Dokument ma'lumotlari

Narxi 30000UZS
Hajmi 302.0KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 29 Oktyabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tarix

Sotuvchi

Benjamin Franklin

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024

5 Sotish

Buxoro xonligida shayboniylar davri

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI TARIX FAKULTETI TARIX YO‘NALISHI _______________________________________ FANIDAN KURS ISH MAVZU: Buxoro xonligida shayboniylar davri BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 2024 1 MUNDARIJA : Kirish.........................................................................................................................2 I. BOB. SHAYBONIYLAR DAVRIDA MOVORAUNNAHRDA SIYOSIY AHVOL 1.1. XV asrning ikkinchi yarmida Dashti Qipchoq va Movoraunnahrdagi siyosiy ahvol..............................................................................................................4 1.2. Shayboniylar davrida ma’muriy boshqaruv. Mansab va unvonlar. ..................................................................................................................... .....10 – 25 II. BOB. SHAYBONIYLAR DAVRIDA IJTIMOIY-IQTISODIY VA MADANIY TARAQQIYOT 2.1.Shayboniylar davlatida ilm-fan va ta’lim...........................................................26 2.2.Abdullaxon II davrida ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayot.....................................39 Xulosa .....................................................................................................................44 Foydalanilgan adabiyotlar........................................................................................46 2 KIRISH Kurs ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Bugungi kunda yangi O'zbekiston - Uchinchi Renessans poydevorini barpo etish, inson manfaati va erkinliklarini ta'minlash maqsadida keng miqyosli islohotlar izchil davom ettirilmoqda. Ana shu islohotlar va o'zgarishlar bilan bir qatorda el-yurt, xalqning porloq kelajagining kafolati bo'lgan barkamol avlod tarbiyasiga katta e'tibor qaratilgan. Shu bilan birga, mamlakatimiz xalqining ko'p ming yillik madaniyati, milliy qadriyatlari va urf-odatlarini tiklash hamda fuqarolarda o'zlikni anglash xalqimizning boy moddiy va ma'naviy merosini tiklashb asrab-avaylash bo'yicha ulkan ishlar amalga oshirilmoqda. "Milliy o'zligimizni anglash, Vatanimizning qadimiy va boy tarixini o'rganish, bu borada ilmiy-tadqiqot ishlarini kuchaytirish, gumanitar soha olimlari faoliyatini har tomonlama qo'llab-quvvatlashimiz lozim". Tarix ilmi umuminsoniy qadriyatlar ichida eng asosiysidir. Vatanimiz tarixi va madaniyatida katta o'rin tutuvchi Shayboniyxon hukmronligi davrini o'rganish, o'sha davr voqea-hodisalarini, davlat negizini tashkil etgan boshqaruv tizimini haqqoniy o'rganish bugungi tarix fanining dolzarb mavzularidan hisoblanadi 1 . O'zbekiston davlatchiligi tarixining ajralmas qismi bo'lgan - Shayboniyxon davrida Movarounnahr va Xurosonning davlatchiligi tarixi masalasini o'rganish alohida ahamiyat kasb etadi. Mazkur davr O'rta Osiyo hududida temuriylar sulolasi qo'lida bo'lgan Movarounnahr davlatining inqirozga yuz tutishi oqibatida siyosiy kurash nihoyatda kuchaygan, mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotida keskin o'zgarishlar yuz bergan davr hisoblanadi. Shu bois, o'zbek xalqi davlatchiligi tarixini o'rganishda nisbatan kam tadqiq etilgan hamda e'tibordan chetda qolib kelgan shayboniylar sulolasi hukmronligi davri ham o'ziga xos o ringa ega. XVIʻ 1 Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. - T.: "O'zbekiston", 2017. - 48 b. 3 asrdagi O'zbekiston davlatchiligi tarixi muammolari doimo tadqiqotchilarning diqqat markazida bo'lib kelgan ersa-da, Shayboniyxon hukmronlik qilgan davrdagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar tarixi bo'yicha ilmiy tadqiqot natijalari sanoqli. Vaholanki, XVI asrda Shayboniyxon o'z davrida qudratli bo'lgan qo'shni davlatlar safida turadigan markazlashgan davlat barpo etishga uringan va shayboniylar bunga erishgan edilar. O'zbek davlatchiligi tarixini o'rganishga jiddiy e'tibor berilayotgan bugungi kunda Buxoro xonligining tashkil topishi, markazlashuvi, markaziy va mahalliy boshqaruv hamda unda faoliyat olib borgan mansablar transformatsiyasining o'ziga xos jihatlari, mamlakatda faoliyat olib borgan mansabdor shaxslar hayoti, ijtimoiy- iqtisodiy sohada amalga oshirilgan tadbirlar, yer egaligi, uning taqsimlanishi bilan bog'liq an'analar, suv inshootlari va ularning qurilish mexanizmlari, xorijiy mamlakatlar bilan olib borilgan diplomatik munosabatlar, savdo-sotiq va boshqa jarayonlarni tadqiq etish va ochib berishga ehtiyoj benihoya katta. Davlatchilikning muhim tayanchi bo'lgan Shayboniyxon asos solgan xonlikning siyosiy, ijtimoiy- iqtisodiy muammolari tarix fanida maxsus o'rganilmaganligi bois mazkur ilmiy muammo tadqiqot mavzusi qilib olindi hamda tadqiqotda ushbu davlatning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy tizimiga oid masalalarni yoritish mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Tadqiqotning obekti: Markaziy Osiyoning o'rta asrlar tarixi kontekstida Shayboniylarning Movarounnahr va Xuroson davlatchiligi tarixida tutgan siyosiy o'rnini tadqiq etish hisoblanadi. Tadqiqotning predmeti: Shayboniyxon davrida ya'ni XVI asr Movarounnahr va Xuroson davlatchiligida sulolaviy boshqaruv va boshqaruv tizimlari mansab unvonlari uning rivojlanishida yuz bergan jarayonlarni ochib berishdan iborat etib belgilandi. Tadqiqotning maqsadi: Shayboniylarning Movarounnahr va Xuroson davlatchiligida tutgan o'rnini tadqiq qilishdan iborat bo'lib, Unda XV asrning ikkinchi yarmi XVI asrning o'rtalarigacha bo'lgan davrda Movarounnahr va Xurosondagi ijtimoiy-siyosiy voqealar o'zida aks etgan manbalar ham turli 4 davrlardagi tadqiqotlar tahlili orqali ochib berish. Tadqiqotning vazifalari: Shayboniylarning Movarounnahr davlatchiligi tarixida tutgan o'rnini turli ilmiy tadqiqot metodlari asosida o'rganish maqsadida quyidagi vazifalar belgilab olindi: Shayboniyxon davri tarixining o'rganilishi natijalarini tahlil qilib, umumlashtirish va ularning XVI asr tarixi va madaniyatini o'rganishdagi ahamiyatini ochib berish; Shayboniylar davri tarixi va madaniyatiga oid to'plangan ma'lumotlarni o'zbek xalqi davlatchiligi tarixining yangi sahifalarini yoritishda muhim manba sifatida tahlil etish; Shayboniylar davri tarixi O'zbekiston va Markaziy Osiyoning XVI asrdagi siyosiy va iqtisodiy jarayonlarini qamrab olgan holda tadqiq etish; mavjud ma'lumotlarni qiyoslagan holda Shayboniyxonning siyosiy faoliyatini o'rganish hamda siyosiy masalalariga yangidan baho berish, manbalar va so'nggi tadqiqotlar asosida ushbu masalalarni oydinlashtirish, munozarali masalalarga aniqlik kiritish; manba va adabiyotlarni tahliliy o'rganib, Shayboniylarning siyosiy faoliyatidagi ilmiy muammolarni, ularning o'rganilishi natijalari, tadqiqotchilar xulosalarini qiyoslab, yangi asoslarda tadqiq etish; o'zbek xalqining o'rta asrlar davlatchiligi tarixida Shayboniyxonning tutgan o'rnini va uning siyosiy-tarixiy jarayonlarda tutgan mavqeyini yoritib berish: Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: XVI asr boshida Shayboniylarning Movarounnahr davlatchiligi tarixida tutgan o'rni manba va adabiyotlar asosida yoritilib, mintaqada yangi sulola vakillarining boshqaruvi tartiblari hamda ko'chmanchi va o troq xalqlarʻ boshqaruvining o'ziga xos bo'lgan an'analariga oydinlik kiritilgan; Shayboniyxon asos solgan davlat O'zbekiston davlatchiligi taraqqiyotining ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, tarixiy bosqichlarida muhim o'rin tutishi yoritilgan; Shayboniyxon davlatining markaziy va mahalliy boshqaruvi tizimini mustahkamlashdagi saroy amaldorlar (naqib, parvonachi va boshqalar) hamda mamlakatda o'tkazgan islohotlari (pul, soliq, harbiy va x.k.) ochib berilgan; 5 Shayboniyxon davlat boshqaruvida ijtimoy-iqtisodiy munosabatlarning o rniʻ va ularning mamlakat taraqqiyoti hamda aholi hayotidagi ahamiyati ko'rsatib o'tilgan. Tadqiqot mavzusi bo yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). ʻ Kurs ishi mavzuning tarixshunoslik masalalariga bag'ishlangan tadqiqotlarni uch guruhga: 1) sovet hukumati davridagi adabiyotlar, 2) Mustaqillik yillarida amalga oshirilgan tadqiqotlar, 3) xorijiy mualliflar tomonidan yaratilgan tadqiqotlarga ajratilib o'rganildi. Birinchi guruhga oid sovet davrida chop etilgan adabiyotlarda sinfiylik mafkurasining ustunligi yaqqol ko'zga tashlanadi. Biroq, tadqiq etilayotgan mavzu mohiyatini ochib berishda bu adabiyotlar muhim ahamiyat kasb etadi. Bu davrda chop etilgan qatoriga quydagi mualliflar: V.V.Bartold, A.A.Semyonov va P.P.Ivanov, YE.E. Bertels, A.M.Belenitskiy, G.A.Pugachenkova, R.G.Muqminova, B.A.Ahmedov, H.Z.Ziyayev 2 va boshqalar asarlarini kiritish mumkin. Jumladan, P.P.Ivanov, V.V.Bartold, A.A.Semyonovlar XX asr birinchi yarmida Shayboniyxon davlatining tashkil topishidagi siyosiy jarayonlar, ijtimoiy- siyosiy, iqtisod va madaniy rivojlanishi sabablarini hamda uning oqibatlarini tahlil qilib, o'z davri uchun yangi yondashuvlar yaratuvchilari bo'lishgan hamda o'z baholarini berishgan. Shuningdek, YE.E. Bertels va P.P.Ivanovlarning bu borada olib borgan izlanishlarida shayboniylar davri ijtimoiy-iqtisodiy jaryonlarini qamrab olgan. 