Burchaklar va ularning turlari

Mavzu:  Burchaklar va ularning turlari.
Reja:
I.Kirish .
II. Asosiy qism.
2.1. Burchaklar kattaligi va ularning turlari haqida.
2.2. Uchburchak va uning turlari.
2.3 Geometrik figuralar haqidagi fazoviy tasavvurlar.
III. Xulosa.
IV.Foydalanilgan   adabiyotlar Kirish
Mavzuning dolzarbligi.   Geometriya sohasidagi eng katta hissa -   Euclid   (mil. Avv. 
365-300), "Elementlar" deb nomlangan asarlari bilan mashhur. Bugungi kunda 
uning geometriya qoidalarini qo'llashda davom etmoqdamiz.
Boshlang'ich va o'rta ta'lim   orqali rivojlanayotganingizda , Evklid geometriyasi va
tekislik geometriyasini  o'rganish davomida o'rganiladi. Biroq, Evklidiy bo'lmagan
geometriya keyingi sinflarga va kollej matematika markaziga aylanadi.
Maktabda   geometriyani   olganingizda ,   siz   bo'shliqni   o'ylab   topish
va   muammoni   hal   qilish   qobiliyatlarini   rivojlantirasiz.Geometriya   matematikada
ko'plab   boshqa mavzularga , xususan o'lchashga bog'liq.
Erta maktabda geometrik yo'nalish   shakl va qattiqlikda   bo'lishga intiladi. U
yerdan   siz   shakllar   va   qattiq   moddalarning   xususiyatlari   va   munosabatlarini
o'rganishga   kirishasiz.   Siz   muammoni   hal   qilish   qobiliyatlarini ,   deduktiv
fikrlashni ,   o'zgarishlarni,   simetriyani   va   mekansal   fikrlashni   tushunishni
boshlaysiz.
Burchaklar va ularning turlari figuralarni farqlay olish qismlarga bo’lish
qismlardan   figurlar hosil qilish
To g ri   burchak   deb   gradus   o lchoviʻ ʻ ʻ   90^\circ90 ∘ 90,   degreesga   teng
burchakka   aytiladi.   To g ri   burchak   to g ri   to rtburchak   shaklidagi   varaqning	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
burchagi   kabi   mukammal   burchak   shaklida   bo ladi.   Quyida   to g ri   burchakka	
ʻ ʻ ʻ
namuna keltirilgan.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1999 yil 16 avgustdagi
«Umumiy   o’rta   ta’limning   Davlat   ta’lim   standartlarini   tasdiqlash   to’g’risida»gi
Qaroriga   asosan   boshlang’ich   ta’lim   nihoyasida   o’quvchilar   matematikadan
egallashi   lozim   bo’lgan   bilim,   ko’nikma   va   malakalarining   minimal   darajasi
belgilab   berilgan.   Jumladan,   boshlang’ich   sinf   o’quvchilari   geometrik   figuralarga
oid quyidagi bilim, ko’nikma va malakalarni egallashlari shartdir:
-rasmlarda kesma, uchburchak, to’rtburchak (jumladan, to’g’ri to’rtburchak
va kvadrat), beshburchak va aylanalarni tanish; -tevarak-atrofdagi geometrik shakllarni tanish va tora olish;
-kesma   uzunligini   o’lchash,   berilgan   uzunlikdagi   kesma   yasash,   kesma
uzunligini ko’z bilan chamalab o’lchay olish;
-chizg’ich   va   sirkuldan   foydalanib,   to’g’ri   to’rtburchak,   kvadrat,
uchburchak va aylanalar yasay olish;
-ko’pburchak   perimetrini,   to’g’ri   to’rtburchak   yuzini   va   kvadrat
birliklardan tuzilgan figuralarning yuzini hisoblay olish;
-uzunlik   (mm,   sm,   dm,   m,   km)   va   yuza   (sm.kv.,   dm.kv.,   m.kv.)
o’lchovi   birliklarini,   ular   orasidagi   asosiy   nisbatlarni   bilish,   o’z   o’rnida   qo’llay
olish.
Ma’lumki,   uzluksiz   ta’lim   tizimida   boshlang’ich   ta’lim   umumiy   o’rta
ta’limning   tarkibiy   qismi   bo’lib   hisoblanadi.   1-4-sinflarda   o’rganiladigan
geometrik   material   5-6-sinflarda   o’rganiladigan   geometrik   materiallarni,
shuningdek,   geometriya   sistematik   kursini   o’rganish   uchun   asos   yaratish   lozim
bo’lganligidan,   uning   mazmunini   tarkib   toptirish   va   rivojlantirish   bilan   bog’liq
bo’lgan   umumta’limiy   maqsadlarni;   yuqori   sinflarda   o’quvchilar   tomonidan
geometrik   materialni   ongli   va   puxta   o’zlashtirish   uchun   zaruriy   shart-sharoit
yaratadigan   geometrik   tasavvurlar   zahirasini   hosil   qilishga,   ularning   fazoviy
tasavvurlarini tarkib toptirishga va rivojlantirish bilan bog’liq bo’lgan maqsadlarini
amalga oshirishga qaratilgandir.
Bu   maqsadlarni   amalga   oshirish   uchun   boshlang’ich   sinflarda   geometrik
material   mazmunini   aniqlashda   geometrik   figuralar   (nuqta,   to’g’ri   chiziq,
egri   chiziq kesmasi,   siniq chiziq , burchak, ko’pburchak, aylana, doira) va ularning
elementlari   haqida   o’quvchilarda   tasavvurlar   tarkib   toptirish   bilan   bir   qatorda,
murakkab   chizmalarda   talab   etilayotgan   figuralarni   ajratishga   doir,   o’quvchilarni
o’rab   to’rgan   predmetlar   ichida   ularga   tanish   bo’lgan   figuralarni   topishga   doir,
geometrik   figuralarni   qirqish   va   qirqilgan   bo’lakdardan   yangi   figuralar   yasashga
doir,   geometrik   miqdorlar   (kesma   uzunligi,   to’g’ri   to’rtburchak   yuzi)ga   doir
mashqlarga katta e’tibor berilishi talab etiladi. Shuni   qayd   etish   lozimki,   boshlang’ich   sinflar   matematika   kursida
geometrik   figuralar   dastlab   ta’lim   vositasi   rolini   bajarib,   hisob   materiali   sifatida
qo’llaniladi. Lekin matematika darslarida geometrik figuralarni hisoblash material
sifatida   qo’llashda   masalaning   faqat   arifmetik   tomonigagina   e’tibor   qaratmasdan,
balki   bu   geometrik   figuralarning   elementar   xossalari   (masalan,   ko’pburchakning
uchlari   va   tomonlari,   aylana   va   doiraning   markazi   va   hokazolar)ni   o’quvchilar
tomonidan o’zlashtirishiga  ham   e’tibor  berilishi   maqsadga  muvofiqdir, chunki  bu
xossalar   ko’p   hollarda   eksperimental   yo’l   bilan   topiladi,   Shuning   uchun   ham
o’quvchilar   ba’zi   hollarda   xali   ularni   bir-biri   bilan   bog’lay   olmaydilar.
