Buxoro amırlıgıda davlat muassasaları - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	152.1KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	03 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Buxoro amırlıgıda davlat muassasaları

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI
O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI TARIX FAKULTETI
Buxoro amırlıgıda davlat muassasaları
mavzusıda tayyorlagan
KURS ISHI
Toshkent

MUNDARIJA
KIRISH
I BOB BUXORO AMIRLIGI TASHKIL TOPISH TARIXI VA
MARKAZIY BOSHQARUV
I.1.
Buxoro amirligining tashkil topish tarixi.
I.2. Buxoro amirligi markaziy boshqaruvining o’ziga xos jihatlari
II BOB BUXORO AMIRLIGIDA HARBIY VA MAHALLIY
BOSHQARUVI TARIXI
II.1.
Buxoro amirligida harbiy boshqaruv
II.2.
Buxoro amirligida mahalliy boshqaruv
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI

Kirish
Mavzuning dolzarbligi . Turkiy urug’lardan bo’lgan mang’itlar hukmronligi davrida
Buxoro amirligining davlat tizimini, boshqaruv tartiblarini, sud va sudlov
masalalarini hamda mang’it hukmdorlarining tashqi diplomatik, siyosiy va madaniy,
savdo-sotiq, harbiy munosabatlarini o’rganish o’zbek milliy davlatchiligi tarixini
to’laroq yoritishga katta hissa qo’shishi shubhasizdir. O’zbek xalqining qadim
davlatchilik tarixiga, uning barcha bosqichlari va davrlariga xolis, haqqoniy baho
berish, tarixiy adolat nuqtai nazaridan yoritish oldimizga turgan dolzarb masalalardan
biri hisoblanadi.
Buxoro amirligining XIX asr oxirgi o’n yilliklari – XX asr boshlaridagi ijtimoiy-
siyosiy tarixini, davlat boshqaruvini, diniy-huquqiy va harbiy boshqaruv masalalarini
o’rganish bizga muhim xulosalarni chiqarishga imkon beradi. Mavzuning dolzarbligi
va muhim tarixiy manbalarning mavjudligiga qaramasdan, Buxoro amirligining
davlat muasssasalari tizimi faoliyati yetarlicha o`rganilmagan. Milliy davlatchiligimiz
tarixini o’rganishga jiddiy e'tibor berilayotgan hozirgi kunda bugungi davr talai
asosida Buxoro amirligining davlat muasssasalari tizimi faoliyati, markaziy va
mahalliy boshqaruv tartiblari, oliy tabaqa amaldorlar va quyi ma'muriy birliklar
boshliqlarining, harbiy-ma'muriy va diniy amaldorlarning davlat boshqaruvidagi
o`rniga doir ilmiy asarlarga ehtiyoj kattadir. Sobiq sho’ro davri davlatchiligida
bunday masalalar bir tomonlama, o’sha davrda hukmron mafkura manfaatlari va
talablari nuqtai nazaridan yoritilgan edi. Shu sababli ham bu mavzuni to’liq va
batafsil yoritilgan deb aytib bo’lmaydi. Buxoro amirligida yetakchi o’zbek urug’lari,
xususan, mang`it urug’i zodagonlari hukmron tabaqaning asosiy tayanchi bo`lib
xizmat qildi.
Davlatdagi eng oliy harbiy-ma'muriy amaldorlar, mahalliy boshqaruvdagi asosiy
mansabdorlar mang`it urug`iga mansub bo`lgan kishilardan tayinlanar edi. Shu bilan
birga bu davrda mang`itlarga va boshqa o’zbek urug’lariga mansub bo`lmagan
kishilarning ham davlat boshqaruvidagi yuqori amallarni egallash holati ko`zga
tashlanadi. Bu yerda hatto forslar orasidagi davlatda amirdan keyingi ikkinchi o’rinda
turadigan qushbegi amaliga tayinlangan kishilarning borligiga hame'tiborni qaratish
lozim. Bu holat Buxoro amirligining faqatgina so’nggi davriga xos bo’lib, hatto XIX
asrning o’rtalarida ham qattiq amal qilingan qoida, ya'ni davlatdagi eng qori

amaldorlarni faqat o’zbek urug’lariga mansub bo`lgan kishilarga berish an'anasi o`z
kuchini amalda yo’qotganligini ko`rsatadi.
Mavzuning o’rganganlik darajasi. Buxoro amirligining davlat muassasalari
faoliyatini bugungi kungacha o’rganilmagan, ammo amirlik tarixining u yoki bu
jihatlarini bir qator sharqshunos, o’lkashunos va tarixchi olimlar tomonidan muayyan
darajada ilmiy tadqiqotlar olib borilganligini e’tirof etish lozim. Jumladan,
davlatchilik masalalari bo’yicha Ular qatorida xususan, E. K. Meyendorf, A. A.
Semenov, P. Ivanov, O. Chexovich, N. A. Xalfin, G. A. Mixaleva, A. Vildanova, B.
Iskandarov, A. R. Muhammadjonov, H. N. Bobobekov, Sh. Karimov, M. Sodiqov,
D. Valiyeva, I. G. Nizamuddinov, B. Xo’jayeva, B. Mannonov, Z. Rahmonqulova,
H. To’rayevlarning tadqiqotlarini ko’rsatib o’tish mumkin.
Mavzuning maqsad va vazifalari .Asosiy maqsadi XVIII asrning o’rtalaridan va XX
asrning 20-yillarida Buxoro amirligi davlat muassasalari faoliyati yoritishdan iborat.
Bunda quyidagi vazifalar belgilangan:
– XVIII asrning 50-yillari – XX asrning 20-yillari Buxoro amirligidagi davlat
muassalarini faoliyati va strukturasini o’rganish;
– Buxoro amirlidagi davlat muassasalarining Qo’qon xonligi va Buxoro amirligi
davlat muassasalari faoliyati bilan o’zaro solishtirish, taqqoslash;
– XVIII asrning 50-yillari va XX asrning 20-yillari Buxoro amirlidagi davlat
muassalarini faoliyatini arxiv manbalari orqali yoritib berish.
Kurs ishining tarkibi . Kirish, ikki bob, to’rt qism, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.

I BOB. BUXORO AMIRLIGI TASHKIL TOPISHI TARIXI VA
MARKAZIY BOSHQARUV
I.1 Buxoro amirligining tashkil topish tarixi
Buxoro amirligida XVIII asrning o’rtalarida yuz bergan siyosiy voqealar
o’zbeklarning mang’it urug’i vakillarini hokimiyat tepasiga olib chiqdi. Hukmron
sulola almashuvi davlatning siyosiy maqomida ham o’zgarish bo’lishiga olib keldi.
Yangi hukmdorlar hokimiyatni rasman “amir” unvoni bilan boshqara boshladilar va
bu davlat Buxoro amirligi nomi bilan tarixda qoldi. Ashtarxoniylar davrida o’ta
zaiflashib qolgan davlat boshqaruvida mang’it urug’i biylarining nufuzi ancha
ko’tarilgan edi. Abulfayzxonning o’limidan (1747) keyin taxtga to 1756 yilgacha
uning avlodlari chiqqan bo’lsada, amalda hokimiyat mang’itlar sulolasi vakili
Muhammad Rahim qo’lida edi. U o’z hukmronligining dastlabki davridayoq
markaziy davlat hokimiyatini mustahkamlashga kirishadi. Yirik yer egalari,
savdogarlar va ulamolar uning bu harakatini qo’llab-quvvatlaydilar 1
.
Ishni avvalo saroy amaldorlarini o’zgartirishdan boshlagan Muhammad Rahim
keyinroq viloyat hokimligiga ham o’z odamlarini tayinlashga erishadi. Buning uchun
u 1750-1752 yillarda Shahrisabzga 4 marta harbiy yurish qilib, bu voxada o’z
hokimiyatini o’rnatdi, G’uzor ham Buxoro hokimiyatini tan oldi. Shuningdek,
Miyonqol, Nurota, Urgut, Qobadiyon, Boysun kabi bekliklar ham birin-ketin
bo’ysundirildi. 1753-1756 yillarda Zarafshon voxasining yuqori oqimi, Jizzax, Zomin
ham Buxoro tarkibiga qo’shib olindi. 1756 yil dekabr oyida Muhammad Rahimxon
rasman Buxoro taxtiga o’tiradi. U taxtga o’tirgach, bir qancha siyosiy-ma’muriy
islohatlar o’tkazildi. Yangi saroy amallari joriy qilindi, mustaqil Yakkabog’
hokimligi tuzildi 2
.
Shuningdek, Hisor, Denov, Dushanbe, Termiz, Boysun bekliklariga harbiy yurishlar
o’tkazilib, bu hududlar yana bo’ysundirildi. O’z hokimiyatini mustahkamlab olgan
Muhammad Raximni qonuniy hukmdor ekanligini tan olishib, Qo’qon, Toshkent,
Marv, Balx va Qunduz bekliklaridan rasmiy elchilar keldi.

Muhammad Rahimning vafotidan so’ng Buxoro taxtiga uning tog’asi, Miyonqol
hokimi Doniyolbiy mang’it (1759-1784) o’tirdi. Uning hukmdorligi davrida
markaziy hokimiyatga qarshi chiqishlar yana avj oldi. Jumladan, yuz, kenagas,
burgut, baxrin, saroy va boshqa yirik o’zbek urug’larining amirlari birlashib katta
qo’shin bilan Buxoroga yurish qiladi. Markaziy hokimiyatning kuchayishidan
manfaatdor bo’lgan savdogarlar va shahar aholisining yordami bilan qo’zg’olonchilar
tor-mor etiladi va uning boshida turganlar qatl etiladi. Lekin mamlakatda siyosiy
vaziyat o’nglanmadi, amirlikning sharqiy qismida hokimiyatga qarshi qo’zg’olonlar
ko’tarildi.
Iqtisodiy vaziyat yana nochor ahvolga kelib qoldi. 1784 yilda Buxoroda boshlangan
qo’zg’olon taxtga yangi hukmdorni olib keldi. Qo’zg’olon bostirilgan bo’sada.
Taxtdan voz kechish payti kelganini anglagan Doniyolbiy 1785 yilda taxtni o’g’li
Shohmurodga topshirdi. Shohmurod mang’it hukmdorlari orasida birinchi bo’lib
“amir” unvoni bilan davlatni boshqardi. Tarixda “Amir ma’sum” (“Begunoh amir”)
nomi bilan qolgan Shohmurodning hukmronlik yillarida (1785-1800) Buxoroda
markaziy hokimiyat nisbatan mustahkamlandi. U o’z hukmronligining dastlabki
yillarida isyonkor bekliklarga qarshi qattiq kurashlar olib bordi. Buxoroga
bo’ysunishdan bosh tortgan Karmana, Shahrisabz, Xo’jand va boshqa shaharlar
bo’ysundirildi 3
.
Amir Shohmurod nafaqat siyosiy vaziyatni yaxshilashga erishdi, balki bir qator
ma’muriy, iqtisodiy-madaniy tadbirlarni ham amalga oshirdi. Saroyda kamtarona
hayot kechirgan bu hukmdor Zarafshon va Qashqadaryo voxalaridagi, amudaryo
bo’ylaridagi sug’orish tizimlarini qayta tikladi, yangi ko’priklar, yo’llar barpo ettirdi.
Amir Shohmurod tomonidan o’tkazilgan moliya, sud ma’muriy va harbiy sohalardagi
islohotlar natijasida mamlakatda siyosiy-iqtisodiy yuksalish ko’zga tashlandi.
Soliqlarning tartibga solinishi, sud ishlaridagi nohaqliklarga chek qo’yilishi, mahalliy
amaldorlar faoliyati ustidan nazorat o’rnatilishi, savdo-sotiq va

