Buxoro аmirligi davri tarixiga oid manbalar - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	51.8KB
Xaridlar	7
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

793 Sotish

Buxoro аmirligi davri tarixiga oid manbalar

Sotib olish

Buxoro аmirligi davri tarixiga oid manbalar
Mundarija:
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
I.Bob.Buxoro аmirligi davri tarixiga oid manbalar ........................................................................................ 4
1.1 Buxoro amirligi tarixiga oid manba va adabiyotlar. ............................................................................... 4
1.2.Buxoro amirligi madaniy hayotining o’ziga xos xususiyatlari ............................................................... 13
II.Bob.Buxoro amirligi tarixi tarixshunosligida ahmad donish asarlarining o’rni ........................................ 15
2.1. Amir Doniyol va Shohmurodlar davrida amirlik. ................................................................................. 15
2.2.Buxoro amirligi tarixi tarixshunosligida ahmad donish asarlarining o’rni ............................................ 25
Xulosa ........................................................................................................................................................ 28
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 30

Kirish
Mavzuning dolzrbligi Mustaqillik yillarida O‘zbekiston tarixi har
tomonlama xolis va ilmiy yoritila boshlandi. Ayniqsa, o‘zbek davlatchiligi tarixi va
uning jahon sivilizatsiyasi taraqqiyoti jarayonlarida tutgan o‘rnini yoritishga kata
e’tibor berilmoqda. Shubhasiz, o‘zbek davlatchiligi an’analarining shakllanishida
va taraqqiy etishida muhim o‘rin tutgan davrlardan biri o‘zbek xonliklari davri
hisoblanadi.
Tarix va tarixiy jarayonlar, siyosiy-tarixiy vaziyat ularning ro y berishidagi asosiyʼ
sabab va xususiyatlarini ilmiy jihatdan tadqiq etishda har tomonlama tahlil qilish
tarixiy haqiqatning yuzaga chiqishida katta omil sanaladi. Bugungi kungacha
tadqiqotchilar tomonidan o zbek xonliklari tarixini o rganishga ko plab marotaba
ʼ ʼ ʼ
murojaat qilingan va xonlik tarixining turli muammolari yuzasidan ilmiy
tadqiqotlar olib borilgan bo lsada, bugungi kungacha xonliklar davri tarixining
ʼ
barcha masalalari to lig icha tadqiq qilib bo lingan deb bo lmaydi.
ʼ ʼ ʼ ʼ
Xalqimiz bosib o’tgan har bir davr bevosita boy tarixiy o’zgarish, taraqqiyot
xususiyatlari va o’zaro madaniy ta’sirlar bilan sodir bo’lgan. Bugungi kunga kelib
millatimiz tarixining jabhalari va bosqichlarini manbalar asosida o’rganish
muhimdir.
Qo’lyozma asarlar, tarixiy obidalar, turli etnografik va lingvistik yodgorliklar
asosiy manba bo’lib xizmat qiladi. Buni Yurtboshimiz I.A.Karimov “Albatta har
qaysi xalq yoki millatning ma’naviyatini uning tarixi o’ziga xos urf – odat va
an’anlari hayotiy qadriyatlaridan ayri holda tasavvur etib bo’lmaydi. Bu borada
tabiiyki ma’naviy meros, madaniy boyliklar, ko’hna tarixiy yodgorliklar eng
muhim omillardan biri bo’lib xizmat qiladi” deb takidlaganlar.
Bugungi kunda O`rta Osiyo va xususan, Buxoro amirligining Chor hukumati
tomonidan mustamlakaga aylantirilishi tarixini o`zida aks ettirgan mahalliy
muarrixlar tomonidan yozilgan bir qator asarlar mavjud. Jumladan, Mirza
Abdulazim Somiyning "Mang’it hukmdorlari tarixi", Mirza Salimbekning "Tarixi
Salimiy", S.M.Olimiyning "Buxoro - Turkiston beshigi", Ahmad Donishning

"Navodir ul-vaqoe" (Nodir voqealar) va "Buxoro mang’it amirlarining muxtasar
tarixi" va boshqa bir qator asar mavjud.
Mazkur manbalar ichida eng yirigi Ahmad Donishning "Navodir ul-vaqoi"
(Nodir voqealar) asaridir. Ushbu asarda muallif o`zidan oldin o`tgan
faylasuflarning, birinchi navbatda Bedilning ba`zi falsafiy qarashlarini tahlil
qilgan. O`z zamonasining qo`ygan masalalarini hal qilishga intilga. Ushbu asar
ahamiyati jihatidan XI asrda yozilib saljuqiylar sulolasi tarixiga bag’ishlangan
Nizomulmulkning "Siyosatnoma" asariga qiyoslash mumkin.
Asarning asosiy mazmunini – xalqni ma`rifatli bo`lishga chaqirish,
insonparvarlik g’oyalarini targ’ib etish kabi g’oyalar tashkil etadi. "Navodir ul-
vaqoe"ni o`z davrining entsiklopediyasi deb atasak mubolag’a bo`lmaydi.
Asar Ahmad Donish Peterbugga qilgan ikkinchi safaridan keyin 1868-1873
yillar oralig’ida yozilgan. Ammo Buxoroda bosmaxona mavjud bo`lmagani uchun
chop etilmagan Kitob yozilishi davomida tartibga solinmay uning ayrim
sahifalarini yaqinlariga o`qishga bergan.

I.Bob. Buxoro аmirligi davri tarixiga oid manbalar
1.1 Buxoro amirligi tarixiga oid manba va adabiyotlar.
Buxoroda mang‘itlar sulolasi hukmronligi davri tarixini o‘rganishda yozma
manbalar asosiy o‘rinni egallaydi. Olimlar manbalarning tasnifida ularning
mazmuni, davri, muammosiga qarab guruhlashtiradilar. Amirlik tarixiga oid
asarlar ko‘p bo‘lganligi sababli, faqat amirlik tashkil topishidan to qulagunigacha
(1756-1920) bo‘lgan davrda yozilgan manbalarni quyidagi tizimga bo‘lib
guruhlashni lozim topdik: Birinchi guruhga , zamondosh va saroy tarixchilari
tomonidan yozib qoldirilgan mahalliy manbalarni kiritish mumkin. Bunday
asarlarning ko‘pchiligini fors-tojik tilidagi asarlar tashkil etadi. Ikkinchi guruhga ,
sayohatchilar, elchilar hamda savdogarlarning, shuningdek, shu davrda yashagan
siyosiy arboblarning esdalik va memuarlarini kiritish mumkin. Uchinchi guruhga ,
arxiv manbalarini kiritish lozim topildidi
Birinchi guruhga mansub tarixiy manbalaridan biri tarixchi olim
Muhammad Vafoyi Karminagiy (1685-1769 yy.)ning “Tuhfat ul-xoniy”
(“Xonning tuhfasi”) yoki “Tarixi Rahimxoniy” (“Muhammad Rahimxon tarixi”)
nomli asari bo‘lib, u Buxoro xonligining 1722-1782-yillar orasidagi ijtimoiy-
siyosiy tarixini o‘z ichiga oladi. Mulla Muhammad Vafo Karminagiy “qozi Vafo”
nomi bilan ham mashhurdir. U qozilik lavozimiga yangi sulola – mang‘itlar
sulolasining dastlabki hukmdori Muhammad Rahim (1756-1758) davrida
erishgan. “Shuhrat” taxallusi bilan she’rlar ham yozgan.
Muhammad Vafo Karminagiy 1769-yili “Tuhfat ul-xoniy” nomli asarida
faqat 1722-1768-yil voqealarini o‘z ichiga olgan qisminigina yozib ulgurgan,
xolos. Uning davomini, ya’ni 1768-1782-yillar voqealarini bayon etuvchi qismini
nasaflik domla Olimbek ibn Niyozqulibek yozgan. Asar mang‘it hukmdorlarining
uluslar va qabilalarni bo‘ysundirish maqsadida olib borgan tinimsiz urushlari va
uning asosiy sabablarini aniqlashga yordam beradi. Asarda yana o‘zbek qavmlari,
ulug‘lari va ularning ijtimoiy-siyosiy hayotda tutgan o‘rni, Ashtarxoniylar va
Mang‘itlar hukmronligi davrida o‘zbek qo‘shini va mang‘itlar davlatining

tuzilishi, 1722-1782-yillarda Buxoro xonligining Eron, Afg‘oniston, Qozoq va
Qo‘qon xonliklari hamda Koshg‘ar bilan olib borgan siyosiy munosabatlari
haqidagi ham e’tiborga molik ma’lumotlar ko‘p uchraydi. “Tuhfat ul-xoniy” asari
hali o‘zbek yoki rus tillariga tarjima qilinmagan. 2017-yilda Xo‘jandda kirill
alifbosiga tabdil etilib, nashr qilingan.
Muhammad Ya’qubning “Gulshan ul-muluk” asari ham mang‘itlar
sulolaning dastlabki davri bo‘yicha muhim manbadir. Asar muallifi Doniyolbiy
(1756– 1785)ning o‘n ikkinchi o‘g‘li Muhammad Ya’qub boshqa bir ismi Kenja
Alibek bo‘lib, tug‘ilgan yili va vafoti ma’lum emas. Uning “Gulshan ul-muluk”
asari fors tilida yozilgan bo‘lib, Sharq tarixining islomning dastlabki yillaridan to
amir Nasrullogacha (1827–1860), aniqrog‘i, 1831-yilgacha bo‘lgan davrni o‘zida
aks ettiradi.
Asarda shayboniylar, ashtarxoniylar va mang‘itlar davriga mos ravishda boblar
qo‘shilgan. Asosiy e’tibor mang‘itlar davrini yoritishga bag‘ishlangan. Tarixchi-
manbashunos olim O‘.Sultonovning yozishicha, “Gulshan ul-muluk” asarining
ikki tahriri ma’lum bo‘lib, birida amir Haydar hukmdor ekanligi muqaddimada
keltirilgan. Ikkinchi tahrirda esa, Buxoro hukmdori sifatida – Nasrulloxon tilga
olinadi. Asarda Buxoroning mang‘it hukmdorlarining kelib chiqishi, ajdodlari,
larning hokimiyatga kelishi bilan bog‘liq boshqa manbalarda uchramaydigan
ma’lumotlar, shuningdek, Buxoro amirlaridan Doniyolbiy, Shohmurodbiy, amir
Haydar va Nasrullo davridagi siyosiy voqealar muallif ko‘rganlari asosida
yozilgan. Mazkur asar hali o‘zbek yoki rus tillariga tarjima qilinmagan.
Buxoro amirligi tarixiga oid yana bir asar “Tarixi Amir Haydar” bo‘lib, u
XVIII asrning ikkinchi yarmi va XIX asrning birinchi yarmida o‘tgan buxorolik
olimlar asaridir. Kitobning noma’lum muharrir tomonidan qisqartirilgan nusxasi
yetib kelgan bo‘lib, qo‘lyozma O‘zRFA Sharqshunoslik institutida saqlanmoqda.
“Tarixi Amir Haydar” kichik hajmdagi asar bo‘lib, jami 96 varaqdan iborat.
Buxoro xonligining Ashtarxoniylar, shuningdek, asosan, mang‘itlar sulolasidan
bo‘lgan Amir Haydar hukmronligi (1800-1826) davridagi ijtimoiy-siyosiy tarixini
o‘z ichiga oladi. Asar 81 bob yoki dostondan iborat. 7-81-boblarida Buxoro