2 Ivanov P.P. O rta Osiyo tarixi bo yicha ocherklar (XVI-XIX asr o rtalari). - M.: Sharq adabiyoti, 1958; Bartold ʻ ʻ ʻ V.V. O zbek xonliklari. Op. T. II. 1-qism. M.: Sharq adabiyoti, 1963; Bartold V.V. Shayboniylar. Op. T. II. 2-qism. ʻ - M.: Nauka, 1694.; Bartold. V.V. Mo'g'ullar davrida Turkiston bosqin / Op. 9 jildda. T.I. M.: Sharq adabiyoti, 1963; Bartold. V.V. Madaniyat tarixi Turkiston hayoti / Op. 9 jildda. T. II. 1-qism.- M.: Sharq adabiyoti, 1963; Semenov A.A. degan savol bo'yicha Shayboniyxon o zbeklarining kelib chiqishi va tarkibi; Shayboniyxon va uning ʻ Temuriylar saltanatini bosib olishi; Ilk shayboniylar va Movarono'nlik uchun kurash // O'rta Osiyo tojik va o'zbeklari tarixiga oid materiallar.jild. 1. Stalinobod: TojSSR Fanlar akademiyasi, 1954. Semenov A.A. Markazning tuzilishi haqida insho Buxoro xonligining keyingi davrlardagi ma’muriy boshqaruvi // Tarixga oid materiallar Markaziy Osiyodagi tojiklar va o zbeklar. jild. II. Stalinobod, 1954 yil; Pugachenkova G.A. K. Kostyumlar tarixi ʻ O'rta Osiyo va Eron, XV-XVI asrning birinchi yarmi. miniatyuralarga ko'ra. // Markaziy Osiyo materiallari nomidagi davlat universiteti. V.I.Lenin. T.: SAGU nashriyoti, 1956; Mukminova R.G. Insholar 16-asrda Samarqand va Buxoroda hunarmandchilik tarixi. (Monografiya). T.: O zSSR Fanlar akademiyasi nashriyoti, 1976. - B. 234. ʻ Mukminova R.G. 16-asr yozma manbalariga ko ra O rta Osiyo xalqlarining liboslari. // Xalq kostyumi Markaziy ʻ ʻ Osiyo. M: Izd-vo: Nauka, 1979.; Ahmedov B.A. O'rta Osiyoning XVI-XVIII asr tarixiy-geografik tarixi adabiyoti (yozma yodgorliklar). T., 1985; 10—19-asrlarda O rta va O rta Osiyo tarixiga oid materiallar. -Т.: Фан, 1988; ʻ ʻ Зияев Х.З. Ўрта Осиё ва Волга бўйлари (XVI-XIX аср). Т., 1965.* Ivanov P.P. O rta Osiyo tarixi bo yicha ʻ ʻ ocherklar (XVI-XIX asr o rtalari). M.: Sharq adabiyoti, 1958 yil. ʻ 6 Mavaraunnaxrdagi Shayboniyxon davlati tarixi bo'yicha maqolalar yozgan V.V.Bartold nazdida, Shayboniyxon qabilalarining asosini harbiylar tashkil etgan va ular kuchli jangovar madaniyatga ega bo lgan. Lekin shu omilga qaramasdan,ʻ ko'chmanchi shayboniy qabilalari madaniyati siyosiy va madaniy "qoloqlikka" sabab bo'lmagan, aksincha, xonlikda madaniy rivoj kuzatiladi. V.V.Bartold fikricha, Movarounnahrga shayboniylar bilan kirib kelgan ko'chmanchi qabilalar jangovar madaniyatining Buxoroga ta'siri Xorazmga qaraganda ancha sust bo'lgan. Uning fikriga ko'ra, shayboniylar davlatchiligida nafaqat harbiy "mafkura" ustunligini, balki diniy g'oyalar ta'sirini ham kuzatish mumkin. V.Bartold shayboniylar harbiy-siyosiy mahoratiga yuqori baho bergani holda, "harbiy-siyosiy mafkura"ning Buxoro va Xorazm rivojiga salbiy ta'sir ko'rsatganini ta'kidlaydi. A.A.Semyonov Shayboniyxon tarixini nisbatan batafsil yoritgan yirik tarixchi olimlardan hisoblanadi. Uning fikricha, jangovar shayboniy qabilalari Movarounnahrda "feodallashib" siyosiy tarqoqlikka asos bo lgan. Bu jarayon esa, ʻ albatta, shayboniylar davlatining inqirozga yuz tutishiga sabab bo'lgan. Bu maqolalarda A.Semyonov nafaqat Shayboniylarning, balki barcha turkiy qabilalarining o'zaro kurashi (XIII asrdan davom etib kelayotgan) XVI asr o'rtalariga kelib tugaganini ta'kidlaydi. Shayboniyxon davlatining shakllanishi esa ushbu kurashning xotimasi ekanligini uqtiradi. A.A.Semyonov fikricha, XVI asrdan boshlab esa, jangovar shayboniy qabilalarining o'zaro kurashi Movarounnahr iqtisodiy va siyosiy hayotiga salbiy ta'sir o'tkazdi. A.A.Semyonovning "O'rta asr Buxoro unvon va mansablari hamda ular egalarining majburiyatlari haqida risolasi" nomli maqolasi davlat boshqaruvi masalasiga daxldor bo'lib, Buxoro xonligining unvon va mansablariga, ularning funksiya- vakolatlariga to'xtalgan. V.V.Bartold va A.A.Semyonovning Shayboniyxon davlatiga oid fikr va nazariy qarashlari bir-biriga o'xshash hamda ular yagona tarixshunoslik an'anasini davom ettiradi.) Ikkinchi guruhni O'zbekistonda mustaqillik yillarida chop etilgan. adabiyotlar tashkil etib, o'zbek davlatchiligi tarixida alohida ahamiyat kasb Shayboniyxon davri tarixi nisbatan kamroq tadqiq etildi. Shunday bo'lsada, bu davr 7 davlatchilik, ijtimoiy-iqtisodiy tizimi ayrim tarixchi olimlar tomonidan imkon qadar o'rganildi. Bu olimlar qatoriga: B.Ahmedov, G.Sultonova, A.Zamonov, A.Ziyo, G.Agzamova, A.Qandaharov, S.Inoyatov, O.Hayitova, Q.Rajabov, E.Ochilov, R.Muqminova, B.Eshov, Z.Muqimov, K.Tuxtabekov 3 va boshqalar ilmiy izlanishlarini kiritildi. B.Ahmedovning o'rta asr yozma manbalari asosida yozilgan "Tarixdan saboqlar" nomli kitobida" ham Shayboniyxonning siyosiy maydonga kirib kelishi, faoliyati hamda yangi davlatga asos salishi, bu davrida davlatning ma'muriy tuzilishi, davlat amaldorlarining vakolatlariga, yangi shayboniylar sulolasi siyosiy boshqaruv tizimi Mavaraunnaxrda o'rnatilishi kabi masalalar o'z aksini topgan ko'plab ma'lumotlar berib o'tilgan. Mustaqillik yillarida chop qilingan Azamat Ziyoning o'zbek davlatchiligi tarixiga bag'ishlab yozilgan monografiyasida shaybaniylar sulolasi asoschisi Muhammad Shayboniyxonning siyosiy faoliyatga kirib kelishi va Movarounnahr va Xuroson hudadlarini egallashi hamda bu hududlarda yangi davlvtga asos solish jarayonidagi siyosiy jarayonlarga ham alohida to'xtalib o'tgan. Tadqiqotchi G.Sultonovaning nomzodlik dissertatsiyasida esa, XVI asr ikkinchi yarmida Buxoro xonligining Qozoq, Yorkent xonliklari bilan aloqalari haqida bo'lsada, Lekin bu munosabatlarini yoritishda xonlikning asos solingan davri va Shayboniyxon davri tarixiga oid bir qator ma'lumotlarni uchratish mumkin. So'nggi yillarda shayboniylar davri bo'yicha mutaxassis A.Zamonov ilmiy tadqiqotlarida Shayboniyxon va sulola vakillarining markazlashgan davlat uchun 3 Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. Toshkent: O qituvchi, 1994.; Ziyo A. O zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi ʻ ʻ davrlardan Rossiya bosqiniga qadar. T: Sharq. 2001.; Mukimov 3.Yu. O zbekiston davlati va xuquqi tarixi. ʻ Toshkent: Adolat, 2004. 280 b.; Sultonova G.N. XVI asr ikkinchi yarmida Buxoro xonligining Qozoq va Yorkent xonliklari bilan aloqalari: Tarix fan nomzodi, dissertatsiyasi. T.: 2005.; Mukimov 3. Shayboniylar davlati va xuquqi. T.: Adolat, 2007. 164 b.; Mukimov 3. Qilich va qalam soxiblari. Samarqand: SamDU nashriyoti, 2008. 86 6.; Eshov B. O zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. T.: Yangi asr avlodi, 2012. 510 b.; Zamonov A.T. Buxoro ʻ xonligining ko shin tuzilishi va xarbiy boshqaruvi (shayboniylar sulolasi davri). T.: Bayoz, 2018. – 208 b.; Zamonov ʻ A., Tuxtabekov K. Buxoro xonligida siyosiy va ijtimoiy-iktisodiy jarayonlar (shayboniylar sulolasi davri). T.: Bayoz, 2018. 172 b.; Zamonov A., Aminov B.. A.Jenkinson. Rossiyadagi Moskvadan Baktriyadagi Buxorogacha 1558 yilga sayohat. / Tarjima, kirish, izoh va ko rsatkichlar tayyorlanib, nashr etilgan. Toshkent: Vauoz. 