hunarmandchilikning, qishloq xo’jaligining yuksalishiga sharoit yaratdi.
Shohmurodning vafotidan keyin taxtga o’tirgan Amir Xaydar otasi boshlagan
siyosatni izchillik bilan davom ettira olmadi. Uning amirligi davrida (1800-1826)
mamlakatda siyosiy vaziyatda keskinlik saqlanib qoldi. U Buxoroga bo’ysunishdan
bosh tortgan Shahrisabz, Urgut bekliklariga, Miyonqolga qarshi janglar olib bordi.
Xarbiy kuch ish bermagan vaziyatda kelishuvchilik yo’li tutilib, Shahrisabz mahalliy
hokim Doniyor vallomaga mulk sifatida taqdim etildi va Shahrisabz vohasito 1858
yilgacha deyarli mustaqil ravishda boshqarildi. O’ratepa bekligi ham bo’ysundirildi
va amirlik hududi ancha kengaydi.
Bu davrda qo’shni xonliklar bilan munosabatlar ancha keskinlashdi. Xiva xoni
qo’shinlarining Buxoroga talonchilik yurishlari davom etdi. Shuningdek, bu davrda
tobora kuchayib borayotgan Qo’qon xonligi bilan munosabatlar ham yomonlashdi.
Azaldan Buxoroga tobe hisoblangan Toshkent, Turkiston, O’ratepa, Xo’jand va
boshqa shaharlarga Qo’qonliklarning tajovuzi avj oldi. Amir Xaydar 1807-1810
yillarda Qo’qon xoni Olimxon bilan Toshkent, O’ratepa, Jizzax, Zomin shaharlari
uchun janglar olib borishga majbur bo’ldi va bu shaharlar bir necha bor qo’ldan-
qo’lga o’tib turdi. Amir Haydar vafotidan keyin taxtni uning uchinchi o’g’li Nasrullo
egalladi. O’z akalari Husayn va Umarni o’ldirib, Buxoro taxtini egallagan Amir
Nasrullo Buxoroning eng shafqatsiz hukmdori sifatida tarixda qoldi. Shu bilan birga
u davlat hokimiyatini birmuncha mustahkamlagan, harbiy sohada ancha samarali
islohotlar o’tkazib, o’z qo’shinining jangovar xolatini oshirgan, mamlakatning
hududiy yaxlitligini birmuncha tiklagan hukmdor edi.
Amir Nasrulloning hukmronligi davri (1826-1860) ham ichki va tashqi dushmanlar
bilan to’xtovsiz kurashlar bilan o’tdi. Birinchi galda u o’zini taxtga chiqishida
yordam bergan kishilarni o’ldirib yubordi. U dushmanlarini qo’rquvga solib turish
uchun Buxoroda har kuni ko’plab kishilarni qatl ettirib turar edi. Shuning uchun ham
u xalq orasida “qassob amir” deb atalgan. U markaziy hokimiyatni tan olmagan
mahalliy bekliklarga qarshi qattiq kurash olib bordi. Ayniqsa, Shahrisabz bekligiga
qarshi olib boilgan urushlar uzoq davom etdi. 1832 yilda boshlangan urushlar 1858
yilda Shahrisabz va Kitob bekliklarining bo’ysundirilishi bilan

yakunlandi.
Amirlikning shimolidagi chegara shaharlari (Xo’jand, O’ratepa, Toshkent, Jizzax,
Zomin) uchun Qo’qonliklar bilan bo’lgan nizolar davom etdi va harbiy jihatdan
kuchli bo’lgan Buxoro qo’shinlari bu shaharlarni asta-sekin o’ziga bo’ysundirdi.
Amir Nasrullo 1842 yilda Qo’qon shahrini ham egallaydi va Qo’qon xoni
Muhammad Alixonni oila a’zolari bilan birga qatl ettiradi. Xatto, iste’dodli shoira
Nodirabegimga ham shafqat qilinmadi. Bunda Nasrulloga Qo’qon xonidan norozi
bo’lgan ba’zi amaldorlar ham yordam berdilar. Qo’shni Xiva xonligi bilan ham nizoli
munosabatlar saqlanib qoldi.
Amir Nasrulloning Qo’qon yurishida ekanidan foydalangan xivaliklar Buxoro
hududiga xujum qilganligi (1843), Xiva xonining Marv turkmanlarini Buxoro
yerlariga xujum qilishga rag’batlantirganligi bu ikki davlat o’rtasidagi
munosabatlarni xarakterlaydigan voqealarga misol bo’ladi. Amir Haydar va Amir
Nasrullo hukmronligi davrida O’rta Osiyo Rossiya va Angliyaning siyosiy-iqtisodiy
manfaatlari to’qnash kelgan o’lkaga aylanib qoldi. Bu davrda Hindistonni egallagan
va Afg’onistonda katta ta’sirga ega bo’lgan Angliya O’rta Osiyonining qudratli
davlati – Buxoro amirligiga o’z vakillarini yubora boshlaydi. XIX asrning 30-40
yillarida bir qancha ingliz razvedkasi bo’lishib, bu yerda Rossiyaga qarshi Buxoro-
Xiva ittifoqini tashkil qilishga urinib ko’rdilar. Lekin, bu urinish samarasiz
yakunlandi. Amir Nasrullo davrida chor Rossiyasi qo’shinlarining O’rta Osiyo
chegaralariga yaqinlashishi davom etdi.
Rossiya hukumati ham Buxoroga o’z ta’sirini o’tkazishga faol intildi. Istilochilik
yurishlariga qadar Buxoroga 4 ta yirik rus elchilik missiyasining tashrifi buning
dalilidir. Yuborilgan bu missiyalarga mamlakatdagi siyosiy-iqtisodiy vaziyat,
shaharlpar va mudofaa qo’rg’onlari, qo’shin tuzilishi, qurol-yarog’lar, aloqa
yo’llariga oid kerakli ma’lumotlarni yig’ish haqida topshiriqlar berilgan edi. Bu
ma’lumotlardan keyinchalik Rossiya mperiyasining O’rta Osiyoga bosqinchilik
yurishlarida keng foydalanilganligi ma’lum. Amir Nasrullo amalda Buxoroning
oxirgi mustaqil hukmdori bo’lib qoldi. Nasrulloxondan so’ng Buxoro taxtiga uning
oli Muzaffarxon o’tirdi (1860- 1885). Uning hukmronligi boshidayoq

amirlikning hududi birmuncha qisqardi. Katta qiyinchilik bilan bo’ysundirilgan
Shahritsabz-Kitob bekliklari yana Buxoroga bo’ysunishdan bosh tortadilar. Lekin
amirlik uchun eng katta xavf xali oldinda edi.
Mang’itlar hukmronligi davrida ham Buxoroning davlat tizimida jiddiy o’zgarishlar
amalga oshirilmadi. Garchi oliy hukmdor amir unvoni bilan mamlakatn boshqargan
bo’lsada, Buxoro amirligi ham o’z tizimi, qonun-qoidalari, boshqaruv tartiblari va
butun mohiyati bilan Movarounnahrdagi o’rta asr musulmon davlatlari, xususan,
shayboniylar va ashtarxonitylar davlat tizimidan aytarli farq qilmaydi. Davlat mutloq
qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatga ega bo’lgan amir tomonidan
boshqarilar edi. Davlat hayotiga tegishli siyosiy, iqtisodiy, diniy va boshqa barcha
masalalarda Buxorodagi bosh qarorgoh – arkda xal etilardi. Vaqti- vaqti bilan Davlat
Kengashi chaqirilib turilardi 4
.
Odatda 5 tadan 20 tagacha eng yuqori amaldorlar a’zo bo’lgan bu kengashda davlat
hayotiga talluqli o’ta muhim masalalar ko’rib chiqilgan. Mang’itlar davrida ham
davlat boshqaruvi ikki bo’g’inli, ya’ni markaziy va mahalliy boshqaruvdan iborat
bo’lib, ularning har biri muksulmon davlatlariga xos bo’lgan murakkab boshqaruv
tarmoqlariga ega edi. Mang’itlar sulolasi davrida bosh vazir vazifasini qushbegi
mansabini egallagan shaxs bajargan. Davlat boshqaruvida devonbegi, parvonachi,
otaliq, dodxoh, xudaychi, mirzaboshi va boshqpa saroy a’yonlarining hamda
shayxulislom, qozikalon kabi diniy rahbarlarning ahamiyati yuqori bo’lgan. Mahalliy
boshqaruv viloyat beklari qo’lida edi. Ularning ham o’z boshqaruv tizimi bo’lgan 5
.
Mang’itlar sulolasi davrida o’tkazilgan ma’muriy islohotlar tufayli davlatning asosiy
ma’muriy birligi bekliklar bo’lib qoldi. Amirlik hududi eng kengaygan Amir
Nasrullo davrida Buxoro tarkibida asosan 30 ta beklik bor edi. Ular Qarshi, G’uzor,
Chiroqchi, Kitob, Shahrisabz, Yakkabog’, Boysun, Denov, Sherobod, Xisor,
Qorategin, Darvoza, Baljuvon, Shug’non, Rushon, Ko’lob, Qo’rg’ontepa,
Qabadiyon, Kalaf, Kerki, Burdalik, Qalaqli, Narazm, Chorjo’y, Karmana,
iyovuddin, Nurota, Xatirchi, Urgut, Samarqand bekliklaridir. Ulardan tashqari bu
davrda Jizzax, O’ratepa, Toshkent, Turkiston va boshqa qo’shni hududlar ham
amirlik tarkibiga vaqtincha kiritilgan edi. Poytaxt shahar Buxoro va atrofdagi
tumanlar amir tomonidan boshqarilgan.
Bekliklar o’z navbatida kichik xududiy bo’linma – amlokdorliklarga bo’lingan

bo’lib, ularning boshlig’i amlokdor deb atalgan. Davlat ma’muriy tuzilishidagi eng
quyi bo’g’in oqsoqol tomonidan boshqariladigan qishloq jamoalari edi. Buxoro
amirligi tus istilosiga qadar xozirgi O’zbekiston, Tojikiston va Turkmaniston
respublikalarining katta qismini o’z ichiga olgan o’rta Osiyodagi yirik davlat edi.
Mang’itlar sulolasi davrida ham avvalgi davrlarga xos ijtimoiy tabaqalar saqlanib
qoldi. Bu davrda jamiyat madaniy hayotiga mas’ul bo’lgan ijtimoiy guruhlar: olimlar,
shoirlar, mudarrislar, talabalar hayotida ham jiddiy o’zgarishlar ro’y bermadi. Asosiy
soliq to’lovchi aholi bo’lgan raiyat (fuqaro) ijtimoiy pog’onaning eng quyi qismida
bo’lib, ijtimoiy adolatsizliklarning asosiy og’irligi ularning zimmasida edi.
Buxoro amirligida qulchilik bu davrda ham saqlanib qoldi. Qullar asosan rus va fors
millatiga mansub bo’lib, ular harbiy talonchilik yurishlari paytida qo’lga olinardi va
ko’pincha turkman va qozoqlar tomonidan Buxoro bozorida sotilar edi. Mang’itlar
sulolasi davrida davlatning harbiy salohiyati birmuncha yuksaldi. Harbiy islohotlar
qisman sulola asoschisi Muhammad Raxim tomonidan, keyinchalik amir Shohmurod
tomonidan olib borildi. Buxoro amirligining harbiy qudrati amir Nasrullo
hukmronligi davrida o’zining eng yuqori nuqtasiga etdi. Uning davrida Buxoroda
muntazam armiya – sarbozlar (sipoh) qo’shini tashkil etildi. Ularning soni 40 mingga
yaqin bo’lgan.
Qo’shinlar otliq va piyoda jangchilardan tashkil topgan bo’lib, ularning qurollari
asosan qilich, nayza va o’q-yoylardan iborat edi. Bu davrda Buxoroda zambaraklar
yasovchi chet ellik mutaxassislar ham bo’lganligi ma’lum. Lekin, qo’shinni
zamonaviy miltiqlar va 18 zambaraklar bilan qurollantirish sohasida boshlangan
ishlar tugallanmasdan qolib ketdi. Oliy harbiy amaldorlar sarkarda