amirligi amirzoda Haydarning tug‘ilishidan to uning 1826-yil 6-oktabridagi
vafotigacha bo‘lgan tarixi hikoya qilinadi. Kitob XX asrning 50-yillarida
A.A.Semenov tomonidan rus tiliga tarjima qilingan.
Mir Olim Buxoriyning “Fathnomayi sultoniy” (“Sulton fathnomasi”) asari
ham amirlik tarixi bo‘yicha muhim asarlardan biridir. Muallifi mazkur asarni
Amir Nasrullo davri (1827 – 1860)da G‘uzor hokimi bo‘lgan Muhammad
Olimbekning xizmatida bo‘lgan va uning topshirig‘i bilan yozgan. “Fathnomayi
sultoniy” amir Shohmurod (1785/86-1800) davridan to Nasrullo hukmronligining
dastlabki yillarigacha Buxoro amirligida bo‘lib o‘tgan voqealarni o‘z ichiga oladi,
lekin Shohmurod va amir Haydar davrlari qisqacha, Nasrullo davri esa batafsil
yoritilgan. “Fathnomayi sultoniy”ning birinchi qismi XX asrning 60-yillarida
O.D.Chexovich tarafidan rus tiliga tarjima qilingan.
Yana bir buxorolik tarixchi olim Mirzo Shams Buxoriy (1804-1868) bo‘lib,
uning bobosi Mirzo Ya’qub Amir Doniyol (1858-1885) davrida, otasi Mirzo
Yusuf esa Amir Haydar (1800-1826) davrida saroy munshiysi lavozimida
ishlagan. Mirzo Shams Buxoriy o z ajdodlari izidan borib, Buxoro amiri saroyidaʻ
munshiylik qilgan. 1845-yil u Makkaga hajga ketib, u yerdan 1849-yilda qaytib
kelgan. 1859-yil Orenburgga tijorat ishlari bilan borganda sharqshunos V. V.
Grigorev unga Buxoro va Qashqar xususida tarixiy asar yozishni maslahat
bergan. Shunga ko ra, Mirzo Shams Buxoriy fors-tojik tilida “Bayoni ba zi
ʻ ʼ
havodisoti Buxoro, Xo qand va Qoshg ar” (“Buxoro, Qo qon va Qashqarning
ʻ ʻ ʻ
ayrim voqea-hodisalari bayoni”) kitobini yozgan. Asar 1861-yil V. V. Grigorev
tomonidan Qozonda rus tilida chop etilgan.
Ahmad Donish ning “Mang‘it xonadoni tarixining maxtasar tarixi risolasi” asari
Buxoro amirligi tarixi bo‘yicha mashhur asarlardan biridir. Donish, Kalla
taxalluslari bilan mashhur Ahmad ibn Nosir ibn Yusuf al-Hanafiy as-Siddiq 1827-
yilda Buxoro shahrida imom oilasida tug‘ilgan. U dastlab maktabda, so‘ngra
madrasada tahsil oldi. XIX asrning 50-yillarida Ahmad Donish amir Nasrulloh
(1826–1860) saroyiga xattot va me’mor vazifalariga ishga olinib, bir muddatdan
so‘ng bosh me’mor darajasiga ko‘tarilgan. Keyinchalik u, saroy xizmatidan ketib,

madrasada mudarrislik qiladi. Qomusiy ilmlar sohibi bo‘lgan Ahmad Donish
sermahsul ijod qilib, turli fanlarga doir katta-kichik yigirmaga yaqin asarlar ta'lif
etgan. Ahmad Donishning keng bilimli va nuktadonligini hisobga olib, amir
Nasrulloh va amir Muzaffar (1860–1885) uni uch marta (1857, 1869, 1874
yillarda) Buxoro elchilari qatorida Rossiyaga jo‘natadi.
Umrining oxirlari, taxminan 1895–1897-yillarda Ahmad Donish Buxoro
amirlari tarixiga bag‘ishlangan asarini yozdi. Unga muallif tomonidan aniq nom
berilmagani bois xattotlar va tadqiqotchilar uni “Tarixcha”, “Tarixiy risola”,
“Mang‘it xonadoni tarixining maxtasar tarixi risolasi”, “Mang‘it xonadoni tarixi”
kabi turli nomlar bilan atashgan. Ushbu risolasida Ahmad Donish Buxoro
tarixnavislik maktabida birinchi marta an’anaviy tarixnavislik doirasidan chiqib,
voqealarni yoritishda, tarixiy shaxslar va hukmdorlarga baho berishda mutlaqo
erkin fikr yuritadi va ularning faoliyatini o‘tkir tanqid ostiga oladi. Asarni
mohiyatiga ko‘ra ikki qismga bo‘lish mumkin. Hajman kichikroq bo‘lgan birinchi
qismda muallif yozma manbalar asosida amir Doniyol hukmronligining oxirgi
yillari va 3 amir – Shohmurod, Haydar, Nasrullo hukmronligi haqida yozadi.
“Risola”ning 2-qismida Ahmad Donish guvoh tarixchi sifatida namoyon bo‘ladi.
Unda Amir Muzaffar va Amir Abdulahad davri tasvirlanib, o‘sha davrning
ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayoti, Rossiya imperiyasining Buxoro
amirligini bo‘ysundirishi voqealari o‘zining haqiqatga yaqinligi bilan diqqatga
sazavor.
Asar hali o‘zbek tiliga tarjima qilinmagan. 1967-yil Dushanbeda I.A. Najafova
tomonidan rus tiliga o‘girilib, chop etilgan.
Amirlik davri tarixiga oid muhim manbalar Mirzo Abdulazim Somiy
Bo‘stoniy (1838-1914-yildan keyin)ning “Tuhfayi shohiy” (“Shohga atalgan
tuhfa”) va “Tarixi salotini mang‘itiya” («Mang‘it sultonlari tarixi») asarlaridir.
Mirzo Abdulazim Somiy 1838-yilda hozirgi Qiziltepa tumanidagi Xoja Bo‘ston
qishlog‘ida tug‘ilgan. Buxorodagi madrasalardan birida ta’lim olgach, u turli
viloyat hokimlari qo‘l ostida kotib bo‘lib ishlay boshlaydi. Amir Muzaffar (1860–
1885) taxtga o‘tirganidan so‘ng Somiy uning munshiysi lavozimiga saroy

xizmatiga jalb etilgan. Amir Abdulahad (1885–1910) hukmronligining o‘rtalariga
kelib Somiy saroy xizmatidan chetlatiladi. Zamondosh muarrixlarning guvohlik
berishicha, umrining so‘nggi yillarini nihoyatda nochorlikda o‘tkazgan keksa
tarixnavis 1907-yilda vafot etadi.
Mirzo Somiyning ilmiy merosida “Tuhfayi shohiy” va “Tarixi salotini mang‘itiya”
kabi tarixiy asarlari alohida o‘rin tutadi. Ayniqsa, “Tuhfayi shohiy” o‘zining
mufassalligi va faktik materiallarga boyligi jihatidan g‘oyatda ahamiyatlidir. Asar
fors-tojik tilida 1898–1903-yillarda yozilgan bo‘lib, Ashtarxoniylar
Subhonqulixon (1680–1702) hukmronligining so‘nggi yillaridan to XIX asr
oxirigacha bo‘lgan davrni qamrab olgan. Asarda, Buxoro amirligi bekliklaridagi
ahvol va ularning markaziy hokimiyat bilan munosabatlari, Rossiya
qo‘shinlarining Buxoro amirligini istilo etishi, mahalliy beklar, Abdumalik to‘ra
va aholining istilochilarga qarshi kurashlari nihoyatda keng yoritilganki, boshqa
biror mahalliy manbada bu qadar batafsil ma’lumot uchramaydi.
“Tuhfayi shohiy” asari O‘zR FA Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar
jamg‘armasida saqlanmoqda va u hali o‘zbek tiliga tarjima qilinmagan.
Muallifning “Tarixi salotini Mang‘itiya” (“Mang‘it sultonlarining tarixi”)
asari 1907-yili yozib tamomlangan. “Tarixi salotini Mang‘itiya” Amir Muzaffar
davridagi tarixga bag‘ishlangan. Asarning ilmiy ahamiyati shundaki, unda Buxoro
amirligining iqtisodiy va siyosiy ahvoli, shuningdek, Buxoro-Rossiya
munosabatlari birmuncha keng yoritilgan. Kitobning qo‘lyozma nusxalari ko‘p.
Uning o‘zbekistonlik olima L.M.Yepifanova tomonidan qilingan ruscha tarjimasi
1962-yili Moskvada chop etilgan.
Mu’in ning “Zikri te'dodi podshohoni o‘zbak” asari ham mang‘itlar davri
tarixi bo‘yicha muhim manba hisoblanadi. Mazkur asar XIX asrning o‘rtalarida
fors tilida yozilgan bo‘lib, uning muallifi haqida aniq ma’lumotlar yo‘q. Asar
o‘zida Muhammad Shayboniyxondan (1501-1510) amir Nasrullogacha (1827-
1860) bo‘lgan davrlardagi Movarounnahr va qisman Xurosonda yuz bergan
ijtimoiy-siyosiy jarayonlarni aks ettiradi; shayboniylar, ashtarxoniylar va
mang‘itlar sulolasiga mansub hukmdorlar davridagi siyosiy voqealar hamda