Keyinchalik   esa,   geometrik   materialni   o’rganishda   geometrik   figuralar   (nuqta,
to’g’ri   va   egri   chiziq,   to’g’ri   chiziq   kesmasi,   siniq   chiziq,   burchak,   ko’pburchak,
aylana   va   doira)   haqida,   ularning   ba’zi   sodda   xossalari   haqidagi   tasavvurlar
sistemasini o’quvchilarda tarkib toptirishga e’tibor qaratiladi.
Geometrik   figuralar   va   ularning   xossalarini   o’rganishda   atrofdagi   moddiy
narsalar,   figuralarning   tayyor   modellari   va   chizmalaridan,   turli   xil   vositalardan
keng   foydalanish   tavsiya   etiladi.   Bular   geometrik   figuralarning   rangli   kartondan
yoki   qalin   qog’ozdan   tayyorlangan   demonstratsion,   butun   sinf   uchun
mo’ljallangan   modellar ,   figuralar   tasvirlangan   plakatlar,   diapozitiv,   diafilmlar
bo’lishi mumkin.
O’quvchilar   geometrik   figuralarning   modellari   bilan   tajriba   o’tkazib,
figuraning   rangi,   materiali,   katta-kichikligi   bu   figura   uchun   muhim   bo’lmagan
belgilar   ekanligini tushunib yetib, o’rganilayotgan geometrik figura uchun muhim
bo’lgan belgilarni aniqlaydilar.
Ayrim   geometrik   figuralarni   o’rganishda   o’quvchilar   bilan   birgalikda
qo’lda   ko’rgazmali   qurollar   tayyorlashga   e’tibor   berilishi   kerak   bo’ladi.   Bular
masalan,   to’g’ri   burchak   modeli,  ko’pburchaklar   modellari   (shu  jumladan,   to’g’ri
to’rtburchaklar va kvadratlar) va boshqalar bo’lishi mumkin.
Boshlang’ich   sinflarda   geometrik   elementlarini   o’rganishning   asosiy
maqsadlaridan   biri   o’quvchilarning   fazoviy   tasavvurlarini   tarkib   toptirish   va
rivojlantirishdan   iboratdir.   Bu   maqsadni   amalga   oshirish   uchun   ko’p   hollarda   va ayniqsa,   fazoviy   tasavvurlarni   tarkib   toptirishning   dastlabki   bosqichlarida
o’quvchilarning   amaliy   ishlariga   katta   ahamiyat   berilishi   talab   etiladi.   O’z   qo’li
bilan modellar yasab, chizmalarni o’zi chizib, ularni qirqib, qirqilgan figuralardan
yangi   figuralar   yasash   bilan   bog’liq   bo’lgan   amaliy   ishlarni   bajargan
o’quvchilarning   fazoviy   tasavvurlari   ob’ektni   passiv   holda,   faqat   kuzatish   bilan
cheklangan holda o’rgangan o’quvchining geometrik tasavvurlariga nisbatan ongli
va mustahkam bo’ladi.
Boshlang’ich   sinflarda   geometriya   elementlarini   o’rganishda
o’rganilayotgan material tizimi xususiyatlarini hisobga olgan holda, uning alohida
yo’nalishlarini   ajrata   olishlik   muhim   ahamiyat   kasb   etadi,   chunki   o’rganilishi
lozim bo’lgan mashqlarning mazmuni va harakterini belgilashga imkoniyat yaratib
konkret   darsda   ulardan   qaysi   biri   asosiy   va   qaysi   biri   tanishtiruv   harakteriga   ega
ekanligini   aniqlashga   yordam   beradi.   Masalan,   boshlang’ich   maktab   matematika
kursida   asosan   kesma   tushunchasini   o’rganish   ko’zda   to’tilgan.   Bu   tushuncha
haqida   tasavvur   hosil   qilish   uchun   «to’g’ri   chiziq»   tushunchasidan   foydalanish
kerak   bo’ladi.   Lekin   bunday   o’qituvchi   to’g’ri   chiziq   tushunchasi   bilan
o’quvchilarni   tanishtirishi   zarur   degan   xulosa   kelib   chiqmasligi   lozim,   chunki   bu
holda   asosan   maqsad   o’quvchilarni   kesma   bilan   tanishtirish   bo’lib,   to’g’ri   chiziq
tushunchasi   faqat   tanishuv   harakteriga   ega   bo’ladi.   Shuning   uchun   ham
o’quvchilar   qisqa   holda
to’g’ri   chiziq   va   egri   chiziqlar   bilan   tanishtirilgandan   so’ng   ularning   kesma
to’g’risidagi bilimlari chuqur va asosli ravishda tarkib toptiriladi.
Boshlang’ich   matematika   kursida   o’rganiladigan   geometrik   materiallar   va
ularning   o’quvchilarni   geometrik   tasavvurlarini   tarkib   toptirishda   tutgan   o’rnini
ko’rib o’taylik.
Boshlang’ich   matematika   kursi   o’quv   dasturiga   asosan   o’quvchilarda
nuqta, to’g’ri chiziq, egri chiziq va to’g’ri chiziq kesmasi haqida aniq tasavvurlarni
tarkib   toptirish   talab   etiladi.   Bu   talablarni   bajarish   uchun   yuqorida   ko’rib
o’tilganday   o’quvchilarning   amaliy  ishlarini   tashkil   etishga,   hamda   taqqoslash   va
qarama- qarshi qo’yish usullariga katta e’tibor beriladi. O’quvchilarda   to’g’ri   chiziq   haqida   dastlabki   tasavvurni   tarkib   toptirish
uchun   doskaga   uchta   o’quvchi   chiqarilib ,   ikki   o’quvchi   bo’r   surtilgan   ipni
doskaga   ikki   nuqtaga   qo’yib   mahkam   ushlab   turadi,   uchinchi   o’quvchi   esa   ipni
tarang   tortib   turib   qo’yib   yuboradi,   natijada   doskada   to’g’ri   chiziq   bir   qismining
obrazi   hosil   bo’ladi.   Uni   har   ikkila   tomonga   davom   ettirish   mumkinligi   sinf
o’quvchilariga tushuntiriladi.
O’quvchilarni  to’g’ri   chiziq  bilan  tanishtirish  bilan  bir   qatorda   egri  chiziq
bilan (taqqoslash asosida) tanishtirilishi yaxshi natija beradi. Masalan, agar tarang
tortilgan   ip   doskaga   to’g’ri   chiziq   izini   qoldirgan   bo’lsa,   egri   chiziq   haqida
tasavvur   hosil   qilish   uchun   u   salqi   holatga   keltiriladi   va   qoldirgan   iz   egri   chiziq
haqida tasavvur beradi.
O’quvchilarda to’g’ri chiziq va egri chiziq haqida sodda tasavvurlar tarkib
toptirilgach,   endi   ular   to’g’ri   chiziqni   chizg’ich   yordamida   yasash   bilan
tanishtiriladi.
O’quvchilar   to’g’ri   chiziq   haqidagi   tasavvurlarni   ongli   va   to’g’ri   tarkib
toptirishda   faqat   gorizontal   chizilgan   to’g’ri   chiziqlardan   foydalanmasdan,   balki
vertikal   yoki   qiya   holda   to’g’ri   chiziqlar   chizish   ham   muhim   ahamiyatga   egadir.
