’lumotlari bazasini ishga tushirish;
ikkinchi bosqichda 2023-yil 1-yanvarga qadar davlat moliyaviy nazorati
obyektining muayyan davr uchun ayrim masalalar bo’yicha faoliyatini nazorat
qilish (mavzuli nazorat) modulini yaratish» belgilandi.
1
О `zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi «O`zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish
bo`yicha Harakatlar strategiyasi to`g`risida» PF4947-son Farmoni.
4

I. BOB. Budjet tashkilotlarida budjet hisobining nazariy asoslari
1.1. Budjet tashkilotlarida budjet hisobini tashkil qilishning
maqsadi, vazifalari va xususiyatlari.
Budjet tashkiloti - zimmasiga yuklatilgan vazifalarni bajarish bilan bog’liq
bo’lgan o’z faoliyatini amalga oshirishi uchun Davlat Budjet idan mablag’ ajratish
nazarda tutilgan va bu mablag’ moliyalashtirishning asosiy manbai hisoblanadigan
vazirlik, davlat qo’mitasi, idora, davlat tashkiloti.
Budjet daromadlari qonunchilikda belgilangan tartibga binoan davlat
hokimiyati va boshqaruvi organlari, shu juladan mahalliy organlar, ixtiyoriga
beg’araz va qaytarib bermaslik shartlari bo’yicha kelib tushayotgan pul
mablag’lari.
Budjet xarajatlari davlat va mahalliy o’zini o’zi boshqarish organlarining
vazifa va funktsiyalarini bajarish uchun yo’naltirilayotgan pul mablag’lari; davlat
pul mablag’lari fondini taqsimlash va uni tarmoq, maqsadli va huquqiy
yo’nalishlarda foydalanish yuuzasidan vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar.
Budjet tashkilotlari daromadlar va xarajatlar smetalari ijrosi bo’yicha Budjet
va Budjetdan tashqari mablag’lar buxgalteriya hisobini O’zbekiston
Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonuniga va O’zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligining uslubiy ko’rsatmalariga hamda boshqa
me’yoriy-huquqiy hujjatlariga muvofiq tashkil qiladilar. Vazirliklar, davlat
qo’mitalari va idoralari, zarur hollarda, o’zlarining tizimidagi Budjet tashkilotlarda
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi bilan kelishgan holda buxgalteriya
hisobining umumiy qoidalarini qo’llash tartibi to’g’risida ko’rsatmalar ishlab
chiqarishlari mumkin.
Budjet tashkilotlarida budjet hisobini tashkil etishdan maqsad
foydalanuvchilar (ichki, tashqi) ni daromadlar va xarajatlar smetalari ijrosi jarayoni
bo’yicha o’z vaqtida, to’liq hamda aniq buxgalteriya va moliyaviy axborotlari bilan
ta’minlab berishdan iborat.
5

1 chizma. Byudjet tashkilotlari budjet hisobi axboroti
foydalanuvchilari. 2
Budjet tashkilotlarida budjet hisobining vazifalari quyidagilardan iborat:
- Buxgalteriya hisobini amaldagi tegishli me’yoriy-xuquqiy xujjatlar asosida
tashkil etish;
- Budjet tashkilotlarida Budjet va Budjet dan tashqari mablag’lardan
maqsadli foydalanishni ta’minlash;
- Daromadlar va xarajatlar smetalari ijrosi jarayoni muomalalarini
hujjatlashtirish va hisob registrlarida aks ettirish;
- Budjet tashkilotlari buxgalteriya hisobi hisobvaraqlarida aktivlarning holati
va harakati, mulkiy qiymatliklar va majburiyatlarning holati to’g’risidagi to’liq
hamda aniq ma’lumotlarni shakllantirish;
2
I.N.Qo`ziyev, SH.V.G`aniyev, A.S.Ramazonov. Byudjet hisobi va nazorati: Darslik /; - T.: «Nihol print» OK,
2022. 632 b.
6

- Budjet tashkilotlarida daromadlar va xarajatlar smetalari ijrosi natijalarini
shakllantirish;
- Budjet ijrosiga oid buxgalteriya hisobi ma’lumotlarini umumlashtirish va
hisobotlarni tuzishdan iboratdir;
Buxgalteriya hisobini tashkil etishda zamonaviy axborot texnologiyalaridan
keng foydalanish va boshqalar.
2 chizma. Budjet tashkilotlarida budjet hisobini alohida hususiyatlari. 3
Budjet tashkilotlarida budjet hisobini alohida hususiyatlari quyidagilardan
iborat:
1.Daromadlar va xarajatlar smetalari ijrosi nazorat qilinishi;
2.Kassa va xaqiqiy xarajatlar hisobini yuritilishi;
3.Budjet tasnifi asosida hisobni tashkil etilishi va hisobotlarni
shakllantirilishi;
4.Buxgalteriya hisobi va hisobotlarni me’yoriy hujjatlarga qat’iy amal
qilingan xolda yuritilishi.
3
I.N.Qo`ziyev, SH.V.G`aniyev, A.S.Ramazonov. Byudjet hisobi va nazorati: Darslik /; - T.: «Nihol print» OK,
2022. 632 b.
7

Byudjet tashkilotlarida o’zaro hisob-kitoblar qonunchilikka binoan alohida
byudjetlarning parametrlariga o’zgartirishlar kiritilganda yoki ma’muriy-huquqiy
bo’linishlar, tashkilotlarning bo’ysunishi o’zgarganda byudjet ijrosi jarayonida
yuqori va quyi byudjetlar o’rtasida vujudga keladigan munosabatlar.
Daromadlar va xarajatlar smetalari ijrosi nazorat qilinishi Byudjet
tashkilotlarda har yili belgilangan tartibda byudjet mablag’lari bo’yicha xarajatlar
smetasi va shtatlar jadvali tuziladi va tasdiqlanadi. Byudjet tashkilotlarida
buxgalteriya hisobi xarajatlar smetasi ijrosini ta’minlab beradi. Bunda xarajatlarni
iqtisodiy tasnifi asosida smeta doirasida xarajatlar moliyalanadi va amalga
oshiriladi. Bulardan tashqari byudjetdan tashqari mablag’lar manbaalari (ta’lim
muassasalarida o’qitishning to’lov kontrakt shakli mablag’lari, byudjet tashkilotlari
rivojlantirish jamg’armasi mablag’lari, tibbiyot muassasalari moddiy
rag’batlantirish va rivojlantirish jamg’armasi mablag’lari, byudjetdan tashqari
boshqa mahsus mablag’lar) bo’yicha daromadlar va xarajatlar smetalari tuziladi va
ijrosi amalga oshiriladi. Shuning uchun byudjet tashkilotlari buxgalteriya hisobini
yuritishda smetalar ijrosi nazorat qilinadi.
Davlat byudjetining kassa ijrosini tashkil etish, shuningdek uning davlat
daromadlari va xarajatlarini hisobga olish O’zbekiston Respublikasi Moliya
vazirligi tomonidan O’zbekiston Respublikasi Makaziy banki bilan birgalikda
amalga oshiriladi. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G’aznachiligi va
uning xududiy bo’linmalari Davlat byudjetining kassa ijrosi operatsiyalarini
bajaradi. Byudjet mablag’lari oluvchilarning xarajatlari ularning O’zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligi G’aznachiligida yoki uning xududiy bo’linmalarida
ochilgan shaxsiy hisobvaraqlaridagi byudjetdan ajratilgan mablag’lar qoldiqlari
doirasida to’lov topshiriqnomalari bo’yicha amalga oshiriladi.
Kassa va haqiqiy xarajatlar hisobini yuritilishi Byudjet tashkilotlarida
daromadlar va xarajatlar ijrosi jarayonida kassa va haqiqiy xarajatlar hisobi
yuritiladi. Byudjet tashkilotlari tomonidan g’aznachilikdagi shaxsiy hisob
varaqlardan xarajatlarni to’lab berilishi kassa xarajatlari ko’rinishida hisobda aks
8

ettiriladi. Masalan ish haqi bo’yicha moliyaviy majburiyatlar to’lab berilganda
ya’ni tegishli soliqlar va ajratmalar o’tkazilganda xodimlar plastik kartochkalariga
ish haqi o’tkazib berilganda yoki kassadan berilganda kassa xarajati ko’rinishida
tegishli daftarlarda, hisobotlarda aks ettiriladi. Byudjet tashkilotlari tomonidan
xarajatlar smetalari doirasida amalga oshirilgan lekin to’lab berilmagan xarajatlar
haqiqiy xarajat ko’rinishida hisobda aks ettiriladi. Masalan smeta doirasida ish
haqi hisoblangan lekin to’lab berilmagan yoki ish, xizmatlar ko’rsatilgan, tovarlar
olingan lekin to’lab berilmagan xarajatlar haqiqiy xarajat ko’rinishida tegishli
daftarlarda, hisobotlarda aks ettiriladi. Kassa va haqiqiy xarajatlar hisobini yuritish
uchun alohida 294 - shakldagi daftar yuritiladi shuningdek hisobot shakllarida ham
aks ettiriladi.