harbiy harakatlar qisqa bayon etilgan.
Manbashunos olim O‘.Sultonovning ma’lumot berishicha, asar ilmiy
doiraga ilk bor A.Muxtorov tomonidan olib kirilgan. 1960-yilida uning
Tojikistonda saqlanayotgan qo‘lyozmasining ilmiy tavsifi e’lon qilindi. Shundan
so‘ng asardagi ayrim ma’lumotlardan foydalanib kelindi. Tadqiqotchi
J.M.Tulibayeva asardagi Qozog‘iston tarixiga oid ma'lumotlarni o‘rgangan va
Toshkentdagi qo‘lyozmasi asosida 1709-1826-yillar voqealarining qisqa
tarjimasini e'lon qilgan.
Hozirda “Zikri te’dodi podshohoni o‘zbak” asarining uchta qo‘lyozma
nusxasi ma’lum. Asar hali o‘zbek tiliga tarjima qilinmagan.
Buxoro amirligi tarixining ma’lum jihatlari haqida bir qator sayyoh, elchi va
davlat arboblari o‘z esdaliklarini yozib qoldirgan bo‘lib, ularning uslubi saroy
tarixchilarinikidan farq qiladi. Ular ko‘p hollarda vaziyatni real shahlashga,
manfaat yuzasidan olinadigan ma’lumotlarga jiddiy e’tibor qaratishga, shu bilan
birga, saroy tarixi, hukmdorlar silsilasidan ko‘ra, xalq turmushiga ko‘proq
ahamiyat beradi.
Elchi va sayyoh esdaliklarida rus va ingliz elchilarining kundaliklari
yetakchilik qiladi. Rossiya hukumati o‘zining mustamlakachilik siyosatini amalga
oshirish uchun keng ma'lumotli diplomatlari va harbiylaridan foydalangan. Ular
savdo va madaniy aloqalarni rivojlantirish maqsadida kelishganini aytishsada,
mamlakatdagi harbiy-siyosiy vaziyatni o‘rganish, Buxoroning boshqa davlatlar
bilan aloqalarini aniqlash va Markaziy Osiyo shaharlariga boradigan yaqin va
qulay yo‘llarni belgilash vazifasini ham bajarishgan.
Rus hukumati tomonidan o‘lkani o‘rganish uchun geograf, topograf,
injener, sharqshunos olimlar elchilar qiyofasida jo‘natilgan. Ular o‘z esdalik va
asarlarida Buxoro amirligi to‘g‘risida batafsil ma'lumotlar berib o‘tganlar.
Rossiyadan, aniqrog‘i Orenburg shahridan birinchi katta savdo karvoni
1753-yili yo‘lga chiqqani ma’lum. Uning tarkibida Samara shahridan savdogar
Danila Rukavkin ham bor edi. U ko‘rgan-kechirganlarini “Orenburgdan Xiva va
Buxoroga yo‘l va safar tafsilotlari, 1753-yili Orenburgdan u yerlarga savdo

karvoni bilan jo‘natilgan samaralik savdogar Danila Rukavkin tavsifida” nomli
safarnomasida yozib qoldirgan. Mazkur asardan ba’zi qismlar XX asr 80-yillarida
B.V.Lunin tomonidan tuzilgan to‘plamda o‘z aksini topgan.
Yana bir muhim ma’lumotlar keltirilgan kundalik rus harbiy askari Filipp
Sergeevich Yefremov (1705-1811-yildan so‘ng)ga tegishli bo‘lgan. U harbiy
xizmatdaligida 1774-yili Iletsk himoya chizig‘idagi Donguz zastavasiga
yuborilgan. Harbiy to‘qnashuvlarning birida ko‘chmanchi qozoqlar tomonidan asir
olinadi va bir guruh o‘ziga o‘xshash ruslar bilan Buxoroga eltib qul qilib sotiladi.
Uni avval xoja G‘ofur ismli kishi sotib oladi va Buxoro amiri Doniyolbek otaliqqa
tortiq qilinadi. Yefremov amirlik xizmatida ellikboshi unvonigacha ko‘tariladi,
yurishlarda qatnashadi va shu bahonada Markaziy Osiyoning anchagina joylarini
ko‘rishga muvaffaq bo‘ladi. Yefremov taqdir taqazosi bilan Buxoro amirligi,
Xorazm, Eron, Hindiston, Angliya kabi davlatlarda bo‘ladi va to‘qqiz yildan so‘ng
vatani Rossiyaga qaytadi. U safar davomida ko‘rgan-kechirganlarini kundalik
shaklida yozib borgan va 1782-yili Peterburgga qaytgach, uni kitob shakliga
keltirib, chop qilgan.Asarda joylarning geografik tavsifi bilan bir qatorda, aholi,
uning kasb-kori, udumlari, davlat qo‘shinlari, yarog‘-aslahalari kabilar haqida
qimmatli ma'lumotlar o‘rin olgan. Mazkur kundalik XX asr 80-yillarida
B.V.Lunin tomonidan tuzilgan rus tilidagi to‘plamga kiritilgan.
1841-yil avgustida mayor K.F. Butenev boshchiligidagi delegatsiya
Buxoroga kelgan. Ular orasida bo‘lgan sharqshunos olim va diplomat N.V.
Xanikov “Buxoro xonligining tavsifi” asarida o‘lkaning butun siyosiy, ijtimoiy
ahvoli, yer osti boyliklari, ularga eltadigan yo‘llar, harbiy imkoniyatlari, boshqa
xonliklar bilan aloqalarini har tomonlama puxta o‘rgangan. Amir Nasrulloxon
bilan shartnoma imzolashga harakat qilgan, lekin amir kelishuv ikki tomon
manfaatlariga teng xizmat qilsagina shartnoma imzolashini aytgan. Albatta, rus
sharqshunosining bu asari o‘lka to‘g‘risidagi batafsil ma'lumotlarni o‘zida
jamlagan va XIX asrning 40-yillaridagi Buxoro amirligi tarixiga oid muhim
tarixiy ma’lumotlar ega bo‘lish imkoniyatini beradi.
Ingliz hukumatining O‘rta Osiyoning bozorlarini egallashga bo‘lgan

qiziqishi natijasida, 1832-yilda Byorns , 1838-1839-yillarda Vud va doktor Lord ,
1840-yillarda ingliz ofitserlari Byorslem va Start , xuddi shu davrda Stoddart va
Kanolli , 1845-yilda Ferre larning o‘lkaga uyushtirgan sayyohatlari asnosida
yozgan o‘z kundaliklarida Buxoro amirligining ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va
harbiy holati haqida ma’lumotlar berib o‘tganlar. Ushbu esdaliklar asosida ingliz-
amerika tarixshunosligida Buxoro amirligi tarixiga bag‘ishlangan asarlar paydo
bo‘lishiga sabab bo‘ldi.
Shuningdek, Buxoro amirligi tarixining ma’lum jihatlari xususida bir qator
davlat arboblari ham esdaliklar yozib qoldirgan. Shunday kundalik shaklidagi
asarlardan biri amirlikning bosh zakotchisi, ba’zi viloyatlar hokimi lavozimlarida
faoliyat ko‘rsatgan Mirza Salimbek bo‘lib, “Tarixi Salimiy” (“Salimiyning
tarixi”) asari muallifidir. Mirza Salimbek ibn Muhammad Rahim 1848/50-yillarda
Buxoroda mansabdor boy xonadonida tug‘ilgan bo‘lib, 1930 yilda vafot etgan.
Mirza Salimbek hayoti davomida Buxoro amirligidagi Ziyovuddin begining oddiy
kotibi lavozimidan bir qancha viloyatlar begi va Buxoro amiri amir Olimxon
davrida bosh zakotchi – moliya maslahatchisi lavozimida faoliyat yuritgan.
Mirza Salimbek bir necha yirik tarixiy asar yozib qoldirgan. “Tarixi
Salimiy” shular jumlasidandir. Mazkur memuar hisoblanib, ba’zi
mutaxassislarning fikricha, bu kundalik mazmunidagi asarni muallif chop etilishi
haqida o‘ylamagan bo‘lishi mumkin. Asar manbashunos olim Naim Norqulov
(1935-2005)ning ma’lumotiga ko‘ra, 1917-yillarda yoza boshlab, 1920-yilda
tugatilgan.
Asarning bosh qismi, Chingizxondan to amir Muzaffar davrigacha bo‘lgan
tarix umumlashtiruvchi xarakterga ega. Asarning 1860-1920-yillar voqealarini o‘z
ichiga olgan katta qismi butunlay yangi bo‘lib, muallifning o‘zi bu voqealarning
guvohi bo‘lgan. Bu asarning tarixni yoritish borasidagi ahamiyatli tomoni
shundaki, unda Buxoroning so‘nggi uch nafar amirlari (amir Muzaffar, amir
Abdulaxad, amir Olimxon) davridagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar
bevosita muallifning ishtirokida sodir bo‘lgan voqyea-hodisalar asosida bayon
qilingan. Asarda Buxoro amirligi tarkibiga kirgan G‘uzor, Qarshi, Shahrisabz,

Kitob va Termiz kabi janubiy viloyatlarning 1860-1920-yillardagi tarixi
yoritilgan. Chunonchi, Mirza Salimbek Yakkabog‘, Boysun, Sherobod (1905-
1909), Shahrisabz (1910-1918) viloyatlarida beklik lavozimida faoliyat yuritgan.
1968-yildayoq asarning ko‘p qismlari N.Norqulov tomonidan rus tiliga tarjima
qilingan bo‘lsa-da, 2009 yilda nashr qilindi.
Buxoroning so‘nggi amiri Amir Said Olimxon ham esdalik yozib qoldirgan
bo‘lib, u “Buxoro xalqining hasrati tarixi” deb nomlanadi. U 1991-yil o‘zbek tilida
chop etilgan. Shuningdek, Sadriddin Ayniy, Fayzulla Xo‘jayev, Abdurauf
Fitrat kabilar o‘z asarlarini esdaliklar tariqasida yozishib, amirlikdagi boshqaruv
tartibi, amirlarning madaniy sohadagi islohotlari haqidagi ma'lumotlarni
keltirganlar.
Albatta, bunday esdaliklar ham Buxoro amirligi ijtimoiy-siyosiy tarixini
o‘rganishda muhim manba vazifasini bajaradi.
Uchinchi yo‘nalishdagi manbalar rasmiy hujjatlarni tashkil etib, hozirgi
kunda O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Davlat arxivi, Buxoro Davlat badiiy
arxitektura muzey qo‘riqxonasida amirlik tarixiga tegishli amir farmonlari,
muboraknomalar, amir farmoyishi, vaqfnoma, ishonchnoma, yorliqlar, ariza,
hukm, qaror, shuningdek, Turkiston general gubernatorligi hujjatlari f. №I-126, f.
№I-323, f. №I-3, f. №-1, f. №-450 nomi ostida saqlanmoqda. Arxiv manbalarini
ham shartli ravishda quyidagi turlarga bo‘lish mumkin: 1) davlat boshqaruviga
oid bo‘lgan hujjatlar (farmon, yorliq, farmoyish va inoyatnomalar); 2) fuqarolik
munosabatlariga oid bo‘lgan hujjatlar (vaqf, oldi sotdi, garov, ijara, tilxat va
ishonchnomalar hamda da’vo arizalari, da’voni rad etish dalolatnomalari); 3) oila
nikoh va meros munosabatlariga oid bo‘lgan hujjatlar (nikoh guvohnomalari,
nikohdan ajralish hujjatlari, merosni bo‘lish va merosni qabul qilganlik haqidagi
hujjat); 4) qozi tomonidan qabul qilinadigan hujjatlar (qaror, hukm, ariza va
xatlar); 5) Turkiston general-gubernatorligining rasmiy hisobotlari, shartnomalar,
Buxoroda rus siyosiy agentining hujjatlari.
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, Buxoro amirligi tarixiga oid yozma
manbalar ko‘pchilikni tashkil etib, zamondosh tarixchilar tomonidan yozib