unvoniga ega bo’lib, davlat xazinpasidan maosh olib turishgan. Eng yuqori harbiy
amaldor (amirdan keyin) dodxoh (qo’shin boshlig’i) bo’lib, qo’rg’onbegi, to’qsabo,
mingboshi kabi oliy toifali harbiy amaldorlar hamda ponsadboshi, churaboshi,
yuzboshi, daxboshi kabi xarbiy bo’linma boshliqlari tomonidan qo’shin boshqarilgan.
Bu davrda ham asosiy sudlovchi idora qozilik mahkamalari hisoblanib, qoziqalon
butun mamlakatning bosh qozisi (sudyasi) edi.
Sud ishlari ularning qo’lida bo’lib, fuqarolik va jinoiy ishlarning barchasi qozilar
tomonidan ko’rib chiqilgan. Aybdorlarga aybiga qarab jarima solish, tan jazosi
berish, zindonga tashlash, sazoyi qilishdan tortib o’lim jazosi berishgacha bo’lgan
jazo choralari qo’llangan. Qozi hukmidan norozi bo’lganlar qozikalon yoki amirga
ariza berishga haqli edi. Qozi chiqargan hukmni qozikalon, uning hukmini amir
bekor qilishi mumkin edi. Sud ishlarida a’lam, mufti kabi diniy mansab egalari ham
katta rol o’ynaganlar. Buxoro amirligida dehqonchilik va chorvachilik,
hunarmandchilik va savdo-sotiq mamlakat iqtisodining asosiy tarmoqlari edi. Bu
davrda ham amir va uning yaqinlariga qarashli davlat yerlari, xususiy mulkdorlarga
tegishli yer mulklar (mulki xolis), diniy mahkamalar, madrasa va masjidlar,
qabristonlar harajatlari uchun berilgan vaqf yerlar mavjud edi.

I.2 Buxoro amirligi markaziy boshqaruvining o’ziga xos jihatlari
Buxoro amirligi markaziy boshqaruv ishlarida yirik sarkardalar, qo`shin boshliqlari,
qo`mondonlar va amirlarning harbiy mahorati katta ahamiyatga ega. Amirlikda ichki
va tashqi xavfni bartaraf etish, davlat sarhadlarini kengaytirish hamda qilinadigan
yurishlarda qo`shinlarning soni, harbiy tayyorgarligi, jang usullari, qurol-yarog`lar,
qo`shin boshliqlarining harbiy mahorati kabilarga katta e’tibor qaratganlar.
Davlatdaqo`shin to’plash, qo`shinning ta’minoti, uning tarkibi, qo`shinni jangga
tayyorlash, qurol-aslahalar, harbiy va qorovullik xizmatini o`tash, harbiy harakatlarni
olibborish odat tusiga kirgan 6
.
Amirlikning siyosiy hayoti, boshqaruv tartibi, ma’muriy tuzilishi va harbiy siyosati
to`g`risida tarixiy manbalarda ma’lumotlar keltirib o`tilgan. Quyida ana shunday
manbalar va ularning mualliflariga to`xtalamiz. Buxoro amirligining siyosiy-ijtimoiy
va iqtisodiy hayoti tarixi tarixshunosligi va manbashunosligi doirasida amirlik
tarixiga oid tadqiqotlar va manbalarda ko`pgina tarixiy voqeliklar yoritilgan. Rossiya
imperiyasining harbiy yurishlari, bosib olish jarayoni va hukmronligi davrida
yaratilgan asarlar ham mavzuning tarixshunosligi va manbashunosligini tashkil
qiladi. O’rganilayotgan davrda Buxorodagi harbiy ish va Rossiya imperiyasi bosqini
arafasidagi ijtimoiy – iqtisodiy hayot, Buxoro amirligi harbiy qo`shini, harbiy taktika
va harbiy lavozim egalarining vazifalari to’g’risidagi ma’lumotlarni ko’rish mumkin 7
.
Buxoro xonligi (amirligi) tarixini o`rganishda dastlabki manbalar qatorida Zahiriddin
Muhammad Boburning “Boburnoma” asari, «XIX asr Xiva davlat xujjatlari» II tom,
Mir Muhammad Amin Buxoriy « Ubaydullonoma» ,Ahmad Donish «Risolai yo
muxtasari az tarixi saltanati xonadoni mangitiya», Mulla Maxdum Xoji «Tarixi
Turkiston», Mirza Abdulazim Somi «Tarixi salatini Mangitiya, Said Xomid Tura
Komyob «Tavorix ul - xavonin», Muhammad Yusuf

Bayoniy «Shajarai Xorazmshohiy», Muhammad Ali ibn Muxammad Sayid Baljuvoni
«Tarixi nofei», Amir Sayid Olimxon «Buxoro xalkining xasrati tarixi», Ziyoyev X.
«O’zbekiston mustaqilligi uchun kurashlar tarixi (Miloddan avvalgi asrlardan to 1991
yil 31 avgustgacha)», Ziyoyev X. «Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga
qarshi kurash», Ozodayev F. «Toshkent tarixidan ocherklar», A’zamxujayev S.
«Turkiston muxtoriyati», Mingnorov A. «Turkistonda 1917-1918 yillardagi milliy
siyosiy tashkilotlar», Rajabov Q. «Buxoro va Xorazm Xalk Respublikalari:
davlatchilikning demokratik shakli», Baxodir E. «O’zbekistonda davlat va mahalliy
boshqaruv tarixi», Azamat Ziyo «O’zbek davlatchiligi tarixi», Sagdullayev A.,
Mavlonov U. «O’zbekistonda davlat va boshqaruv tarixi» 8
. Shu davrga tegishli ba’zi
mahalliy manbalar xam o`rganib chiqilib, tadqiq etilayotgan mavzuning ayrim
jihatlarini ochib berishga harakat qilindi. Ularda Buxoro amirligi davlat boshqaruvi,
ma’muriy va harbiy amaldorlarning vazifalari, harbiy masalaga oid ma’lumotlar
mahalliy tarixnavislik maktabi namoyandalari asarlariga izoh, hamda tushuntirishlar
bilan tadqiqot ishiga kiritildi.
Mahalliy tarixnavislik maktabining namoyandalari asarlari uzoq yillar mobaynida
tazyiq ostida qolib, e’lon qilinmagan yoki ular ahamiyati kamsitilib tarjima qilish,
nashr ettirish ishlari paysalga solingan. Shunday bo`lsa ham bir qator olimlar
tomonidan mahalliy manbalar asosida ilmiy ishlar olib borilgan. Jumladan, professor
Sh.Voxidov amirlik davlat boshqaruvi mansab va unvonlar hamda harbiy ish tarixi
bo`yicha ko`pgina tadqiqotlar olib bordi va ilmiy nashrlarni amalga oshirdi. Muallif
o`z tadqiqot va tarjimalarida Buxoro qozikaloni Muhammad Sharifxon – Sadri Ziyo
asarlarini (“Zikri Saltanati podshoxoni mang’itdir”. Mavorounnahr // Qo’lyozma, O’z
RFA SHI № 2241. raqami ostida saqlanadi) hamda Muhammal Ali Baljuvoniyning
“Tarixi nofei” asarini tojik tilidan tarjima qilib, so`zboshi va izohlar keltirib o`tgan 9
.
Ushbu manabalar amirlik boshqaruv tarixi va harbiy ish tarixini o`rganishda muhim
manba bo`la oladi.
Quyida bu haqda batafsil to`xtalamiz. Buxoro tarixchilarining asarlari,

jumladan, Qozi Homid Baqoxo`ja o`g`li, Mir Muhammad Siddih ibni amir Muzaffar
«Hashmat», Muhammad Sharif ibni qozi Abdushukur qozi kalon Sadri Ziyolarning
muhim va tarixiy ma’lumotlarga boy bo`lgan asarlari, ayniqsa Buxoroning oxirgi
qozikaloni Sadri Ziyoning (1867- 1932) va Hashmatning ilmiy-adabiy meroslari
bizni qiziqtirayotgan masalalarni yechishga yaqindan yordam beradi. Sadri Ziyo
tomonidan yozilgan asarlardan «Zikri salatanati podshohoni mang`it dar
Mavorounnahr» (Mavorounnahrda hukm surgan mang`it podsholarining zikri),
«Ro`znoma» (Kundalik), Muhammad Ali ibni Muhammad Sayid Baljuvoniy
qalamiga mansub "Tarixi nofei" (Foydali tarix) nomli asari topilganini aytib o`tdik.
"Tarixi nofei" Buxoro amirligi tarixiga oid muhim manba bo`lib, unda mang`itlar
sulolasi davrida Buxoro mamlakatining boshqaruv tartibi, ma’muriy tizimi, ichki
nizomi, amal va mansablarning joriy etilishi va boshqa masalalar keng yoritilgan.
Mavzuning manbashunosligiga e’tibor qaratsak, “Tarixi Abulfayzxon” asarini
Ubaydallaxon va Abulfayzxon (1711-1747 yy.) saroyida xizmat qilgan munajjim,
shoir va tarixchi olim Abdurahmon Davlat yozgan. Muallif ko`proq Abdurahmon
Tole nomi bilan mashhur. Mazkur asar hajm jihatdan kichik, 161 varaq bo`lib,
“Ubaydullanoma”ning davomi hisoblanadi va Buxoro xonligining 1711-1723 yillar
orasidagi ijtimoiy-siyosiy tarixini o`z ichiga oladi. Ma’lumki, XVIII asrning birinchi
choragida Buxoro xonligining iqtisodiy va siyosiy ahvoli zaiflashadi, ulus
boshliqlarining, ya’ni mahalliy hukmdorlarning mustaqillik uchun olib borgan
harakati kuchaydi, ularning ayrimlari, masalan, Balx va Samarqand markaziy
hukumatga bo`ysunmay qo`ydilar, Farg`ona XVIII asr boshlarida, 1709 yili
Ashtarxoniylar davlatidan ajralib chiqdi va o`lkada mustaqil Qo`qon xonligi tashkil
topdi, 1722 yili Samarqand ham mustaqillik e’lon qildi va Rajabxon ismli kimsani
xon qilib ko`tardilar (1722-1728 yy.), o`zaro urushlar boshlanib ketdi.
“Tarixi Abulfayzxon” asarida mana shu masalalar keng yoritib berildi. Bundan
tashqari, asarda Buxoro xonligining ma’muriy tuzulishi, harbiy san’ati va taktikasi
hamda o’zbek xalqining o`sha yillardagi etnik tarkibi haqida ham ayrim, diqqatga
sazovor dalil va ma’lumotlar bor. “Tarixi Abulfayzxon”ning to’la ruscha tarjimasi,
zarur izohlar bilan 1959 yili A.A.Semenov tarafidan Toshkentda nashr