9

1.2. Budjet tashkilotlarida budjet hisobining normativ huquqiy
asoslari.
Byudjet tasnifi asosida hisobni tashkil etilishi va hisobotlarni
shakllantirilishi - Byudjet tashkilotlari tomonidan tuzilgan daromadlar va xarajatlar
smetalari O’zbekiston Respublikasi Adliya vazriligida 2010 yil 11 oktyabrda 2146-
son bilan ro’yxatga olingan «O’zbekiston Respublikasi Byudjet tasnifini qo’llash
bo’yicha Yo’riqnoma» asosida 1- guruh, 2-guruh, 3-guruh, 4-guruh xarajatlari
xarajatlarning iqtisodiy tasnifi bo’yicha aks ettiriladi hamda ijrosi haqidagi
buxgalteriya hisobotlari shakllarida ham byudjet xarajatlarining iqtisodiy tasnifi
bo’yicha axborotlar shakllantiriladi.
Buxgalteriya hisobi va hisobotlarni me’yoriy hujjatlarga qat’iy amal qilingan
holda yuritilishi - Byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobini yuritish va
moliyaviy hisobotlarni tuzish «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi O’zbekiston
Respublikasining qonuni va boshqa bir qator qonunlar, O’zbekiston Respublikasi
Hukumati hamda Moliya vazirligining bir qancha me’yoriy-huquqiy hujjatlariga
muvofiq olib boriladi. Shu bilan birga qonunchilikka muvofiq byudjetdan tashqari
daromadlar aniq manbaalari bo’yicha shakllantiriladi va sarflanishi yo’nalishlari
belgilanadi. Masalan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 414 son -
Byudjet tashkilotlarini mablag’ bilan ta’minlash tartibini takomillashtirish
to’g’risida»gi qaroriga muvofiq byudjet tashkilotlari rivojlantirish jamg’armasi
mablag’larini shakllantirishi manbaalari belgilangan. Shuningdek rivojlantirish
jamg’armasi mablag’lari birinchi navbatda kreditorlik majburiyatlarni tugatish
yo’naltirilishi, agarda kreditorlik qarzdorlik mavjud bo’lmasa kamida 75 foizi
moddiy texnika bazasini mustaxkamlashga, ko’pi bilan 25 foizgacha xodimlarni
moddiy rag’batlantirishga yo’naltirilishi belgilangan. Buxgalteriya hisobini
yuritishda yuqorida keltirib o’tilgan qonunchilik bilan belgilangan me’yorlarga
qatiy amal qilinadi. Umuman byudjet tashkilotlarida hisobni tashkiliy, texnik,
uslubiy jihatlari me’yoriy-huquqiy hujjatlarga qat’iy amal qilgan holda tashkil
etiladi.
10

«Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi qonun (Yangi tahriri, O’RQ404-son
13.04.2016 y) va «Byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi to’g’risidagi
yo’riqnoma» (O’z. Res. AV da 22.12.2010 yilda 2169-son bilan ro’yxatdan
o’tkazilgan, 17.03.2018 y. AVda 2169-2-son bilan ro’yxatga olingan yangi
tahriri)ga muvofiq byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi quyidagi
tamoyillarga asosan tashkil etiladi:
- buxgalteriya hisobini ikki yoqlama yozuv usulida yuritish;
- uzluksizlik;
- xo’jalik operatsiyalari, aktivlar va passivlarning pulda baholanishi;
- aniqlik;
- hisoblash;
- oldindan ko’ra bilish (ehtiyotkorlik);
- mazmunning shakldan ustunligi;
- ko’rsatkichlarning qiyoslanuvchanligi;
- moliyaviy hisobotning betarafligi;
- hisobot davri daromadlari va xarajatlarining muvofiqligi;
- aktivlar va majburiyatlarning haqiqiy baholanishi.
Byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi memorial order shaklida olib
boriladi. Qolgan operatsiyalar (asosiy vositalarga eskirish hisoblash, asosiy
fondlarni har yilgi qayta baholash, byudjetdan tashqari daromadlar hisobi, yilni
yakunlash operatsiyalari va h.k) va «Storno» operatsiyalari bo’yicha alohida
memorial orderlar tuziladi (274-son shakl) va ular har oy uchun alohida 16
raqamdan boshlab raqamlanadi.
Operatsiyalar hajmiga qarab jamlanma qaydnomalarni tuzish talab
qilinmaydigan tashkilotlarda subschyotlar korrespondentsiyasi alohida memorial
orderlarda (274-son shakl) yuqorida keltirilgan doimiy raqamlar berilib
ko’rsatiladi. Alohida memorial orderlar operatsiyalarning sodir bo’lishiga qarab,
ammo boshlang’ich hisob hujjatlari olingandan keyingi kundan kechiktirmasdan
ayrim hujjatlarga yoki bir xildagi hujjatlarning bir guruhi asosida tuziladi.
11

Subschyotlar korrespondentsiyasi memorial orderlarda ikki yoqlama yozuv
qoidasiga muvofiq yozib boriladi.
Memorial orderlar bosh hisobchi (yoki uning o’rinbosari) va ijrochi
(hisobchi) tomonidan imzolanadi.
Barcha memorial orderlar 308-son shakldagi «Bosh-jurnal kitobi»da
ro’yxatga olinadi. «Bosh-jurnal kitobi» har bir subschyot bo’yicha yuritiladi.
«Bosh-jurnal kitobi» o’tgan yildagi yakunlovchi balansga muvofiq yil
boshiga qolgan qoldiq summalarni ko’chirib yozish bilan ochiladi. Bu daftarga
yozuvlar memorial orderlar va memorial order jamlanma qaydnomalar tuzilgandan
keyin oyiga bir marta yoziladi.
Memorial orderdagi summa dastlab «Order bo’yicha summa» qatoriga,
keyin esa, tegishli subschyotlarning debeti va kreditiga yoziladi. Barcha
subschyotlar bo’yicha oylik aylanmalar summasi debetda ham kreditda ham
«Order bo’yicha summa» qatorining jamiga teng bo’lishi kerak. Oylik
aylanmalardan keyingi ikkinchi qatorda har bir subschyot bo’yicha kelgusi oyning
boshiga qoldiq chiqariladi.
Vazirliklar, davlat qo’mitalari va idoralari hamda ularning tizimidagi
tashkilotlar O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi bilan kelishgan holda ishlab
chiqilgan ko’rsatma mavjud bo’lgandagina buxgalteriya hisobi yuritishning jurnal-
order shaklida olib borishlari mumkin. Byudjet tashkilotining rahbari tashkilotda
buxgalteriya hisobini tashkil qilinishiga, moliya-xo’jalik faoliyatidagi amalga
oshirilgan muomalalarni amaldagi qonun hujjatlariga muvofiqligiga hamda
buxgalteriya hujjatlarini saqlanishiga javobgar bo’ladi.
O’zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi qonuniga
hamda Byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi to’g’risidagi Yo’riqnomaga
(Adliya vazirligida 2010 yil 22 dekabrda 2169-son bilan ro’yxatga olingan)
muvofiq byudjet tashkilotining bosh hisobchisi, hisobchilari mazkur tashkilot
rahbari tomonidan qonunchilikka muvofiq lavozimiga tayinlanadi va lavozimidan
ozod qilinadi.
12

Agarda tegishli qonun hujjatlarida boshqacha tartib nazarda tutilmagan
bo’lsa, tashkilotlarning bosh hisobchilari o’zlarining tizimidagi tashkilotlarda
buxgalteriya hisobini yuritilishini va moliyaviy hisobotlarni to’g’ri tuzilishini
muntazam nazorat qilib turishlari lozim.
Bosh hisobchi boshchilik qiladigan tashkilotning buxgalteriyasi mustaqil
tarkibiy bo’linma hisoblanadi.
Tashkilot bosh hisobchisi bevosita mazkur tashkilot rahbariga bo’ysunadi.
Buxgalteriya hisobini yuritish, hisobotlarni tuzish va taqdim qilish masalalari
bo’yicha esa, tashkilotning rahbaridan tashqari yuqori tashkilot bosh hisobchisiga
ham bo’ysunadi hamda tashkilotda buxgalteriya hisobini yuritilishiga, moliyaviy
hisobotlarni o’z vaqtida va to’liq topshirilishiga hamda yuqoridagi Yo’riqnoma,
shuningdek, boshqa normativ-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni
bajarilishiga javobgar bo’ladi.
Bosh hisobchi buxgalteriya xodimlari uchun xizmat vazifalarini har bir
xodim uchun alohida belgilaydi. Buxgalteriyada xizmat vazifalari funktsional
belgilarga qarab taqsimlanadi, ya’ni xodimlarning har bir guruhiga yoki alohida bir
xodimga ishning hajmiga qarab, ma’lum bir soha biriktiriladi.
Tashkilot bosh hisobchisi lavozimga tayinlanishida va undan ozod etilishida
belgilangan tartibda tashkilot rahbarining buyrug’iga muvofiq tuzilgan komissiya
tomonidan qabul qilish topshirish kunida hisob, hisobot va arxiv hujjatlarining
holatini ko’rsatgan holda buxgalteriya ishlarini qabul qilishtopshirish to’g’risidagi
dalolatnoma tuziladi. Zarur hollarda, ushbu komissiya tarkibiga yuqori tashkilot
hamda tegishli moliya organlari bilan kelishilgan holda ularning vakillari ham
kiritilishi mumkin.
Quyida buxgalteriya ishlarini qabul qilishtopshirish to’g’risidagi
dalolatnomani namunaviy ko’rinishini keltiramiz:
Byudjet tashkiloti bosh hisobchisining asosiy vazifalari quyidagilardan
iborat:
13