qoldirilgan manbalar ularning orasida asosiy o‘rinni egallaydi. Ba’zi asarlar
amirlarning farmoniga binoan yozilgan bo‘lsada, lekin ularda shu davr siyosiy
voqealari muallifning o‘zi guvohligida berilishi asarning qimmatli ekanligini
ko‘rsatadi. Elchi-sayyohlarning asarlari ham bevosita guvoh bo‘lgan voqealar
asnosida yaratilgani va unda geografik va ijtimoiy-iqtisodiy ahvolning batafsil
yoritilishi shu davr tarixini ob’ektiv yoritilishida katta rol o‘ynaydi. Arxiv
ma’lumotlari manbalarni fakt va statistik dalillar bilan to‘ldirishga xizmat qiladi.
1.2.Buxoro amirligi madaniy hayotining o’ziga xos xususiyatlari
XVIII asrning oxirlariga kelib Buxoro amirligida iqtisodiy hayotning
birmuncha yuksalishi madaniy hayotga ham ta sir etmasdan qolmadi. Ayniqsa,ʼ
ilgarigi davrlarda shakllangan maktab va oliy ta lim beruvchi madrasalar faoliyati
ʼ
bu davrda ancha yuksaldi. Boshlang ich ta lim beruvchi maktablar amirlikning
ʻ ʼ
barcha yirik qishloqlarida, shaharlarining barcha mahallalarida mavjud bo lib, bu
ʻ
maktablarda bolalarning dastlabki savodi chiqarilgan. Maktablarda arab alifbosida
savod chiqarilib, Qur onning dastlabki oyatlari yodlatilgan. Shariatga oid dastlabki
ʼ
saboqlar berilgan.
Madrasalar amirlikning barcha shaharlarida mavjud edi. Madrasalarda
o qitish uch bosqichda: past qadam, miyona (o rta) qadam va peshqadamda amalga
ʻ ʻ
oshirilib, yetti yil davom etgan. Madrasa o qituvchilari-mudarrislar va boshqa
ʻ
xizmatchilar maoshlari, talabalar nafaqalari, kutubxona xarajatlari, ta mirlash
ʼ
ishlari va boshqalarga ketadigan mablag lar vaqf yerlaridan keladigan foyda
ʻ
hisobidan qoplangan. Madrasalar odatda hukmdorlar, amaldorlar, nufuzli shaxslar,
yirik din peshvolari va savdogarlar tomonidan ko p hollarda pishiq g ishtdan ikki
ʻ ʻ
qavatli qilib qurilgan. Ularning birinchi qavatida machit, qiroatxona va
kutubxonalar, ikkinchi qavatida esa, talabalar yashaydigan hujralar joylagan.
Madrasa talabalari diniy bilim bo lgan Qur oni Karim, fiqh, shariat asoslari, diniy-
ʻ ʼ
axloqiy adabiyotlar bilan birga til, adabiyot tarix, falakiyot, mantiq, falsafa,
xandasa(matematika) kabi dunyoviy va aniq fanlardan ham ta lim olganlar. Shunga
ʼ

qaramasdan, bu davrda madrasalarda diniy-axloqiy ta limga asosiy e tiborʼ ʼ
qaratilib, dunyoviy ta lim berish nisbatan orqada qolgan edi. Bizning
ʼ
kunlarimizgacha saqlanib qolgan me morchilik yodgorliklari hamda yozma
ʼ
manbalar amirlikda adabiyot, tarix, xattotlik va musiqa san ati, me morchilik
ʼ ʼ
rivojlanganligidan dalolat beradi.
Amirlikning madaniy hayotida hattotlik ham muhim o rin egallagan edi. Bu
ʻ
davrda Samarqand, Buxoro, Shahrisabz kabi shaharlarda hattotlik maktablari
mavjud edi. O z kasbining ustasi bo lgan mohir hattotlar davlat va xo jalik
ʻ ʻ ʻ
hujjatlari tayyorlashda, ilmiy-badiiy asarlar yozish va ko chirishda me moriy
ʻ ʼ
inshootlarga turli yozuvlar (Qur oni karim oyatlari, hadislar, hikmatlar)ni chiroyli
ʼ
naqshlar tarzida bitishda mashhur bo lganlar. Bu davrda amirlikning Samarqand,
ʻ
Buxoro, Shahrisabz, Qarshi, G uzor, Kattaqo rg on, Dehnov kabi ko plab
ʻ ʻ ʻ ʻ
shaharlarida masjid va madrasalar bunyod etilgan. Buxorodagi Domullo
Tursunjon madrasasi, Xudoydod me moriy (masjid, madrasa va sardoba)
ʼ
majmuasi, Ernazar elchi madrasasi, Qarshidagi Ali va Mir Muhammad
madrasalari shular jumlasidandir. Undan tashqari bu davrda shaharlarda ko plab
ʻ
ixtisoslashgan yopiq bozorlar, karvonsaroylar, hammomlar, yo llar bo ylarida
ʻ ʻ
sardobalar bunyod etilgan.
Amir Haydar saroyida munshi (amir kotibi) lavozimida xizmat qilgan
Mirzo Sodiq Munshiy XIX asr boshlaridagi adabiy muhitning ko zga ko ringan
ʻ ʻ
namoyondalaridan biri edi. Undan meros qolgan she riy Devon – “Devoni Sodiq
ʼ
Munshiy” hamda she riy usulda bitilgan tarixiy asari uning adabiyot rivojiga
ʼ
qo shgan hissasini ko rsatadi. Bu davrda amirlikning turli shaharlarida yashab
ʻ ʻ
ijod qilgan ko plab shoirlar (shoir Hoziq, shoir Mujrim va bosh.) ijodida
ʻ
xalqparvarlik, jabr-zulmga qarshi isyonkorlik kayfiyati kuchli bo lib, ular ko p
ʻ ʻ
hollarda hukmdorlar va amaldorlar tomonidan quvg inga olingan.
ʻ
Turli davrlarda yaratilgan xonliklar tarixini aks ettiruvchi asarlarda mualliflarning
masalaga turlicha yondashuvlari fikrlarning va xulosalarning ham turlicha
bo lishiga olib kelgan. Ularni ilmiy jihatdan chuqur tahlil qilish va tarixiylik,
ʼ
ilmiylik va xolislikka asoslanilgan eng to g ri xulosalarni chiqarish bugungi kun
ʼ ʼ

tarixchi mutaxasislari oldida turgan muhim vazifalardan sanaladi.
XIX asrda Buxoro xonligi hududida juda ko‘p shoir olim hatotlar yashab
ijod qilganlar. Muhammad Rajab Buxoriy, Qori Rahmatulla, Afqoriy Buxoriy,
Adriy Samarqandiy, Xabibiy, Yakdil Maxmud Koriziy “Tavorixi Mulki Ajom” ni
ko‘chiruvchi Mulla Muhammad Yusuf, Odil Murod Miriy Shahrisabzay,
Muhammad Ali Buxoriy, Muhammad Yoqub Buxoriy, Muhammad Mir Olim
Buxoriy, Rhmonqulibek kotib, Murod Farhod, Muhammad Shukur tolib,
Jaloliddin Buxoriy, va Mulla Nasrullo kotib kabi juda ko‘p taraqiyparvar olim va
xattotlar yashar edilar.
Xullas, O zbekiston davlatchiligi tarixida Buxoro amirligi davlatining ham o zʻ ʻ
o rni va mavqei bo lib, mang itlar hukmronligi davrida ijtimoiy-iqtisodiy va
ʻ ʻ ʻ
madaniy hayotda qator yuksalishlar bo lib o tdi. Ammo, mamlakat iqtisodiy
ʻ ʻ
jihatdan qudratli va siyosiy jihatdan mustahkam emas edi. Ko p hollardagi
ʻ
iqtisodiy tanglik, siyosiy beqarorlik, o zaro nizolar XIX asrning ikkinchi yarmida
ʻ
davlatning katta hududlarini Rossiya tomonidan bosib olinishiga sabab bo ldi.
ʻ
Buxoro amirlari 1920 yilga qadar Rossiyaga vassal holatda taxtni egallab turdilar.
II.Bob.Buxoro amirligi tarixi tarixshunosligida ahmad donish asarlarining
o’rni
2.1. Amir Doniyol va Shohmurodlar davrida amirlik .
Muhammad Rahimbiyning o‘limidan so‘ng (1758) hokimiyat tepasiga uning
amakisi Doniyolbiy keldi. U ham taxtga rasman soxta xon o‘tkazish va uning
nomidan davlatni boshqarish yo‘lini tutdi. Dastlab, Muhammad Rahimning olti
yoshlik nabirasi Fozil to‘rani, so‘ngra ashtarxoniylar sulolasi vakili –
Abulfayzxonning nabirasi Abulg‘ozini (ba’zi manbalarda Xorazm xonlari
naslidan) taxtga o‘tqazib, ular nomidan davlatni boshqardi.
Doniyolbiyga ham eski siyosiy muammolar – ayrim amirlarning itoatsizligi meros
bo‘lib o‘tdi. Mirza Abdulazim Somiyning yozishicha, “bir yildan keyin uzoq
viloyatlar – O‘ratepa va Hisordagi ayrim isyonkor va g‘alayonchilar itoatkorlik