qilingan. “Silsilat us-salotin” Xoji Mir Muhammad Salimning asaridir.
Uning qo’lyozma nusxalari juda kamyob bo`lib, bir nusxasi Angliyaning Oksford
shahridagi Bodli kutubxonasida (raqami № 269) saqlanmoqda. “Silsilat us- salotin”
asarini Nosiruddin Muhammadshohning topshirig’i bilan yozgan. “Silsilat us-salotin”
1731 yilda yozilgan bo`lib, muqaddima va to`rt qismdan iborat. Muqaddimada
asarning yozilishi haqida so`z boradi va muallifning 1711 yildan keyingi hayoti
haqida ayrim, diqqatga sazovor ma’lumotlar keltiriladi. “Silsilat us- salotin”ning III-
IV qismlari favqulodda ahamiyatga ega bo`lib, O’rta Osiyo, xususan O’zbekistonning
XVI-XVIII asrning birinchi choragidagi ijtimoiy-siyosiy tarixini bayon qiladi. Asarda
Buxoro xonligining Eron, Hindiston va Koshg`ar bilan bo`lgan aloqalari, Buxoro
xonligida hokimiyatning Shayboniylardan Ashtarxoniylar qo`liga o`tishining aniq
tafsiloti, XVIII asrda Balx va Badaxshon, shuningdek, O’zbekistonning ijtimoiy-
siyosiy, harbiy siyosati va madaniy hayoti, Shohjohonning Balx va Buxoro xonligi
ichki ishlariga qurolli aralashuvi va Boburiylar qo`shinining Balx va unga tobe
bo`lgan yerlarni bosib olishi davomida qo’llanilgan harbiy san’at turlari, Xorazmning
XVI-XVII asrlardagi siyosiy ahvoli xususida boshqa manbalarda uchramaydigan
qimmatli dalil va ma’lumotlar keltiriladi.
Asarda ulus tizimi, O’zbekiston shaharlari, ularning aholisi va turmush tarzi haqida
keltirilgan ma’lumotlar ham alohida qimmatga egadir. Xoji Mir Muhammad Salim
Buxoro xonlari, Abdullaxon II, Abdulmo`minxon, Dinmuhammadxon, Imomqulixon,
Abdulazizxon, Subhonqulixonning Hindiston, Eron va Turkiya hukmdorlari bilan
yozishmalarining 20 nafar maktubi nusxalarini ham keltirgan. Bu maktublar,
shubhasiz, Buxoro xonligi bilan mazkur mamlakatlar o`rtasidagi munosabatlar
tarixini o’rganishda ahamiyatlidir. “Tuhfat ul-xoniy” (“Xonning tuhfasi”) yoki “Tarix
Rahimxoniy” (“Muhammad Rahimxon tarixi”) nomli asar Buxoro xonligining 1722-
1782 yillar orasidagi ijtimoiy-siyosiy tarixini o`z ichiga oladi. Uni tarixchi olim
Muhammad Vafoyi Karminagiy (1685-1769) yaratgan. Tarixchining to`la nomi
Mulla Muhammad Vafo ibn Muhammad Zohir Karminagiy bo`lib, Buxoroning
o`qimishli va taniqli kishilaridan biridir. Karminagiy nisbasiga

qaraganda, asli Buxoroning Karmana tumanidan bo`lgan.
“Ubaydullanoma” kitobining muallifi Mir Muhammad Amin Buxoriyning guvohlik
berishicha, Muhammad Vafoyi Karminagiy Ashtarxoniylardan Ubaydullaxon
saroyida kitobdor bo`lib xizmat qilgan. Mulla Muhammad Vafo Karminagiy “qozi
Vafo” nomi bilan ham mashhurdir. U qozilik lavozimiga yangi sulola-Mang`itlar
sulolasining asoschisi Muhammad Rahimxon (1753-1759) zamonida erishgan.
Muhammad Vafo Karminagiy 1769 yili “Tuhfat ul-xoniy” nomli asarida faqat 1722-
1768 yil voqealarini o’z ichiga olgan qisminigina yozib ulgurgan, xalos. Uning
davomini, ya’ni 1768-1782 yillar voqealarini bayon etuvchiqismini nasaflik domla
Olimbek ibn Niyozqulibek yozgan. Asar mang`it hukmdorlarining uluslar va
qabilalarni bo`ysundirish maqsadida olib borgan tinimsiz urushlari va uning asosiy
sabablarini aniqlashga yordam beradi.
Asarda yana o’zbek qavmlari, ulug`lari va ularning ijtimoiy-siyosiy hayotda tutgan
o`rni, Ashtarxoniylar va Mang`itlar hukmronligi davrida o`zbek qo`shini va
mang`itlar davlatining tuzilishi, 1722-1782 yillarda Buxoro xonligining Eron,
Afg’oniston, Qozoq va Qo’qon xonliklari hamda Koshg`ar bilan olib borgan siyosiy
munosabatlari haqidagi ham e’tiborga molik ma’lumotlar ko’p uchraydi. “Tuhfat ul-
xoniy” asarining qo`lyozma nusxalari ko’p. Masalan, faqat Sankt-Peterburg,
O`zbekiston, Tojikiston kutubxonalarida undan 23 qo`lyozmasi mavjud. Asar biron
tilga to`la tarjima qilinmagan.
Asardan kichik bir parcha, ya’ni Muhammad Rahimxonning 1747 yili Saraxs atrofida
Eron qo`shinlari bilan to’qnashuvi va jang olib borish uslubi rus tilida 1938 yili e’lon
qilingan. “Tarixi Amir Haydar” XVIII asrning ikkinchi yarmi va XIX asrning
birinchi yarmida o`tgan buxorolik olimlar asaridir. Kitobning noma’lum muharrir
tomonidan qisqartirilgan nusxasi yetib kelgan bo`lib, qo`lyozma O’zRFA
Sharqshunoslik institutida 1836 raqami ostida saqlanmoqda. “Tarixi Amir Haydar”
kichik hajmdagi asar, jami 96 varaqdan iborat, muhim tarixiy manbalar asosida
yozilgan, Buxoro xonligining Ashtarxoniylar, shuningdek, asosan, Mang’itlar
sulolasidan bo’lgan amir Haydar hukmronligi (1800-1826) davridagi ijtimoiy-
siyosiy tarixini o`z ichiga oladi.

Asar 81 bob yoki dostondan iborat. 7-81- boblarida Buxoro amirligi amirzoda
Haydarning tug`ilishidan to uning 1826 yil 6 oktyabridagi vafotigacha bo`lgan tarixi
hikoya qilinadi. Kitob 50- yillarda A.A.Semenov tomonidan rus tiliga tarjima
qilingan. “Fathnomayi sultoniy” (“Sulton fathnomasi”) asari muallifi Mir Olim
Buxoriy bo`lib, kitobini Amir Nasrullo davri (1826- 27 – 1869-79 )da Huzor hokimi
bo`lgan Muhammad Olimbekning xizmatida bo`lgan va uning topshirig`i bilan
yozgan. “Fathnomayi sultoniy” amir SHohmurod (1785-86-1800 ) davridan to
Nasrullo hukmronligining dastlabki yillarigacha Buxoro amirligida bo`lib o`tgan
voqealarni o`z ichiga oladi, lekin SHohmurod va amir Haydar davrlari qisqacha
Nasrullo davri esa batafsil yoritilgan 10
.
Mazkur qo’lyozma asarning birinchi jildi bo’lib, ikkinchisi bizga ma’lum bo`lmagan
sabablarga ko`ra yozilmay qolgan. “Fathnomayi sultoniy”ning birinchi qismi
marhum O.D.CHexovich tarafidan rus tiliga tarjima qilingan. Tarjima qo`lyozmasi
O`zR FA Sharqshunoslik instituti kutubxonasida saqlanmoqda. “Tarjimai ahvoli
amironi Buxoroyi sharif az amir Doniyol to asri amir Abdulahad” (“Buxoroyi sharif
amirlarining tarjimai ahvoli. Amir Doniyoldan to amir Abdulahadgacha”) asarining
muallifi Ahmad Donish yoki Ahmad Kalla nomi bilan mashhur bo`lgan, XIX asrda
ko`zga ko’ringan mutafkkir shoir, adib, olim va diplomatdir. Ahmad Donish
sermahsul ijodkor bo`lib, ilohiyot, ilmi nujum, geografiya, adabiyot va tarixga oid 20
ga yaqin asar yozib qoldirdi. “Manozir ul- kavokib” (“Sayyoralarning manzaralari”),
“Navodir ul-vaqoe’” va “Tarjimai ahvoli amironi Buxoroyi sharif” (1885 yildan
keyin yozilgan) asarlari ana shular jumlasidandir. O’zbekistonning XIX asrdagi
ijtimoiy-siyosiy hayotini o`rganishda olimning so`nggi asari katta ilmiy ahamiyatga
ega.
Kitobda katta so`z boshi, sayyoralarning inson tagdiridagi ahamiyati, din va uning
jamiyatdagi o`rni to`g’risidagi fikrlardan keyin qisqa tarzda amir Doniyol (1758-1785
yy.), Shohmurod (1785-1800 ), Haydar va amir Nasrullo hukmronligi

yillarida bo’lib o’tgan voqealar bayon etilgan. Asarning katta va so’nggi qismi amir
Muzaffarga bag`ishlangan. “Tarjimai ahvoli amironi Buxoroyi sharif” asarining
qo`lyozma nusxalari Toshkent, Samarqand, Buxoro kutubxonalarida mavjud.
Asarning matni A.Mirzoyev tomonidan chop etilgan. 1960 yili kitobning
qisqartirilgan ruscha tarjimasi Dushanbeda nashr qilingan. “Tarixi salotini
Mang`itiya” (“Mang’it sultonlarining tarixi”) asari buxorolik mashhur tarixchi olim
va shoir Mirzo Abduazim Somiy Bo`stoniy (1838-39-1914 yildan keyin) qalamiga
mansubdir. Somiyning “Tuhfayi shohiy” (“Podshohning tuhfa”), “Tarixi salotini
Mang`itiya” asarlari tarix ilmi uchun ahamiyatlidir. 1900- 1902 yillar orasida
yozilgan “Tuhfayi shohiy” va 1907 yili yozib tamomlangan “Tarixi salotini
Mang`itiya” bir davr, Buxoro xonligining amir Muzaffar davridagi tarixga
bag`ishlangan. Biroq ular ma’lum darajada bir-biridan farq qiladi. “Tarixi salotini
Mang`itiya” esa nisbatan xolisona yozilgan.
Asarning ilmiy ahamiyati shundaki, unda Buxoro amirligining iqtisodiy va siyosiy
ahvoli, shuningdek, Buxoro-Rossiya munosabatlari birmuncha keng yoritilgan.
Kitobning qo`lyozma nusxalari ko`p. Uning o’zbekistonlik olima L.M.Epifanova
tomonidan qilingan ruscha tarjimasi, so’zboshi va zarur izohlari bilan birga, 1962
yili, Moskvada chop etilgan. “Tarixi Salimiy” (“Salimiyning tarixi”) asari muallifi
XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning birinchi choragida o`tgan Mirza Salimbek
bo`lib, uning to`la ismi Mirza Salimbek ibn Muhammad Rahimdir. Olim 1850-51
yillari Buxoroyi sharifda badavlat va nufuzli xonadonda tavallud topgan. Mirza
Salimbek bir necha yirik tarixiy asar yozib qoldirgan. «Tarixi Salimiy» shular
jumlasidandir.
Tarixchilar uchun eng muhimi uning so`nggi asari «Tarixi Salimiy»dir.
N.Norqulovning fikriga qaraganda, XX asrining 20- yillarida yozilgan. Uning bosh
qismi, Chingizxondan to amir Muzaffar davrigacha bo`lgan tarix umumlashtiruvchi
xarakterga ega. Asarning 1860-1920 yillar voqealarini o`z ichiga olgan katta qismi
butunlay yangi bo`lib, muallifning o`zi bu voqealarning guvohi bo`lgan. Asarda amir
Muzaffar davrida Hisor, Ko’lob, Baljuvan, Qorategin va Darvozda bo’lib o’tgan
voqealar, Buxoro-Qo’qon va Buxoro-Rossiya munosabatlari, shuningdek,