Ko’p hollarda vertikal chizilgan to’g’ri chiziqlarni o’quvchilar anglay olmaydilar,
qiya   chizilgan   to’g’ri   chiziqlarni   esa   «qiya   chiziq»   yoki   ba’zi   hollarda   «egri
chiziq» deb ham ataydilar. O’quvchilarni to’g’ri chiziq va egri chiziqlarning ba’zi
bir xossalari bilan tanishtirish ham maqsadga muvofiqdir. Masalan, o’quvchilar bir
necha mashqlar bajarish natijasida bir nuqta orqali istalgancha to’g’ri va egri chiziq
o’tkazish mumkin, ikki nuqta orqali ham istalgancha egri chiziq o’tkazish mumkin,
lekin ikki nuqta orqali faqat bitta to’g’ri chiziq o’tkazish mumkin degan xulosaga
keladilar.
To’g’ri chiziq haqida o’quvchilarda tasavvur hosil qilishda qog’oz varagini
buklashdan foydalanish muhim ahamiyatga egadir. Bunda o’quvchilarning e’tibori
qog’oz   varag’i   qay   usulda   buklanmasin   natija   bari-bir   bir   xil   bo’lishiga,   ya’ni
to’g’ri chiziq tasviri hosil bo’lishiga qaratilishi lozim. To’g’ri   chiziq   va   egri   chiziq   haqida   o’quvchilarda   tasavvurlar   hosil
qilingach,   endi   ularda   to’g’ri   chiziq   kesmasi   haqida   tasavvurlar   hosil   qilishga
o’tish   mumkin.   Bunda   ham   amaliy   ishdan   foydalanish   tavsiya   etiladi:   doskada
tarang   tortilgan   ipni   qaychi   bilan   qirqilib,   to’g’ri   chiziq   kesmasi   haqida   dastlabki
tasavvur   hosil   qilinadi.   O’quvchilar   daftarlariga   chizilgan   to’g’ri   chiziqqa   ikkita
nuqta qo’yib, chegarasi  shu nuqtalardan iborat  bo’lgan to’g’ri chiziqning kesmasi
yoki   qisqa   holda   kesma   hosil   bo’lishini   anglab   yetadilar.   Geometrik   figuralarni
belgilashda   harflardan   foydalanish   kiritilgandan   so’ng   endi   kesmani   belgilashda
ikkita   harfdan   foydalanish   mumkinligiga   va   bu   harflar   kesmaning   oxirlariga
qo’yilishi haqida tushuncha beriladi va «DE kesma» deb yozilgan bo’lsa D va Ye
nuqtalar   kesmaning   oxirlarini   bildirishi   haqida   ma’lumot   beriladi.
Boshlang’ich   sinflar   matematika   kursining   dasturiga   asosan   kesmalarning
uzunliklarini   o’lchash   va   taqqoslashga   katta   e’tibor   beriladi.   Agar   dastlab
kesmalarning   uzunliklari   kataklar   bo’yicha   va   masshtabli   chizg’ich   yordamida
amalga oshirilsa, keyinchalik kesma uzunligini va masshtabli chizg’ich yordamida
o’lchash amalga oshiriladi.
O’quvchilarda  kesmalar   uzunliklarini  o’lchash   va  taqqoslash   ko’nikmalari
tarkib   toptirilg’ach,   berilgan   uzunlikdaga   kesmalar   yasash,   to’g’ri   to’rtburchak
yasashga   doir   masalalarni   yechish   yo’li   bilan   ularning   bilim   ko’nikma   va
malakalari   mustahkamlanadi.   Kesma   to’g’risida   tasavvurlarni   mustahkamlash
uchun   o’quvchilarni   ularni   o’rab   to’rgan   muhitdan   to’g’ri   chiziq   kesmasini
ko’rsatishga   doir   mashqlar   bilan   (doskaning   qirralari,   shift   bilan   devorlar
tutashadigan   joylar,   partaning   qirrasi   va   hokazolar)   tanishtirish   ham   muhim
ahamiyat kasb etadi.
Boshlang’ich   sinflarda   matematika   kursida   birinchi   o’nlik   sonlarini
o’rganishda   ko’pburchaklar   didaktik,   ya’ni   sanoq   vositalari   sifatida   qo’llaniladi.
So’ngra   esa   ko’pburchaklarning   elementlari   (tomonlari,   burchaklari   va   uchlari)ni
o’rganishga   kirishiladi.   Masalan:   uchburchak   tushunchasini   kiritishda   o’quvchilar
har   xil   materiallardan   (qog’ozdan,   plastmassadan,   yog’ochdan)   qilingan,   turli
xil   kattalikdagi,   rangdagi,   ko’rinishdagi   (o’tkir   burchakli,   o’tmas   burchakli,   teng yonli ,   teng   tomonli,   turli   tomonli)   uchburchaklarni   o’quvchilarga   ko’rsatib,
ularning   muhim   bo’lmagan   xossalari   (turli   xil   materiallardan   yasalganligi,   rangi,
katta-   kichikligi,   turli   ko’rinishga   ega   ekanligi)dan   abstraktlashib,   uchburchak
uchun asosiy muhim xossalar bu uning uchta uchi, uchta tomoni va uchta burchagi
mavjudligi ekanligiga e’tibor qaratishi kerak bo’ladi.
Metodik   qo’llanmalarda   bu   ishni   quyidagicha   amalga   oshirish   tavsiya
etiladi;   sinfga   olib   kirilgan   har   xil   materiallardan   qilingan   turli   xil   rangdagi,
kattalikdagi,   ko’rinishdagi   uchburchaklarni   o’quvchilarga   ko’rsatib,   o’qituvchi:
«Bular   uchburchaklar.   Ular   bir-birlaridan   rangi,   katta-kichikligi,   ko’rinishi   bilan
farq   qilsa   ham,   ularning   hammasi   bir   xilda   «uchburchaklar»   deb   ataladi.   Kim
aytadi,   nega   bu   figuralar   (barcha   olib   kirgan   uchburchaklarni   ko’rsatadi)
uchburchak   deyiladi?   »   (Chunki   bularning   uchtadan   burchagi   bor).   O’qituvchi
ko’rsatib   turib   gapiradi:   «Bu   uchburchakning   tomoni,   bu   uchburchakning   uchi.
Uchburchakning nechta tomoni bor, nechta uchi bor? » O’quvchilar bu savollarga
javob   berish   natijasida   uchburchakning   uchta   tomoniligini   anglab   yetadilar.
Shundan   keyin   o’quvchilarning   o’zlaridagi   uchburchak   modellarida   uchburchak
elementlarini   ajratishadi.   Bunda   o’quvchilar   uchburchakning   uchi   bu   nuqta
ekanligini,   uchburchakning   tomoni   esa   kesma   ekanini   aniq   tushunib   olishlari
muhimdir.
Uchburchakning   yana   bir   elementi-burchagi   bilan   tanishtirishda
o’quvchilar   birinchi   marta   burchak   haqida   tasavvurlarga   ega   bo’ladilar   va   bunda
burchak   uchburchakning   «uzib   olingan   burchagi»   sifatida   talqin   etiladi.