yo‘lidan chiqdilar”. Markazlashtirish siyosatidan norozi mahalliy hukmdorlarning
noroziligi avjiga chiqdi. Xususan, Muhammad Rahimbiyning o‘limidan xabar
topgan Hisorga ko‘chirilgan kenegas, yuz, bahrin, burgut va saroy urug‘i
boshliqlarining norozilik chiqishlari tez-tez sodir bo‘lib turdi. Ular o‘n ming
lashkar to‘plab, poytaxt shaharga keldilar. Ark himoyasi kuchaytirildi va qo‘shin
to‘plana boshlandi. Doniyolbiy ular bilan shayx Mahdumi A'zamning avlodi
Is’hoqxoja orqali muzorakaralar olib borishga harakat qildi. Qo‘zg‘olonchilar o‘z
yo‘lidan qaytmadilar. Mamlakatni markazlashtirishdan manfaatdor bo‘lgan
hunarmand va savdogarlar qo‘zg‘olonchilarga faol qarshilik ko‘rsatdilar.
Qo‘zg‘olon bostirilsada, ularning rahbarlari, xususan, qo‘zg‘olon ko‘targan turli
urug‘lar boshliqlari goh Samarqand, goh Miyonqol, goh Shahrisabz, goh Hisorda
g‘alayonlarni davom ettirdilar. Bu harakatlar Doniyolbiyni urug‘ va qabila
boshliqlari bilan hisoblashishga majbur etdi. Buni quyidagi ma'lumot tasdiqlaydi.
Unga ko‘ra, Rossiya hukumati tomonidan Buxoroga savdo shartnomasini
tasdiqlash taklifi yuborilganida, Doniyolbiy bu masalani 92 ta qabila boshliqlari
bilan maslahatlashishi kerakligini bildirgan edi.
Ayni paytda boshqaruv tizimida turli mansablarni egallagan mang‘it urug‘i
vakillarining beboshligi chegaradan chiqdi. O‘sha davr muarrixining qayd
qilishicha, ular qo‘llariga nima ilinsa, uni o‘ziniki deb bilganlar. “Bevaning
shamchirog‘idan olov, vaqf omboridan bug‘doy o‘g‘irlab”, ularni o‘zlariniki deb
hisoblaganlar. Hech kimda ularni javobgarlikka tortishga jasorat yetishmagan.
Amirlar va hokimlar orasida sharob ichish va shariat tomonidan man etilgan
o‘yinlarni o‘ynash keng rasm bo‘lgan edi. Ahmad Donishning yozishicha,
mamlakat aholisi va uning quyi qatlamlari oluk va soluq, aminona, vakilona kabi
soliqlardan erkin “harakatlanish va erkin nafas olish” imkoniga ega emas edilar.
Isyonlar va o‘zaro kurashlar, ko‘pgina amaldorlarning o‘zboshimchaligi
ma’naviy hayot va madaniyatga katta zarar keltirdi. Ahmad Donishning
ko‘rsatishicha, Doniyolbiy hukmronligi davrida Buxoroda “davlat va din”ning
o‘zaro kelishmovchiligi yuzaga keldi. “Ko‘pgina madrasa va masjidlarda
mashg‘ulotlar va namoz o‘qish to‘xtab qoldi. Madrasa hujralari suv tashuvchi

eshaklar uchun og‘ilxona va baqqol bug‘doyi saqlanadigan omborga aylandi”, –
deb yozadi muallif.
Donyolbiy otaliq (1758-1785) hukumronligining oxirgi yillarida davlat
ishlaridan chetlashib mamlakatda tartibsizliklar, og‘ir soliqlar natijasida xalqning
ahvoli og‘irlashishi mamlakatda noroziliklarning kuchayib ketishiga sabab
bo‘ladi. Bu paytlarda Doniyolbiy keksayib, davlatni boshqarishga qiynalib
qolgandi. Bundan foydalangan ba'zi yirik amaldorlar xizmat mansabini suiiste'mol
qilib, aholiga nisbatan zulmni behad kuchaytirib yuboradi. Ayniqsa, Davlat
qo‘shbegi va qozikalon Sayyid Nizomiddinxo‘ja sitamlari haddidan oshib ketadi.
Ayni paytda, xalqning noroziligi ham kuchayib boradi. Bu holdan, albatta,
Doniyolbiy ham xabardor edi. Bir kuni Shohmurod otasining oldiga xufiyona
kiradi va butun mamlakat Davlat qo‘shbegi tasarrufiga o‘tib qolgani hamda xalq
xonavayron bo‘layotgani to‘g‘risida so‘zlab: “Endi bunga na iloj va na tadbir
qilursiz?” – deya arz qiladi. Otasi: “Bu ahvolni men ham fahmlab turibman, lekin
biron chora ko‘rishdan ojizman”, – deb javob beradi. Shunda Shohmurod bu
muammoni hal qilishni o‘z zimmasiga oladi.
Manbalarda ta'kidlanishicha, u Qo‘qondan elchi kelganini bahona qilib
qo‘shbegini saroyga mashvarat uchun chaqirtiradi. Saroydagi maxsus xonalardan
birida uni jallod kutib turardi. Shu tariqa Davlat qo‘shbegi qornidan chavaqlanib
o‘ldiriladi. Oradan ko‘p o‘tmay qozi Sayyid Nizomiddinning boshiga ham shu kun
tushadi. Rivoyat qilishlaricha, mazkur qozi mamlakatda shar'iy qonunlarning
buzilishi va poraxo‘rlikning avj olishiga sababchi bo‘lgan ekan. Xullas, ushbu
zolim amaldorlarni qatl etish voqeasi xalq orasida Shohmurodning obro‘sini
oshirib yuboradi.
Doniyolbiy oliy hukmdor bo‘lgach o‘g‘li Shohmurodni Samarqandga
hokim etib tayinlagan edi. U Samarqandga kelganida shahar xarob ahvolda
bo‘lgan. Ijtimoiy sharoitning og‘irligidan aholi nihoyatda kamayib, shahar qishloq
darajasiga tushib qolgan ekan. Uning fidoyiligi va jonbozligi tufayli Samarqandga
qaytadan fayz kiradi. U turli joylardan aholini ko‘chirib kelib, shahar
gavjumlashadi, iqtisodiy va madaniy ahvol ancha tiklanadi. Shohmurod, ayniqsa,

ilm-fanga jiddiy e'tibor qaratadi. Xaroba holiga tushib qolgan Shayboniyxon va
Xoja Ahror Valiy madrasalarini qayta tiklaydi.
Manbalarda aytilishicha, Amir Doniyol ibn Xudoyorbiy 75 yil umr ko‘rdi.
Uning 12 o‘g‘il farzandi bo‘lib, hammasidan Amir Shohmurodbiy farosatli, aqlli
va taqvodor edi. U 1785-yil 10-iyunda Buxoro taxtiga o‘tirgan.
Ya’qub Doniyol Buxoriyning yozishicha, Amir Doniyoldan Amir Shohmurod,
Sultonmurod qo‘shbegi, To‘xtamish qo‘shbegi, Fozilbiy, Darveshbiy,
Mahmudbiy, Umarbiy, Rustam miroxo‘r, Rajab Alibek, Muhammad Yusufbek,
O‘ljabek, Muhammad Ya’qub Buxoriy (shu misralar muallifi) ismli o‘n ikki
nafar o‘g‘il farzand qoladi (“Tarixi Turkiston” asarida 11 nafar deb keltirilgan).
Doniyolbiyning katta og‘li Amir Shohmurod (1742-1800) manbalarda
Amiri Kabir, Amiri Ma’sum, Amiri G‘oziy, Amiri Jannatmakon, Amiri Valiy va
Ikkinchi Umar kabi faxrli nomlar bilan atalgan.
Mang‘itlar sulolasining yirik vakillaridan biri hisoblangan Amir Shohmurod
hokimyat tepasiga kelgach o‘zidan oldingi “soxta xon”larni va xon unvonini bekor
qilib o‘zini “Amir” deb e’lon qiladi. Amirlik unvoni ilgari asosan qo‘shin
boshliqlari va joylardagi turli harbiy vakillarga berilgan bo‘lsa, Muhammad
Rahimbiy davriga kelib amir unvoniga ega bo‘lgan bironta mansabdor shaxs
qolmagan, ushbu unvon ilgari amalda bo‘lgan amir-beklik unvonidan farqli
o‘laroq, xalifalik maqomi “Amir ul-mo‘minin” sifatida talqin etilgan edi.
Shohmurod davlat boshlig‘i – amirlik unvonini ta'sis etar ekan, ushbu unvonning
o‘zbek va mo‘g‘ul urug‘lari an’analari bilan emas, balki shariyat qoidalari asosida
yuzaga kelganini asoslab beradi va shu davrdan boshlab mamlakat rasman Buxoro
amirligi deb atala boshlanadi.
Amir Shohmurod faoliyatining ilk yillarida Eron shohi Nodirshoh afshorning
harbiy yurishlari natijasida bosib olingan Amudaryoning chap sohilidagi mulklarni
qayta qo‘lga kiritib, amirlikka bo‘ysindiriladi. Ya’ni, 1788-yil Buxoro amirligi
tarkibiga mashhur Chahor viloyat (To‘rt viloyat) bo‘lgan Andxo‘y, Shibirg‘on,
Saripul, Oqcha viloyatlari qaytariladi. Buxoro amirligiga markazi Marv bo‘lgan
hozirgi Turkmanistonning yirik hududlari ham kiritildi.