Buxoro amirligining X1X asrning ikkinchi yarmidagi umumiy ahvoli va ma’muriy
tuzilishi haqida qimmatli ma’lumotlar bor. Yuqorida keltirilgan tarixiy asarlar
Buxoro amirligining siyosiy-ijtimoiy, iqtisodiy hamda harbiy san’ati to`g`risida
asosiy manba bo`lib xizmat qiladi.
Jumladan, ushbu manbalarda XVIII asrning ikkinchi yarmi – XIX asr boshlarida
Buxoro amirligining ichki va tashqi siyosati, o’zaro munosabatlarda harbiy qo`shin
muhim ahamiyat kasb etgan. Bu davrga kelib amirlikdagi qo`shin asosan
nomuntazam xarakterga ega bo`lgan, ular ichki va tashqi xavfni bartaraf etishi lozim
edi. XIX asr boshlarida amirlik hukmdorlari o`z qo`shinlarini yaxshilash, uning
tarkibida muntazam qismlarni tarkib topshirish borasida ko`pgina ishlarni amalga
oshirganlar.

II BOB. BUXORO AMIRLIGIDA HARBIY VA MAHALLIY
BOSHQARUVI TARIXI
Buxoro amirligida harbiy boshqaruv
Mang’itlar sulolasi davrida ham mustabid hokimiyat shakli mavjud bo’lib, amir
huquqi chegaralanmagan oliy hukmdor edi. Ijro etuvchi hokimiyatni bosh vazir
— qushbegi boshqargan. U xon bilan bamaslahat ish yuritgan. Jamiyat hayoti shariat
qonunlariga asoslangan. Mamlakat murakkab davlat apparati orqali idora qilingan.
Masalan, moliya ishlari devonbegi kalonga, davlat xavfsizligi ko’kaltoshga, ichki
tartibni saqlash va nazorat qilib turish raisga topshirilgan. Buxoro amirligida
markaziy boshqaruv quyidagi asosiy idoralar orqali amalga oshirilar edi: amir –
davlat boshlig’i, qushbegi — bosh vazir, (amir yordamchisi), otaliq, moliya idorasi,
vaziri harb, qozilik mahkamasi 11
.
Buxoro amiri hokimiyati cheklanmagan bo’lib, u bir vaqtning o’zida diniy va
dunyoviy hokimiyat boshlig’i edi. Shu bilan birga, amir — davlatning Oliy bosh
qo’mondoni, amirlik yerlarining oliy egasi hisoblangan. Mang’itlar sulolasining
uchinchi vakili bo’lmish Shohmurod (1785-1801) amirlik unvonini qabul qildi .
Amirlik unvoni ilgari asosan, ko’pgina qo’shin boshliqlari va joylardagi turli harbiy
vakillarga berilgan bo’lsa, Muhammad Rahim davriga kelib esa amir unvoniga ega
bo’lgan birorta mansabdor shaxs qolmagan. Ta’kidlash joizki, Shoxmurod tomonidan
qabul qilingan amirlik unvoni tarixchi olim V. V. Bartol’d ma’lumotlarida keltirilgan
amir unvonidan keskin farq qiladi. Ushbu unvon ilgari amalda bo’lgan amirbeklik
unvonidan farqli o’laroq halifalik maqomi – “amir-ul- mo’minin” sifatida talqin
etilgan. Aynan ushbu davrdan Buxoro xonligi Buxoro amirligi deb yuritila
boshlangan 12
.
Amir davlatni mansabdor shaxslar, ya’ni amir xizmatchilari orqali boshqarar edi.
Ushbu mansabdor shaxslar davlatning boshqaruv apparatini tashkil etgan. Buxoro
amirlari shajaralarini Muhammad payg’ambardan boshlaganliklari sababli ularning
unvonlariga “said” so’zi qo’shib aytilgan. Amir yonida doimiy ravishda

11
Zamonov. A – “O’zbekiston tarixi”(ilmiy jurnal)., XVIII – XIX asr o’rtalarida

uning shaxsiy yozishmalarini olib boruvchi ikki nafar kotibi bo’lgan. Ularning
birinchisi munshiy bo’lib, u barcha ishlar bo’yicha berilgan ko’rsatmalar yozib
borgan va amirga kelgan axborotlar, ma’lumotlarga hamda ma’muriy vakillardan va
alohida shaxslardan kelgan iltimosnomalarga, shikoyatlarga javob berish bilan
mashg’ul bo’lgan. Ikkinchi kotib - mushrif bo’lib, u sarupo berish, qurol-yarog’ va
shu kabilarni tarqatish haqidagi ko’rsatmalarni rasmiylashtirib borgan. Amir
tomonidan yuqorida zikr etilgan iltimosnoma, shikoyatlar va boshqa xatlarga berilgan
yozma javob - muboraknoma deb atalgan. Amir o’z navbatida, hududiy tuzilmalardan
doimiy xabarnomalar olib turgan. Amirlikdagi barcha bekliklar beklari va qozilari
chopar navkarlar orqali amir huzuriga yozma axborotnomalar yuborib turganlar.
Ularga amir nomidan tegishli tartibda muboraknomalar jo’natilgan.
Markaziy davlat boshqaruvini bir necha idoralar yig’indisi tashkil etib, davlatning
oliy boshqaruv organi — oliy davlat mansabi hisoblangan qushbegi tomonidan
boshqariladigan davlat devonxonasi (qushbegi devonxonasi) hisoblangan. Qushbegi
mansabi ilgaridan mavjud bo’lgan bo’lsada, XVII asrga kelib “otaliq” unvoniga
nisbatan uning ahamiyati va vakolat doirasi ancha toraygan. XVIII asrning o’rtalariga
kelib qushbegi mansabi etakchi o’ringa chiqib, u davlat apparatining asosiy bo’g’ini
sifatida barcha boshqaruvning asosiy funktsiyalarini o’z qo’lida to’play borgan.
Qushbegi mahalliy beklar orqali markaziy davlat boshqaruvini amalga oshirish bilan
bir qatorda, chet mamlakatlardan keladigan mol- mulklardan olinadigan boj to’lovlari
ustidan nazoratni ham amalga oshirgan 13
.
Qushbegi lavozimiga davlatning tajribali, ishbilarmon, siyosatdon kishilari
tayinlangan. Nomzod avval devonbegi mansabida faoliyat yuritgan bo’lishi lozim
bo’lgan. U saroydagi eng yuqori unvon egasi sifatida davlatda amirdan so’ng turgan.
Turklardagi ulug’ vazir yoki Yevropadagi davlat kantsleri singari qushbegi amirning
eng yaqin maslahatchisi va ishonchli kishisi bo’lgan. Qushbegi bir vaqtning o’zida
amirning shaxsiy muhrini saqlash, boshqa davlatlar bilan aloqalarni nazorat qilish
13
Шукуриллаев Ю. Қўшин бошқарув тарихидан // Жамият ва бошқарув. – 2006.
– №2. –Б.48.

shuningdek, moliya ishlarini boshqarish kabi mas’ul vazifalarni ham amalga
oshirgan. Buxoro amirligida savdo-sotiqdan olinuvchi barcha bojxona to’lovlari
boshqaruvi ham qushbegi qo’lida bo’lishi bilan bir qatorda, u yer solig’ini yig’ish va
yer-mulklarni berishni ham nazorat qilgan. Bulardan tashqari unga amir saroyi
xavfsizligini nazorat qilish vazifasi ham yuklatilgan. Aynan mana shuning uchun
ham amir shahardan boshqa joyga ketgan paytda u saroy darvozaxonasining unga
maxsus kurilgan joyida amir shaharga qaytguncha kutib o’tirishga majbur bo’lgan.
Har kuni kechqurun shaharning kechasi qulflanadigan darvozasi kaliti qushbegiga
olib kelib berilgan va ertasiga ertalab esa kalitlar yana darvozabonlar boshlig’iga
qaytarilgan.
Shuningdek, qushbegi Buxoro shahri hokimi bo’lishi bilan birga, barcha beklarning
oliy boshlig’i ham edi. Uning mahkamasidan markaziy hokimiyatning ko’rsatmalari
va qarorlari chiqib turgan. Qushbegi barcha ishlarni bevosita amirning roziligi bilan
qilgan va har kuni qilingan va qilinayotgan ishlar to’g’risida amirga yozma yoki
og’zaki axborot berib turgan. Otaliq - amirlik markaziy boshqaruvida o’ziga xos
vakolatga ega bo’lgan, mang’it hukmdorlarining tayanchi hisoblangan va ularning
hurmatiga sazovor bo’lgan mansab egasi. Binobarin, otaliq amirga ota o’g’liga
qilganidek xushmuomalalik bilan munosabatda bo’lishi lozim edi. Unga Buxoro
shahri va Samarqanddan Qoraqo’lgacha bo’lgan hududlarda suv taqsimotini nazorat
qilish vazifasi yuklatilgan. O’z navbatida otaliq Shohrud kanali mirobligi vazifasini
ham bajargan.
Buxoro amirligida ahamiyati bo’yicha uchinchi pog’onada moliya idorasi –
moliyaviy devonxona turgan. Ushbu davlat idorasini oliy moliyaviy amallardan biri
sanalmish devonbegi boshqarib, u davlat boshqaruv tizimida ikkinchi mansabdor
shaxs hisoblangan. Devonbegi davlat xazinasi, zakot (xorijiy mamlakatlardan
keladigan mol-mulklardan tashqari) hamda soliqlarga nisbatan umumiy davlat
boshqaruvini amalga oshirgan. Buxoro amirligida davlat xazinasi amir xazinasidan
alohida bo’lmaganligi sababli amirning shaxsiy daromad va harajatlari alohida
tartibda bo’linmagan edi. Amirning ikki xazinasi bo’lib, uni bo’lish quyidagi
tamoyilga asosan amalga oshirilardi: ya’ni birinchi xazina asosiy xazina – sarf