2017.; ʻ Zamonov A.Urta asr tarixiy shaxslari hayotining ayrim noma lum sahifalari. Ilmiy-ommabop asar. - T.: Bayoz. ʼ 2019.; Zamonov A.T. Shayboniylar davlatida xarbiy ish: boshqaruvi, tuzilishi, an analari / O zbekiston tarixi. T.: ʼ ʻ 2014. №1/3.-12-16 6. va boshqalar. 8 kurashi, ular o'tkazgan islohotlar, davlat boshqaruvi sohasidagi o'zgarishlar, harbiy soha va sud-huquq tizimi holati birlamchi manbalarga tayanilgan holda keltirilgan. Mazkur tadqiqotda ushbu mualliflarning ma'lumotlaridan unumli foydalanildi. Mavzuga oid ayrim masalalar S.Inoyatov, O.Hayitova, Q.Rajabov, E.Ochilov, R.Muqminova, G.Agzamova, A.Qandaharov singari olimlarning tadqiqotlarida ham qisman ko'rib o'tilgan. S.Inoyatov va O.Hayitovalar ham ilmiy tadqiqotlarida mavzuga tegishli ba'zi mulohazalarni keltirishadi. Unda asosan harbiy-siyosiy jarayonlar, diniy ulamolar, Karmana hukmronlik qilgan shayboniy sultonlar, ularning yer-mulki, qurdirgan maishiy va suv inshootlari manbalarga suyanilgan holda tahlil etilgan.)) Uchinchi guruhga: Xorijiy tadqiqotlar tashkil etib, ularda Movarounnahr va Xurosonda Muhammad Shayboniyxon siyosiy faoliyati va u asos solgan shayboniylar sulolasi hamda davlati tarixini yoritishga oid bir qator ma'lumotlarni berib o'tgan. Ularni H.Vamberi (Vengriya), Karter Van Findliy (AQSH), Mustafo Budak, Remzi Kilich (Turkiya), V.V.Poxlebkin (Rossiya), S.S.Xoseynishirazi 4 (Tojikiston) va boshqa xorijlik tadqiqotchilar ilmiy ishlari tashkil etadi. Xususan, Herman Vamberi o'zining tadqiqotlarida Binoiyning "Shayboniynoma", Xondamirning "Habib us-siyar" asarlariga tayangan holda, Muhammad Shayboniyxonning Movarounnahrni egallash yo'lidagi harbiy- siyosiy faoliyatiga oid keng qamrovli ma'lumotlar bergan. Shayboniyxon va Bobur o'rtasidagi kurashlarni sharhlar ekan, uning fikriga ko'ra, har ikki tomonning qo'shinlari soni teng (o'rtacha 40 ming) bo'lsa-da, harbiy sohada Dashti Qipchoq lashkari tinch hayot kechirgan Movarounnahr askarlaridan jangovar va shafqatsizligi jihatidan ustun turgan. Shuningdek, Shayboniyxon temuriylarning nafas rostlashiga, birlashishiga yo'l qo'ymasdan, shiddat bilan tez-tez hujumga 4 Vamberi X. Buxoro yoki Movarunnahr tarixi. T.: G .G ulom nomidagi Adabiyot va san at nashriyoti,1990.; Karterʻ ʻ ʼ Von Findli. Turklar jahon tarixida. Oksford: Universitet matbuoti, 2005; Budak M. Usmonli -O zbek siyosiy ʻ munosabatlarining boshlanishi // Yevrosiyoshunoslik. Anqara, 1996.; Remzi Qilich. Usmonli o zbeklar siyosiy ʻ munosabatlari (1530-1555). // Tarix mavzulari. №2. Anqara, 2001. No 45-47; Remzi Qilich. Yavuz Sulton Salim davri (1512-1520) Usmonli-O zbek munosabatlari. // Manas universiteti ijtimoiy fanlar jurnali, P.1, 2001.; ʻ Xoseynishirali S.S. 16-asrda Moveronnahr va Eron o rtasidagi harbiy-siyosiy aloqalar: Diss. Dr. ist. Sci. Dushanbe: ʻ Tojikiston davlat pedagogika universiteti nomidagi. S. Aini, 2014. Pokhlebkin V.V. tatarlar va Rus. XIII-XVI asrlarda Rossiya va tatar davlatlarining 360 yillik munosabatlari. 1238-1598 yillar (Sit daryosidagi jangdan Sibirni bosib olishgacha). Ma lumotnoma. - M.: Xalqaro munosabatlar, 2000. ʼ 9 o'tishi natijasida g'alabalarga erishganligini ta'kidlaydi. Vamberi Shayboniyxonning Movarounnahrni egallashida Bobur qo'shinlari ustidan 1501 yili Saripul yaqinida va Xurosonni egallashida 1507 yili Sulton Husayn Bayqaro ustidan Marvichak jangida qo'lga kiritilgan g'alaba hal qiluvchi ahamiyat kasb etganligini ta'kidlaydi. Mazkur tadqiqotlarda mualliflarning mahalliy tarixni chuqur o'rganmasdan, ma'lum yo'nalish bo'yicha tadqiqot olib borganligi, muayyan chalkashliklarni ham keltirib chiqaradi. Bugungi kunda bu tadqiqotlar natijalarini qayta ko'rib chiqib, tegishli tartibda qiyosiy tarixiy tahlil asosida mavzu tarixshunosligini boyitishga xizmat qildirish mumkin. XXI asr boshlarida ham Buxoro xonligi va umuman O'rta Osiyo xalqlari harbiy san'ati tarixiga ham to'xtalgan bir qator tadqiqotlar natijalari e'lon qilindi, dissertatsiyalar himoya qilindi. Amerikalik olim Karter Van Findliy o'zining "Turklar - jahon tarixida" nomli monografiyasida Shayboniyxon davri tarixiga umumiy tavsif berib, uning davlat boshqaruvi va qo'shin tuzilishi, harbiy liboslari hamda istilochilikdagi muvaffaqiyatlari haqida ba'zi fikrlarni keltiradi. Turkiyalik tarixchilar ham Shayboniyxon davridagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlari, tovar-pul munosabatlari, savdo-sotiq tizimi tarixi bo yicha tadqiqotʻ olib borgan. Ular ichida Mustafo Budak va Remzi Kilichlarning mavzu tarixshunosligini boyitishga xizmat qiluvchi ishlarini aytib o'tish mumkin. Remzi Kilich o'z tadqiqotida XVI asrning birinchi yarmida turk sultonlarining Buxoro bilan diplomatik munosabatlarni yo'lga qo'yganligi haqida ma'lumotlar beradi . Shayboniyxonning harbiy tizim tarixi Rossiya, Tojikiston, Qozog'iston tarixchilarini ham qiziqtirmoqda. Bu mamlakatlarning so'nggi o'rta asrlar davri bilan shug'ullanib kelayotgan tarixchilari tomonidan bir nechta dissertatsiyalar himoya qilindi. Ular ichida tojikistonlik tarixchi S.S.Xoseynishirazining dissertatsiyasi alohida e'tiborga molik. Uning XVI asrda Movarounnahr va Eron o'rtasidagi harbiy-siyosiy munosabatlarga bag'ishlangan nomzodlik dissertatsiyasida ham mavzuga oid ayrim ma'lumotlar keltiriladi. Xuroson uchun Shayboniyxon va Safaviylar o'rtasidagi harbiy to'qnashuvlar, shuningdek, Marv va Jom janglaridagi harbiy taktikalar, qo'shinning boshqarilishi, joylashuvi, 10 qurollanishi, sarkardalarning harbiy mahorati yoritilganligi tadqiqotning ahamiyatini birmuncha oshiradi. Rossiyalik tadqiqotchi V.V.Poxlebkinning monografiyasida ham mavzuga tegishli ayrim ma'lumotlar keltirilgan²². Shuni ta'kidlash joizki, Shayboniyxonning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy tarixi xususida yozilgan manbalar yetarlicha. Ushbu tadqiqotni yaratishda, asosan, xonlikda tuzilgan turli hujjatlar asosida yaratilgan xrestomatiyalar, XVI asrda Buxoro xonligiga tashrif buyurgan sayyohlar, elchilar va savdogarlarning kundaliklari, hisobotlari hamda mahalliy tarixchilarning asarlaridan, sovet va mustaqillik yillarida mavzuga doir amalga oshirilgan ilmiy tadqiqot natijalaridan keng foydalanildi. Tadqiqotning usullari: tarixiylik, tizimlashtirish, qiyosiy, muammoviy- xronologik hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot usullari hamda xolislik tamoyillaridan foydalanildi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Mavzu doirasida olib borilgan tadqiqotlar va olingan natijalar o'zbek davlatchiligi tarixini, xususan, shayboniylar davridagi davlat boshqaruvi va uning tuzilishi, tadrijiy rivoji hamda davlat mansab va unvonlarining faoliyati kabi masalalarni yoritishda muhim o'rin tutadi. Kurs ishida keltirilgan ma'lumotlar va ilmiy xulosalardan O'zbekiston tarixining tegishli bo'limlarini yozishda, shuningdek, O'zbekiston va Markaziy Osiyo yirik tarixiy shaxslar faoliyati tarixi bo'yicha oliy o'quv yurtlari va umumta'lim muassasalari uchun darsliklar va boshqa turdagi o'quv adabiyotlari yaratishda foydalanish mumkin. Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Tadqiqot ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro'yxatidan iborat bo'lib, tadqiqot umumiy betni tashkil etadi. Kurs ishining kirish qismida Kurs ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi, tadqiqot obyekti, predmeti, maqsadi, vazifalari, ilmiy yangiligi, tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari, tadqiqot mavzusi bo'yicha adabiyotlar 11 sharhi (tahlili), tadqiqotda qo'llanilgan metodikaning tavsifi, tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati, ish tuzilmasining tavsifi kabi masalalar yoritilgan. Kurs ishining birinchi bobida Shayboniyxonning Movarounnahr va Xuroson davlatchiligi tarixida tutgan o'rni manbashunoslik va tarixshunoslik tahliliga bag'ishlangan bo lib, unda Shayboniyxon davri davlatchiligi, davlat boshqaruvi vaʻ ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni yorituvchi manbalarni qaysi tilda yaratilganligi va turiga qarab 1) Fors-tojik tilida yozilgan asarlar. 2) Turkiy (eski o zbek) tilida ʻ yozilgan asarlar. 