Shohmurod shaxsiyatida hukmdor va so‘fiy sifatlari mujassamdir.
Muarrixlar ta'biri bilan aytganda, u “so‘fiy tal’at, darvesh surat” kishi edi. U
Samarqand hokimligi mansabida uzoq vaqt turmagan bo‘lsa kerak. Chunki ba’zi
tarixiy manbalarda hammollik bilan kun kechirgani yozib qoldirilgan.
Shohmurodbiy tariqatda mujaddidiya-naqshbandiya sulukida bo‘lib, ilk
murshidi oxund Muhammad Safar Xorazmiy bo‘lgan. Shohmurod shayx
Safarning huzuriga borganida unga dastlab unchalik ro‘yxushlik bermaydi.
Bo‘lajak shogirdini: “Sen zolim va zolimzodadirsan. Shayx xizmati va bu
yo‘ldagi riyozatga qanday toqat qilursan?” – deb qarshilaydi. Biroq uning qarori
qat'iy edi. U tanlagan yo‘lidan qaytmasligiga shayxni ishontiradi va shu kundan
xalqning nazarida eng past kasb bo‘lgan hammollik bilan kun kechira boshlaydi.
Otasi Doniyolbiy bir necha bor uni bu yo‘ldan qaytarishga urinadi. Unga hatto
davlat xazinasidan maosh tayinlaydi. Ammo u barcha imtiyozlarni rad etadi.
Taniganlar uni devona bo‘lgan deb gumon qiladi. Lekin hammollikning og‘ir
mehnati uni katta siyosatdan chetlashtirib qo‘ymagan. Aksincha, u oddiy xalq
hayotini yaqindan ko‘rib-bilib, uning og‘ir mashaqqatlarini chuqurroq xis etadi.
Markaziy hokimiyatni mustahkamlagan Amir Shohmurod ichki va tashqi
siyosatida muhim o‘zgarishlarni amalga oshiradi. Uning hukmronligi davrida
moliyaviy, ma’muriy, qozi hakamlar va harbiy sohalarida islohotlar o‘tkazildi.
O‘rta Osiyo davlatlariga tahdid qiluvchi va o‘sha vaqtda siyosiy jihatdan
birmuncha zaiflashgan Eron davlatiga harbiy yurishlarni amalga oshirdi. 1789-
1790-yillarda Marvda hukronlik qilayotgan eronlik Bayramaliga qarshi kurashib,
o‘ziga bo‘ysundirdi va 30 mingdan (ayrim manbalarda yuz ming) oshiq marvlik
shia mazhabidagilarni Buxoro va Samarqandga ko‘chirdi. Bundan tashqari, amir
Shohmurod Ahmadshoh Durroniy (1747-1773) davrida bosib olingan Balx,
Maymana, Andxud mulklari uchun afg‘on hukrdori Temurshoh (1773-1793) bilan
kurash olib bordi va natijada sulh shartnomasi imzolandi.
Amir Shohmurodning amalga oshirgan islohotlari va qo‘lga kiritgan
muvaffaqiyatlari aka-ukalar o‘rtasida dushmanlik munosibatlarini vujudga
kelishiga olib keldi. Sadriddin Ayniyning ma’lumot berishicha, Amir Shohmurod

ibn Doniyol otaliq mang‘itlarning uchinchi amiri hisoblanadi. Doniyolbiy
otaliqning Shohmurod, Mahmud, Umar, Fazl, Sultonmurod, Rustam, Kenjaali,
Yoqub, Tuxtamish, Darvesh va Rajabali kabi o‘g‘illari bo‘lishiga qaramay
Doniyolbiyning vasiyatiga ko‘ra Shohmurod hokimiyat teppasiga keldi.
Amir Shohmurod hukmronligi davri Buxoro davlati tarixi taraqqiyotida
muhim o‘rin tutadi. U bebosh amaldorlar va urug‘ boshliqlarini jazolagach,
o‘zining 10 nafar ukalarining har biriga bittadan viloyat hokimligini topshirgan.
Davlat tizimi va ijtimoiy hayotda shar’iy qonunlar mustahkamlanib, mamlakatda
tartib-intizom qaror topadi.
Abu Tohirxojaning “Samariya” asarida keltirilishicha, Shohmurod yoshligida bir
necha yil Mir Arab madrasasida tahsil oladi. U boshqa fanlar qatorida tasavvuf
ilmini ham o‘rganadi va so‘fiyona turmush tarzi uning hayotiga aylanadi. U
Buxoro madrasasida “Hidoya”, Bayzoviyning “Kitob usul ad-din” asaridan
hamda Shotibiyning asarlari va unga yozilgan sharhlardan dars bergan.
Shohmurodning o‘g‘li Miriyning yozishicha, Shohmurod “Shotibiya” va uning
sharhlarini yoddan bilgan. Shuningdek, u qiroat, hadis va fiqh ilmlari bilimdoni
bo‘lgan va umrini talabalarga dars berishga saflab, ko‘plab shogirdlar
yetishtirgan. Amir Shohmurod madrasa talabalariga soliqlardan tushgan
daromad hisobidan nafaqa (stipendiya) to‘lashni joriy etgan. Amir Shohmurod
islom shariatiga oid “Fatoviyi ahli Buxoro” (“Fatoviyi Amiriy”) nomli kitob
tartib etgan. Ammo bu fatvolar to‘plamini to‘liq kitob holiga keltirishga
ulgurmadi. Otasining vafotidan so‘ng o‘g‘li Amir Haydar mazkur kitobni
oxiriga yetkazdi.
Amir Shohmurod 1800-yil 30-noyabr oyiga vafot etgan. “Muntaxab at-
tavorix” asari muallifi Muhammad Hakimxon to‘ra amir Shohmurodning vafoti
sababini uning Xo‘jandga amalga oshirgan navbatdagi harbiy yurishi bilan
bog‘lab shunday ma'lumotni keltiradi: “Shohmurodbiy boshiga yana Xo‘jandni
bosib olish hoyu – havasi tushib, katta qo‘shin bilan viloyat kelinchagi tomon
yo‘naldi. Bir necha masofani bosib o‘tgach, ul shaharni uzukning qoshidek o‘rtaga
oldi. Xudoyorbiyning to‘ng‘ich o‘g‘li Bekmurodbiy o‘qu tufang otishga mashg‘ul

bo‘ldi. Uch kundan so‘ng Shohmurodbiy Xo‘qand tomondan vahimaga tushib,
qaytib ketdi. Ammo, Xo‘jandning xosu omi va qishloqlarini talon – toroj qilib,
aholisini Samarqandga ko‘chirib ketdi. Tun yarmidan oqqanda esa Shohmurodbiy
u yerdan ham ko‘chib, Jizzaxga keldi. Uning oldida mash'allar yoqib borishardi.
Shohmurodbiy Xo‘janddan ko‘chirib keltirgan odamlarini Samarqandda
joylashtirdi va ularni Samarqandni obod qilish ishlariga buyurdi. O‘zi esa Buxoro
tomonga qaytdi. Bu so‘fi sifat amirning karomatli va odatdan tashqari ishlaridan
biri shu bo‘ldiki, o‘sha Xo‘jand safaridan qaytishda kasalga chalingach, ko‘rgan
odamiga qarab “bizning ishimizni valiylar sultoni Muslihiddin Xo‘jandiy (XIII
asrda yashagan shayx va olim) bir yoqlik qildi. Tag‘in xudo biladi-yu, bu kasaldan
tuzalmasam kerak”, degan ekan. Ittifoqan, bir necha kundan so‘ng, 1212-yili
(1800) haqning chaqiruv xitobiga “labbayka” deya javob berdi”.
Manbalarda aytilishicha, Amir Shohmurodning uch nafar xotini bo‘lgan.
Shamsiya bonu binti Abulfayzxon (1711-1747) – shahzoda Amir Haydarning
onasi. Amir Haydar esa to‘ng‘ich farzand. Bibi Otun binti G‘ani mahdum –
undan Mir Husayn va Bibi Robiya dunyoga kelgan. Mir Husayn amirning kenja
o‘g‘li edi. Uchinchi xotinining nomi hozircha ma’lum emas. U Barot
to‘qsaboning qizi edi. Barot to‘qsabo Amir Shohmurodbiyning otasi
Doniyolbiyning ukasi edi. Undan Dinnosirbek tug‘ilgan. Mazkur shahzoda Marv
shahri hokimi bo‘lgan. Uning yana bir qizi bo‘lib, nomi ma’lum emas.
Amir Shohmurod davlat tepasiga kelsa-da, uning shaxsiy turmush tarzi
deyarli o‘zgarmay qoladi. Tariqat yo‘lida sobit turib, faqirona umr kechirishda
davom etadi. U bir yilda bitta oddiy ko‘ylak, bitta olacha chopon va bitta ishton
kiygan. Boshiga bo‘z salla o‘rardi. Oyog‘iga echki terisidan tikilgan saxtiyon
maxsi va kavush kiygan. Egnidagi po stinining narxi ikki tangadan oshmagan.ʻ
Hamma libosining narxi 10 tanga atrofida edi. O‘sha davr iqtisodiy hayotidan
qiyoslab ko‘rishimiz mumkinki, Buxorodagi Abdullaxon madrasasi talabalarining
oylik stipendiyasi 15 tanga bo‘lgan. Uning odatiy ovqati arpa non, atala va
yovg‘on sho‘rva edi. Pichoq qini yasab tirikchilik qilardi. Har kuni juzya
solig‘idan bir tanga olib oilasi zaruratiga ishlatgan. Tarixiy manbalarda uning

oddiy odamlardek faqir va kamtarona hayot kechirganligi to‘g‘risida ko‘plab
ma'lumotlar uchraydi.
Ahmad Donish o‘zining asarida quyidagicha tariflaydi: “Amir
Shohmurodning kundalik yeydigan taomlari quruq non va bir kosa suv bo‘lgan”.
Boshqa bir tarixchi Muhammad Hakimxon to‘ra “Shohmurodbiyning yeydigan
taomlari kishi yeydigan darajada bo‘lmay, o‘t-o‘lan, sut-qatiq va dukkakli
o‘simliklar bilan taomlangan” ligini qayd etadi. U har o‘n besh kunda bir marta
juz'i jon (g‘ayridinlardan olinadigan to‘lov) solig‘idan yig‘ilgan mablag‘
hisobidan chorak go‘sht olib, o‘z ayoliga nafaqa qilar edi. Davlat amaldorlari va
avomning to‘ylariga bormas, hadyalar qabul qilmas edi. O‘rta Osiyoga tashrif
buyurgan vengiryalik sayyoh A.Vamberi o‘zining “Buxoro yohud Movarunnahr
tarixi” asarida ushbu hukumdor to‘g‘risida ba’zi salbiy fikrlar yozgan bo‘lsada,
uning oliyjanobligini ham tan olgan. Amiri Ma’sum otasidan qolgan merosdan
voz kechib: “Ommaga xayr tarqatuvchilarga beringlar, meros moli bilan
qo‘limni kir qilishni xohlamayman, bu mollar kimlardan yig‘ilgan bo‘lsa,
shularga qaytarilsin, iloji boricha mukofot tarzida berilsin” deydi va keyin
otasining hukumronlik davridagi falokatlar uchun butun xalqdan uzr so‘radi.
Amir Shohmurod hukmdor bo‘lishiga qaramay oddiy turmush tarzini
ma’qul bilar, o‘zi uchun kundalik xarajati bir tangadan oshmagan, yeb ichishi
oddiy bo‘lgan, o‘z sharafiga turli dabdabali tadbirlar uyushtirishga yo lʻ
qo‘ymagan. Shuning uchun ham oddiy xalq uni “Amiri ma’sum” ya’ni “begunoh
amir” deb atashgan.
Muhammad Hakimxon to‘ra Amir Shohmurodning shaxsiy hayoti va fazilatlari
haqida quyidagi ma’lumotlarni keltiradi: “Alqissa, Shohmurodbiy valna’mi
(arabcha, valine’mat “muruvvat ko‘rvatuvchi”) Buxoroga yetgach, bir necha kun
yo‘l xordig‘ini yozib dam olib, davlat yumishlari va xalqning arzu dodini so‘rash
ishlari bilan mashg‘ul bo‘ldi. Aytishlaricha, bayt-ul-mol, ya’ni davlat xizinasidan
o‘zining shaxsiy ehtiyojlari uchun bir fulus ham xarj qilmas ekan. …Aytibdilarki,
bir gal Samarqandga kelganida bir necha kun o‘sha viloyatda qolib ketibdi,
sarflaydigan xarajat puli tugabdi va bisotida bitta po‘stinidan bo‘lak biron narsasi