qilinmaydigan hamda daxlsiz sanalib, ikkinchisi xazina esa – xarajatlar manbai
hisoblangan.
Amir an’anaga ko’ra faqatgina otasi yoki bobosi tomonidan qoldirilgan daromadlarni
sarf etib, o’zining foydasini saqlab qo’yardi. Amirliqda markaziy idoralardan biri
mudofaa va harbiy masalalar bilan shug’ullanuvchi vazirlik bo’lib, ushbu idora
bevosita to’pchiboshi lashkar (harbiy zir) tomonidan boshqarilgan. To’pchiboshi
lashkar davlatdagi barcha otliq va piyoda askarlardan tashkil topgan qo’shinni
boshqargan. Mang’itlar hukmronligi davrida ham Buxoroning davlat tizimida jiddiy
o’zgarishlar amalga oshirilmadi. Garchi oliy hukmdor amir unvoni bilan mamlakatn
boshqargan bo’lsada, Buxoro amirligi ham o’z tizimi, qonun- qoidalari, boshqaruv
tartiblari va butun mohiyati bilan Movarounnahrdagi o’rta asr musulmon davlatlari,
xususan, shayboniylar va ashtarxonitylar davlat tizimidan aytarli farq qilmaydi.
Davlat mutloq qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatga ega bo’lgan amir
tomonidan boshqarilar edi. Davlai hayotiga tegishli siyosiy, iqtisodiy, diniy va
boshqa barcha masalalarda Buxorodagi bosh qarorgoh – arkda xal etilardi. Vaqti-
vaqti bilan Davlat Kengashi chaqirilib turilardi. Odatda 5 tadan 20 tagacha eng
yuqori amaldorlar a’zo bo’lgan bu kengashda davlat hayotiga talluqli o’ta muhim
masalalar ko’rib chiqilgan. Mang’itlar davrida ham davlat boshqaruvi ikki bo’g’inli,
ya’ni markaziy va mahalliy boshqaruvdan iborat bo’lib, ularning har biri muksulmon
davlatlariga xos bo’lgan murakkab boshqaruv tarmoqlariga ega edi.
Mang’itlar sulolasi davrida bosh vazir vazifasini qushbegi mansabini egallagan shaxs
bajargan. Davlat boshqaruvida devonbegi, parvonachi, otaliq, dodxoh, xudaychi,
mirzaboshi va boshqpa saroy a’yonlarining hamda shayxulislom, qozikalon kabi
diniy rahbarlarning ahamiyati yuqori bo’lgan. Mahalliy boshqaruv viloyat beklari
qo’lida edi. Ularning ham o’z boshqaruv tizimi bo’lgan. Mang’itlar sulolasi davrida
o’tkazilgan ma’muriy islohotlar tufayli davlatning asosiy ma’muriy birligi bekliklar
bo’lib qoldi. Amirlik hududi eng kengaygan Amir Nasrullo davrida Buxoro tarkibida
asosan 30 ta beklik bor edi. Amirliklarning markaziy boshqaruv tizimida muhim
o`rinni egallagan ko`pgina mansab egalari harbiy sohada ham

muayyan unvonlarga ega edilar.
Buxoro amirligida harbiy kuchlarning boshqaruvini muayyan tizimi shakllangan edi.
Bu tizimning eng yuqori pog`onasida oliy hukmdor amir turgan. U qo`shinning
rasman oliy ko’mondoni hisoblangan sanalsa-da, ko`p hollarda amalda qo`shinga
boshchilik qilish boshqa amaldorlar orqali amalga oshirilgan. Buxoro amirligida
qo`shin parvonachi tomonidan boshqarilgan bo`lib, u bosh ko’mondon mavkeiga ega
bo’lgan hollarni tasdiqlovchi holatlar ham tarixiy adabiyotlarda keltirilgan.
Xonliklarda harbiy unvonlar deyarli bir xil bo`lgan. Buxoro va Qo`qon xonligiga oid
ma’lumotlar ya’ni XIX asr birinchi yarmida har ikki davlatda ham besh yuz askardan
iborat bo`linmaga pansodboshi, yuz askarga – yuzboshi, ellik askarga
– panjaboshi, o`nlikka – dahboshi rahbarlik qilgan 14
.
O’rta Osiyo xonliklarida harbiylarni taqdirlash borasida an’analariga ko`ra, janglarda
alohida xizmat ko`rsatgan harbiylar, harbiy mansab va unvon egalari ma’lum
miqdordagi pul, yer, mol-mulk va qimmatbaho buyumlar bilan taqdirlanganlar.
Jumladan, harbiy harakatlar davrida o`zini ko`rsatgan harbiylar ularning mansabi va
xizmatiga mos ravishda turli-tuman tortiqlar: zarbof, shoyi, ip matodan tikilgan
to`nlar, sallalar, pichoq, kamar, qilichlar bilan mukofatlanganlar. Yuqori mansab
egalariga oltin va qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan kamar, pichoq va qilichlar
taqdim etilgan. Amirlikda harbiy harakatlarni rejalashtirish, harbiy kuchlarni jang
maydonida to`g`ri taqsimlash ishi naqiblar zimmasiga yuklatilgan edi 15
. O’ziga xos
shtab boshlig`i sifatidagi bu shaxs XVIII asr oxirida Buxoroda bitilgan manba
ma’lumotlariga ko`ra, harbiy yurishlar paytida qo`shinning tuzilishi, qurollanishi va
joylashuvi, uning harakatlanishi va urush olib borishi borasida yetarli darajada
Jumladan, XIX asrning 20-yillarida Buxoroda bo`lgan E.K. Meyendorfning iborasi
bilan aytganda, amirlikda “polk komandiri” mavqeiga ega – to`qsoba, “bir necha
polklar komandiri” – dodxoh, qo`shin qo`mondoni yoki marshali mavqeiga ega
parvonachi kabilar mavjud edi. Xonlikdag
14
Шукуриллаев Ю. Қўшин бошқарув тарихидан // Жамият ва бошқарув. – 2006.

– №2. –Б.53
15
Zamonov. A – “O’zbekiston tarixi”(ilmiy jurnal)., XVIII – XIX asr o’rtalarida
Buxoro amirligida harbiy boshqaruv va qo’shin tuzilishi. 2014. -B.19
unday harbiy unvonlar va mansablar egalari umumiy nom bilan “sarkarda” deb ham
atalgan.
Amirlikda harbiylar tomonidan sodir etilgan jinoyatlar va ularning shikoyatldarini
shu masalalar bilan shug`ullanuvchi maxsus amaldor qozi askar ko`rib chiqqan.
Harbiy jinoyatlar bo`yicha fatvo tayyorlash muftiy askar zimmasida bo`lgan. Demak,
amirlikdagi harbiylar va fuqarolik ishlari alohida – alohida mahkamalar tomonidan
ko`rib chiqilgan. Qozi – askar – bu mansab egalari qo`shinda sudlov ishlari uchun
mas’ul bo`lganlar. Harbiy sohada vujudga kelgan huquqiy masalalar yechimi shu
shaxsning hukmi bilan belgilanar edi. Muftiy - askarlar esa harbiy sohada qozilar
chiqargan hukmlarning to`g`riligini shariat asosida tekshirib chiqqanlar. Amir
SHohmurod davrida qo`shin ikki qanotdan iborat bo`lgan. So`l qanotida mang`it,
kenagas, keriot, durman, qo`ng`irot, xitoy, qipchoq, o`taji, turkman, arlot, qiyot,
qirgiz, qalmoq, hofiz, o`rlon, tilod dastalari bo`lgan. Chap qanotida saroy, bahrin,
jaloyir, qangli, yuz, ming, nayman, qarluq, berqut, qushchi, arron, orlon, qalmiq,
fulodchi, qirq, olchin, major, chinboy, badyil, as, jibbirin, qilgiy, timoy, masid, tatar,
barlon, iloji, tangut, va shogirdpesha guruhlari joylashgan.

II.1. Buxoro amirligida mahalliy boshqaruv tarixi
Buxoro davlatida XIX-XX asrning boshlaridagi davlat boshqaruv tizimi ma’muriy
bo’linishi, unvon, mansablar va egalarining vazifalarini tadqiq etish o’z dolzarbligini
yo`qotmagan. Bu manba 1994 yil arab xatida nashr etildi. Ushbu kitob Buxoro
amirligi tarixiga oid muhim manba bo’lib, unda mang’itlar sulolasi davrida Buxoro
mamlakatining boshqaruv tartibi, ma’muriy tizimi, ichki nizomi, amal va
mansablarning joriy etilishi va boshqa masalalar keng yoritilgan. Yuqorida tilga
olingan manbalar asosida shu masalalarni imkon qadar yoritish mumkin deb
hisobladik. 1927 yili Xoji Yusufbiy ibni Muqimboy amir Olimxonning ishonarli
elchisi Parijda Millatlar Ligasi anjumani da so`zga chiqib shunday ma’lumotlarni
keltirgan edi deyiladi manbashunos Sh.Vohidov tadqiqotlarida: “…Buxoro amirligi
shariat va odat vojibotlariga suyanib hukm surardi. Ulamo amirni payg’ambar
xalifasi va islom shariatining homiysi deb bilardi 16
.
Amirning hayoti shariatga batomom mutobiq edi. Buxoro xonlari o’zbeklarning
mang’it sulolasidan bo`lganlar. Taxtga ko`tarish paytida o’zbek odatlariga ko`ra
to`shakchaga amir o`tiradi va uni sayyidlar, xo`ja va mullolar ko`tarib taxtga
o`tqazadilar”. Ushbu ma’lumot amirlikning boshqaru tarixi va oliy nasab egasi
hukmdorning taxtga o`tkazish marosimi tarixi bo`yicha guvohlik beradi. Buxoro
mamlakati 27 viloyat (bogot)ga bo`linar edi. Eng katta viloyatlarga amirning
hokimlarni tayinlardi. Bu viloyatlarga Nurota, Qorako’l, Chorjoy, Qarshi, Kelif,
Shahrisabz, Yakkabog`, Kitob, Huzor, Qorategin, Boysun, Hisor, Dehnov,Qo`rg`on,
Baljuvon, Kolob, Qo’badiyon, Darvoz, Rushon, Samarqand, Miyonkol, Farob,
Urmetan va Maschohlar kirar edi. Valiahdga qarashli mulk Qarshi hisoblanaredi 17
.
Amir Abdulahadxon davrida (1885-1910) quyidagilar viloyatlarga hokim bo`lgan:
Hisorda Abdulmo`minxon Abbosiy o`g`li, Baljuvonda Rahmonqulixon devonbegi,
Huzor Akromxon to`ra, Chiroqchida Umarxon Akromxon to`ra o`g`li,