Shuning uchun ham o’qituvchi uchburchak burchagini ko’rsatish bilan bir qatorda
(ko’rsatkichning   bir   uchini   uchburchak   uchiga   qo’yib,   uni   burchakning   bir
tomonidan   ikkinchi   tomonigacha   burib   boriladi)   katta   ko’rsatmalilik   uchun
uchburchakning   bir   qismini-uning   burchagini   uzib   olishi   kerak.
O’quvchilar o’zlari kog’ozdan, plastilin va cho’plardan foydalanib, uchburchaklar
modellarini   yasashi,   daftarlarida   uchburchak   chizishi   va   ularni   bo’yashi,   boshqa
geometrik   figuralar   ichida   uchburchaklarni   ajratishga   doir   mashqlarni   bajarishlari
muhim ahamiyaitga ega. Bu  mashqlarni  bajarish   natijasida  o’quvchilar   uchburchaklar  elementlarini
ko’rsatishni:   uchburchakning   uchi   (nuqtalarni   ko’rsatishadi),   uchburchakning
tomoni (kesmalarni ko’rsatishadi, bunda kesmaning bir uchidan ikkinchi uchigacha
ko’rsatiladi), uchburchakning burchaklarini anglab yetadilar.
O’quvchilarni   to’rtburchaklar,   beshburchaklar   va   oltiburchaklar   bilan
tanishtirish   ham   xuddi   mana   shu   reja   asosida   amalga   oshiriladi ,   bunda
o’quvchilar   e’tborini   o’rganilayotgan   ko’pburchak   nomi   bilan   uning   elementlari
soni   o’rtasida   bog’liqlik   mavjud   ekanligiga   qaratish   lozim:   uchburchak-uchta
burchak, uchta uch, uchta tomon, to’rtburchak- to’rtta burchak, to’rtta uch, to’rtta
tomon   va   hokazo.   Bundan   tashqari,   o’quvchilar   bu   elementlar   soni,   ya’ni
burchaklar, uchlar, tomonlar soni teng bo’lishini tushunib yetadilar.
Ushbu   dastur   O‗zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   2017-
yil   6-apreldagi  
187-son   ―Umumiy   o‗rta   va   o‗rta   maxsus,   kasb-hunar   ta’limining   davlat
ta’lim   standartlarini  
tasdiqlash  to‗g‗risida gi‖   qarori  bilan tasdiqlangan   umumiy   o‗rta ta’limning   davlat
ta’lim  
standarti   hamda   umumiy   o‗rta   ta’limning   ona   tili   fani   bo‗yicha   malaka   talablari
asosida  
tuzilgan   bo‗lib,   Xalq   ta’limi   vazirining   2017-yil   3   iyundagi   190-sonli   buyrug‗i
bilan  
tasdiqlangan   va   umumiy   o‗rta   ta’lim   maktablarining   1-4-sinflari
uchun   amaliyotga   joriy  
etiladi.
Boshlang‗ich   ta’limning   Matematika   fani   o‗quv   dasturi
o‗quvchilarda   kompetensiyalarni  
shakllantirishga   yo‗naltirilgan   Davlat   ta’lim   standarti   talablaridan   kelib   chiqib
tuzildi.
Boshlang‗ich   ta’limda   matematika   fanini   o„qitishning   asosiy
maqsadi:   o‗quvchilarda   kundalik   faoliyatda   qo‗llash,   fanlarni   o‗rganish   va   ta’lim   olishni   davom   ettirish
uchun   zarur  
bo‗lgan   matematik   bilim   va   ko‗nikmalar   tizimini   shakllantirish   va   rivojlantirish;
jadal  
taraqqiy   etayotgan   jamiyatda   muvaffaqiyatli   faoliyat   yurita   oladigan,   aniq   va
ravshan,   tanqidiy   hamda   mantiqiy   fikrlay   oladigan   shaxsni   shakllantirish;   milliy,
ma’naviy   va  
madaniy   merosni   qadrlash,   tabiiy-moddiy   resurslardan
oqilona   foydalanish   va   asrab-avaylash,  
matematik   madaniyatni   umumbashariy   madaniyatning   tarkibiy   qismi
sifatida   tarbiyalashdan  
iborat.
II.O`quv   fanining   maqsadi va vazifasi
Fanning   maqsadi   –   bo‗lg‗usi   boshlang‗ich
sinf   o‗qituvchilariga   matematika   o‗qitish  
metodikasi   fanidan   muhim   bo‗lgan   bilim,   ko‗nikma   va   malakalarni   shaklantirish
va   ualarni  
amalda   qo‗llay   olishini   ta’minlash.
Fanning   vazifalari   -   talabalarni   matematika   o‗qitish   metodikasi   bo‗yicha   davlat  
ta’lim   standarti   va   o‗quv   dasturining   mazmuni   va   talablari,   shuningd е k,   maktab
darsliklari
mazmuni   va   m е todik   tuzilishi   bilan   tanishtirish;   boshlang‗ich   ta’limda
o‗rgatishning  
zamonaviy   ilg‗or   metod   va   usullarini   o‗rgatish.   Shunigdek   o‗qitishda:
1)  
ta’limiy-tarbiyaviy   va   rivojlantiruvchi   maqsadlarni   amalga   oshirish;
2)  
nazariy   bilimlar   tizimini   o‗rganish   jarayonini   yoritib   berish;
3)   ta’limni   insonparvarlashtirishni;
4)  
matematika   o‗qitish   jarayonida   qadriyatlar,   urf-odatlar,   sharqona   tarbiya  
qadrqimmati,   bir-biriga   hurmati   kabi   fazilatlarini   tarbiyalash;
5)  
o‗qitishning   innovasion,   pedagogik   va   axborot   kommunikasion   texnologyalar
yutuqlari;
6)  
o‗qitish   metodikasi   I–IV   sinflar   matematikasining   davomi   bo‗lgan   V–VI   sinf  
matematikasi   mazmuni   bilan   uzviyligi   ta`minlanishini   nazarda   tutadi.