 buxgalteriya hisobini yuqoridagi Yo’riqnomaga va boshqa
normativhuquqiy hujjatlarga amal qilgan holda yuritish, shuningdek, hisob
ishlarini zamonaviy texnik vositalar va axborot texnologiyalaridan foydalangan
holda tashkil etish;
 buxgalteriya hujjatlarini o’z vaqtida va to’g’ri rasmiylashtirilishini hamda
amalga oshirilayotgan operatsiyalarning qonuniyligini oldindan nazorat qilish;
 byudjet mablag’larini, shuningdek, byudjetdan tashqari mablag’larni
xarajatlar smetasida ko’zda tutilgan muayyan maqsadlarga to’g’ri sarflanishi,
shuningdek, pul mablag’lari va moddiy qimmatliklarning butligi ustidan muntazam
nazorat qilish;
 tizimiga kiruvchi tashkilotlarda buxgalteriya hisobini qonunchilik
talablariga muvofiq yuritilishini nazorat qilish;
 tashkilotda xodimlarning ish haqlarini va unga tenglashtirilgan to’lovlarini,
shuningdek, ta’lim muassasalarida talabalarning stipendiyalarini belgilangan
tartibda hamda o’z vaqtida hisoblab chiqish;
 smeta ijrosi jarayonida vujudga keladigan yuridik va jismoniy shaxslar
bilan olib boriladigan hisob-kitoblarni o’z vaqtida amalga oshirish;
 pul mablag’lari, hisob-kitoblar va moddiy qimmatliklar, shuningdek,
boshqa aktivlarni va majburiyatlarni inventarizatsiya qilishda qatnashish,
inventarizatsiya natijalarini o’z vaqtida va to’g’ri rasmiylashtirish hamda ularni
buxgalteriya hisobida aks ettirish;
 moddiy javobgar shaxslarga ularning javobgarligida turgan moddiy
qimmatliklarning butligini saqlash va hisobini olib borish yuzasidan tushuntirish
ishlarini o’tkazish;
 moddiy qimmatliklarni olish uchun berilgan ishonchnomalarni hisobini
yuritish va ulardan to’g’ri foydalanilishini nazorat qilish;
 moliyaviy hisobotlarni belgilangan muddatlarda tuzish va topshirish;
14

 tashkilot rahbari tasdiqlashi uchun xarajat smetalarini va ularga ilova
qilinadigan hisob-kitoblarni tuzish (agar rejalashtirish bo’limlari yoki ushbu
vazifani amalga oshiruvchi lavozim shtatlar jadvalida nazarda tutilmagan bo’lsa);
 asosiy vositalar hamda boshqa moddiy qimmatliklarni ularning saqlanish
va foydalanish joylarida butligini muntazam nazorat qilish;
 buxgalteriya hujjatlarini, hisob registrlarini, shuningdek, xarajatlar
smetalarini (ilova hisob-kitoblari bilan birga) saqlanishini ta’minlash (agar
rejalashtirish bo’limlari yoki ushbu vazifani amalga oshiruvchi lavozim shtatlar
jadvalida nazarda tutilmagan bo’lsa);
 qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa vazifalarni bajarilishini ta’minlash.
Byudjet tashkilotining bosh hisobchisi yuqoridagi vazifa va
majburiyatlardan kelib chiqqan holda quyidagi huquqlarga ega:
 buxgalteriya hisobi va nazorat ishlari to’g’ri tashkil etilishini ta’minlash
yuzasidan tegishli chora-tadbirlar ko’rishni tashkilot rahbaridan talab qilish;
 tarkibiy bo’linmalarda pul mablag’lari, tovar-moddiy va boshqa
qimmatliklarni qabul qilish, saqlash hamda sarflash yuzasidan belgilangan tartibga
amal qilinishini tekshirib turish;
 mukofotlar hajmlarini pasaytirish (agarda qonunchilikda belgilangan
normalardan oshib ketgan bo’lsa) to’g’risida tashkilot rahbariga takliflar kiritish;
 tashkilotning barcha bo’linmalaridan buxgalteriya hisobini yuritish uchun
talab qilinadigan hujjatlar va ma’lumotlarni rasmiylashtirishni hamda
buxgalteriyaga taqdim qilishni talab qilish;
 qonunchilikda belgilangan boshqa huquqlarni amalga oshirish. Bosh
hisobchi quyidagilar uchun javobgar hisoblanadi:
 buxgalteriya hisobi noto’g’ri yuritilib, natijada tartibsiz holatga kelgani va
moliyaviy hisobot buzilganda (noto’g’ri tuzilganda);
 pul mablag’lari, tovar-moddiy va boshqa qimmatliklarni kirim qilish,
saqlash va sarflash yuzasidan qonunchilikda belgilangan tartibga zid operatsiyalar
bo’yicha hujjatlar rasmiylashtirilgan va ijroga qabul qilingan hollarda;
15

 pul mablag’lari bo’yicha operatsiyalar, shuningdek, debitorlar va
kreditorlar bilan hisob-kitoblar kechikib hamda noto’g’ri amalga oshirilganda;
 kamomadlar, debitorlik qarzlari va boshqa yo’qotishlarni buxgalteriya
hisobidan chiqarilish tartibi buzilganda;
 buxgalteriya hisobini tashkil etishga doir boshqa normativ-huquqiy
hujjatlar talablari buzilganda.
Bosh hisobchi tashkilotning tegishli bo’linmalari va xizmatlarining
rahbarlari bilan birgalikda quyidagilarni muntazam ravishda nazorat qilishi lozim
(22-chizma):
3 chizma. Bosh hisobchi muntazam nazorat qilishi lozim bo’lgan
masalalar. 4
Mansabdor shaxslar tomonidan noqonuniy xatti-harakatlar qilinayotgani
ma’lum bo’lib qolgan hollarda, bosh hisobchi tegishli chora ko’rishi uchun bu
haqda tashkilot rahbariga yozma axborot berishi lozim. Moddiy javobgar
shaxslarni (kassirlar, ombor mudirlari va boshqalar) lavozimga tayinlash, ozod
4
I.N.Qo`ziyev, SH.V.G`aniyev, A.S.Ramazonov. Byudjet hisobi va nazorati: Darslik /; - T.: «Nihol print» OK,
2022. 632 b.
16

etish va boshqa lavozimga o’tkazish masalasi bosh hisobchi bilan kelishib hal
qilinadi.
Turli tashkilotlar bilan tuziladigan shartnomalarni, agar ular bevosita
tashkilotning moliya-xo’jalik faoliyatiga bog’liq bo’lsa, shuningdek, xodimlarga
mansab maoshlari, ish haqi ustamalari hamda mukofotlarni belgilash to’g’risidagi
buyruqlar va farmoyishlarni dastlab bosh hisobchi ko’rib chiqadi va ularga imzo
chekadi. Shundan keyingina mazkur hujjatlar tashkilot rahbari tomonidan
imzolanishi mumkin.
Bosh hisobchining pul mablag’lari, tovar-moddiy va boshqa qimmatliklarni
qabul qilish, saqlash va sarflash bo’yicha qonunchilikka zid bo’lgan operatsiyalar
bilan bog’liq hujjatlarni ijroga qabul qilishi hamda rasmiylashtirishi taqiqlanadi.
Agarda, tashkilot rahbari tomonidan bosh hisobchiga ijro etishi uchun
berilgan farmoyish (buyruq) yuzasidan bosh hisobchi va tashkilot rahbari o’rtasida
ushbu farmoyishni (buyruqni) buxgalteriya hisobi va hisobotini yuritishning
belgilangan tartibiga yoki qonunchilikka muvofiqligi borasida ziddiyat
(kelishmovchilik) yuzaga kelsa, bosh hisobchi ushbu farmoyish (buyruq)ni ijro
etmay turib, zudlik bilan tashkilot rahbariga mazkur holat yuzasidan asoslangan
yozma axborot beradi.
Bosh hisobchi tomonidan yozma ravishda axborot berilishiga qaramasdan
tashkilot rahbari qayta yozma farmoyish (buyruq) bergan hollarda, bosh hisobchi
ushbu farmoyish (buyruq)ni bajaradi. Bunda ushbu harakatni sodir bo’lganligi
uchun javobgarlik to’liq tashkilot rahbariga yuklatiladi. Shundan so’ng, tashkilot
rahbari o’zi qabul qilgan qaror to’g’risida yozma ravishda uch kunlik muddat
ichida yuqori tashkilotga yoki tegishli moliya organiga habar berishi shart.
Shunday xabarni olgan yuqori tashkilot yoki tegishli moliya organi belgilangan
tartibda uni ko’rib chiqadi va tegishli chora-tadbirlarni ko’radi.
Bosh hisobchiga uning hisob va hisobot bo’yicha to’g’ridan-to’g’ri
vazifalarini bajarish bilan bog’liq bo’lmagan topshiriqlarni berish mumkin emas.
Shuningdek, bosh hisobchiga pul mablag’lari va moddiy qimmatliklar uchun
17

bevosita moddiy javobgarlik bilan bog’liq bo’lgan vazifalarni yuklash mumkin
emas. Unga banklar va boshqa tashkilotlardan bevosita pul mablag’larini olish
taqiqlanadi.
18