qolmabdi. Noiloj, o‘sha po‘stinini sotish uchun bozorga berib yuboribdi.
Po‘stinning xaridori topilmabdi. Nihoyat, deyarli tekin bahoda, aniqrog‘i, yarim
dirhamga sotib qaytishga majbur bo‘lishibdi. Sotib olgan xaridor kambag‘al bir
mullo kishi bo‘lib, ertasi kuni po‘stinni qaytarib olib kelib, “po‘stinning aybi bor
ekan, savdoni bekor qilaman, olmayman”, debdi. Shohmurodbiy valna’mi “nima
aybi bor ekan?” deb so‘rabdi. Haligi odam “butun dunyoning biti shu po‘stin
ichiga yig‘ilgan ekan. Kechasi tanimda bir misqol ham et qolmasligiga sal qoldi”
debdi. Mullo bu po‘stinning Shohmurodbiyga tegishli ekanidan xabari yo‘q ekan.
Valna'mi rosa qotib kulibdi va nihoyati, ikkalasi ham qozi huzurida cho‘kka
o‘tirib, qozi hukmini so‘rashibdi. Qozi yarim tanga arzon tushirib, po‘stinni
mulloga sotish bo‘yicha qaror chiqarmoqchi bo‘libdi. Ammo, mullo bunga
ko‘nmabdi va “bu po‘stindan bezor bo‘lganman, bir fususga ham olmayman,
pulimni qaytaring” deya oyoq tirab olibdi. Valna'mi esa olishini so‘rayveribdi.
Chunki po‘stindan qo‘lga kiritgan kechagi ikki tangani ishlatib bo‘lgan, yonida
mulloga qaytarib berish uchun boshqa puli yo‘q ekan. Xullas, ancha
tortishuvlardan so‘ng mullo rozi bo‘libdi va valna'mi mojarodan qutilibdi.
Aytishlaricha, Eron yurishidan qaytayotgan mahal bisotida biron tanga pul
qolmagan bo‘lib, Buxoroga yaqin yerda qorni ochiqibdi va doimgidek, so‘fiylar
ravishi bo‘yicha, haloldan luqma yeyishga odatlangan valna'mi oyog‘idagi juft
kovushni yechib, baqqolga beribdi va evazigi biror yegulik olib, tanovul qilibdi.
Buxoroga esa oyog‘ida kovushsiz kirib boribdi”.
Amir Shohmurod faoliyatiga oid yuqoridagi so‘zlarning tasdig‘i sifatida
1794-yili Rossiyadan Buxoroga kelgan T.Burnashev o‘z esdaliklarida shunday
yozadi: “Uning saroyida zarracha dabdaba yo‘q edi. Faqat ikkita xotini bo‘lib,
kun kechirishlari uchun nihoyatda kam pul xarj qilinardi. Shu sababli ular
tinimsiz turli qo‘l mehnati bilan mashg‘ul bo‘lardi va tirikchiligi shundan edi. U
hech kimnikidan farq qilmaydigan oddiy kiyim kiyardi. Uning odatiy ovqati non
va suv edi. Xalq unga alohida ehtirom bilan munosabatda bo‘lardi. Uni
Muhammad shariatiga haqiqiy amal qiluvchi va hatto avliyo darajasida
bilishardi”.

Amir Shohmurodning xalqparvar siyosati uning atrofidagi amaldorlarning
ishini mushkullashtirgan. Natijada, amirga qarshi turli fitnalar ham uyushtirilgan.
Muhammad Hakimxon amir Shohmurodga nisbatan muvaffaqiyatsiz amalga
oshirilgan suiqasd haqida quyidagi ma'lumotni keltiradi: “Aytishlaricha, inilari
unga nisbatan xoinlik yo‘lini tutibdilar va akasini o‘ldirish maqsadida ikki nafar
battol nomusulmonga ko‘p narsalar va'da qilib, ularni ayollar qiyofasida Arkka
yuboribdilar. Ul tarror (firibgar, kazzob, aldoqchi) haromilar bir yo‘l bilan haram
ichkarisiga kirib olishibdi va saroy ahli yurish-turushdan tinchigach, ul ikki it
siyrat Shohmurod valna’mi uxlab yotgan joyiga kelib, duch kelgan yeriga pichoq
ura boshlabdi va shu zayl tani-badanini ilma-teshik qilib, yaralashibdi. Ammo,
hazrati vojibi taoloning o‘zi qarovchi-yu, saqlovchi bo‘lsa va qazo yetmagan esa
qilich ham ish bermaydi, deganlaridek, valna'mi tirik qolibdi. Qonxo‘rlar ishni
bitkizgan hisoblab, topshiriq bergan mirlar yoniga qaytib kelishibdi va Buxoro
saltanati qo‘lga kirgani bilan tabriklashibdi. Mirlar esa “valna’mining boshi qani?”
deya so‘rashibdi. Jallodlar “ming jonidan bittasi ham qutulmadi, boshini so‘rab
nima qilasiz”,
deyishibdi. Mirlar orasidan Sultonmurod qo‘shbegi esa “bularning ishi xom bo‘lib
chiqmasa go‘rga edi” deya tashvish bildiribdi. ... Biror fursatdan so‘ng valna’mi
ko‘zini ochibdi va “dushmanlar mening ishimni bir yoqlik qilishdi sizlar esa bir
balo qilib, meni paxtaga o‘rang va tashqariga olib chiqing, odamlar mening
tirikligimni ko‘rishsin, bo‘lmasa ish qo‘ldan chiqadi”, debdi. Saroy ahli buyruqni
u aytgandek qilib bajarishdi va tong otgach, bu xabar butun shahar bo‘ylab
yoyildi. Bu qabih ishni qilgan inilar esa valna'mining sog‘-omonligini bilib,
chuqur o‘y girdobiga botishdi. Shohmurodbiy ukalari oldiga odam yuborib,
shunday deb ayttirdi: “Sizlar pastkash bir dunyo uchun undan ham pastkashroq
ishga qo‘l urdingiz. Ammo, biz bunday razillikni qilmaymiz, balki shafqat va
marhamatni afzal bilamiz. Ko‘nglingizga biron yomon fikr va gumon kelib
o‘tirmasin”. Ukalari valna'mining bu so‘zlarini eshitgach, o‘zlarining Buxoroda
qolishini or-nomus yuzasidan ep ko‘rmay, har biri bir tarafga bosh olib ketishdi.
Chunonchi, Sultonmurod qo‘shbegi haj irodasini qilib, yo‘lda olamdan o‘tdi.

Mahmudbiy Xo‘qand sari yo‘l oldi”.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Amir Shohmurod hukmdor, katta bir
davlatning rahbari edi. Tarixchi olim Abdusattor Jumanazar ta'biri bilan aytganda,
“u xorijlik sayyohlar kelib tomosha qiladigan ulkan inshootlar qurdirmagan.
Ammo o‘z davrida buyuk e’tiqod, mustahkam imon binolarini barpo qilgan edi”.
Amir Shohmurod hukumronligi davrida Buxoro amirligi gullab-yashnadi, nisbatan
tinchlik-osoyishtalik hukm surdi. Amir bir tomondan, o‘zining buyuk e’tiqod va
mustahkam iymoni bilan, ikkinchi tomondan esa mamlakatni markazlashtirish,
ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy hayotni ko‘tarish vazifasini muvaffaqiyatli amalga
oshirib, davlat rivoji va xalq ravnaqini ta'minlagan, yurt obodonchiligiga katta
e’tibor qaratgan, ijtimoiy adolatsizliklarga barham bergan islohotlari bilan
chinakam adolatli va xalq suygan hukumdorga aylana oldi.
2.2.Buxoro amirligi tarixi tarixshunosligida ahmad donish asarlarining o’rni
Ushbu asarning yozilish sanasi va boblari to`g’risida turli fikrlar mavjud.
"Navodir ul-vaqoe"ning kirish – “Ahmad Donish va uning "Navodir ul-vaqoe"
asari haqida” qismida aytilishicha, asar 13 bobdan iborat deyiladi. Andijon Davlat
Universiteti tadqiqotchilari Arofat Abdullaeva, Xurshid Xolmirzaevlarning
"Navodir ul-vaqoe" o`zbek tilida" nomli Ahmad Donish tavalludining 180 yilligi
munosabati bilan o`tkazilgan anjumandagi ma`ruzalarida asar 22 bobdan iborat
bo`lib, 1875-1882 yillarda yozilgan deyiladi. Ushbu asar muqaddima, 3 fasl(qism)
va xotimadan iborat.
1-faslda amirlik va raislikning fazilati hamda podshohlar va davlat
arboblarining xalq bilan qanday muomala qilishlari haqida.
2-faslda amirlarning askarlar bilan hamda davlat arboblari, hukumat
xizmatkorlari qanday yo`l-yo`riq tutishlari haqida
3-faslda podshohlarning elni idora qilishlari, xalqparvar bo`lishlari, o`z qo`l
ostidagi fuqarolarning ehtiyojlarini qanoatlanarlik darajada chiqarib tutishlari
haqida.