3) Sayyohlarning kundaliklari kabilarga ajratib o'rganildi. Shuningdek, mavzuga oid turli davrdagi adabiyotlar va xorijiy tadqiqotlar tahlil etilib tegishli ma'lumotlar asosida mavzu ochib berilgan. Kurs ishining ikkinchi bobida Shayboniylar davlati asoschisi bo lgan ʻ Muhammad Shayboniyxon hayoti va uning siyosiy faoliyatiga kirib kelishi hamda Movarounnahr va Xurosonda siyosiy hokimyatni qo'lga kiritish uchun olib borilgan harbiy harakatlari, yangi davlat barpo etishdagi tarixiy jarayonlar o'sha davr manbalari va tegishli ilmiy adabiyotlar orqali yoritib berilgan. Kurs ishining uchinchi bobida esa, Shayboniyxon tomonidan asos solingan sulola tomonidan davlatda boshqaruv tizimi, xususan, markaziy va mahalliy davlat boshqaruv tizimining Movarounnahr va Xurosonda joriy etilishi hamda bu hudulardagi ijtimoiy-iqtisodiy hayotning o'ziga xos tomonlari haqida ma'lumot berilgan. 12 I. BOB. SHAYBONIYLAR DAVRIDA MOVORAUNNAHRDA SIYOSIY AHVOL I.1. XV asrning ikkinchi yarmida Dashti Qipchoq va Movoraunnahrdagi siyosiy ahvol Balxash ko’li va Sirdaryoning quyi oqimlaridan to Dnepr daryosining quyi oqimlarigacha bo’lgan ulkan hudud XI asrdan boshlab Dashti Qipchoq deb atala boshlangan. XIV asr boshlaridanoq bu yerda mavjud bo’lgan Jo’chi ulusi ikki mustaqil davlatga Ko’k O’rda va Oq O’rdaga bo’linib ketdi. XIV asr 60 yillaridan boshlab Oltin O’rda taxti uchun Ichan, Shaybon va To’qay Temur avlodlari o’rtasida kurash kuchayib ketdi. 1360-1380 yillar davomida Oltin O’rda taxtiga 25 xon kelib ketdi. XIV asrning 70 yillarida Oltin O’rda ichki kurashlar yanada keskinlashib ketdi. Bu kurashda Shayboniylardan Tulunbekaxonim, Ilbon, Alpxo’ja, Arabshoh, Kaonbeklar katta o’rin tutdilar. Oltin O’rda taxti uchun kurashlar kuchayib, tushkunlikka yuz tutgan bir vaqtda Oq O’rda davlati kuchayib bordi. Bu holatni biz Urusxon va To’xtamishlar xukumronlik qilgan davrda kuzatishimiz mumkin. 1380 yilda Oq O’rdaning birlashtirilishi To’xtamishning Amir Temur tomonidan qo’llab quvvatlanganligi ta’sirida amalgaoshirilgan edi. Oltin O’rda Amir Temur tomonidan To’xtamishga qarshi kurashlar davomida ancha zayiflashtirilgan bo’lsada, Shodibek hukmronlik qilgan davrda 1401-1407 yana kuchaya boshladi. Shu yillarda Oltin O’rda Bulg’or, Xojitarxon, Qrim ustidan yana o’z hukmronligini o’rnatdi. 1406 yil Edigey tomonidan Xorazm bosib olindi. Bunga Temuriylar o’rtasida kuchayib ketgan taxt uchun kurashlar sabab bo’lgan edi. XV asrning 1chi choragida Oltin O’rdada o’zaro siyosiy kurashlar yana 13 kuchayib ketdi. 1400-1417 yillar davomida Oltin O’rda taxtiga o’tirgan 8 ta xon birin -ketin taxtdan tushirildi. (Shodibek, Po’latxon, Temirxon, Jaloliddin Sulton va boshqalar) nom olgan. Oq O’rdada ham taxt uchun kurashlar kuchayib ketdi. Bir necha 10 yillar davomida taxt uchun To’xtamish, Quyirchoq o’g’lon, Barakxon, Ulugmuhammad kabilar kurash olib bordilar. 1424-1425 yillardan boshlab esa bu kurashlarda Muhammadxon, Kichik Muhammad, To’xtamishning o’gillari Davlatberdi va Kepakxonlar asosiy o’rin tutadilar. Dashti Qipchoq uzoq vaqt davom etgan ana shu kurashlarda boshqa qabilalar bilan bir qatorda Shaybon avlodlari ham faol ishtirok etdilar va ma’lum bir mavqega ega bo’lib bordilar 5 . O’zaro kurashlardan ko’p qiynalgan halq uchun tinchlik nihoyatda zarur edi. 1427 yilda Alasha bahodir yordamida xon etib ko’tarilgan Abulxayrxon katta harbiy kuch to’pladi va 1428 yilda o’z ulusiga qaytib, qiyot, mang’it, qo’ng’irot, do’rmon, qushchi, o’tarchi, nayman, tuboyi, toymas, jot, korlik, ushun, kurlovut, echki, tangut, va boshqa qabilalar tomonidan ham xon etib ko’tarildi. Bunda Abulxayrxonni 200 dan ortiq urug’ va qabila boshliqlari qo’llab quvvatladilar. 1428 -29 yillarda ko’chmanchi o’zbeklar Janubi-G’arbiy Sibirdagi Tura shahrini qo’lga kiritdilar va bu shahar 1446 yilgacha Abulxayrxon davlatining poytaxti bo’lib qoldi. Abulxayrxonning bu muvaffaqiyati tezda butun Dashti Qipchokqa yoyildi va ko’pgina o’glonlar va sultonlar Abulxayrxon hizmatiga o’ta boshladilar. 1428- 1431 yillar davomida olib borilgan kurashlar natijasida Abulxayrxon ilgarigi Shaybon ulusi yerlarini qaytadan birlashtirishga erishdi va o’z davlatini Oltin O’rda (Ko’k O’rda) dan mustaqil deb e lon qildi. 1431-1432 yillarda Abulxayrxon‟ Xorazm ustiga yurish qildi va uning shimoliy qismini temuriylardan tortib oldi. Biroq, bu yerda vabo tarqalgach, Xorazmni tashlab ketdi. Biroq, manbalarda Abulxayrxonning Xorazmni tashlab ketishiga sabab Shohrux tomonidan qo’shin yuborilishi va Xojitarxon xoni Orol dengizi atrofida qochib yurgan Kichik Muhammadning o’g’li Maxmud va uning ukasi Axmadxon Abulxayrxonga qarshi kurash boshlab havf deb ko’rsatiladi. (Abdurazzoq Samarqandiy). XV asr 40 -yillarda Abulxayrxon Sig’noq, Oqqo’rg’on, Arquq, So’zoq va 5 Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. Toshkent: O qituvchi, 1994.253-b ʻ 14 O’zgand shaharlarini egalladi. 1448 yilda Samarqandni taladi. Biroq Abulxayrxon qanchalik harakat qilmasin, davlatda" yagona, mutloq 6 hukmdor bo’lib qololmadi. Bunga ayniqsa, Urusxon nabiralari qattiq qarshilik ko’rsatdilar. Abulxayrxon vafotidan so’ng (1469) esa, davlatda yana o’zaro kurashlar avj oldi va ko’chmanchi o’zbeklar davlati o’zaro kurashlar natijasida yemirildi. Bu davlatning qayta birlashtirilishi Abulxayrxonning nabirasi Muhammad Shayboniyxon (1451 - 1510) nomi bilan bog’liq 6 . Muhammad Shayboniyxon Abulxayrxonning o’g’li Budoq sultonning o’g’li edi, Otasidan yetim qolgach, Muhammad Shayboniyxon ukasi Maxmud Sulton bilan birga Abulxayrxon tarbiyasida bo’ladi. Keyinchalik temuriy amirlardan biri, Turkiston hokimi Muhammad Mazid tarxon homiyligida bir qancha vaqt Turkistonda yashadi. Turkiston urushlar girdobida qolgan bir vaqtda Shayboniyxon ukasi bilan Sulton Axmad Mirzo panoxida Buxoroda yashadi va ilm oldi. XV asr 90 -iillarida Muhammad Shayboniyxon Dashti Qipchoqqa bordi va siyosiy kurashlarga qo’shilib ketdi. U bir necha yil davomida kurash olib bordi va Toshkentdagi hukmdorlar yordamida Dashti Qipchoqda mustahkam o’rnashib oldi. Keyinchalik, Sayram va Yassini qo’lga kiritilgach, butun Turkistonda hokimiyatni qo’lga kiritdi. 1498 yilda Sulton Axmad Mirzo vafotidan so’ng Samarqandga yurish qildi, uni qo’lga kirita olmagach, Qarshiga yurish qildi va Shahrisabz bilan birga talon -taroj etdi. 1499 yilda Samarqandda qilgan yurishi yana muvaffaqiyatsizlikka uchragach, Buxoroga yurish qildi va uch kunlik qamaldan so’ng uni qo’lga kiritdi. 1500 yilda Muhammad Shayboniyxon yana Samarqandga yurish qildi va uni bosib olib, to’rt oy davomida talon qildi. Bu Samarqandliklarning Shayboniyxonga qarshi qo’zg’oloni sabab bo’ldi va ular 19 yoshli temuriy shahzoda - Zaxriddin Muhammad Boburni xon qilib ko’tardilar. Bobur Qarshi va Guzorni ham qo’lga kiritdi. Biroq uzoq vaqt talangan halqning ahvoli juda ham nochor edi. Og’ir ahvolda qolgan Bobur qo’shinlari Zarafshon bo’yida Shayboniyxondan mag’lubiyatga uchradi va qamalda qolgandan so’ng yashirincha Toshkentga chekinishga majbur bo’ldi. Samarqandda, Buxoro va 6 Ziyo A. O zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrlardan Rossiya bosqiniga qadar. T: Sharq. 2001.219-bʻ 15 Toshkentda o’z hukmronligini qo’lga kiritgach, Shayboniyxyun Xuroson yurishiga tayyorgarlik ko’ra boshladi. Temuriylar garchi shahzoda Xusravshoh boshchiligida Shayboniyxonga qarshi birlashgan bo’lsalarda, bu hech qanday natijaga olib kelmadi. 1505 yil Urganch ham bosib olindi va Xorazm Shayboniyxonga tobe bo’ldi. 1506 yil Xusayn Boyqaro vafotidan so’ng boshlangan taxt uchun kurashlardan foydalangan Shayboniyxon temuriylardan Hirotni tortib oldi. Hirot bosib olingan 1507 yil birin ketin Astrobod va Jurjon ham bosib olindi va Kaspiydan Xitoygacha, Sirdaryo etagidan Afg’onistonning markaziy hududlarigacha bo’lgan yerlar Muhammad Shohbaxt Shayboniyxon hukmronligi ostiga o’tdi. Shayboniyxon hukmronligi o’rnatilishi bilan Movarounnahrda uzoq vaqt davom etgan temuriylar o’rtasidagi o’zaro taxt talashishlarga chek qo’yildi va tinchlik o’rnatildi. Shayboniyxon siyosiy jihatdan markazlashgan davlat tuza olishga erishi bilan o’zining ilm -fan va adabiyotga moyilligi, bu soha vakillgarini hurmat qilishi va homiylik qilishi bilan katta hurmatga sazovor bo’ldi 7 . Shayboniyxon qo’lga kiritilgan hududlarni boshqarish uchun o’z yaqinlariga bo’lib berdi. Bu hol markaziy hokimiyatning zaiflashuviga olib keldi va 1510 yil Shayboniyxon Eron shohi Ismoil Safaviy bilan kurashga kirish oldidan ayniqsa, yaqqol namoyon bo’ldi. O’z vaqtida yetib kelmagan qo’shinlar oz sonli Shayboniyxon qo’shinlarining (17000) Ismoil Safaviy qo’shinlari- (70000) , tomonidan Tahrirobod mavzesida mag’lub etilishi va Shayboniyxonning o’ldirilishiga olib keldi6. 