II.BOB. Budjet tashkilotlarida yuritiladigan boshlangich hisob
hujjatlari tahlili
2.1. Budjet tashkilotlarida yuritiladigan boshlangich hisob hujjatlari
va hisob registrlari.
Korxonalar faoliyati hisobi yuritilar ekan, bunda bir necha buxgalteriya
hisob shakllaridan foydalanadi. Korxonada qo’llaniladigan hisob shakllarini
tanlash quyidagi omillarga bog’liq bo’ladi:
- korxona hisob ishlarini hajmi ko’p yoki kamligiga;
- korxona buxgalteriya xodimlarining malaka va tajribalariga va xakozo.
Korxonada qaysi hisob shakli qo’llanilishidan qat’iy nazar, O’zbekiston
Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi qonuniga to’liq amal qilinishi
shart.
Buxgalteriya hisobi shakllari quyidagi turlarga bo’linadi:
* memorial order shakli
* bosh daftar shakli
* jurnal order shakli
* elektron-avtomatlashtirilgan shakl
Buxgalteriya hisobi shakllari bir biridan quyidagi xususiyatlariga ko’ra farq
qiladi:
1. Shakldagi registrlarning soni, vazifasiga ko’ra.
2. Registrlar tashqi ko’rinishiga ko’ra.
3. Registrlarda xronologik va tizimli yozuvlar aks ettirilishiga ko’ra.
4. Sintetik va analitik hisob ma’lumotlarini birgalikda yozish tartibiga ko’ra.
5. Yozuvlarni yozish tartibi va texnika vositalarning qo’llash tartibiga ko’ra.
Memorial - order shakli.
Buxgalteriya hisobining memorial-order shakli hozirgi vaqtda kam
foydalanib asosan, kichik korxonalarda va davlat muassasalarida qo’llaniladi.
«Memorial» so’zining ma’nosi «xotira yoki esdalik» demakdir.
19

Memorial - order shakli asosida yuritiladigan buxgalteriya hisobi shaklida
hujjatlar qayta ishlanishi va hisob registirlarida aks ettirilishi ketma ketligi
keltirilgan.
Ushbu buxgalteriya hisob shaklini o’ziga xos xususiyati shundaki, xo’jalik
jarayonlarning yozish uchun sintetik va analitik hisob uchun maxsus jamg’arma
aylanma vedomostlardan foydalanadi.
Buxgalteriyaga topshirilgan dastlabki hujjatlar har tomonlama tekshirilgach,
sintetik va analitik hisob maxsus aylanma vedomostlari to’ldiriladi: bunday
jamg’arma aylanma vedomostlari asosiy vositalar, asosiy vositalarning; pul
mablag’lari va qo’yilmalar, ishlab chiqarish zahiralari va tayyor mahsulot; ishlab
chiqarish xarajatlari, mol yetkazib beruvchilar bilan hisoblashish, mehnat haqi
yuzasidan hisob kitoblar, byudjet bilan, ijtimoiy sug’urta tashkilotlari bilan hisob
kitoblar, mahsulot(ish, xizmat) sotish va boshqa schyotlar uchun tashkil etiladi.
Yuqorida keltirilgan vedomostlar va sintetik hisob registrlari asosida
memorial orderlar tuziladi.
Memorial - orderda yozilgan ma’lumotlar har oyda « bosh kitob jurnaliga»
tarqatiladi. o’z navbatida «bosh kitob» jurnali asosida oborot va qoldiq summalar
aniqlanadi, shundan so’ng, schyotlardagi qoldiq summalari tegishli tartibda hisobot
boshqa shakllarida yoziladi. «bosh kitob» dagi schyotlar debet oborotlari
yig’indisi, ular kredit oborotlari yig’indisi bilan shuningdek , «order bo’yicha
summalar» qatori jami bilan teng bo’lmogi zarur.
Memorial - order buxgalteriya hisob shaklini quyidagi afzalliklari mavjud:
1. hisob jarayonlarini qat’iy ketma-ketligi
2. Registrlar andozaviy shakllaridan foydalanishni imkoniyati mavjudligi.
3. hisob texnikasini oddiyligi va tushunarligi
4. Buxgalteriya xodimlari malakasiga ko’ra, hisob ishlarini taqsimlash
imkoniyatini mavjudligi.
Memorial-order shakli yuqoridagi afzalliklarga ega bo’lishi bilan birga, ba’zi
bir kamchiliklarga egadir:
20

1. hisob ishlarini ko’p mehnatliligi;
2. Analitik va sintetik hisobni alohida yuritilishi, ya’ni hisobni alohida
yuritilishi natijasida sintetik hisobdan analitik hisobni orqada qolishi vujudga
keladi;
3. Turli hisob registirlarda bitta xo’jalik jarayonini qayta, qayta yozilishi.
Budjet tashkilotlarida budjet hisobi memorial order shaklida olib boriladi.
Tekshirilgan va hisobga olish uchun qabul qilingan hujjatlar sanasi bo’yicha
tartiblashtirilib, quyidagi doimiy raqamli memorial order — jamlanma
qaydnomalar bilan rasmiylashtiriladi:
1-memorial order kassa operatsiyalari bo’yicha jamlanma qaydnoma, 381-
son shakl;
2-memorial order Budjet mablag’larining harakatiga doir jamlanma
qaydnoma, 381-son shakl;
3-memorial order Budjet dan tashqari mablag’lar harakatiga doir jamlanma
qaydnoma, 381-son shakl;
5-memorial order ish haqi va stipendiyalar bo’yicha hisob-kitob varaqalari
yig’indisi, 405-son shakl;
6-memorial order turli tashkilotlar va muassasalar bilan olib boriladigan
hisob-kitoblar bo’yicha jamlanma qaydnoma,
408-son shakl;
8-memorial order hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar bo’yicha jamlanma
qaydnoma,
386-son shakl;
9-memorial order asosiy vositalarning hisobdan chiqarilishi va joydan joyga
ko’chirilishi bo’yicha jamlanma qaydnoma,
438-son shakl;
11-memorial order oziq-ovqat mahsulotlarining kirimiga doir jamlanma
qaydnoma,
398-son shakl;
21

12-memorial order oziq-ovqat mahsulotlarining sarfiga doir jamlanma
qaydnoma,
411-son shakl;
13-memorial order materiallar sarfiga doir jamlanma qaydnoma,
396-son shakl;
15-memorial order ta’lim muassasalarida bolalarni saqlaganlik uchun ota-
onalar bilan olib boriladigan hisob-kitoblar bo’yicha qaydnoma, 406-son shakl.
Boshqa muomalalar (asosiy vositalarga eskirish hisoblash, asosiy vositalarni
qayta baholash, Byudjetdan tashqari daromadlar hisobi, yilni yakunlash
muomalalari va h.k.) va «Storno» muomalalari bo’yicha alohida memorial orderlar
tuziladi (274-son shakl) hamda ular har oy uchun alohida 16 raqamdan boshlab
raqamlanadi.
Boshqa muomalalar (asosiy vositalarga eskirish hisoblash, asosiy fondlarni
har yilgi qayta baholash, Budjet dan tashqari daromadlar hisobi, yilni yakunlash
operatsiyalari va h.k) va «Storno operatsiyalari bo’yicha alohida memorial orderlar
tuziladi (274-son shakl) va ular har oy uchun alohida 16 raqamdan boshlab
raqamlanadi.
Buxgalteriya muomalalari hajmiga qarab jamlanma qaydnomalarni tuzish
talab qilinmaydigan tashkilotlarda subschyotlar korrespondentsiyasi alohida
memorial orderlarda (274-son shakl) yuqorida keltirilgan doimiy raqamlar berilib
ko’rsatiladi.
Alohida memorial orderlar operatsiyalarning sodir bo’lishiga qarab, ammo
boshlang’ich hisob hujjatlari olingandan keyingi kundan kechiktirmasdan ayrim
hujjatlarga yoki bir xildagi hujjatlarning bir guruhi asosida tuziladi. Subschyotlar
korrespondentsiyasi memorial orderlarda ikki yoqlama yozuv qoidasiga muvofiq
yozib boriladi.
Memorial orderlar bosh hisobchi (yoki uning o’rinbosari) va ijrochi
(hisobchi) tomonidan imzolanadi. Barcha memorial orderlar 308-son shakldagi
«Bosh-jurnal kitobi» da ro’yxatga olinadi. «Bosh-jurnal kitobi» har bir subschyot
22