Xulosa qismida esa Buxoro amirligidagi mavjud tuzum haqida fikr yuritilgan
Mazkur asar boblari alohida-alohida masalalarni o’z ichiga olgan. Jumladan, VII
bobi Ahmad Donishning 1869 yilgi Rossiya safariga bag‘ishlangan va 1957 yilda
chop etilgan. VIII bob podshoh Aleksandr II ning qizi Mariyaning 1874 yilda
bo‘lgan nikoh to‘yiga yuborilgan elchi Abdulqodirbek safari haqida. Qolgan
boblari xilma-xil mavzularga bag’ishlangan.
Masalan, ota-ona va farzand munosabatlari (1-bob), mol-dunyo (2-bob),
tarix (3-bob), olim va johil taqdiri (4-bob), vaqt qadri (5-bob), safar qilish
foydalari (8-bob), ilm-fan manfaati (9-bob), haqiqiy va majoziy ishq hamda uning
odobi (10-bob), nikoh (11-bob), taqdir (12-bob), kasb-kor (13-bob), jism va ruh
(14-bob), yer tuzilishi va ma’danlar (16-bob), tush ta’biri (19-bob), Bedil baytlari
(20-bob), ayrim hadislar talqini (22-bob), inson axloqini belgilash (23-bob) kabi.
Tamaddun haqidagi risolasi (15-bob) va xilma-xil voqeiy hikoyalar (18, 21-
boblar) ham asardan joy olgan. Ularning har biri ham muhim va qiziqarlidir.
Ahmad Donish Buxoro amirligi va unda hukmdor bo’lgan amirlarning
tarixi masalalariga alohida e’tibor qaratgan. Ahmad Donishning "Buxoro mang’it
amirlarining muxtasar tarixi" va boshqa bir qator asar mavjud. Asar shubhasiz
Buxorodagi mang’itlar hukmronligi tarixini o’rganishda muhim manba
hisoblanadi.
Asarda asosan so`nggi mang’it hukmdorlari tarixi yoritiladi. Muallif bu
sulolaning taxtdan ketishini mas`uliyatsizlik deb izohlaydi. Asarda asosiy e`tibor
amir Muzaffar va Amir Abdulahad hukmronligi davrining boshlanishiga
qaratilgan. Muallif bevosita o`zi guvoh bo’lgan voqealarini bayon etadi. Chor
Rossiyasi tomonidan O`rta Osiyo va asosan Jizzax va Samarqandning egallanishi
kabi masalalarni asarda alohida yoritishga e`tibor qaratiladi.
Mazkur manbani shartli ravishda ikki qismga bo`lish mumkin.
Birinchi qismda muallif faqat yozma manbalarda mavjud bo`lgan va o`zi
eshitgan voqealarni bayon etgan. Unda Amir Doniyol hukmronligining so`nggi
yillari va uch amir Shohmurod, Haydar, Nasrulloxon haqida bayon etiladi. Ammo

Donish ma`lumotlarni berishda aniq bir manbaga tayanib qolmagan. U o`z
asarining ushbu qismida faqat ikkita manbani ko`rsatib o`tgan. Bular "Tuzuki
Temuriy" va "Ravzat as-safo"lardir.
Birinchi manba uni komil hukmdor namunasi mavjud bo`lgan asar sifatida
qiziqtirgan. U risolaning kirish qismida (asarning) ushbu manba haqida quyidagi
fikrni bildiradi. "Amir Temur Ko`ragoniy 800 yillikni yangilagan hukmdordir.
Kimki buni aniqlashtirishni xoxlasa, "Amir tuzuklari"ga murojaat qilishi
mumkin."Ravzat as-safo" esa asarning faqat bir o`rnida aytib o`tildi.
Asarning ikkinchi qismida esa, Ahmad Donish o`zi ko`rgan tarixiy
voqealarni asosan Amir Muzaffar va Amir Abdulahad davri voqealarini aks
ettirgan. Ahmad Donish ushbu asarni yozishda "Tuhfat ul-foniy", "Gulshan ul-
mulk", "Mirzo Shams Buxoriy yozishmalari" kabi bir qator mahalliy
tarixnavislarning asarlaridan foydalangan bo`lishi mumkin. Mazkur manbalardagi
ma`lumotlar Ahmad Donish asaridagi voqealarga mutanosib.
Asarning ikkinchi qismi birinchi qismiga nisbatan ma`lumotlarning kengligi
va yorqinligi bilan farqlanadi. Masalan, u Amir Muzaffarning taxtga kelishi
haqida quyidagi fikrlarni bildirgan: "Amir Muzaffar taxtga o`rnashib olgandan
keyin unga qarshilik ko`rsatishi mumkin bo`lgan har qanday shaxsga nisbatan
shafqatsiz siyosat olib bordi. Hattoki, Nasrulloxonning nabirasi ham Buxorodan
qochib yashirinishga majbur bo`ldi. Qo`shin va xalq amirning ushbu ishlaridan
norozi edi". Ahmad Donishning ushbu fikrlaridan ma`lumki, u o`z asarini
yaratishda o`z davrining boshqa tarixnavislaridan farqli o`laroq xolisona, tanqidiy
yondashgan.
Ahmad Donish turli tanqid va tazyiqlardan qo`rqmay ushbu ma`lumotlarni
keltirishi uning mazkur davrdagi tarixni o’z holicha bayon qilganligi bilan
xarakterlanadi. Mustaqillik sharofati tufayli bu kabi yurtdoshlarimizning o`lmas
tarixiy merosi xalqimizga qaytarildi va tariximizning noma`lum sahifalari ochildi.
Bizning vazifamiz esa bu kabi asarlarni tadqiq etib mamlakatimiz tarixini
ochilmagan sahifalarni o’rganishdan iboratdir.

Xulosa
Xulosa qilib aytganda yaratilgan tarixiy asarlarning ko‘pchiligi hukmron
mang‘itlar sulolasi tarixiga bag‘ishlangan bo‘lib, ularda o‘rta asrlar
tarixnavisligidagi an’analar davom ettirilgani kuzatiladi. Amirlikda yashab o‘tgan
ilm-fan namoyondalarining faoliyati ko‘p qirrali bo‘lib, ularning aksariyati tarixiy
asarlar ham yaratganlar. Xususan, Mullo Ibodullaning “Tarixi amir Haydar”,
Muhammad Sharifning “Dostoni amironi mang‘it”, Mir Olim Buxoriyning
“Fathnomai sultoniy”, Mirzo Abdulazim Somiyning “Tarixi salotini mang‘itiya”,
“Dahmai shohon”, Muhammad Sharif ibn Muhammad Naqining “Toju tavorih”,
Ahmad Donishning “Mang‘itlar xonadoni hukumdorlari tarixidan qisqacha risola”,
Mirzo Sodiq Munshiyning “Mang‘it hukmdorlari tarixi” kabilar shular
jumlasidandir.
Amirlikning madaniy hayotida hattotlik ham muhim o‘rin egallagan edi. Bu davrda
Samarqand, Buxoro, Shahrisabz kabi shaharlarda hattotlik matablari mavjud edi.
O‘z kasbining ustasi bo‘lgan mohir hattotlar davlat va xo‘jalik hujjatlari
tayyorlashda, ilmiy-badiiy asarlar yozish va ko‘chirishda me’moriy inshootlarga
turli yozuvlar (Qur’oni karim oyatlari, hadislar, hikmatlar)ni chiroyli naqshlar
tarzida bitishda mashhur bo‘lganlar.
Bu davrda amirlikning Samarqand, Buxoro, Shahrisabz, Qarshi, G‘uzor, Katta
qo‘rg‘on, Dehnov kabi ko‘plab shaharlarida masjid va madrasalar bunyod etilgan.
Buxorodagi Domullo Tursunjon madrasasi, Xudoydod me’moriy(masjid,madrasa
va sardoba) majmuasi,Ernazar elchi madrasasi, Qarshidagi Ali va Mir Muhammad
madrasalari shular jumlasidandir. Undan tashqari bu davrda shaharlarda ko‘plab
ixtisoslashgan yopiq bozorlar, karvonsaroylar, hammomlar, yo‘llar bo‘ylarida
sardobalar bunyod etilgan.
Xullas, O‘zbekiston davlatchiligi tarixida Buxoro amirligi davlatining ham o‘z
o‘rni va mavqyei bo‘lib, mang‘itlar hukmronligi davrida ijtimoiy-iqtisodiy va
madaniy hayotda qator yuksalishlar bo‘lib o‘tdi. Ammo, mamlakat iqtisodiy
jihatdan qudratli va siyosiy jihatdan mustahkam emas edi. Ko‘p hollardagi

iqtisodiy tanglik, siyosiy beqarorlik, o‘zaro nizolar XIX asrning ikkinchi yarmida
davlatning katta hududlarini Rossiya tomonidan bosib olinishiga sabab bo‘ldi.
Buxoro amirlari 1920 yilga qadar Rossiyaga vassal holatda taxtni egallab turdilar.

Foydalanilgan adabiyotlar
7. Mardonov, Sh., Toshtemirova, S., Ahmadjonov, B., & Koshanova, N. (2020).
Structure and Mechanisms of Action of The Educational Cluster. International
Journal of Psychological Rehabilitation, 27(07), 8104-8111.
8. J.N. Abdurakhmanova, S.B. Jumaeva, U.K. Ismailov (2020). The Importance of
Shrines in The Spiritual Life and Mentality of Uzbek People // International
Journal of Psychosocial Rehabilitation 24 (09) 2389- 2398.
9. G'afforov, Y., Nafasov, A., & Nafasova, Z. (2020). From the History of the
Beginning of the “Great Game”. Journal of Critical Reviews, 7(11), 2798-2802.
10. Toshtemirova, S. (2020). Factors Affecting the Quality of Education and the
Importance of the Education Cluster to Address Them. European Journal of
Research and Reflection in Educational Sciences, 8(4), 151-156.
11. Matchonov S. (2020). Adabiy ta’lim tizimini texnologiyalashtirish va badiiy-
estetik tafakkur muammolari // Научный вестник Ташкентского
государственного педагогического университета . № 1 –С. 110-115.
12. Абдурахманова, Ж. Н., Тоштемирова, С.А. (2020). Инновацион
технологиялар ва ахборот маданиятини шакллантириш педагогиканинг
долзарб масалаларидан бири. Science and Education, 1 (Issue 7), 436-442.
13. Matchonov S. (2020). Adabiyot darslarida Tahlil va talqin uyg’unligi // Til va
adabiyot ta’limi. 7-son. –B. 8-11.
14. Toshtemirova, С ., Жолдасов , И . (2019). Білімді адамгершілікке баулу
идеясының қажеттігі // “Actual problems of society, education, science and
technology: status and prospects of development” collection of scientific papers of
the ii international scientific-practical conference. Актубе . P. 17-23.
15. Usarov Djabbar Eshkulovich, & Suyarov Kusharbay Tashbaevich. (2020).
Developing Pupils’ Learning and Research Skills on the Basis of Physical
Experiments. International Journal of Psychosocial Rehabilitation, 24(02), 1337-
1346. 16. Nasirov Otabek., Usmanov Farhod, & Begaliyev Javlonbek. (2020).

Order of Creation of Joint-Stock Companies in Turkestan in the Late XIX - Early
XX Centuries and Participation of Foreign Capital in It. International Journal of
Psychological Rehabilitation, 24(07), 8034-8042.
17. Shukurullo Mardonov. Art Pedagogical and art therapeutic technologies in the
art classes. International Journal of Research in Economics and Sosial Sciences,
10 (Issue 6), 26-36.

Buxoro аmirligi davri tarixiga oid manbalar

Sotib olish