16
Воҳидов Ш. Қўқон хонлиги ва Бухоро амирлигида унвон ва мансаблар. –
Т.:1996. -Б.34
17
O’zbekistonda harbiy ishi tarixidan (Qadimgi davrdan hozirgacha). D. Ziyoyeva
m’sul muxarrirligi ostida. Toshkent.:“Sharq”. 2012. -B.80
Boysunda Abdulvali inoq ibn Shirali inoq, Shahrisabzda Turobqul devonbegi, Kitob
hokimi Avliyoqul devonbegi, Qarshida To`raxo`ja sadr, Xatirchida Abdurahmon
inoq, Chorjoyda Mirzo Nizomiddan Urganjiy, Karmanada Mirzo Rahmatulloh
dadxoh, Nurotada Iskandarbek. “Tarix-i nofei” ma’luotlariga qaraganda, alohida
viloyatlarga tobe bo`lgan shahar va nohiyalar ham bo`lgan. Masalan, Mo`inobod
Ko’lobga; Xovalin va Qo`ng`irot Boljuvonga; Dushanbe va Qoratog` Hisor
hokimiga, Romitan, Haydarobod, Bahovaddin, Xo’ja Bo`ston, Xo’ja Ubon, Xo`ja
Orif, Vobkent va Zandana Buxoro shahriga tobe bo`lgan. Buxoro mamlakati 27
viloyat va 11 ta tumanlardan iborat edi. Hamma tumanlar (tumanot) Buxoro shahri
atrofida joylashgan bo`lib ulardan ikkitasi SHimli Rud va Janubiy 1915 yilga kelib
tuman nomini oldilar.
Buxoro shahridan oqayotgan SHohrudning shimoli va sharqida joylashgan bu
tumanlarning mamuriy markazi yo`q edi. Mazkur tumanlarning aholisi Buxoro sadr
raisiga soliqlarini to`lardilar.Qolgan tumanlarda mamuriy va moliya hokimiyati
qozikalon itoatida bo`lgan shu tumanlar qozilarning qo`lida edi. 1916 yil
ma’lumotlariga qaraganda har bir tumanda 120 dan 340 tagacha aholi manzillari
bo`lgan. Buxoro amirligining viloyatlari Zarafshon, Qashqadaryo, Surxondaryo va
Amudaryo sohillari va vohalarida joylashgan edi. Viloyatlar ma’muriy markazlari
nomi bilan atalardi. Eng katta viloyatlar mamlakatning sharqida joylashgan edi 18
.
1914-1916 yil ro`yxatlariga qaraganda Baljuvonda 1420 aholi punktlari, Hisorda-
1200, Qorateginda- 700, Ko`lobda – 635 aholi yashaydigan joylar bo`lgan. Amir
SHohmurod davrida (1785-1800 yy.) amaldorlarning unvon va mansablari tartibga
solindi. SHohrumod ibn Muhammad Doniyolbiy taxtga kelgach, quyidagi shaxslarga
mana bu mansab va amallarni bergan.112 Doniyol otaliq-mir asad (ar.); Davlatbiy
mang`it – parvonachi, xitoy qipchoqlarining sardori Xojam yorbiy Farhod otaliq
o`g`li; Xudoyor kenagans-dadhoh (shu amalning ramzi bo`lgan hassa ham beriladi);
Isoq

Mahmudxo`ja Husayniy Nasrullo xo`ja shayx ul-islom (shariat kengashining
a’zolari). Bulardan Nasrulloxo`ja taxtning o`ng tomonida turadigan amirlarning
naqibi, Muhammad amin xo`ja esa so`l amirlarining noibligiga loyiq bo`ldi.
Mir Nizomiddin xo`ja Husaynni kozi ul kuzotga hos nadim Ibodulloxo`ja, Umarxo`ja
Sayid Atoi fayzi bo`ldi. Mirzo Badiy Devon o`z asarining oxirida Buxoro
amirligidagi unvon va mansablar haqida eng mufassal ma’lumot beradi. “Majma ul-
arkom” 1798 yili yozilgan bo`lib, unda keltrilgan unvon, mansablar haqidagi amallar
amirlikning oxirgi kunlarigacha ba’zi o`zgarishirlar bilan mavjud edi deyiladi.
“Majma ul- arkom” ma’lumotiga qaraganda eng oliy mansab qozilar amali bo`lgan.
Ulardan oliy darajada shyx ul- islom unvoni, keyin kozi ul- quzot, uchinchisi qozi
askar va to`rtinchisi viloyat kozisi bo`lgan.
Buxoro davlatida askar amaldorlarining shaxsiy muhrlari bo`lar edi. 1997 yili
SHahrisabzda yashagan qozi va xattot Fayzulla Maxdum Ravnakiyning kutubxonasi
va arxividan 100 ga yaqin muhrlarning naqshini topilgan. Turli amaldorlarning bu
shaxsiy muxrlari XIX asrning oxiri va XX asrning boshlariga tegishli bo`lib
Buxoroga viloyatlarining mahalliy boshqaruvi haqida muhim ma’lumotlarni beradi.
Shahrisazda Qozi Abdulhakim sudr, qozi Mirzo Muhammad Sharif sudur qozi kalon,
Abdulloh xo`ja o`roq, Mulla Sadulloh sudur mufti, Mirzo Fozil sharbatdor, Sayid
mullajon sadri a’lam, Xo`jabiyquli qushbegi, Amal eshon qorovulbegi, Bobojon
mirzaboshi, Muhammad Yusuf miroxor, Tilab Qobil chehraog`asi, Umriqul jibachi,
SHarifbiy shig`ovul, mirzo Shodibek akaboshi mahramboshi, Ochildi to`qsoba
xazinachi, Mansurxo`ja mudarris o`roq, mullo Xolnazar mudarris mufti, o`roq va
boshqalar XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida yashagan ekanlar. Xonliklarda
mamlakat chegaralarini qo`riqlashga katta e’tibor qaratilgan.
Davlat chegaralarida ham ma’lum miqdordagi harbiylar saqlangan. Chegaralarda
qo`shinnin saqlash uchun bir qancha qal’alar bunyod etilgan edi. Bu qal’alarda
joylashgan qo`shining asosiy vazifasi turli savdo karvonlarining xavsizligini
ta’minlash, mamlakatni tashqi kuchlar tajovuzidan asrashdan iborat edi. Tashqi
kuchlar hujumiga birinchi bo`lib javob beradigan bunday qal’alar asosan yirik
xalqaro karvon yo`llarida bunyod etilar edi. Bu o`rinda Qo`qon xonligida XIX

asr o`rtalarida mavjud bo`lgan chegara qal’alarini misol keltirish mumkin.
Ular jumlasiga Chu va Talas vodiysidagi To`ychibek-qo`rg`on, To`qmoq, Pishpek,
Itkechuv, Oqsuv, Merka, Avliyoota, Choldevor, Sirdaryoning quyi oqimida
joylashgan Cho`loq-qo`rg`on, So`zoq, Ko`mishqo`rg`on, Oqmachit va Chirchiq
vodiysidagi Bo`ka, To`ytepa va boshqalarni kiritish mumkin. XIX asr 30 yillarida
Buxoro xonligidagi chegara qo`shinlari esa, Jizzax, Bola qo`rg`on, Nurota, Xo`ja
Juybor, Kerki, yoychi, Chorjuy va boshqa markazlarda joylashgan qal’alarda saqlanar
edi. Turli hajmdagi va mudofaa qobiliyati jihatidan ham turlicha bo`lgan bu
qal’alarda har xil o`tochar va sovuq qurol bilan qurollangan qo`shinjoylashtirilgan.
Ularda turli to’plar saqlangan. O’rta Osiyo xonliklari qo`shinida muayyan intizomni
saqlab turishga harakat qilingan. Lekin ko`p hollarda, ayniqsa, harbiy harakatlar avj
olgan pallada qo`shin intizomini bir maromda ushlab turishgaerisha olmaganlar.
Harbiy yurishlarda muvaffaqiyatga erishgan qo`shin tomonidan talonchilik qilish
holatlari uchrab turgan 19
. Hukmdorlar harbiy yurishlari davomida o`z askarlarini
muayyan intizomga bo`ysundirishga majbur etgan hollari ham ko`p uchraydi.
Masalan, XVI asr boshida Samarqandni zabt etgan Muhammad Shayboniyxon o`z
askarlariga “o`g`irlik va talonchilik ko`chasidan” o`tmaslikni amretgan bo`lsa,
Ashtarxoniylar sulolasiga mansub hukmdor Ubaydullaxon (1702- 1711) XVIII asr
boshlarida Balxga yaqin Odina masjid degan joyda harbiy harakatlarga tayyorgarlik
ko`rayotgan askarlariga aholining ekinzorlaridan “bitta ham boshoqni
to`kmasliklari”, agar shunday hol amalga oshsa, askar “umrining butun hosili o`lim
o`rog`i” ostida qolishini bildiradi. Keltirilgan ushbu tarixiyma’lumotlar shundan
dalolat beradiki, mamlakat ravnaqi haqida qayg`urgan ayrim hukmdorlar harbiy
yurishlarning salbiy oqibatlarini anglagan holda ularning oldinni olishga harakat
qilganlar 20
.
Buxoro qo`shini “Tarix-i nofei” ma’lumotiga qaraganda yetti xil dasta yoki

qismi piyoda xizmat qilardi. “Sherbachalar” dastasi ham bo`lgan ekan. Turkman
polki Qogonda, Terskiy, Shefskiy va otliqlar Sitorai Maxosa kazarmalarida 24
joylashgan edi. O’rta Osiyoda XVIII asrning ikkinchi yarmi XIX asr boshlarida
xonliklarning ichki va tashqi siyosatida, o`zaro munosabatlarda harbiy qo`shin
muhim ahamiyat kasb etgan. Avvalo shuni ta’kidlash joizki, XVIII asrning ikkinchi
yarmiga kelib xonliklardagi qo`shin asosan nomuntazam xarakterga ega bo`lgan, ular
ichki va tashqi xavfni bartaraf etishga qodir emas edi.
Bu holatdan to`g`ri xulosa chiqargan ayrim hukmdorlar o`z qo`shinlarining
muntazam qismlarini tashkil etishga harakat qildilar. Natijada XIX asr boshlarida
O’rta Osiyo xonliklari qo`shini muntazam va nomuntazam qismlardan tashkil topgan
harbiy kuchga aylangan. XIX asr boshlariga kelib, xonlik hukmdorlari o`z
qo`shinlarini yaxshilash, uning tarkibida muntazam qismlarni tarkib toptirish
borasida ko’p sa’y-harakatlarni amalga oshirdilar. Bunday hukumdorlar jumlasiga
Buxoro hukmdori Amir Haydarni (1800-1826) kiritish mumkin.
U mamlakat harbiy kuchlarini ikki qismga – muntazam qo`shin – “navkariya” va
nomuntazam qo`shin – “qora cherik”ka bo`ldi. Buxoro amirining “lashkar”, “cherik”,
“qo`shin” deb nomlangan harbiy kuchlarining nomuntazam qismi (“qora- cherik”)
oliy hukumdorning amriga binoan harbiy harakatlar davrida tinch aholidan
to`plangan. Odatda, amir jarchilari boshlangan harbiy yurishlar haqidagi xabarlarni
bozorlarda e’lon qilganlar. Aynan shu yerda, shahar hayotining markazi bo`lmish
bozorlarda “qora-cherik” ro’yxati osib qo’yilgan. Harbiy harakatlar davomida,
shuningdek, amirlikdagi harbiy qal’alarni himoyalashda “qora-cherikdan” unumli
foydalanganlar. Xususan, mamlakat chegarasidagi qal’alarni qo`riqlashga safarbar
etilgan qora-cherik a’zolari ma’lum bir vaqt davomida shu yerda ushlab turilgan.
Taniqli olim V.L.Vyatkinning ko`rsatishicha, amirlikning janubiy qal’asi Sherobodni
yuz kishidan iborat askarlar qo`riqlab, ular har oyda almashtirib turilar edi. Bunday
turdagi qo’shin azolari turli o`zbek urug`larining vakillari bo`lib, urush paytida
jasorat va mardlik namunalarini ko`rsatganlar. Mamlakatda tinchlik