Matematika   o„qitish   metodikasi   fani   bo„yicha  
Bakalavr:
-  
boshlang‗ich   sinf   matematika   o‗qitish   metodikasining   o‗ziga   xos  
xususiyatlari;
-  
matematika   o‗qitish   metodikasining   boshqa   fanlar   bilan   aloqalari;
-  
boshlang‗ich   sinflarda   matematika   o‗qitish   metodikasi   sohasida   olib  
borilgan   ilmiy   tadqiqotlar   va   fanning   muhim   bo‗lgan   muammolari;
-  
boshlang‗ich   sinflarda   matematika   o‗qitishning   maqsad   va   vazifalari;
-  
boshlang‗ich sinflar   matematikasi   tuzilishi   va   mazmuni;
188  
-  
boshlang‗ich   sinflar   matematikasining   5-6   sinflar   va   maktabgacha   ta’lim  
bilan bog‗lanishi;
-   oz komplektli va ixtisoslashgan maktablarda matematika o‗qitishni  
tashkil   etish;
-  
matematika o‗qitish metodikasining   tarixi va hozirgi vaqtdagi holati;
-  
boshlang‗ich sinflarda   matematika   o‗qitish metodlari;
-  
boshlang‗ich sinflarda   matematika   o‗qitishni tashkil qilish shakllari;
-  
matematika o‗qitishda foydalaniladigan o‗quv   vositalar ;
-  
sonlarni nomerlashga   o‗rgatish metodikasi;
-  
asosiy   va   boshqa   miqdorlarni o‗rgatish metodikasi;
-  
arifmetik amallarni o‗rgatish metodikasi;
-  
algebra   elementlarini o‗rgatish metodikasi;
-  
ulush   va   kasrni o‗rganish metodikasi;
-  
geometriya   elementlarini o‗rgatish metodikasi;
-  
boshlang‗ich sinflarda   masalalar   yechishga   o‗rgatish metodikasi;
-  
boshlang‗ich sinf matematika darslarida zamonaviy (innovatsion,  
pedagogik va axborot) texnologiyalar   haqida   bilimga ega bo’lishi;
-  
matematika darslarida   ta’lim va tarbiya   birligi tamoyiliga amal qilish;
-   hisoblashlardagi xatolar ustida ishlash, o‗quvchilarning hisoblash  
ko‗niklarini   shakllantirish;
-  
dars turlarini farqlay olish, dars jarayoniga ilg‗or va zamonaviy  
pedagogik   texnologiyalarni olib kirish;
-  
kompyuter va boshqa o‗qitish texnika vositalaridan, turli ko‗rgazma  
hamda tarqatma   materiallardan samarali   foydalana   olish;
-  
o‗quvchilar bilimini tekshirish va baholash shakllarini aniqlay olish; -  
matematika o‗qitishda qo‗llaniladigan barcha metod va usullarni farqlash; -  
matematika o‗qitish   jarayonini ,   ya’ni dars va   darsdan tashqari ishlarni 
tashkil   qilish;
-  
sonlarni o‗qish,   yozish, taqqoslash va   tarkibini bilish;
-  
hisoblash   usullaridan foydalanish;
-  
sodda   va   murakkab matnli   masalalarni   yechish;
-  
arifmetik va   geometrik masalalarni   yechish;
-  
algebraik va   geometrik   materiallarni amalda   qo‗llay   olish;
-  
sonning   ulushi va kasr qismini ajrata olish;
-  
tanlangan mavzusi asosida ilmiy izlanishning bajarilishini uddalay olish  
(kurs ishi va bitiruv ishi tarzida)   ko’nikmalariga ega bo’lishi;
-  
boshlang‗ich   sinflarda   matematika   o‗qitish   metodlarini   maqsadli   qo‗llay   olish;
-  
boshlang‗ich sinflarda   matematika   o‗qitishni   to‗g‗ri tashkil qilish;
-  
matematika o‗qitishda axborot va   texnik vositalardan foydalana   olish;
-  
o‗quvchilarga manfiy bo‗lmagan butin sonlarni nomerlashga o‗rgatish  
usullarini   qo‗llay   olish;
-  
o‗quvchilarga   asosiy   miqdorlarni o‗rgatish usullarini   qo‗llay   olish;
-  
o‗quvchilarga arifmetik amallarni va hisoblash usullaridan to‗g‗ri  
foydalana   olish;
-  
o‗quvchilarga   algebra   elementlarini   o‗rgatish usullarini   qo‗llay   olish;
-  
ulush   va   kasrni tushunchasini   hayot bilan bog‗liqligini   tushuntira   olish;
o‗quvchilarga   geometriya   elementlarini   o‗rgatish usullarini   qo‗llay   olish;
-  
boshlang‗ich sinflarda masalalar yechishga o‗rgatish usullarini qo‗llay  
olish;
-  
boshlang‗ich sinf matematika darslarida zamonaviy (innovatsion,  
pedagogik va axborot)   texnologiyalarni qo‗llash   malakalariga ega bo’lishi kerak.
Mat е matika m е todikasi p е dagogika, psixologiya   va   yosh psixologiyasi fanlari 
bilan  
bog‗liq.   Boshlang‗ich mat е matika m е todikasi boshqa   fanlarni o‗qitish 
m е todikalari  
(tayanch   fani   matematika, ona   tili, tabiatshunoslik,   rasm va 
boshqa   fanlar   m е todikasi) bilan   uzviy   bog‗lanadi.
P е dagogik t е xnologiya   va   axborot kommunikasion texnologiyalarni joriy   etish  
taktikasini   ifodalaydi va t е gishli bilimlar asosida yoritilishi   haqida bilim b е riladi.
Talabalarga   ma’ruzalarni   bayon qilish jarayonida   p е dagogik 
t е xnologiya   va   axborot  
kommunikasion   texnologiyalar , internet tarmoqlari va elektron pochtalar kabi 
vositalardan  
unumli foydalanish, proy е ktor   yordamida   slaydlardan va   el е ktron darslik   yoki 
boshqa  
t е xnik vositalarda   foydalanishda   p е dagogik t е xnologiya   yutuqlari,   axborot  
t е xnologiyalaridan foydalanish ko‗zda   tutiladi. Seminar 
mashg‗ulotlarida   talabalar   nazariy  
va   amaliy   mashg‗ulotlar   jarayonida olgan bilimlari asosida boshlang‗ich 
sinfda   darslarni  
tashkil   qilish va uni olib   borish uchun zaruriy   ko‗nikmalarni 
egallaydilar.   Unda   ular   dars  
qismi uchun ishlanmalar tuzish va tahlil qilish, o‗yin mashg‗ulotlari tuzish bilan 
ham  
shug‗ullanadilar. Ma’ruza   va   boshqa   turdagi mashg‗ulotlar turli   o‗quv ko‗rgazma
qurollari  
va   t е xnik vositalar   bilan jihozlanishi   k е rak.
Geometrik   figuralar   modeli   «Demonstratsionniy   material   po   matematike
dlya   I   klassa»   (muallif   M.   I.   Moro)   komplektida,   shuningdek,   o’quv   sanoati
tomonidan   chiqarilgan   matematik   jamlanmalar   tarkibida   mavjud.
Shuni   ta’kidlash   kerakki,   ob’yekt   shaklini   to’g’ri   idrok   qilish   uchun,   predmet
formalarini   abstraktlashtirish   qobiliyatini   rivojlantirish   uchun   o’quvchilarning
shakllarning   modellarini   kuzatishlarigina   emas,   balki   ularning   o’zlari   tomonidan
shunday   modellarning   mustaqil   yaratilishi   ham   juda   muhimdir.   Bu   o’rinda
mashhur   geometr   N.   A.   Izvolskiyning   «Biror   geometrik   obrazni   o’rganishdan avval   bu   obrazni   yaratish,   ro’yobga   chiqarish   kerak»   degan   fikrini   keltirish
o’rinlidir. Shu maqsadlarda (mehnat ta’limi yoki matematika darslarida) dastlabki
paytlarda   geometrik   shakllarning   modellarini   andaza   (shablon)   ustidan   qalam
yuritish yo’li bilan hosil qilishdan foydalanish mumkin. Shuningdek, figuralarning
modellarini, ularni oldindan nuqtalar (ko’pburchak uchlarini) belgilab olib katakli
qog’ozdan qiyish yo’li bilan hosil qilish mumkin. Geometrik figuralar modellarini
qog’oz   varog’ini   bukulash  yo’li   bilan  ham   hosil  qilish  mumkin.  Masalan,   qog’oz
varog’ini   (ixtiyoriy   shakldagi)   uchta   kesishuvchi   to’g’ri   chiziq   bo’yicha   shunday
buklash kerakki, bunda ikkinchi va uchinchi bukilish chiziqlari o’zaro kesishsin va
boshqa   nuqtalarda   birinchi   bukilish   chizig’ini   kessin.   Natijada   uchburchak   hosil
bo’ladi.   (To’rtburcha,   beshburchak   va   boshqalar   shunga   o’xshash   hosil   qilinishi
mumkin.)