1510 yil Shayboniyxon vafot etgach, shayboniylar o’rtasida hokimiyat uchun kurashlar avj oldi. Ayni vaqtda Ismoil Safaviy ham shayboniylar davlati ichkarisiga hujum qilib kirib kelishga erishdi. Shayboniylar bu yurishni to’xtatish uchun sulhga rozi bo’ldilar va Amudaryoning sul qirg’og’idagi barcha yerlarni Eronga berishga majbur bo’ldilar7. 1511 yilda Bobur ham o’z qo’shinlari bilan Amudaryodan kechib o’tib, Xisor, Qulob, Qunduz, Badaxshonni egalladi. So’ng Ismoil Safaviy yordamida Samarqandga yurish boshladi. Ubaydulla Sulton va Temur Sultonlar Turkistonga chekindilar. Samarqandni qo’lga kiritgan Bobur Ismoil nomiga xutba o’qitganidan 7 Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. Toshkent: O qituvchi, 1994.253-bʻ 16 norozi bo’lgan halq Boburga qarshi isyon ko’tardi va bundan foydalangan shayboniylar Boburni bu yerdan haydab chiqardilar. Ismoilning Boburga yordamga yuborgan Amir Axmad (Najmi soniy) boshchiligidagi qo’shinlari esa qirib tashlandi (1512 y kuzida) va 1512 yil may oyida Samarqand yana shayboniylar qo’liga o’tdi. Bobur esa Ismoil bilan ittifoqini tuzdi va 1525 yilda Hindistonga yurish qilib, u yerda Buyuk Boburiylar sulolasiga asos soldi 8 . Shayboniyxon vafotidan so’ng shayboniylar davlati taxtini Ko’chkinchixon (1510 -1530) va o’g’li Abu Sa’id boshqardilar (1530-1533). Maxmud Sultonning o’g’li Ubaydulla Sulton hukmronligi yillarida (1533- 1539) hokimiyat ancha mustahkamlandi. Poytaxt Samarqanddan Buxoroga ko’chirildi. Ubaydullaxon davlatni mustahkamlash va eronliklarni mamlakat hududidan xaydab chiqarishga katta e tibor berdi. 1512 yil kuzida u yajmi soniy‟ ustidan g’alaba qozongach, katta o’ljaga ega bo’lgan edi va bu mablag’ni u Buxoro shayxulislomi Mir, Arabga topshirdi va bu mablag’lrga mashhur Mir Arab madrasasi qurildi. Shayboniylar orasida eng katta ta’sirga ega bo’lgan hukmdorlardan yana biri Abdullaxon II (1534-1598) edi. 1556 yil jo’ybor shayxlaridan Muhammad Islom yordamida taxtni egallagan Abdullaxon umrining oxirigacha davlat hududlarini kengaytirish va markaziy hokimiyatni kuchaytirish, iqtisodiy ahvolni va davlatning harbiy qudratini yuksaltirish borasida harakat qildi. Abdullaxonning say- harakatlari natijasida XVI asr oxirlarida Buxoro xonligi ulkan markazlashgan davlatga aylandi. Biroq, Abdullaxon vafotidan so’ng hukmronlik qilgan A6dulmo’min va Pirmuhammadxonlar(1599 -1601) davlatni boshqara olmadilar va ularning o’limidan so’ng shayboniylar sulolasi barham topdi. Shayboniylar davlatida jamiyat hayotida, davlat boshqaruv tutgan o’rni va mavqeiga asosan bir nechta ijtimoiy tabaqalar mavjud edi: xon va uning yaqinlaridan iborat oliy tabaqa, harbiy amaldorlar yoki umaro, yirik din peshvolari -shayxlar, xojalar, olimlar, shoirlardan iborat fozillar, raiyat ya’ni oddiy fuqaro va 8 Ziyo A. O zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrlardan Rossiya bosqiniga qadar. T: Sharq. 2001.219-b ʻ 17 kisman qullar. Shayboniy xonlari tomonidan Movarounnahrda bir qator sohalarda islohotlar amalga oshirildi. Bu islohotlar qisman ijobiy natijalar bersa, ayrimlari davlatning zaiflashuviga oqibatlarga olib , keldi. Shayboniyxon tomonidan joriy etilgan suyurg’ol tizimi eng yaxshi hizmat ko’rsatgan va Shayboniyxonga yaqin bo’lgan 9 amaldorlar yoki xon xonadoni vakillariga turli viloyatlar ustidan hukmronlik qilishga imkon bersada, biroq ular markaziy hokimiyatdan mustaqil bo’lishga intildilar va oqibatda bu hol ichki kurashlarni keltirib chiqardi. Bu salbiy holat Shayboniyxon Ismoil Safaviydan mag’lubiyatga uchrashida ham ta’sir ko’rsatgan edi. Shuningdek, Shayboniyxon yer egaligi va yer-suv sohasida 1507 yilda pul islohoti va keyinchalik ta’lim sohasida ham islohotlar o’tkazgan edi 9 . Dehqonchilik asosan lalmikor va obikor - sug’oriladigan yerlarda bo’lgan. Bug’doyning o’n ikki navi yetishtirilgan va boshqa an anaviy ekinlar ekilgan.‟ Dehqonchilik uchun qulay bo’lgan va hosildor yerlar yirik amaldorlar va harbiylar hamda din peshvolariga qarashli bo’lgan. Shayboniylar davlati ijtimoiy - iqtisodiy hayotida Buxoro yaqinidagi Jo’ybor qishlog’idan chiqqan Jo’ybor xojalar^i katta ta’sirga ega edi. Ular siyosiy hokimiyat boshqaruv ishlariga ta’sir ko’rsatish bilan birga katta yer mulklariga ham etalik qilardilar. Shayboniylar davrida amalga oshirilgan islohotlardan biri qarovsiz yotgan yerlarni o’zlashtirishga ham qaratilgan edi. Chorvachilik ham yaxshi rivojlangan. Hunarmandchilikning 60 dan oshiq turi mavjud bo’lgan. Ichki savdoga katta e tibor berilgan. Tashqi savdoda ‟ Turkiya, Eron, Hindiston, Rossiya, Xitoy kabi davlatlar bilan savdo aloqalari olib borilgan. 1588 yilda Buxoroda bo’lgan ingliz sayyohi Antoni Jenkinson ham o’z ma’lumotlarida Buxoro shahrida har yili yirik savdogarlar qurultoyi bo’lishi, bu yerga Hindiston, Eron, Balx, Rossiya va boshqa mamlakatlardan katta -katga savdo karvonlari kelishini yozib qoldirgan edi. 9 Eshov B. O zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. T.: Yangi asr avlodi, 2012. 510 b ʻ 18 1.2. Shayboniylar davrida ma’muriy boshqaruv. Mansab va unvonlar. XIV asrning boshlarida Movarounnahrning Muhammad Shayboniyxon tomonidan bosib olinishi bu hududlarning xon urug‘i vakillari bo‘lgan o‘zbek sultonlari tomonidan bo‘lib olinishiga sabab bo‘ldi. Ayrim hollarda Shayboniyxon ba’zi qabila boshliqlariga ma’lum mulklarni ham bergan. XVI asrning 60- yilllaridan boshlab Buxoro shayboniylar davlatining ma’muriy-siyosiy markazi sifatida e’tirof etilgannidan so‘ng qonun kuchiga ega bo‘lgan barcha hujjatlar Buxorodan chiqarilgan. Davlatdagi murakkab boshqaruv apparatini tashkil etgan ko‘p sonli amaldorlar guruhi ham aynan Buxoroda markazlashgan. Ma’muriy jihatdan Buxoro xonligi viloyatlar va tumanlarga bo‘lingan. Mirza Devonning ma’lumot berishicha, Buxoro xonligi boshqaruvida o‘ziga xos an’ana va qonunlar o‘rnatilgan bo‘lib, joylardagi yuqori mansabga ega bo‘lgan zodagonlar davlat boshlig‘i tomonidan hokimlikka ko‘tarilgan. Yirik hududlarda tashkil topgan shayboniylar davlati xon tomonidan boshqarilgan. Xonlikning siyosiy tizimida o‘zbek davlatchiligining somoniylardan temuriylargacha bo‘lgan davrida qaror topgan davlat boshqaruvi qonun-qoidalari hamda xususiyatlari bilan birgalikda ko‘chmanchilarga xos an’analar ham mavjud bo‘lgan. Xon-cheklanmagan hokimiyatga ega bo‘lib, u o‘z atrofida viloyat, tuman hokikimlari hamda nufuzli qabila boshliqlarini birlashtirganidan so‘ng mustaqil siyosat olib borgan. Ammo, ayrim viloyat hokimlari mavqei kuchayib markaziy hokimiyatga bo‘ysunmay qo‘ygan holatlar ham bo‘lib turgan. Bunday holat 19 ayniqsa Abdullaxon II davrida kuchayib bo‘lib, u buysunmas hokimlarning barchasini zo‘rlik bilan bo‘ysundirgan edi. Shayboniylar davlati boshqaruvida islomiy odat va shariat qonun- qoidalariga qattiq rioya qilingan. Davlatdagi oliy hukmdorlik otadan bolaga emas, balki suloladan eng ulug‘ yoshli shaxsga o‘tish tartibi dastlabki shayboniylar davrida saqlanib qolgan bo‘lsada, XVI asrning 40-yillaridan boshlab vorisiylikda otadan bolaga o‘tish an’anasi kuchayadi hamda Abdullaxon II davrida aniq bir shaklga tushadi. Ammo, bu holat uzoq davom etmadi. Davlat boshqaruvida xon saroyidagi oliy darajali amaldorlardan tashkil topgan markaziy boshqaruv hamda viloyatlar va tumanlar qo‘lida mahalliy boshqaruv asosiy o‘rinda turar edi. Tabiiyki, xon ular yordamida hamda bevosita ishtirokida davlatdagi ma’muriy boshqaruvni amalga oshirgan. Ilgarigi sulolalar davrida bo‘lgani kabi shayboniylar davrida ham eng oliy davlat idorasi-dargoh hisoblangan. Dargoh tepasida xon turgan bo‘lib, bu idora saroy devonida jamlangan hamda davlatning ichki va tashqi hayotiga oid barcha masalalarni hal qilgan 10 . Chunonchi, davlatning oliy darajali amaldorlari a’zo hamda odatda bosh vazir tomonidan boshqariladigan bu mahkama davlatning