bo’yicha yuritiladi. «Bosh-jurnal kitobi» o’tgan yildagi yakunlovchi balansga
muvofiq yil boshiga qolgan qoldiq summalarni ko’chirib yozish bilan ochiladi. Bu
daftarga yozuvlar memorial orderlar va memorial order jamlanma qaydnomalar
tuzilgandan keyin oyiga bir marta yoziladi.
Buxgalteriya hisobi shakllari vujudga kelishi, qo’llanishi, hisob ishlarini
xajmidan, hisob xodimlarini malakasidan kelib chiqadi. Buxgalteriya hisobining
Bosh daftar shaklini vujudga kelishi XIX asr boshlariga to’g’ri keldi va hozirgi
davrda ham kichik firma va korxonalarda qo’llanilmoqda. Buxgalteriya hisobining
ushbu shakli sintetik schyotlar ham qo’llaniladigan buxgalteriyalarga xosdir.
Tabiiyki, kichik firma va korxonalar faoliyati doirasi katta bo’lmaganligi sababli,
qo’llaniladigan sintetik schyotlar miqdori ham kam bo’ladi.
Kichik firmalar, ular mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, o’rtacha yillik
ishchilar soni ishlab chiqarish tarmog’ida 10 kishigacha savdo, xizmat va boshqa
noishlab chiqarish sohalarida esa 5 kishigacha bo’lgan korxonalar hisoblanadi.
Kichik korxonalar esa mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, o’rtacha yillik
xodimlar soni sanoat tarixida 40 kishigacha, qurilish, qishloq xo’jalik va boshqa
ishlab chiqarish sohalarida 20 kishigacha, fan, ilmiy xizmat qilish, chakana savdo
va boshqa noishlab chiqarish sohalarida 10 kishigacha korxonalar hisoblanadi.
Kichik korxonalar mustaqil ravishda ishlab chiqarish va boshqaruv, hamda
xodimlar soni va faoliyatidan kelib chiqib, tegishli organlar tasdiqlagan
buxgalteriya hisobi shakllaridan birini tanlaydilar.
Buxgalteriya hisobining Bosh daftar shaklini bir oyda xo’jalik jarayonlari
100 tadan oshmagan xollarda qo’llash maqsadga muvofikdir.
Buxgalteriya hisobining ushbu shaklida dastlabki hujjat ma’lumotlari Bosh
daftar deb ataladigan sintetik registrda yuritiladi. Bosh daftarda xronologik va
tizimli yozuvlar birgalikda olib boriladi, shuning uchun ham kombinatsiyalashgan
registr hisoblanadi.
23

Buxgalteriya hisobining Bosh daftar shaklida hisob ishlarida qulaylik
yaratish maqsadida oy davomidagi xo’jalik jarayonlari reestrini ham yuritish
mumkin. Xo’jalik jarayonlari reestri asosida esa Bosh daftar to’ldiriladi.
1-jadval.
XO’JALIK OPERATSIYALARI REESTRI 5
20 yil ______________ oyi uchun
t/r Sana Boshlang’ich
hujjatning nomi va
raqami Operatsiya
mazmuni Summasi
(so’m) Hisobvaraqlar
korrespondensiyasi
Debet Kredit
Demak, Bosh daftar shaklda ikki turdagi hisob registrlaridan foydalanish
mumkin:
1. Bosh daftar.
2. Hisob obyektlari hisob vedomosti.
Vedomostlarlar analitik hisob registlari hisoblanadi.
Agar korxona hisob obyektlari hisob vedomostlarini ham yuritsa, u holda
Bosh daftarga ma’lumotlar ham dastlabki hujjatlar, hamda vedomostlar
ma’lumotlari asosida yozib boriladi.
Bosh daftarning varaqlarida xo’jalik jarayoni sodir bo’lgan vaqtida,
dastlabki hujjat tartib raqami, jarayon mazmuni, summasi,
korrespondensiyalanuvchi schyotlar ko’rsatiladi.
5
I.N.Qo`ziyev, SH.V.G`aniyev, A.S.Ramazonov. Byudjet hisobi va nazorati: Darslik /; - T.: «Nihol print» OK,
2022. 632 b.
24

Bu daftar registri asosida yuritiladigan ushbu shaklning qulayliklari
quyidagilardan iborat.
-yozuvlar aniqligi hisob ishlarini tekshirishni osonlashtiradi;
-hisob ishlari kamayadi; -qo’llaniladigan registrlar miqdori kamayadi;
-Sintetik schyotlar bo’yicha aylanma qaydnoma tuzilishiga zaruriyat
yuqoladi;
-hisob xodimlari ortiqcha mehnati qisqaradi.
Yuqorida keltirib o’tilgan afzalliklar bilan birga buxgalteriya hisobining
Bosh daftar shaklini qo’llashda ba’zi bir kamchiliklar vujudga kelib, ular
quyidagilardan iborat.
-Korxona katta bo’lsa, hisob ishlarini oqilona tashkil etish mumkin bo’lmay
qoladi;
-Qo’llaniladigan schyotlar miqdori ko’payishi, xato yozuvlar aks ettirilishi
ehtimolini oshiradi;
-hisob xodimlari o’rtasida mehnat taqsimotini oqilona tashkil etilishini
ta’minlamaydi.
Ammo, yuqorida ta’kidlaganidek, buxgalteriya hisobining Bosh daftar
shaklidan kichik korxonalar foydalanishi u yerdagi hisob ishlarini yaxshi olib
borilishiga xizmat qiladi.
Bosh daftarda yil boshiga har bir mablag’ va ular bo’yicha qoldiqlar aks
ettirib chiqiladi. Keyin, jarayon mazmuni qatorida oy davomida xronologik
tartibda har bir dastlabki hujjat asosida xo’jalik jarayonlari yozib boriladi. Bunda,
sodir bo’lgan jarayonga taaluqli summa, ikki yoqlama yozuv usuliga ko’ra,
korrespondentsiyalangan schyotlar debeti va kreditida yoziladi.
Oy oxirida har bir schyot bo’yicha debet va kredit oborotlari aniqlanadi va
jami debet va kredit oborotlari jamlanib, ular tengliligi taqqoslash orqali
tekshiriladi. Debet va kredit oborotlar yig’indisi tengligi hisob ishlari to’g’ri aks
ettirilganligini bildiradi. Debet va kredit oborotlarda aniqlangan summa o’zaro
25

teng bo’lishi bilan birga «Tekshiruv summasi» qatoridagi jami summaga ham teng
bo’lishi kerak.
Shundan so’ng, har bir schyot bo’yicha oy ohiriga qoldiq hisoblab chiqiladi.
Oy ohiriga aniqlangan qoldiq summalar aktiv schyotlarda debet tomonida, passiv
schyotlarda kredit tomonida aks ettirilib, ularning o’zaro teng bo’lishi shartdir.
So’nggra, ushbu aniqlangan qoldiq summalar asosida korxona hisoboti
tuziladi.
Yuqorida keltirib o’tilgan, Bosh daftar schyotini jadval ko’rinishini,
kompyuter sabog’ini yaxshi egallagan hisobchi «EXCEL»da samarali qo’llashi
mumkin.
Buxgalteriya hisobining Jurnalorder shakli boshlang’ich xo’jalik
ma’lumotlarini guruhlab jamlash prinsipiga asoslangan. Bu jamlashda buxgalteriya
hisobi hamma bo’limlari bo’yicha xo’jalik mulklari va jarayonlarini sintetik va
analitik hisobi ta’minlanadi.
Hisobot oyidagi dastlabki hujjat ma’lumotlarini tizimlash va jamlash
hisobga olinishi kerak bo’lgan mablag’ va xo’jalik jarayonlarini ular foydalanishi
bo’yicha aks ettirish imkoniyatini beruvchi hisob registrlarida olib boriladi.
Demak, memorial-orderlarni tuzish zaruriyati kolmaydi. Buxgalteriya hisobining
jurnal-order shaklida boshlang’ich xo’jalik ma’lumotlari to’g’ridan to’g’ri jurnal-
order va yordamchi vedomostlarda aks ettirilib boriladi.
Jurnal-order hisob registri yozuvlarni xronologik va tizimli aks ettirib
borishga mo’ljallangan. Xo’jalik yurituvchi subyektlarning ba’zilarida bir turdagi
xo’jalik jarayonlarining ko’p sodir bo’lishi yordamchi vedomostlardan foydalanish
zaruriyatini tug’diradi.
Oy davomidagi bir xil xo’jalik jarayoni ko’p sodir bo’lganligi sababli
yordamchi qaydnomada aks ettirilib boriladi, oy oxirida esa, jamlangan
ma’lumotlar jurnal-order hisob registriga ko’chiriladi. Yordamchi vedomostlar bir
vaqtda ikki vazifani bajaradi. Birinchidan, jurnal-orderga ma’lumotlar aks
26

ettrilishiga xizmat qilsa, ikkinchidan, analitik hisob registr sifatida ham
foydalaniladi.
Yordamchi vedomostlar buxgalteriya hisob obyektlarini guruhlashda ham
ahamiyatlidir. Masalan, muomala xarajatlarini (savdo korxonalarida), umum ishlab
chiqarish xarajatlarini (ishlab chiqarish korxonalarida) guruhlash zaruriyatida ham
yordamchi vedomostlardan foydalaniladi, ularda tegishli ma’lumotlar jamlanadi va
oy ohirida jurnalorderda aks ettiriladi.
Boshlang’ich xo’jalik ma’lumotlarini jurnalorderlarda to’g’ri guruhlashni
ta’minlash maqsadida schyotlar krediti bo’yicha korrespondentsiyalari jurnal-order
hisob registrida to’g’ri yoritilishini ko’zda to’tilgan holda maxsus qator ajratish
orqali ko’rsatib o’tilgan.
Jurnal-order hisob registrlarida schyotlar bo’yicha oylik, choraklik va yillik
hisobotlar uchun zarur ko’rsatkichlar ro’yxati uchun maxsus qatorlar ajratilgan.
Buxgalteriya hisobini jurnal-order shakli quyidagi asosiy prinsiplarga
asoslangan:
-jurnal orderda xo’jalik jarayonlari aks ettirilayotganda tegishli schyot
krediti bo’yicha debetlanuvchi schyotlar ko’rsatilgan holda yoziladi;
-Iqtisodiy va hisob yuritish jixatidan bir-biri bilan bog’liq schyotlar bo’yicha
jurnal-orderlar mujassamlashgan holda qo’llaniladi;
-Sintetik va analitik hisob yozuvlari birgalikda olib boriladi:
-Buxgalteriya hisobi xo’jalik jarayonlarini;
-Nazoratni olib borish va oylik, choraklik, yillik hisobotlarni tuzishda kerakli
ko’rsatkichlarga ajratib aks ettirish;
-Korrespondensiyalanuvchi schyotlar oldindan ko’rsatilgan hisob registrlari
(jurnal-order, yordamchi vedomostlar)da aks ettiriladi.
-hisob registrlari bir oy uchun qo’llaniladi.
Jurnal-order shakl qo’llanishi natijasida quyidagi imkoniyatlarga aga
bo’linadi:
-hisob ishlari osonlashadi;
27