Ko’pburchaklarning modellaridan foydalanish ko’pburchaklar nima deb atalishi va
nega   shunday   atalishini   tushunib   olish,   ularning   tomonlari,   burchaklari,   uchlarini
ko’rsatish va sanash imkonini beradi; ularning ba’zi xossalarini ochish uchun asos
bo’lib   xizmat   qiladi.   Geometrik   figuralar   modellari   yordamida   geometrik
figuralarni   tanish   va   farqlash,   klassifikatsiyasi   bilan,   yangi   figuralar
(applikatsiyalar)   va   naqshlar   tuzish   bilan   bog’liq   bo’lgan   bir   qator   topshiriqlarni
bajarish   mumkin.
Geometrik figuralarning modellaridan o’nlik sonlarini o’rganishda sanoq materiali
sifatida   foydalanish   mumkin.   Figuralarning   o’zlarini   ham,   ularning   elementlarini
ham,   ya’ni   tomonlari,   burchaklari,   uchlarini   sanash   mumkin.
O’quvchilarning   nazariya   bilan   amaliyot   orasidagi   bog’lanishlarining
murakkabligini anglab olishlariga amaliy ishlar yordam beradi.
Ko’pburchak, burchak, doira.
Ko’pburchakning ayrim turlarini o’rganishga kirishilayotgan paytda quyidagi  amaliy ishlarni tashkillashtirish mumkin. Bu bosqichda ko’pburchak elementlari 
ko'rsatiladi. Masalan 3 sonini o’rganilayotganda turli uchburchaklar qaraladi. 
Rangli qalin qog’ozdan plastmassadan, yog’ochdan va h.k.lardan yasalgan 
uchburchak modellarida o’quvchilar har bir figuraning uchta tomoni, uchta uchini 
va uchta burchagini ko'rsatadilar. Keyin uchburchak modelini bolalarning o’zlari 
cho’plardan, plastilindan, qog’oz poloskalardan yasaydilar: uchburchaklarni 
daftarlarida chizadilar, uchlarini nuqtalar bilan belgilaydilar va bo'yaydilar. Bunda 
o’quvchilar uchburchakning har xil turini (teng yonli, ten tomonli, to'g'ri burchakli 
o'tkir burchakli, o'tmas burchakli uchburchaklar) qarashlarini o’qituvchi oldindan 
o’ylab qo’yishi kerak. Bu uchburchak haqida to’g’ri tasavvur hosil bo’lishiga 
yordam beradi. To’rtburchaklar, burchaklar va h.k.lar ham shu usulda o’rgatiladi. 
Bundan tashqari, bolalar ko’pburchakda tomonlar, uchlar va burchaklar soni bir xil
bo’lishini bilib oladilar. Bu ma’lumotlarning hammasini bolalar amalda, tayyor 
modellar bilan mashqlar bajarish jarayonida, ko'pburchaklarni qirqib olish, chizish 
va modellarini yasash vaqtida o’zlashtiradilar. Modellar yasash uchun yaxshisi 
cho’plar naboridan yoki turli uzunlikdagi qog’oz poloskalardan foydalanish lozim, 
bunda kuzatishlarda teng tomonli ko’pburchaklar bilan cheklanib qolinmaydi. 
Bundan tashqari, bolalar har qanday 3ta, (4,5 ta va h.k.) cho'pdan ham tegishli 
ko’pburchakni yasash mumkin bo’lavermaydigan hollarga duch keladilar.
Ko’pburchaklar ustida ishlash jarayonida o’quvchilar burchaklar (ko’pburchakning
bir uchidan chiquvchi ikkita tomoni burchakni tashkil qiladi) haqida ma'lumot 
oladilar. 1-sinfda to’g’ri burchak quyidagicha tushuntiriladi: bolalar o’qituvchi 
rahbarligida to’g’ri burchak modelini yasaydilar: ular bir varaq qog’ozning 
o’rtasidan ikki marta buklaydilar va bunda hosil bo’lgan kesishivchi to’g’ri 
chiziqlar to’rtta bir xil burchak hosil qilishini aniqlaydilar. O'qituvchi bunday 
burchaklar to’g’ri burchaklar deyilishini aytadi. So’ngra bolalar qog’oz 
varaqlarining har xilligiga qaramasdan, hosil bo’lgan barcha to’g’ri burchaklar 
teng bo’lishini bir-birining ustiga qo’yish yo’li bilan aniqlaydilar. Keyinchalik, 
burchakning turini aniqlash uchun chizmachilik uchburchagining (shaffof  plastmassadan bo’lgani yaxshi) to’g’ri burchagidan foydalaniladi. (ustiga qo’yib 
taqqoslaydi). To’g’ri burchak haqidagi tasavvurini mustahkamlash uchun maxsus 
amaliy mashqlar kiritiladi. Masalan, berilgan turli burchaklar orasidan to’g’ri 
burchakni topish. Go’niya yordamida o'lchang (2-sinf, 31-b, 131 -m, Matematika)
Berilgan ko’pburchaklardan to’g’ri burchaklarni topish (4-rasm). Daftarda uning 
chizig’idan foydalanib to’g’ri burchak chizish, to'g’ri burchakka ega bo’lgan 
uchburchak (to'rtburchak) chizish taklif qilinadi (2-sinf, 194-b, 820-m, 
Matematika), (2-sinf,9-b,34-m,Matematika)
Burchak ustida amaliy ishlar bajarilayotganda avval burchakning qog’oz modellari 
bilan, keyinchalik, "suriladigan burchak" (malka) bilan ishlanadi. Burchakning 
bunday modelini ikki cho’pdan mix yoki plastilin bo’lagi bilan mahkamlab 
tayyorlash har bir o’quvchiga tavsiya etiladi. Keyin ko’pburchaklarni yasashda 
ham burchaklar bilan tanishadilar (masalan to’g’ri to’rtburchak bo’lish uchun 
burchaklari to’g’ri bo’lishi kerakligini anglaydilar)
Ishning navbatdagi bosqichida 1-sinf o’quvchilari to’g’ri to’rtburchakning 
quyidagi xossasi bilan tanishadilar. To’g’ri to’rtburchakning qarama-qarshi 
tomonlari o’zaro teng. O'qituvchi avval to’g’ri to’rtburchakning qarama-qarshi deb
atash mumkinligini bolalar tushunish-tushunmasliklarini aniqlab, to'g’ri 
to’rtburchakning qog’oz modellarida bevosita buklash bilan qarama-qarshi 
tomonlarini taqqoslashni o’quvchilarga taklif qiladi. Darslikda va doskada berilgan
to’rtburchaklarning qarama-qarshi tomonlarini o’lchab, bolalar o’z kuzatishlarini  taqqoslaydilar va umumlashtiradilar. To’g'ri to’rtburchak tomonlarining bu xossasi
haqidagi bilim keyinchalik o’quvchilar berilgan ikki tomoni (eni va bo’yi) 
bo’yicha to’g’ri to’rtburchakni chizganlarida mustahkamlanadi. I-II sinfl а rda 
o’quvchilar to’g’ri to’rtburchaklarni chizg’ich yordasmida chizadilar (to'g’ri-
to’rtburchaklarni daftar chizig’idan foydalanib chizadilar).