siyosiy, moliyaviy, harbiy, tashkiliy va boshqa masalalarini ko‘rib chiqar edi. Bu yerda qabul qilingan qarorlar xonning tasdig‘i bilan kuchga kirib, hayotga tadbiq etilgan. Ta’kidlash joizki, ko‘plab ko‘kaldosh, otaliq, naqib, vaziri a’zam, vazir, devonbegi kabi oliy darajali saroy amaldorlari, nuyon, tug‘begi, kutvol, dorug‘a, qurchiboshi kabi harbiy amaldorlar, jo‘ybor shayxlari, sadrlar, shayxulislom kabi diniy ulomolarning fikrlari va manfaatlari ham qarorlar qabul qilinishida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Shayboniylar davlat boshqaruvidagi muhim vazifalardan biri naqib hisoblangan. Naqiblik mansabi xon huzurida juda katta vakolatlarga ega bo‘lib, naqib xonning eng yaqin va ishonchli kishilaridan hisoblangan. Manbalarga ko‘ra, rasmiy qabul marosimlarida naqibning oliy hukmdordan chap tomonda birinchi 10 Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. Toshkent: O qituvchi, 1994.253-bʻ 20 bo‘lib joy olishi naqibning dargohdagi yuksak martabasidan dalolat beradi. Shuningdek, xon tomonidan chiqarilgan farmon va yorliqlarda ham naqibning nomi birinchi bo‘lib zikr etilgan. Naqibga davlatning ichki va tashqi siyosati hamda harbiy masalalarda oliy hukmdorning birinchi maslahatchisi sifatida qaralgan Ayrim hollarda harbiy muzokaralar uchun ham xon raqiblar tomonga o‘z naqibini jo‘natgan. Harbiy yurishlarni uyushtirish, urushlarni davom ettirish yoki to‘xtatish, raqib tomonning harbiy-strategik tomonlarini o‘rganish kabi vazifalar ham naqibga yuklatilgan hamda xon uning maslahatlari bilan qaror qabul qilgan. Manbalarga ko‘ra, naqiblarga o‘ta ma’suliyatli bo‘lgan elchilik vazifalari ham yuklatilgan. Shayboniy hukmdorlari naqiblik lavozimiga asosan payg‘ambar avlodlari hisoblangan sayidlar xonadoniga mansub shaxslarni tayinlaganlar. Shayboniylar davlatidagi muhim mansablardan yana biri otaliqdir. Bu mansabga tayinlangan shaxs, avvalo, voyaga yetmagan shahzodaning tarbiyasi uchun mas’ul bo‘lgan. Mazkur lavozim egasi shahzodaga otaliq qilib, otasining o‘rnini bosadigan darajada tarbiya bergan 11 . Otaliqlar shahzodalarga mulk qilib berilgan viloyatlardagi xon hokimiyati siyosatini belgilash va amalga oshirishda katta ahamiyatga ega bo‘lganlar. Xonlar voyaga yetmagan shahzodalarga viloyatlarni mulk sifati taqsimlab berganda ularni doimiy nazorat qilish uchun o‘zining ishonchli kishilarini otaliq qilib tayinlagan. Bunday hollarda shahzodalar voyaga yetguniga qadar ma’lum viloyatlardagi boshqaruv ishlari otaliqlar qo‘lida bo‘lgan. Otaliqlar amalda butun bir viloyat taqdirini, uning markaziy hokimiyat bilan munosabatlarini hal qilganlar. Davlat ishlarida ko‘kaldosh (aynan ma’nosi-bir onadan sut emgan) mansabi ham muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Ko‘kaldoshlar davlat bilan do‘stona va dushmanlik munosabatida bo‘lganlar haqida ma’lumotlar to‘plagan. Shuning uchun ham ko‘kaldosh dargohning eng ishonchli kishilaridan hisoblanib, bu amaldagi kishilarning vazifasi mamlakatda oliy hukmdor olib borayotgan siyosat daxlsizligi, unga fuqaroning munosabatlarini o‘rganishdan iborat bo‘lgan. 11 Ziyo A. O zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrlardan Rossiya bosqiniga qadar. T: Sharq.2001.219-bʻ 21 Ko‘kaldoshlar yuqori mavqega ega bo‘lib, badavlat kishilar bo‘lgan. Toshkent va Buxoroda ko‘kaldoshlar o‘z mablag‘lari hisobidan madrasa qurdirgani ma’lum 12 . Xon yasovuli lavozimidagi shaxslar sulola ichki munosabatlariga oid bo‘ladigan tadbirlarni boshqarib turgan. Chunonchi, oliy hukmdor bilan shahzodalar o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rnatilgan tartib asosida yo‘lga qo‘yish, xonning shahzodalarni qabul qilishi, ularning arzlari, iltimoslarini xonga yetkazish kabi tadbirlar shular jumlasidandir. Shayboniylar xonlari hayotida ovchilik muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Shuning uchun ham xon huzuridagi qushbegi yoki amiri shikor lavozimi ma’suliyatli hisoblangan. Amiri shikorning vazifasi xon va sultonlarning ovlarini uyushtirib turish bo‘lgan. Ov qilinadigan joy atrofidagi qishloqlar aholisi o‘z ot-ulovi, qurol- aslahasi bilan kelib xon va sultonlarning ov o‘tkazishlarida ularga yordam berish, ular qo‘nib qolganlarida qo‘noq hamda oziq-ovqat bilan ta’minlash ishlari ham qushbegining vazifasi hisoblangan. Manba tili bilan aytganda, “turli ovchi qushlar (lochin, burgut-E.B.), tozi itlar va boshqalar” ni tayyorlash ham amiri shikorning zimmasida bo‘lgan. Davlat dargohidagi xavfsilikni ta’minlash, ichki tartib qoidalar, keldi- ketdidan xabardorlik eshikog‘aboshi lavozimidagi shahs zimmasida bo‘lgan. Ushbu mansab chap eshikog‘aboshi, o‘ng eshikog‘aboshi, eshikog‘aboshi kabi lavozimlarga taqsilanib, bu xizmat vakillari urush paytlarida oliy hukmdorning eng muhim harbiy topshiriqlarini ham bajarib borganlar. Umuman olganda, A.Ziyo tadqiqotlariga ko‘ra, o‘sha zamonlarga xos ravishda davlatning biror-bir xizmat idorasi, xizmat turi namoyondalari urush paytlarida o‘zlarining to‘g‘ridan-to‘g‘ri vazifalariga qo‘shimcha ravishda harbiy faoliyat bilan ham shug‘ullanib kelganlar. Bu holatni miroxo‘r (oliy hukmdorga tegishli yilqi, ot-ulov, ularning ta’minoti kabilarga mas’ul), shig‘ovul ( chet el elchilarini qabul qilish bo‘yicha maxsus xizmat boshlig‘i), qushbegi, chuhraboshi 12 Zamonov A.T. Buxoro xonligining ko shin tuzilishi va xarbiy boshqaruvi (shayboniylar sulolasi davri). T.: Bayoz,ʻ 2018. – 208 b 22 (maxsus harbiy qism boshlig‘i), bakovul, dasturxonchi kabi xizmatlar faoliyati orqali ham ko‘rishimiz mumkin. YA’ni, ular o‘z idoraviy vazifalaridan tashqari harbiy yumushlarni ham bajarib kelganlar. Mamlakatning siyosiy hayotida, davlat boshqaruvida harbiy ma’muriy amaldorlar, yirik sarkardalar, qo‘shin boshliqlarining (umaro) ham o‘rni katta edi. Dargohdagi harbiy ishlar bilaan bog‘liq chuhraboshi va qurchiboshi (qurol-aslaha xizmati boshlig‘i) vazifalaridan tashqari jibachi, jarchi, qorovulbegi, tug‘begi kabi xizmatlar ham bo‘lgan. Ichki va tashqi xavfni bartaraf etishda, yangi yerlarni bosib olish uchun qilinadigan istilochilik yurishlarda qo‘shinlarning soni, harbiy tayyorgarligi, qo‘shin boshliqlarining qo‘mondonlik mahorati kabilar katta ahamiyat kasb etgan 13 . Shayboniylar davlati boshqaruvida harbiy-ma’muriy amaldorlardan tashqari, ulamolar, shayxlar va xojalarning ham mavqei katta bo‘lgan. Eng kuchli hukmdorlar ham ulamolar bilan hisoblashishga majbur bo‘lganlar. XVI asrning boshlarida Shayboniyxon yirik din peshvolarning davlat ishlariga siyosiy ta’sirini anchagina pasaytirishga muvaffaq bo‘lgan va diniy hamda dunyoviy hokimiyatni o‘z qo‘l ostida birlashtirgan edi. Oradan ko‘p o‘tmasdan Buxoro xonliligining siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotida, ayniqsa Buxoro shahrida yirik din peshvolarining ta’siri yana kuchayadi. Bu davrda ayniqsa, Buxoro yaqinidagi Jo‘ybor qishlog‘idan chiqqan xojalarning mavqei juda oshib ketadi. XVI asrning o‘rtalaridan boshlab Jo‘ybor shayxlari oliy hukmdor taqdirini hal qilish darajasidagi mavqega ko‘tariladilar. Qishloqlarda katta-katta yerlarga, shaharlarda esa yirik ko‘chmas mulklarga ega bo‘lgan shayxlar yirik zodagonlar va amaldorlarga ham o‘z ta’sirini o‘tkazganlar. Manbalarga ko‘ra, zabardast shayboniylar hukmdorlaridan biri bo‘lgan Abdullaxon II ham avval Xoja Islom, keyin esa Xoja Sa’dlarning siyosiy va xo‘jalik faoliyatini qo‘llab-quvvatlashga majbur bo‘lgan. Shayx-ul-islom ham jo‘ybor shayxlari xonadonidan saylangan. Din peshvolari orasida shayx ul-islom, sadr, qozi kalon, mufti kabi diniy 13 Zamonov A.T. Buxoro xonligining ko shin tuzilishi va xarbiy boshqaruvi (shayboniylar sulolasi davri). T.: Bayoz,ʻ 2018. – 208 b 23 mansablarning mavqei ancha yuqori bo‘lgan. Harbiy qurilish va boshqaruv. Shayboniylar davlatida, siyosatida, boshqaruv ishlarida yirik sarkardalar, qo‘shin boshliqlari, qo‘mondonlar va amirlarning harbiy mahorati katta ahamiyatga ega edi. Barcha shayboniy hukmdorlari harbiy siyosatni Dashti Qipchoq o‘zbeklarining an’analariga asoslanib olib borganlar hamda bu jarayonda zarur hollarda zudlik bilan to‘planadigan ko‘p sonli qo‘shinlarga tayanganlar. Undan tashqari shayboniylar ichki va tashqi xavfni bartaraf etishda, davlat sarhadlarini