-xo’jalik aylanishi tezlashadi;
-hisob ishlarini buxgalteriya xodimlari o’rtasida taqsilanishi oqilona tashkil
etiladi va oqibat natijasida hisob ishlari unumdorligi oshadi;
-hisob ishlari xarajatlari kamayadi; -sintetik va analitik hisob yozuvlari
birgalikda olib boriladi; -hisobot tuzishga tayyorgarlik ishlari engillashadi.
Buxgalteriya hisobining jurnal-order shaklida sintetik va analitik hisob
yozuvlari birgalikda olib boriladi deb ta’kidlandi. Ba’zi hisob obyektlari bo’yicha
analitik hisob uchun analitik kartochkalar yuritiladi. Analitik kartochkalar hisob
obyektlari miqdori ko’p bo’lganda qo’llaniladi.
Masalan, asosiy vositalar analitik hisobi uchun № OS – 6a «Asosiy vositalar
inventar kartochlari»da yuritiladi. Ishlab chiqarilayotgan mahsulot tannarxini
aniqlash maqsadida xarajatlar hisobi uchun kartochkalar yoki yuqorida ta’kidlab
o’tilganidek, guruhlovchi vedomostlar ham yuritiladi. Ushbu analitik hisob
kartochkalari yuritilganda, ular ma’lumotlari asosida aylanma vedomostlar
tuziladi.
Buxgalteriya hisobi jurnal-order shaklida qo’llaniladigan ikki x’isob registri
(jurnal-order, yordamchi qaydnoma) dan tashqari zaruriyat bo’lsa, yana yordamchi
hujjat sifatida maxsus ishlab chiqilgan jadvallardan ham foydalaniladi.
Sintetik hisob registri Bosh kitob va boshqa registrlar asosida balans va
hisobot boshqa shakllari tuziladi.
Bosh kitobda har bir schyot bo’yicha varaq ajratilib, unda schyotga taalluqli
boshlang’ich qoldiq, debet oborotlari har bir mos ravishdagi kreditlanuvchi
schyotlar bilan birga, hamda kredit oborot umumiy summasi, oy ohiriga qoldiq
summasi ko’rsatiladi.
Bosh kitobda aks ettiriladigan schyotlar bo’yicha ma’lumotlar tegishli
jurnal-order, yordamchi vedomostlardan olinadi.
Demak, jurnal-order ma’lumotlari naqadar to’g’ri va aniqligi hisobot tuzish
uchun asos hisoblanuvchi. Bosh kitob ma’lumotlarini ham to’g’riligini ta’minlaydi.
28

Jurnal-orderlar xo’jalik jarayonlarini sintetik hisobini yuritishga
mo’ljallangan bo’lib, bir schyot kreditda va boshqa schyotlar debetlanishi sifatida
shaxmat yozuvidan foydalangan holda yuritiladi.
Ba’zi schyotlar, masalan, «Kassa», «hisoblashish» schyotlarini kredit
oborotlarini hisobini yuritishga mo’ljallangan jurnal-orderlardan tashqari, shu
schyotlarning debet oborotlarini hisobga olib boruvchi yordamchi vedomostlar
ham yuritiladi.
Savdo korxonalarida tovarlar hisobini yuritishga mo’ljallangan «Tovarlar»
schyoti bo’yicha ham xuddi shunday, kredit oboroti hisobi uchun jurnal-order,
debet oboroti hisobi uchun yordamchi vedomostlardan foydalaniladi.
schyotlar debet oboroti uchun mo’ljallangan yordamchi vedomostlardagi
yozuvlar ham kreditlanuvchi schyotlar bilan aks ettiriladi, ya’ni shaxmat yozuvi
usulida yoziladi.
Shaxmat yozuvi usulini xususiyati shundaki, yozuv bir marta aks ettiriladi.
Ba’zi schyotlar ular iqtisodiy mazmuni jixatidan bir-biriga o’xshash
bo’lganligi sababli, ular hisobi uchun bitta jurnal-order mo’ljallangan.
Masalan, «Asosiy vositalar», «Asosiy vositalar eskirishi», schyotlari
iqtisodiy mazmuni jihatidan bir-biriga o’xshash bo’lganligi sababli 13- jurnal-
orderdan foydalanilgan holda hisob yuritiladi.
Bosh daftarga esa, har bir schyot bo’yicha ajratilgan varaqlarga tegishli
ma’lumotlar umumiy yuritilgan jurnal-orderdan olib yoziladi. Buxgalteriya
hisobining jurnal-order shaklida qo’llaniladigan
Bosh daftarning xususiyati shundaki, unda schyot ma’lumotlarini bir oyligi
emas, balki, bir yil davomida yozib boriladi. Bosh kitob jurnal-order
ma’lumotlarini umumlashtirish, hisobot shakllarini tuzish uchun har bir schyotlar
bo’yicha yozuvlarni to’g’riligini tekshirish uchun mo’ljallangan.
Bosh daftar schyoti quyidagicha ko’rinishga ega bo’ladi.
29

2-jadval.
№____ schyot bo’yicha Bosh kitob (buxgalteriya hisobi jurnalorder
shaklida) 6
«Bosh kitob» Jurnali _________oy 20___ yil
M/O M/O bo’yicha
summa
№ schyot № schyot № schyot № schyot № schyot №
Dt Kt Dt Kt Dt Kt Dt Kt Dt Kt
__kun __oy 20__y
Boshiga qoldiq
1
2
Oborot Jami
__kun __oy 20__y
ga qoldiq
Buxgalteriya hisobining informatsion texnologiyalarga
asoslangan shakli.
Buxgalteriya hisobining ushbu shakli elektron hisoblash mashinalarini
qo’llashga asoslangan.
Hisoblash texnikalarining rivojlanishi, ularni iqtisodiyotning hamma
sohalarda keng qo’llanilishi iqtisodiy samaradorlikga erishishning asosiy
omillaridan biridir.
Buxgalteriya hisob ishlarini takomillashuviga erishish, ular samaradorligini
oshirish maqsadida ishlarini mexanizatsiyalashtirish natijasida Buxgalteriya
hisobining jadval avtomatlashtirilgan shakli vujudga keldi.
Hisob ishlarida EHM laridan foydalanish yordamchi quyidagi
imkoniyatlarni yaratiladi:
1. hisob ishlari bilan band bo’lgan xodimlar soni qisqaradi.
6
I.N.Qo`ziyev, SH.V.G`aniyev, A.S.Ramazonov. Byudjet hisobi va nazorati: Darslik /; - T.: «Nihol print» OK,
2022. 632 b.
30

2. hisob xodimlari mehnat unumdorligi oshishiga erishiladi.
3. hisob ma’lumotlari qayta ishlanishi tezlashadi.
4. hisob ma’lumotlaridan foydalanishni operativligini ta’minlanadi.
5. moddiy javobgarlik ustidan nazoratni kuchaytirilishiga erishiladi.
6. korxonalar mulkchilik saqlanishi ustidan nazorat kuchaytiriladi:
7. hisob ishlari bilan bog’liq xarajatlar kamayishiga erishiladi.
Buxgalteriya hisobining jadval-avtomatlashtirilgan shakli asosida
buxgalteriya hisobi usuli asosiy elementidan hujjatlashtirish yotadi. Ammo, shunga
ahamiyat berish zarurki, hujjatlardagi ma’lumotlarni guruhlash, umumlashtirish
hisoblash mashinalari yoki kompyuterlar yordamida amalga oshiriladi.
Hisob ishlari kompyuterlarda amalga oshiriladigan korxonalarda hisob
ma’lumotlari hisob registrlarida yoki hisoblash mashinalarini ma’lumot
tashuvchilarida saqlanadi, ya’ni masalan, disketlarda.
Buxgalter ish joylarini kompyuter bilan ta’minlanishi avtomatlashtirilgan ish
joylari (ARM)ni yaratilishiga asos bo’ladi.
EHMlardan hisob ishlarida foydalanish iqtisodiy samaralar bilan birga
korxonalarda boshqarishning avtomatik tizimini yaratilishi bilan birga olib
boriladi.
Boshqarishning avtomatik tizimi korxonalar xo’jalik faoliyatini
boshqarishdagi vazifalar kompyuterlarni qo’llash yordamida bajariladi.
Boshqarishning avtomatik tizimi (ASUP) korxona xo’jalik faoliyati
davomida yuzaga keladigan muammolar, vazifalarni operativ ham etishni tegishli
chora-tadbirlar belgilanishini, qarorlar qabul qilinishini ta’minlaydi. Shuningdek,
chora-tadbirlarni amalga oshirilishi, qarorlar bajarilishi ustidan nazoratni
operativligi ham ASUP tizimi yordamida ta’minlanadi.
Buxgalteriya hisobida hisoblash texnikasi vositalaridan foydalanish,
natijasida vujudga kelgan, buxgalteriya hisobining jadval avtomatlashtirilgan
shakli kompyuter dasturlari dan foydalanishga asoslangan.
31