hukmronlik surgan davrlarda esa qora cheriklar uylariga jo`natib yuborilgan. Ular
uylariga qaytgach, o`zlarining asosiy mashg`ulotlari – dehqonchilik, chorvachilik,
hunarmandchilik va savdo bilan shug`ullanish imkoniga ega bo`lganlar. Amirlikda
muntazam qo`shinning asosini tashkil etgan navkarlarga bir qancha imtiyozlar
berilgan edi.
Buxoro amirligida mansabiga muvofiq ravishda navkarlarga oziq-ovqat, pul va
kiyim-bosh, otlari uchun yem-xashak berilgan. Ular boshqa xonliklarning muntazam
qo`shinlari kabi turli soliq va majburiyatlardan ozod etilgan edi. O`z yeriga ega
bo`lgan navkarlar amirning buyrug`i bilan bu yerlar va ularda yetishtiriladigan turli
ekinlarga solinadigan soliqlardan ham ozod edilar. XIX asr 30- yillariga oid
ma’lumotlarga ko`ra, Buxoro amirligida 19000 askar bo`lgan. Qo`shinga Buxoro
viloyatidan 12 ming askar, Samarqanddan – 2500, Qarshidan - 2500, Maymanadan –
1000, Qorako`ldan – 1000 ta askar yetkazib berilgan. Buxoro askarlariga bu davrda
bir yilda rus rubli bilan hisoblaganda 150 rubl ajratilib, u qisman bug`doy, jo`xori,
pichan bilan to`langan. Amir Haydarning muntazam qo`shin tuzish borasidagi
harakatlarini Buxoro amiri Nasrullo (1827-1860) davom ettirdi. Bu hukmdarning say-
harakatlari bilan piyoda askarlardan iborat sarbozlar va to`pchilarning muntazam
qo`shini tuzildi. yozma manbalarda qayd etilishicha, bu tadbir 1837 yilda amalga
oshirilgan edi.
XIX asr o’rtalaridagi ma’lumotlarning ko`rsatishicha, dastlab muntazam qo`shin
asosini, Buxoro amirligidagi asirlar tashkil etgan edi. Voqealar guvohlarining
yozishicha, 1837 yildayoq, 1000 dan ortiq asirlardan 800 kishi muntazam piyoda
askarlik-sarbozlikka, 250 dan ortiq kishi esa artilleriya qo`shinlari
– to`pchilar safiga qabul qilingan edi. Buxoro harbiy kuchlarining asosini
tashkil etgan sarbozlar tarkibiy jihatdan bir qancha qismlardan tashkil topgan edi.
XIX asr o`rtalariga oid tarixiy ma’lumotlardan ayon bo`lishicha, jami 700 kishidan
iborat “sarbozlar har biri 100 talik 7 ta dastaga bo`lingan edi. O’z navbatida har bir
dasta “2 ta nim dastaga, 4 ta rassadga va 8 ta baraga bo`lingan 21
.
Yuz kishidan iborat harbiy dastani yuzboshi boshqargan. Ushbu boshqaruvda

yuzboshiga uning yordamchisi qorovulbegi yordam bergan. “Rassad”larni panjaboshi
boshqargan. harbiy qismni boshqarishda bu mansab egasiga uning muovini –
panjaboshi-xurd yordam bergan. Sarbozlarning o`ng kishidan iborat qismiga
“daxboshi” boshchilik qilgan. Buxoro amiri Nasrullo o`zi tuzgan muntazam qo`shinni
bir joyda saqlashga harakat qilgan. Buxoro shahri devorining tashqarisida
– O’qlon va Talipoch darvozalarining o`rtasidagi yerda har bir sarboz va to`pchining
oilasi uchun uy qurib berilgan edi. Shu tariqa, Buxoro atrofida “Sarbozxona” nomi
ostida mashhur bo`lgan, 800 uydan iborat harbiylarning muntazam yashash
manzillari shakllangan. O`rta Osiyoda harbiy ishni tashkil etish borasida bir qator
an’analar mavjud edi. Chunonchi, harakatlanayotgan qo`shin bilan birga, aniqrog`i,
ular ketidan turli hunarmandlar, savdogarlarning yurish va o`z faoliyatlari bilan
qo`shin ehtiyojlarini qondirib borish an’anasi shular jumlasidan edi. Masalan, qo`shin
bilan birga yurgan novvoylar askarlar uchun non yopib berganlar, kosiblar to`zigan
oyoq kiyimini ta’mirlaganlar. Taqachilar esa otlarni yangidan taqalab berganlar.

Xulosa
Buxoro amirligining siyosiy boshqaruvi, ijtimoiy muhiti va harbiy lavozim, harbiy
ish tarixi tarixshunosligi va manbashunosligi o’rganilgandi, ko’rildiki, mustaqillikka
erishgandan so’ng amirligi tarixi bilan bog’liq ko’pgina ilmiy tarixiy manbalar fors-
tojik tillaridan tarjima qilinib krill alifbosida nashr etilgan va bu bilan
o’rganilayotgan davr tarixini chuqurroq o’rganish imkoni yaratilgan. XVIII asrning
ikkinchi yarmidan boshlab, ya’ni mang’itlar sulolasi hukmronligi o’rnatilgach,
Buxoro amirligi yana asta-sekin mustahkamlana boshlaydi. Shu asrning 70-80
yillariga kelib Buxoro amirligining markaziy hududini Samarqand va Buxoro
shaharlarini o’z ichiga olgan Zarafshon vohasi tashkil qilgan.
XIX asrning boshlariga kelib Buxoro amirligi hududiga Zarafshon hamda
Qashqadaryo vohalaridan tashqari Surhon vohasi, Hisor, Xo’jand, O’ratepa,
Panjikent kabi aholi zich joylashgan tumanlar, Janubiy Turkmanistonning katta
qismi, jumladan Chorjo’ydan to Murg’ob daryosigacha bo`lgan hududlar kirgan. Bu
davrda Buxoro amirligi hududlarining kengayishiga asosiy sabab – mang`itlar
sulolasining markazlashgan davlat barpo etishga intilishi bo`ldi. Buxoro amirligi
boshqaruv ishlarida yirik sarkardalar, qo`shin boshliqlari, qo`mondonlar va
amirlarning harbiy mahorati katta ahamiyatga ega. Amirlikda ichki va tashqi xavfni
bartaraf etish, davlat sarhadlarini kengaytirish hamda qilinadigan yurishlarda
qo`shinlarning soni, harbiy tayyorgarligi, jang usullari, qurol-yarog`lar, qo`shin
boshliqlarining harbiy mahorati kabilarga katta e’tibor qaratganlar.
Davlatda qo’shin to’plash, qo’shinning ta’minoti, uning tarkibi, qo’shinni jangga
tayyorlash, qurol-aslahalar, harbiy va qorovullik xizmatini o`tash, harbiy harakatlarni
olib borish odat tusiga kirgan. Amirlikning siyosiy hayoti, boshqaruv tartibi,
ma’muriy tuzilishi va harbiy siyosati to’g’risida tarixiy manbalarda ma’lumotlar
keltirib o’tilgan. Mang’itlar sulolasi hukmdorlari Buxoro davlatini amir unvoni bilan
boshqardilar. Mang’itlar sulolasi asoschisi Muhammad Rahim va uning vorisi
Doniyolbiy (1759-1784 yillar) Buxoro davlati hududini ancha kengaytirishga
erishdilar. Tarixda “Amir Mas’um” deb nom qoldirgan bu hukmdor (1785-1800
yillar) markaziy hokimiyatni mustahkamlab, Buxoro amirligi sarhadlarini ancha

kengaytirdi. Mamlakat iqtisodi yaxshilandi. 1800 yili Buxoro taxtiga Amir Haydar
o`tiradi. Amir Haydar hukmronligi davri ham ichki va tashqi kurashlar bilan o`tadi.
Amir Haydar hukmronligi davri tarixi “Tarixi amir Haydar” va “Tarixiy 91
Shohruhiy” asarlarida amirlik tarixi to’g’risida quyidagi ma’lumotlar keltirilgan:
“Qo’qon hukmdorlari 1805 yili Xo’jandni, 1809 yili Toshkentni, 1816 yili esa
Turkistonni ishg’ol etib, xonlik doirasiga kiritadilar. 1806-1813 yillari O’ratepaga,
1806 yili Jizzaxga, 1821 yili Samarqandga tahdid solganlar. 1826-1860 yillarda amir
Nasrullo Buxoroda xukmronlik qildi.
Buxoro tarixi manbalari orqali siyosiy ijtimoiy-iqtisodiy hayotida ko`rsatib o`tildi.
Buxoro amirligi siyosiy tarixi ikki davrga bo`linishi ya’ni Rossiya bosqiniga qadar
amirlikdagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, shuningdek Rossiya imperiyasi bosqini,
amirlikni bosib olish jarayoni mustamlakachilar siyosati va uning ijtimoiy- siyosiy
hayotga ta’siri. Amirlikni bosib olinishidagi harbiy qism va harbiy taktika
mustamlakachilar davridagi ichki nizo va o’zaro to’qnashuv. Unda harbiy qismni
qo`zg`olonlarni bostirishdagi ishi harbiy lavozim, harbiy ish va vazifalarida kelib
chiqqan holda asosli tarzda keltirildi. Buxoro amirligi tarixi, davlat boshqaruvi,
mansab, unvonlar va ularning egalarini vazifalari ya’ni saroy mansab va unvonlari,
harbiy va diniy mansab va unvonlar va ularning egalarining vazifalarini keng
qamrovli tarzda o’rganish, o’z o’rnida Xiva va Qo’qon xonligi mansab va unvonlari
va ularning egalarining vazifalari qiyoslab tahlil qilindi. Buxoro amirligida harbiy ish
bo`yicha an’analar davomiyligi va boshqaruvni takomillashuvi harbiy taktikalar va
ularni qo’llash uslublari Buxoro amirligida taktikaning o’ziga xos jihatlari va
sabablari yoritildi.
Shuningdek Amirlikning mudofaa tizimini o`rganish jarayonida nafaqat harbiy qurol-
aslaxa va ularning tayyorlanishi jarayoni va tarkibi, balki asrlar davomida o’z
mavqeini yo`qotmagan mudofaa inshootlari va mustahkam qal’alarning qurilishi
tadqiq etildi va ko’rildiki amirlikda nafaqat qism, nafaqat harbiy kuch balki
mustahkam qal’a devorlari muhim ahamiyat kasb etgan.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Eshov B. O’zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi.- Toshkent.: Yangi
asr avlodi, 2012.
2. Vohidov Sh., Xoliqova R. Markaziy Osiyodagi davlat boshqaruv tarixidan.-
Toshkent.:Yangi asr avlodi. 2006.
3. Ahmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari.- Toshkent.:“O’qituvchi”., 2001.
4. Muhammad ali Balijuvoniy – Tarixi nofei. (Tojik tilidan tarjimasi, so’zboshi va
izohlar muallifi Vohidov. Sh. -Toshkent:. 2001
5. Sagdullayev A. O‘zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi – Toshkent.: Akademiya.
2006.
6. Zamonov. A “O’zbekiston tarixi”(ilmiy jurnal)., XVIII – XIX asr o’rtalarida
Buxoro amirligida harbiy boshqaruv va qo’shin tuzilishi. 2014.,
7. Воҳидов Ш. Қўқон хонлиги ва Бухоро амирлигида унвон ва мансаблар.
–Т.:1996.
8. Бобоев Ҳ., Хидиров З ва бошқ. Ўзбек давлатчилик тарихи (II китоб). –
Тошкент.: Fan va texnologiya, 2009.
9. Саидов А., Таджиханов У., Одилқориев Х. Давлат ва ҳуқуқ асослари.
Дарслик. – Тошкент.: Шарқ, 2002.
10. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. -Toshkent.: «Sharq» 1999.
11. Шукуриллаев Ю. Қўшин бошқарув тарихидан // Жамият ва бошқарув. –
2006. – №2. –Б.48.
12. Бобобеков Ҳ., Каримов Ш., Содиқов М., Усмонов Қ., Холбоев С.,
Шоймардонов И. Ўзбекистон тарихи. Қисқача маълумотнома. – Тошкент.:
Фан, 2007.

Buxoro amırlıgıda davlat muassasaları

Sotib olish