III-IV sinflarda esa to’g’ri to’rtburchaklarni chizishda chizg’ichdan va 
chizmachilik uchburchagidan foydalanadilar.
To’g’ri to’rtburchaklar orasidan kvadratlarni ham o’lchab 
(tomonlarini,burchaklarini) topadilar.
Ko’pburchaklar haqidagi tasavvurlarini mustahkamlash, shuningdek, umuman 
fazoviy tasavvurlarni rivojlantirishda geometrtik mazmunli masalalar, shuningdek, 
umuman fazoviy tasaurlarni rivqjlantirishda geometrek mazmunli masalalar katta 
ahamiyatga ega.Vaholanki bunday masalalar I sinfdan boshlab kiritilib boriladi. 
Bular figuralarni hosil bo’ladigan bo’laklar ko’rsatilgan shaklga ega bo’ladigan 
qilib bo’lishga doir masalalar:
(l-sinf, 74-b, 4-m, Matematika)
Berilgan ko’pburchaklardan yangi figuralar tuzishga doir masalalar (ya'ni 
bolaklardan butunni hosil qilish). Masalan, kvadrat qisimlaridan shunday shakllar 
yasang: Kvadrat qismlaridan shunday shakllar yasang:
(2-sinf, 37-b, 19-m, Matematika)
Bunday masalalarni yechish jarayonida bolalarda bo’laklardan tuzilgan 
ko’pburchakni qabul qilish va shu bilan birga boshqa ko’pburchaklarning 
bo’laklari bo’lgan ko’pburchaklarni ko’ra olish uquvi shakllanadi, kuzatuvchanlik, 
ziyraklik, geometrik figuralarni xayolda konstruksiya qilish uquvi ishlab chiqiladi.
II sinfda o’quvchilar aylana bilan tanishadilar, aylanani sirkul yordamida chizishni 
o’rganadilar, aylana va doiraning elementlari bo’lgan markaz va radius bilan 
tanishadilar. Bu barcha ma'lumotlarni bolalar amaliy mashqlar jarayonida 
o’zlashtiradilar. Masalan, aylana yotgan nuqtalarni markaz bilan tutashtirib va 
hosil qilingan kesmalarni taqqoslab, bolalar bu kesmalarning tengligiga ishonch 
hosil qiladilar. Bu kesmalarning nomi-doira yoki aylana radiusi kiritiladi. 
O’quvchilar doira va aylanani adashtirib yubormasliklari uchun maxsus mashqlar 
beriladi, masalan: aylana chizing va doirani bo'yang, doira yoki aylananing 
markazini, shuningdek, doira ichida, doira tashqarisida va aylana yotuvchi 
nuqtalarni belgilang. (7-rasm) (2-sinf, 135-b, 580-m, Matematika)
So’ngra mashq qilish jarayonida bolalarda ko’rsatilgan radius bo’yicha aylana 
chizish, shuningdek, aylanani sirkul yordamida teng 6,3,12 bo’lakka bo’lish uquvi 
shakllanadi.
Siniq chiziq, siniq chiziq uzunligi, ko'pburchakning perimetri.
I sinf o’quvchilarini siniq chiziq bilan kesma tushunchasiga tayanib tanishtiriladi. 
O’qituvchi bolalarning ko’zi oldida uzun cho’pni yoki simni bo’laklarga sindirib 
siniq chiziqning modelini tayyorlashi mumkin. Doskada siniq chiziqni ba'zan bir 
to’g’ri chiziqda yotmagan mixlar-nuqtalarga tortilgan rangli ip yordamida 
ko'rsatiladi. O'quvchilar doskada va daftarlarida siniq chiziqni chizadilar. Bir 
to’g’ri chiziqda yotmagan 3 ta 4,5 va h.k. nuqta qo’yadilar va ularni kesmalar bilan
tutashtiradilar. O'quvchilar har gal siniq chiziq nechta kesmadan iboratligi yoki 
unda nechta bo’lim borligini sanaydilar. Amaliy ish jarayonida yopiq va 
yopilmagan siniq chiziqlarni farqlab oladilar. Mashqlar jarayonida yopiq siniq 
chiziq bilan bu siniq chiziq chegarasi bo’lgan ko’pburchak orasida bog’lanish 
aniqlanadi. Uch bo’limdan iborat siniq chiziq uchburchakni, to'rt bo’limdan iborat 
siniq chiziq to’rtburchakni vah.k. chegaralaydi.
Siniq chiziq uzunligini, uning bo’limlari uzunligining har birini o’lchab, hosil 
bo’lgan sonlarni qo’shish kerak. Masalan, daftaringizga bunday siniq chiziq chizing, har bir bo’g’inining uzunligini 
aniqlang va uning barcha bo’g’inlari uzunliklarining yigindisini toping.
(8-rasm) (2-sinf, 7-b, 24-m, Matematika)
Ko’pburchak perimetri haqida tushuncha.
Ko’pburchak perimetri yopiq siniq chiziq uzunligini topishga doir amaliy 
masalalar yechish jarayonida aniqlanadi. O'qituvchi ko’pburchak tomonlarining 
uzunliklari yig’indisi uning perimetri deb atalishini tushuntiradi. Belgilanishini 
ko'rsatadi (P-24 sm)
Ko’pburchakning perimetrini topishga doir amaliy ishlar yordamida amaliy ishlar 
bajarish jarayonida to’rtburchakning turlarini, uchburchakning turlarini xossalariga
e'tibor beriladi.
Shu xossalardan foydalanib, o’quvchilar keyinchalik quyidagicha amaliy ihlarni 
bajara olishlari kerak:a) perimetri ma'lum bo’lgan holda kvadrat,teng tomonli 
uchburchak chizish.b) tomonlari uzunliklari ma'lum bo’lgan ko’pburchaklarni 
chizish.
Bunday mashqlar jarayonida ko’pburchak perimetri haqida tushuncha va uni topish
uquvi shakllanadi, shuningdek, fazoviy va geometrik, tasavvurlar rivojlanadi.
Geometriyaga oid qiziqarli masalalardan matematika, darslarida foydalanilsa, dars 
jarayoni qiziqarli kechadi, shuning bilan birga o’quvchilarning mantiqiy fikrlashi  va tafakkuri rivojlanadi, o’z fikrini asoslash ko’nikmalari shakllanadi, olgan 
bilimlarini hayot bilan bog’lay oladi. Faqat tanlangan masala mazmuni 
murakkabligi ularning yoshiga mos tuzilishi lozim.
Biz I – IV sinflar uchun geometriyaga oid qiziqarli masalalardan namunalar 
keltiramiz.