Kompyuterlarni hisob ishlariga mo’ljallangan dasturlari hisob registrlarini
avtomatlashtirilgan tarzda tuzishga imkoniyat yaratadi.
Buxgalteriya hisobining takomillashgan avtomatlashtirilgan shaklida asosiy
boskich buxgalteriya ma’lumotlarini qayta ishlashdir.
Ma’lumotlar qayta ishlash uchun kompyuterga kiritilishidan oldin,
ma’lumotlar qayta ishlashga moslashtirilishi lozim.
Avtomatlashtirilgan hisob shaklida hujjatlar aylanishi ham shu shaklga
moslashgan holda tuzilishi lozim.
Ma’lumotlarni qayta ishlashag mo’ljallangan dasturlarni tayyorlash, ularni
qo’llashga doir texnologik va qo’llash ko’rsatmalari ham ushbu shakldagi
boskichlardan hisoblanadi.
Ishlab chiqilgan dasturga ko’ra, ma’lumotlar hisoblash markazi (HM) yoki
avtomatlashtirilgan ish joyi (ARM)da buxgalteriya xodimi turli mazmundagi hisob
registrlarini oladi. Dasturda ishlab chiqilganiga ko’ra, bu hisob registrlari jurnal-
orderlar, vedomostlar, kitoblar, kartochkalar va boshqalar bo’lishi mumkin.
Xo’jalik yurituvchi subyektlar buxgalteriya hisobi qaysi shaklidan
foydalanishni mustaqil ravishda belgilaydilar va bunda ular hisob-kitob ishlarini
hajmi, hisob xodimlarini soni, malakasi va boshqa omillarni e’tiborga oladilar.
Xo’jalik yurituvchi subyektlar xo’jalik faoliyatlari hisobini yuritishda
buxgalteriya hisobining qaysi shakllaridan foydalanishlaridan qat’iy nazar,
O’zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi qonuniga va
boshqa tegishli me’yoriy hujjatlarga va ko’rsatmalariga rioya etishlari shart.
32

2.2. Budjet tashkilotlari budjet hisobining tashkiliy jihatlari.
Davlat budjetidan moliyalashtiriladigan vazirliklar, idoralar, korxonalar,
tashkilotlar va muassasalar mamlakatning Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan
shakllar bo’yicha va muddatlarda xarajatlar smetasining ijrosi haqidagi oylik,
chorak va yillik hisobotlarini mamlakatning Moliya vazirligiga, Qoraqalpog’iston
Respublikasi Moliya vazirligiga, viloyatlar, shaharlar va tum anlam ing m oliya
organlariga taqdim etadi hamda budjet va budjetdan tashqari m ablag’lar bo’yicha
yagona balans tuzadi.
Budjet tashkilotlari xarajatlari sm ctalarining ijrosining borishi va natijalari
ustidan nazorat qilish maqsadida barcha budjet mablag’larini tasarruf qiluvchilar
xarajatlar smetalarining ijrosi haqida davriy (joriy) va yillik hisobot tuzadi.
Hisobot analitik va sintctik hisobning tekshirilgan m a’lumotlari asosida tuziladi.
Budjet tashkilotlari budjet mablag’larini yuqori tasarruf qiluvchilarga
belgilangan muddatlarda hisobotlar topshiradi. Budjet mablag’larini bosh tasarruf
qiluvchilar tasarrufidagi tashkilotlam ing hisobotlari va o ‘z xarajatlar smetasining
ijrosi haqidagi hisoboti asosida, moliya organlari tomonidan belgilangan
muddatlarda tegishli moliya organlariga taqdim etadigan, yig’ma hisobotlami
tuzadi.
Budjet tashkilotlari xarajatlar smetalarining ijrosi haqidagi hisobot
mazmuniga va qaysi davrga tuzilganligiga qarab davriy (oylik va chorak) va yillik
hisobotga, hisobotda ko’rsatkichlari qayd qilingan tashkilotlaming qamrab
olinganligiga qarab—individual va yig’ma hisobotlarga bo’linadi.
Individual (birlamchi) hisobotlar ichida har bir budjet tashkilotining
moliyaviy faoliyatini tavsiflovchi ko’rsatkichlar hamda shoxobchalar, shtatlar va
kontingentlar bo ‘yicha belgilangan reja ko’rsatkichlarining bajarilishi haqidagi
ma’lum otlar bo’ladi. Yig’ma hisobotlar ichida bo’lim, boshqarma, idora yoki
vazirlikning budjet tashkilotlari xarajatlar smetalarining ijrosi haqidagi
umumlashtirilgan m a’lumotlar bo’ladi. Ular individual hisobotlar asosida tuziladi.
34

Budjet tashkilotlarining qaramog’idagi xo’jalik hisobidagi yordamchi
korxonalar xo’jalik yurituvchi subyektlar tegishli tarm og’ining asosiy faoliyati
uchun belgilangan shakllar bo’yicha hisobotlar tuzadi.
Budjet mablag’larini bosh tasarruf qiluvchilar va budjet mablag’larini
ikkinchi daraja tasarruf qiluvchilar budjet mablag’larini uchinchi daraja tasarruf
qiluvchilar uchun belgilangan shakllar bo’yicha tasarrufidagi tashkilotlaming
sinchiklab tekshirilgan hisobotlari, markazlashtirilgan buxgalteriyalaming
hisobotlari va budjet mablag’larini bosh tasarruf qiluvchini saqlashga qilingan
xarajatlar smetasining ijrosi haqidagi hisoboti asosida yig ‘ma buxgalteriya
hisobotlarini tuzadi.
Budjet mablag’larining bosh tasarruf qiluvchilar budjet mablag’larining quyi
tasarruf qiluvchilar va markazlashtirilgan buxgalteriyalaming hisobotlarini
tekshirganda ulaming to’g’ri tuzilganligi, shaklning ko’rsatkichlari to’g’ri
to’ldirilganligini va ko’rsatkichlarning o’zaro muvofiqlashtirilganligini va
kelishilganligini, shuningdek, tasdiqlangan smetaga asosan mablag’larni ishlatish
yo’nalishlarga va maqsadga muvofiq amalga oshirilganligini ko’rib chiqadi.
Budjet tashkilotlari quyidagi hajm da chorak buxgaltcriya hisobotlarini
tuzadi:
1) Xarajatlar smctasi ijrosining balansi, budjetdan moliyalashtirish schyoti
bo’yicha summalaming harakati to’g ‘risidagi m a’lumotnoma bilan birga»-1-
shakl;
2) «Budjct bo’yicha xarajatlar smctasining ijrosi to’g’risidagi hisobot»-2-
shakl;
3) «Rivojlantirish fondi m ablag’larining tushumi va xarajat qilinishi
to’g’risidagi hisobot»-2-RJ-shakl;
4) «Tibbiyot muassasasini moddiy rag’batlantirish va rivojlantirish fondi
bo’yicha daromad va xarajat turlari ijrosi to’g ‘risida hisobot»-2-TMMRRJ-shakl
(faqat tibbiyot muassasalari);
35