kengaytirish uchun qilinadigan yurishlarda qo‘shinlarning soni, harbiy tayyorgarligi, jang usullari, qurol-yarog‘lar, qo‘shin boshliqlarining harbiy mahorati kabilarga ham katta e’tibor qaratganlar 14 . Shayboniylar davlatida qo‘shni to‘plash, qo‘shinning ta’minoti, uning tarkibi, qo‘shinni jangga tayyorlash, qurol-aslahalar, harbiy va qorovullik xizmatini o‘tash, harbiy harakatlarni olib borish asosan Chingizxon va Amir Temur qo‘shinlarining harbiy tuzilishiga asoslangan bo‘lib, unga Shayboniyxon tomonidan dasht o‘zbeklariga xos bo‘lgan ayrim o‘zgarishlar kiritilgan. Qurol- aslahalarning o‘zgarishi esa Abdullaxon II davriga to‘g‘ri keladi 15 . Harbiy qo‘shin asosan otliq va piyoda askarlardan tashkil topgan. Harbiy harakatlar davrida qo‘shin o‘q-yoy, uzun nayza, qilich, gurzi, uzun dastali jang boltasi (tabarzin), changak kabi asosiy hujum qurollaridan foydalangan. Abdullaxon II davrida pilta miltiqlar paydo bo‘lgan. Qo‘shinda himoya vositasi sifatida qalqon (sipar), hamda temir simdan mayda qilib to‘qilib, usti ipak va baxmal mato bilan yopilgan sovut (jovshan) yoki jiba (jeva)-temir yoki po‘latdan ishlangan maxsus kiyim kabilardan foydalanilgan. Shayboniylar qo‘shinining oliy bosh qo‘mondoni xonning o‘zi hisoblangan. Alohida bo‘linmalar-o‘ng qanot, so‘l qanot, qalb, qorovul va hirovullarga xonning o‘g‘illari, qarindoshlari yoki jangda sinalgan, tajribali va dovyurak nuyonlar (yoki sultonlar) boshliq qilib tayinlangan. Ilgarigi davrlarda bo‘lgani kabi Shayboniylar qo‘shini ham o‘n minglik (tuman), minglik, yuzlik, o‘nlik bo‘linmalarga 14 Eshov B. O zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. T.: Yangi asr avlodi, 2012. 510 bʻ 15 Zamonov A.T. Buxoro xonligining ko shin tuzilishi va xarbiy boshqaruvi (shayboniylar sulolasi davri). T.: Bayoz, ʻ 2018. – 208 b 24 bo‘lingan 16 . Shayboniylar qo‘shini asosan qalb deb ataluvchi markaziy qism, barong‘or (o‘ng qanot) va javong‘or(so‘l qanot) qismlaridan va hirovul (qo‘shinning orqa qismi) dan tashkil topgan. Manbalarda qo‘shinning qanotlariga boshchilik qilgan sarkarda o‘g‘lon deb ham eslatiladi. Qo‘shin oldida manglay deb ataluvchi harbiy qism yarim doira shaklida saf tortib borgan. Uning olidida esa tez harakatlanuvchi kichik jangovor qism ilg‘or bo‘lgan. Shuningdek, umumiy qo‘shin oldida qorovul deb ataluvchi maxsus qism, qo‘shinning o‘ng va so‘l qanotlari oldida boruvchi kichik g‘o‘l deb nomlanuvchi bo‘linmalar hamda qo‘shin ortidan boruvchi maxsus yordamchi bo‘linma-chanox harakat qilgan. Qo‘shin tarkibida tug‘chi qism, ya’ni, bayroq ostida zahirada turuvchi (tug‘ni qo‘riqlovchi) 20-30 ming kishilik jangovar harbiy bo‘linma hamda zabongiri, ya’ni, dushman tomonidan “til” to‘tib keluvchi maxsus bo‘linma va xabargiri-dushman to‘g‘risida ma’lumot keltiruvchi (razvedka) maxsus bo‘linmalar ham bo‘lgan. Harbiy yurishlar paytida xon uchun rasmiy qabul marosimlari o‘tkaziladigan joy-bargoh deb atalgan. Qo‘shinda saralangan o‘zbek navkarlaridan tuzilgan xonning xos soqchilari ham katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Qo‘shinni yig‘ish va yurishga tayyorlash, ularning maoshini to‘lash hamda boshqa tashkiliy ishlar bilan maxsus amaldor-tavochi shug‘ullangan. Qo‘shinni qurol-yarog‘ bilan ta’minlashga ma’sul bo‘lgan amaldor jevachi bo‘lib, u xonning qurol-aslahalariga ham javobgar bo‘lgan. Xon va qo‘shin boshliqlarining alohida topshiriqlarini bajaruvchi shahslar yasovul (Abdullaxon II davrida-muboshir) deb atalgan. Xonning shahsi va saroyni qo‘riqlovchilar qurchi, xon bayrog‘ini ko‘tarib yuruvchilar yalov bardor deb nomlangan. Abdullaxon II davrida qo‘shinga zambaraklar joriy etilgan bo‘lib, qo‘shinda to‘pchiboshi mansabi paydo bo‘ladi. Harbiylar ustidan qattiq nazorat o‘rnatilgan bo‘lib, ular sodir etgan jinoyat va jazo turlari maxsus harbiy sudyalar-qozi askar hamda mufti askar tomonidan ko‘rib chiqilgan. 16 Ziyo A.O zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrlardan Rossiya bosqiniga qadar. T: Sharq. 2001.219-bʻ 25 II. BOB. SHAYBONIYLAR DAVRIDA IJTIMOIY-IQTISODIY VA MADANIY TARAQQIYOT 2.1.Shayboniylar davlatida ilm-fan va ta’lim Movoraunnahrdagi iqtisodiy va madaniy hayot haqida gap ketganda, avvalo, aholidan turli soliqlar olinar edi, asosiy yer solig’i - xiroj hisoblanib, ho’kizdan– foydalangani uchun – zakot to’lanardi. Amaldorlarning maoshlari uchun – zobitona degan soliq yig’ilardi, qo’shinlarni saqlash uchun butun aholidan harbiy soliq undirardi, bog’lar va tokzorlardan olinadigan soliq tanobnoma deb atalgan 17 . Ishlab chiqarishga kelsak, Shayboniylar zamonida ham tikuvchilik, kulolchilik, temirchilik, qurolsozlik, zargarlik, duradgorlik, qog’oz, qurilish ashyolari kabi bir qator, sohalar faoliyat ko’rsatib ichki va tashqi bozorda sotiladigan turli xildagi mahsulotlar tayyorlangan. Bu mahsulotlar (ipak, jun, ip gazlamalari, gilam, quruq mevalar, qorako’l va boshqalar) bilan savdogarlar Eron, Xindiston, Arab o’lkalari, Xitoy, Qozon, Rossiya kabi o’lkalarga qatnagan. Shayboniylar me morchilik ishlarida ham qator yodgorliklar qoldirganlar.‟ Turli maqsadga mo’ljallangan qurilish ishlarini amalga oshirganlar. Bu borada nafaqat sulola namoyandalari, balki o’z davrining ko’zga ko’ringan katta moddiy 17 Eshov B. O zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. T.: Yangi asr avlodi, 2012. 510 b ʻ 26 imkoniyatiga ega kishilari ham chetda qolmaganlar. Chunonchi, Samarqanddagi Muhammad Shayboniy qurdirgan Xoniya, Abu Said Kalbobo ko’kaldosh nomi bilan bog’liq madrasalar, Buxoroda shahar devorining ta’mirlanishi, Mir Arab. Abdulloxon, Modarixon, Juybor, Fatxulla Qushbesh madrasalari, Kalon, Xoja Zayniddin, Abdullaxon, Chorbakir masjidlari, Toshkentda Ko’kaldosh madrasasi, Baroqxon madrasasi, Turkistonda Muhammad Shayboniyxon masjidi va ko’plab mana shunday madrasa-yu, masjidlar turli shaharlarda qurilgan karvonsaroylar, bozorlar va boshqa qurilish ishlari bajarilganlar 18 . Manbalarda yozilishicha, birgina Abulloxon II davrida mintaqada bir ming bitta ravot va sardoba qurilgan ekan. Shayboniylar davrida fan va madaniyatning rivojlanishida mazkur sulola namoyandalarning tutgan o’rni katta bo’lgan. Avvalo, ularning o’zlari nihoyatda o’qimishli shaxslar edilar. Chunonchi, Muhammad Shayboniyxon, Ko’chkinchixon, Ubaydulloxon, Abdulazitzxon kabi Shayboniylar turkiy va forsiyda she r bitganlar. Diniy va dunyoviy ilmlarda yetarli salohiyatga ega‟ bo’lganlar. Muhammad Shayboniyxon yoshligida ta’limni Buxoro madrasasida olgan. Ubaydulloxonning musiqa ilmiga katta rag’bati bo’lgani, musiqiy asboblar chalgani, nozik xusnixat egasi bo’lgani ma’lum. Shayboniylar davrida ham tarix ilmi juda rivoj topgan. XVI asr tarixini yoritib beruvchi “Tavorixi guzidai nusratnoma”, Mulla Shodiyning “Fathnoma”, Binoiyning “Shayboniynoma”, Muhammad Solihning “Shayboniynoma”, Abdulloh Nasrullohning “Zubdat al-asror”, Fazlulloh Ro’zbekxonning “Mehmonnomai Buxoro”, Zayniddin Vosifiyning “Badoi ul vaqoye”, Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” kabi mumtoz tarixiy asarlari fikrimiz dalilidir. Bundan tashqari Muhammad Shayboniyxon davrida Binoiyning “Ajoyib ul Maxluqot” geografik asarini ham aytishimiz mumkin, deb o’tilgan mavzuga xulosa yasaladi. XV asrning ikkinchi yarmida milliy – madaniy markazi bo’lgan Hirot, XVI asrga kelib o’z mavqieni yo’qotdi, avval Shayboniy, keyinchalik esa Eron shohi 18 Eshov B. O zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. T.: Yangi asr avlodi, 2012. 