I – sinf
1) Ortiqcha shaklni bo’yang.
2) Chizmada nechta kesma bor?
A C D B
(6 ta)
3) Chizmada nechta uchburchak bor?
(6 ta)
4) Berilgan uchta nuqta orqali nechta to’g’ri chiziq o’tkazish mumkin? •
•
•
II – sinf
1.
“Ortiqcha” shaklni ko’rsating:
2)   Chizmada   nechta   uchburchak   va   nechta   to’rtburchak   bor?
  (8   ta)
3)   Qalamni   daftardan   uzmagan   holda   ochiq   konfert   ko’rinishidagi   shaklini
chizing.
4)  To’g’ri  to’rtburchak shaklidagi  chiziqning bir  burchagi  kesib  tashlansa,  nechta
burchagi   qoladi?   (5   ta) III   –   sinf
1)   Chizmada   hammasi   bo’lib,   nechta   uchburchak   bor?
2)   Teng   tomonli   uchburchakni
a)   Uchta   chiziq   yordamida   4   ta   teng   bo’lakka
b)   Ikkita   chiziq   yordamida   4   bo’lakka   bo’ling
3) Gugurt cho’plaridan quyidagi chizma tuzilgan. Undan 4 ta cho’pni shunday olib
tashlangki, natijada 5 ta kvadrat hosil bo’lsin.
4) Chizmada AC kesmani toping. Bu kesma qanday uchburchaklar uchun umumiy 
tomon bo’lib hisoblanadi?
E A
K
B D F C
IV – sinf
1) Muntazam oltiburchakni shunday qirqingki, natijada kvadrat hosil bo’lsin.
2) Buxanka shakldagi nonni 3 marta kesish orqali 8 bo’lakka bo’ling.
3) Chizmadagi besh qirrali yulduzning burchaklari nechta? Javob: ( 26 ta )
Geometrik materialni o’rganishda shuningdek, didaktik o’yinlardan ham 
foydalanildi.
O’yin – bola hayotining uzviy qismidir. O’yin orqali bola atrof – muhit, tabiat 
hodisalari, manzaralari, buyumlar, o’simliklar, hayvonlar dunyosi bilan tanishadi.
Boshlang’ich ta’lim davrida o’quvchilarning aqliy va jismoniy faoliaytini tashkil 
qilishda didaktik o’yinlar alohida ahamiyatga ega.
Boshlang’ich sinflarda matematika darslarida kichik – kichik matematika 
diktantlar o’tkaziladi. Ushbu diktantlarga geometrik mazmundagi materiallarni  kiritib borish maqsadga muvofiq. Bu geometriya elementlari haqida olingan 
bilimlarni mustahkamlashga, eslashga hamda shakllarning gavdalantirishga, 
shakllarni xossalarini yodda saqlashga yordam beradi. Biz quyida misollar 
keltiramiz.
1-sinfda   o’quvchi shakllarning nomini aytib, ushbu shakllarni daftariga chizishni 
aytadi. O’lchov birliklarining to’liq va qisqa nomini bilishlari kerak.
1. Perimetr (P), doira, ko’pburchak, kesma, egri chiziq, siniq chiziq, metr, teng 
yonli uchburchak.
2. Teng tomonli uchburchak, ixtiyoriy uchburchak, to’g’ri to’rtburchak, santimetr 
(sm), millimetr (mm), 3 sm li kesma. CD kesma, 1 m=100sm=10dm.
3. To’g’ri to’rtburchakning AB tomoni 3 sm, BS tomoni 4 sm uning perimetri 
necha sm? Ko’pburchak, yuza, to’g’ri burchakli uchburchak, radiusi 3 sm li aylana.
4. To’g’ri burchak, kesma, metr (m), santimetr (sm), beshburchak, aylana, perimetr
(P), uchburchakning AB tomoni 3 sm, BS tomoni 4 sm, SA tomoni 5 smga teng. 
1. Kesma, siniq chiziq, aylana, doira, to’g’ri to’rtburchak, uchburchak, o’tkir 
burchak, o’tmas burchak, to’g’ri burchak, yoyiq burchak.
2. Teng yonli uchburchak, teng tomonli uchburchak, ixtiyoriy uchburchak, to’g’ri 
burchakli uchburchak, perimetr (P), santimetr (sm), detsimetr (dm), metr (m).
3. Kilometr (km), to’g’ri chiziq, 10 sm li kesma, 10 dm=100sm=1000 mm, 
perimetri 10 sm ga teng to’g’ri to’rtburchak chizing.
4. Uchburchak, to’rtburchak, beshburchak, doira, kilometr (km), santimetr (sm), 
kvadrat, siniq chiziq, har bir bo’lagi 3 sm dan iborat uch bo’limdan iborat siniq 
chiziq chizing.
Diktantni o’tkazishdan 1 kun oldin o’quvchilarni ogohlantirish kerak. 
O’quvchilarning yonida barcha o’quv qurollari shu jumladan chizmachilik 
asboblari bo’lishi zarur.
Olingan bilimlarning mustahkamlashning va tekshirishning yana bir usuli testdir.
Geometrik testlar – bu masalalar to’plami emas, balki maxsus vazifalar to’plami 
bo’lib, ular shunday tuzilganki o’quvchi maktab dasturidan nimani va qay darajada
egallaganini tekshiruvchi omildir.  VIII. Foydalanilgan adabiyotlar ro ‘yxati
Asosiy adabiyotlar
I.Junuiyev M.i; Malcmalika o’qitish metodikasi. (O 0 ‘Y uchun darslik.)
Toshkcnt.
2. Lumaycv M.i; Tadjiyeva Z.G’. BoshlangMch sinflarda malcmalika o’qilish
metodikasi. (() O'Y uciiun darslik.) Toshkenl. “Fan va Icxnologiya”, 2005 yil.
3.  Kimaycv M.E. Boslilang’ich sinflarda malcmalika o’qilish mclodikasidan
praklikum. (O 0 ‘Y uchun o’quv qolanma) Toshkent. "O'qiluvchi”, 2004 yil.
4. Jumayev M.E. Boshlang’ich sinllarda malcmalika o’qilish mclodikasidan
laboraloriya mashg’ulollari. (O ()’Y uchun o4|uv qo'llanma) Toshkenl. “Yangi asr
avlodi”, 2006 yil.
5. Tadjiyeva 7, (L’., Alxlullaycva U.S., Lumaycv M.E., Sidelnikova R.I.,
Sadikova A.V.  М   сю   дика   мрсмоданаиия  Marc MaTHKH. -T. Turon-lqbol,2011.
336 s.
QoSliiiiicliii adabiyotlar
6. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk  kclajagimi/.ni  mard va  olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz. - Toshkenl, 0 ‘zbekislon, 2017. - 488 b.
7. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, dcmokralik O'zbcki.slon davlalini
birgalikda barpo clamiz. - Toshkenl, 0 ‘zbekislon, 2016. - 56 b.
Elektron ta’Iim resurslari
1. W W W. tdpu. uz
2. W W W. pedagog. uz
3. W W W. Ziyonet. uz
4. W W W. edu. uz
5. tdpu-INTRANET. Ped

Burchaklar va ularning turlari

  • Похожие документы