5) «Vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik bo’yicha nafaqaning to’lanishi
to’g’risida hisobot»-3-V M Q N -shakl.
Bolalar bog’chalari va yaslilari 1-aprelga, 1-iyulga va 1-oktabrga «Bolalar
bog’cha(yasli)sini saqlash bo’yicha hisobot»-3-ds-shakl bo’yicha hisobot tuzadi.
Budjet tashkilotlari chorak buxgalteriya hisobotlarini hisobot choragidan
keyingi oyning 10-sanasidan kechikmasdan taqdim etadi.
Budjet tashkilotlari quyidagi hajmda yillik buxgalteriya hisobotlarini tuzadi:
1) «Xarajatlar smctasi ijrosining balansi, budjctdan moliyalashtirish schyoti
bo’yicha summalaming harakati to’g ‘risidagi ma’lumotnoma bilan birga»-l-shakl;
2) «Budjet bo’yicha xarajatlar smctasi ijrosining to’g ‘risidagi hisobot» -2-
shakl;
3) «Rivojlantirish fondi m ablaglarining tushumi va xarajat qilinishi
to’g’risidagi hisobot» -2-RJ-shakl;
4) «Tibbiyot muassasasini moddiy rag’batlantirish va rivojlantirish fondi
bo’yicha daromad va xarajat turlari ijrosi to ‘g’risida hisobot»-2-TM M RRJ-shakl
(faqat tibbiyot muassasalari);
5) «Vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik b o ‘yicha nafaqaning to’lanishi
to’g’risida hisobot»-3-VMQN -shakl;
6) «Tarmoqlar, shtatlar va kontingentlar bo’yicha rejaning bajarilishi
to’g’risidagi hisobot»-3-shakl;
7) «Asosiy vositalaming harakati to’g’risidagi hisobot»-5-shakl;
8) «Moddiy qiymatliklaming harakati to’g’risidagi hisobot»-6- sonli shakl;
9) «Budjet tashkilotlarida pul mablag’lari hamda moddiy boyliklarni
kamomadi va o ‘g’irlanishi to’g ‘risidagi hisobot»-!5-shakl.
Yillik hisobotga tushuntirish xati ilova qilinishi kerak. Unda budjet bo’y icha
va maxsus mablag’lar xarajatlar smetalarining ijrosiga, sh tatlar va kontingentlar
bo’yicha rejaning bajarilishiga ta’sir qilgan asosiy omillar, o’tkazilgan
invcntarizatsiyalarning natijalari haqidagi va hisobot yilida tashkilotning moliyaviy
holati o’zgarishlarj to’g’risidagi ma’lum otlar, sbuningdek, keyingi yilning
36

yanvarida to’lanadigan dekabr oyining ikkinchi yarmiga hisoblangan ish haqi
summalari keltiriladi.
Budjet tashkilotlari yillik hisobotlami budjet m ablag’larini yuqori tasarruf
qiluvchilarga ular belgilagan muddatlarda taqdim etadi. Bu muddatlar budjet
mablag’larini yuqori tasarruf qiluvchilar tomonidan yig’ma yillik hisobotlami o’z
vaqtida taqdim etilishini ta’minlay olishini hisobga olgan holda belgilangan
bo’lishi kerak.
37

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobini tashkil
etishning asosiy maqsadi bu foydalanuvchilami (ichki foydalanuvchilar hamda
tashqi foydalanuvchilami) zaruriy moliyaviy ma’lumotlar bilan ta’minlash
hisoblanadi.
Ma’lumki, buxgalteriya hisobi subyektlaming, jumladan budjet
tashkilotlarining rahbarlari o’zlari rahbarlik qilayotgan tashkilotda budjet hamda
budjetdan tashqari mablag’larining maqsadli va samarali sarflanishi, shuningdek,
tashkilotning mol- mulklari va majburiyatlari bo’yicha tegishli qarorlar qabul
qilishlarida buxgalteriya hisobining ma’lumotlariga asoslanadilar.
Davlat budjetidan budjet tashkilotlariga ajratilayotgan mablag’lami maqsadli
va oqilona sarflanishini ta’minlash va ular hu’yicha tcgishli axborotlami
shakllantirilishi ularda buxgalteriya hisobini tashkil etish asosida amalga oshiriladi.
Har bir budjet lashkilotiga mablag’lar ajratish davlat budjetidan tasdiqlangan
xurujullar smetalari asosida amalga oshiriladi.
Bulardan tashqari qonundiilikda budjet tashkilotlariga budjetdan tashqari
mablag’lar manhulurini shakllantirishga ham ruxsat etilgan. Ya’ni, faoliyat turiga
mos mahsulot (ish va xizmatlar) ishlab chiqarishdan tushadigan, vaqtinchalik bo’sh
bino va mulklami ijaraga berishdan tushgan, homiylik, shuningdek, moliya yili
(yoki chorak) yakunida budjet mablag’lari bo’yicha iqtisod qilib qolingan va
boshqa mablag’lar hisobiga budjetdan tashqari mablag’lar shakllantiriladi hamda i|
onunchilikda belgilangan tartibda sarflanadi. Ular bo’yicha ham belgilangan
tartibda daromadlar va xarajatlar smetalari tuziladi va ijrosi amalga oshiriladi.
Budjet tashkilotlari davlatning belgilangan vazifasi (ta’lim, sog’liqni
saqlash, mudofaa, huquqni muhofaza qilish va davlatning (ashqi iqtisodiy, ijtimoiy
ahamiyatga ega bo’lgan boshqa va/i falarijni bajarish uchun tashkil etilgan yuridik
shaxs bo’lib, ular o’z faoliyatini amalga oshirish uchun budjetdan mablag’ bilan
ta’minlanadi.
38

Budjet hisohining maqsadi foydalanuvchilarni о’z vaqtida to ‘liq hamda aniq
moliyaviy va boshqa buxgalteriya axboroti bilan ta ‘minlashdir.
Budjet hisohining vazifalari:
budjet hisohi hisobvaraqlarida aktivlarning holati va harakati, mulkiy
huquqlar va majburiyatlaming holati to’g’risidagi to ‘liq hamda aniq та ‘lumotlami
shakllantirish;
samarali boshqarish maqsadida buxgalteriya hisohi та ‘lumatlarini
umumlashtifish;
moliyaviy, soliqqa doir va boshqa hisobotlarni iuzishdan ihoratdir.
“Budjet hisobi to’g’risidangiqonun, 2-modda
Budjet hujjatlarini o’z vaqtida va to’g’ri rasmiylashtirilishini hamda amalga
oshirilayotgan operatsiyalaming qonuniyligini oldindan nazorat qilinishini
ta’minlash;
budjet mablagriarini, shuningdek, budjetdan tashqari mablag’lami xarajatlar
smetasida ko’zda tutilgan muayyan maqsadlarga to’g’ri sarflanishi, shuningdek,
pul mablag’lari va moddiy qimmatliklaming butligi ustidan muntazam nazorat
qilish;
tashkilotda xodimlaming ish haqlarini va unga tenglashtirilgan to’lovlarini,
shuningdek, ta’lim muassasalarida talabalaming stipendiyalarini belgilangan
tartibda hamda o’z vaqtida hisoblanishi va aks ettirilishini ta’minlash; smeta ijrosi
jarayonida vujudga keladigan yuridik va jismoniy shaxslar bilan olib boriladigan
hisob-kitoblami o’z vaqtida va to’g’ri aks ettirish;
pul mablag’lari, hisob-kitoblar va moddiy qimmatliklar, shuningdek, boshqa
aktivlami va majburiyatlami inventarizatsiya qilish, inventarizatsiya natijalarini o’z
vaqtida va to’g’ri rasmiylashtirish hamda aks ettirish;
moliyaviy hisobotlarni belgilangan muddatlarda tuzish va taqdim qilish;
Budjet tashkilotlarida budjet hisobi ma’lumotlarini shakllanishi va
harakatining umumiy sxematik ko’rinishi
39

asosiy vositalar hamda boshqa moddiy qimmatliklami ulaming saqlanish va
foydalanish joylarida butligini muntazam nazorat qilinishini ta’minlash.
Budjet hisobi nazariyasidan
Budjet hisobi bahms bilan boshlanih, halcms hilan tugaydi.
Bu uning texnologiyetsidir.
Buxgalteriya hujjatlarini, hisob registrlarini, shuningdek, xarajatlar
smetalarini (ilova hisob-kitoblari bilan birga) saqlanishini ta’minlash va amaldagi
qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa vazifalar.
Budjet tashkilotlarida budjet hisobini tashkil qilishning bir qator o’ziga xos
xususiyatlari mavjud. Bular, avvalo, budjet tashkilotining mulkchilik asosiga,
davlat budjetini tuzish va ijro etish prinsiplariga va boshqa bir qator omillarga
bevosita bog’liqdir.
40

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitustiyasi. T.: O’zbekiston, 2021.- 39b.
(o’zgartirish va qo’shimchalar bilan)
2. O’zbekiston Respublikasining byudjet kodeksi O’RQ-360-son 26.12.2013 y.
(01.01.2014 yildan amalga kiritilgan);
3. Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi qonun (Yangi tahriri) O’RQ-404-son
13.04.2016 y.
4. «Davlat byudjetining g’azna ijrosi tizimini yanada rivojlantirish chora-
tadbirlari to’g’risida»gi Prezident Qarori. PQ- 594-son, 28.02.2007.
5. «O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti xarajatlarining samaradorligini
yanada oshirish va davlat moliyaviy nazorati organlari faoliyatini
takomillashtirish to’g’risida»gi Prezident qarori PQ-128-son, 14.02.2022 yil
6. «O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar
strategiyasi to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7
fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni.
7. «Byudjet ma’lumotlarining ochiqligini va byudjet jarayonida fuqarolarning faol
ishtirokini ta’minlash chora-tadbirlari to g risida»gi O zbekiston Respublikasiʻ ʻ ʻ
Prezidentining PQ-3917-sonli qarori, 2018 yil 28 avgust
Internet saytlari:

www.gov.uz. (O’zbekiston Respublikasi hukumat portali);

www.mf.uz (O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi);

www.ziyonet.uz (Axborot ta’lim tarmog’i);

www.lex.uz; (O’zbekiston Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi);

www.naab.uz (O’zbekiston Respublikasi Buxgalterlar va auditorlar milliy
asosiatsiyasining rasmiy sayti)

https://www.uzaudit.uz. (O’zbekiston Respublikasi Auditorlar palatasining
rasmiy sayti)

www.stat.uz (O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi);
41

Budjet tashkilotlarida budjet hisobining tashkiliy-uslubiy jihatlari

Купить