510 b ʻ 27 Safoviy hukmdorlarning chekka shaharlaridan biriga aylanib qoldi. Bu davrga kelib madaniy va adabiy markazlik roli Samarqand va Buxoroga ko’chgandi. Bu shaharlarga faqatgina O’rta Osiyo territoriyasidangina emas, balki Eron, Afg’oniston, Hindiston shaharlaridan ham bu yoki u sohalarning ishtiyoqmandlari kelar edilar. Natijada bu o’lkada o’sha zamon madaniyati va adabiyotining turli sohalarida ancha – ko’zga ko’ringan vakillar yashab ijod etishgan. XVI asrda Movarounnahrda adabiyot, tarix fani me morchilik va tasviriy‟ san at rivojlanib bordi. Poeziya juda ravnaq topdi. Hasan Buxoriy Nisoriy (1566 ‟ yil)ning “Muzakkir ul - ahbob” va Mutribiyning (1604 – 1605 yillar) “Tazkiroti Shuaro” nomli O’rta Osiyo antolgiyalari buning shohididir21. Bularda Samarqand, Buxoro, Toshkent va O’rta Osiyoning boshqa shaharlarida yashab ijod qilgan bir necha yuz adabiyot va fan arboblarining nomlari keltirilgan. Antologiya tuzilishi bu davrda aholining madaniy saviyasi yuksak ekanligini ko’rsatadi 19 . XVI asrning birinchi yarmida Movarounnahrda O’zbek tilida adabiy va tarixiy asarlarning paydo bo’lishi maroqli hodisadir. “Tarixi guzidayi Nuratnoma” shu sohadagi ilk asarlaridandir. Muhammad Solihning “Shayboniynoma” dostoni ham o’zbek tilida yozilgan. Bu ikki asar, garchi Shayboniyxonning topshirig’I va ishtiroki bilan yozilgan bo’lsada, har holda O’rta Osiyo xalqlarining tarixi, etnografiyasi va adabiyotiga doir faktlarga asoslangan juda qiziq materiallarni o’z ichiga olgan. XVI asrda yashab ijod etgan shoirlardan biri, buyuk shoir, adib, tarixchi va olim Boburdir. Boburnomani A. Beverij Boburga shunday baho bergan edi: “… sahovatliligi, mardligi, talantligi, fanga, san atga muhabbati va ular bilan ‟ muvaffaqiyatli shug’ullanishi jihatidan olib qaraganda, Osiyodagi podsholar ichida Boburga teng keladigan birorta podsho topa olmaymiz”. Bobur 12 yoshidan boshlab umrining oxirigacha deyarli uzluksiz urush va yurishlar bilan band bo’ldi. Lekin, shunga qaramay, u keng va chuqur bilim olgan 19 Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. Toshkent: O qituvchi, 1994.253-b ʻ 28 hamda ajoyib iste dodi bilan o’z davrining yirik madaniyat arboblaridan biri bo’lib‟ yashagn edi. U qaerda bo’lmasin, doimo ilm – fan, san at va adabiyot oqillari bilan ‟ yaqindan aloqa bog’lar, ularga homiylik qilar va turli ilmiy – adabiy suhbatlar hamda munozaralar uyushtirar edi 20 . Bobur 16 – 17 yoshlaridan boshlab, badiiy ijodiyot bilan shug’ulanadi. U “Boburnoma”da 906 – 907 yillar (1449 – 1500 yillar) voqeasi haqida so’zlar ekan, “ul fursatlarda biror ikki qator bayt olishuv erdim, vam g’azal tugamaydir erdim” deydi. Bobur o’zbek klassik adabiyotining, ayniqsa, Alisher Navoiyning boy adabiy merosini hamda fors, tojik adabiyoti ustoz san atkorlarining adabiy ‟ tajribalarini o’rganadi. Boburni eng yirik va eng ajoyib asari uni butun dunyoga tanitgan. Yevropa sharqshunoslari, jumladan, X. Vamberi tomonidan Yuliy Sezarning komentariyalari bilan bir qatorga quyilgan kitobi “Boburnoma”dir. Bu 39 asar tarixiy manba bo’lishi bilan birga o’zbek prozasining qimmatli yodgorligidir, shu bilan birga “Boburnoma” geografiya, etnografiya, tabiat, xalq meditsinasi va boshqa ilmiy sohalar boyicha ham qimmatli ma’lumotlar beradi. Boburning “Boburnoma”dan tashqari yana bir qancha asarlari bor, bular islom dini huquqshunosligi va shariyat aqidalarini bayon etuvchi “Mubayyn” nomli she riy risolasi “Validiya” nomi bilan atalgan tasavvufga oid kitobi “Xatti ‟ Boburiy” nomi bilan mashhur bo’lgan alfabit jadvalidan iborat. Shular jumlasidandir. Abdulla ibn Muhammadning “Zubdat ul asror” nomli tarixiy asari XVI asrning birinchi choragida majburdir. Unda Shayboniyxonning halok bo’lishiga olib brogan sabablardan biri – Shayboniylar lageridagi ziddiyatlar ochib ko’rsatilgan 21 . Rashididdin va Sharofiddin Ali Yazdiyning tarixiy asarlari o’zbek tiliga tarjima qilinadi. Ulug’bekka bag’ishlangan “Muntahabi Jome” va “Tavorixiy shoxiy” degan asarning o’zbek tiliga tarjima qilinganligi o’zbek tilining ta’sir doirasi kengayib borganidan dalolat beradi. O’z zamonining tarixiga doir “Sharafnomai shoxiy” degan katta asarini 20 Zamonov A.T. Buxoro xonligining ko shin tuzilishi va xarbiy boshqaruvi (shayboniylar sulolasi davri). T.: Bayoz, ʻ 2018. – 208 b 21 Ziyo A.O zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrlardan Rossiya bosqiniga qadar. T: Sharq. 2001.219-b ʻ 29 Hofuz Tanish Buxoriy yozgan bo’lib siyosiy voqealarga boy. Bu asarda O’rta Osiyoning ijtimoiy – iqtisodiy tarixiga oid juda ajoyib ma’lumotlar bor22. Shuningdek, bu davrda ayrim Shayboniy hokimlari adabiy asarlar yaratishda qatnashganlar. Shayboniyxonning o’zi ham o’z zamonasining o’qimishli odami edi. Bu haqda X. Vamberi shunday yozadi, u har holda o’zining Eroniy dushmanlari tarafidan ta’sir etilganidek, nimani hohlasa, shuni bajarib yuruvchi vahshiy bir kimsa emas edi. Masalan, u zamonning ruhoniy ulamolariga katta hurmat, hatto bolalarcha itoat qilib, barcha urush safarlarida o’zi bilan barobar kichkina go’zal kutubxonasini olib yurar, Temur kabi bu ham doimo diniy munozaralarga qatnashgan. Qur onning ba’zi bir oyatlari haqida Hirotning‟ nimqadam tafsifchilari bo’lgan qozi Ixtiyor va Muhammad Yusufga e tiroz ham ‟ bildirgan edi. Shayboniyxon Bobur aytganidek, ma’nosiz va lazzatsiz she rlar yozmagan, ‟ balkim go’zal she rlar yozgan. Shayboniyxon tomonidan 1508 yilda yozilgan, ‟ chig’atoy Turkiy tilidagi “Bahr ul asror” (Haqqiqiy yo’lning dengizi) nomli diniy qasidaning yagona qo’l yozma nusxasi Angliyaning Londondagi Britaniya muzeyi kutubxonasida saqlanmoqda. Bu qasidaning bir joyida Shayboniyxon shunday deydi: Podsholiga’da Shayboniy faqrdan ayrilmaga’il, Faqr shohi ikki olam ichra boa’lur podsho. Tetri gar berdi seta Eroniy Turon, Bandalik tavrin Shayboniy bermagil eldan daho Shayboniyxonning she rlar to’plami bo’lgan “Devon” 191 varaqdan iborat ‟ bo’lib, bugun Turkiyaning Istambul shahridagi To’nqoni saroyi kutubxonasida saqlanmoqda. Sakkokiy, Gadoiy, Navoiy an anasidagi klassik chig’atoy Turkiy ‟ she riyatini davom ettirgan Shayboniyxonning she rlarida diqqatni o’ziga jalb ‟ ‟ qilgan hassos – shoirning Turkiston yurtiga bo’lgan cheksiz muhabbatini har doim tilga olib turganidir. Turkistonning Buxoro, Samarqand, urganch, Yassi shaharlari nomini o’z she rlarida Shayboniyxonga qadar ko’p ishlatgan boshqa shoir yo’q ‟ desak sira yanglishmaymiz. Masalan: 30 Jannati maa’vo degan boga’i Samarqand elim, Navsari aa’lo degan obi Samarqand elim, Yoki Buxoro haqida yizilgan Bir zayolim bor koa’ngilkim pirmu vafoiy atayin. Ul Buxoro sharida Kaa’ba tavofin aylayin. Shayboniyxon XVI asr adabiyotiga katta xissa qo’shgan shoirlardan biridir. Shayboniylar zamonida fan keng rivojlandi. Hatto sonlarni zarb qilish haqida izoh berilgan “Hisob usullari risolasi” XVI asrga mansub asardir. 1593 yilda Amin Ahmad Roziy “Haft iqlim” (Etti iqlim) degan jo’g’rofiy – biologic lug’at tuzdi. Mutrabiyning dunyo xaritasi kashf qilingan. “Tazkiroti shuaro” ham taxminan shu vaqtlarda yozilgan. Bu davrda meditsina sohasida qilingan ilmlar sezilib turardi. 1541 yilda Muhammad Husayn Ibn Al – Me roni as - Samarqandiy tibbiy va‟ farmakalogiya ruyxatiga oid ilmiy asar yozib, o’ta dorivor o’simliklardan dori tayyorlash va saqlash uchun ishlatiladigan idishlarning rangdor nafis syr atlar ‟ ilova 41 qilindi. XVI asr Qozilarning hujjatlaridan biz Samarqandda tabiblar ko’z kasalliklarini davolash ishlari bilan shug’ullanganliklarini bilamiz. Ko’z tabibi Shoh Ali ibn Sulaymon Navro’z Ahmadxon huzurida ishlagan. Samarqandda Ko’chkinchixon zamonida Hirotlik tabib Sulton Ali ishlagan. U kasalliklar va terapiya haqida umumiy ma’lumot beradigan “Tabiblik dasturlamasi”ni yozgan. Shayboniylar davrida ko’p asarlar o’zbek tiliga tarjima qilingan. Kitobga qiziqish zo’rligidan kutubxonalar tashkil qilingan. XVI asrda hattotlik san ati juda yuqori darajada rivojlandi.sulton Ali ‟ Mashxadiy, Mir Ali Xiraviy, Muhammad ibn Ishoq, ash Shixobiy va boshqalar mashhur xusnixat ustalari edilar. 1586 – 1587 yillarda Darvesh Muhammad ibn Do’stmuhammad Buxoriy polisrafiya san ati nazariyasiga oid asar yozgan ‟ 22 . Bu davrda yozilgan asarlar suratlar bilan bezatilgan. Bunday asarlar jumlasiga “Fathnoma”, “Tarixi Abulxayrxoniy” 1521 yilda tuzilgan. Alisher Navoiy asarlarining ruyxati 1562 – 1563 yilda ko’chirilgan “Tavorixi guzidayi nusratnoma”ni ko’rsatish mumkin. Bu asarlarni bezashda ishlatilgan minatyuralar 22 Eshov B. O zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. T.: Yangi asr avlodi, 2012. 510 b ʻ 31 O’rta Osiyo moddiy madaniyatini aks ettiradi23. Bu davrdagi musvvirlar ijodini tadqiq qilgan G. A Pugachenkova XVI asrda O’rta Osiyoga xos alohida minatyura rassomligi paydo bo’ldi, deb aytgan edi. Shayboniylar xuddi Temuriylar singari nihoyatda o’qimishli madrasa ta’limini olgan, dunyoviy va dininy bilimlarni egallagan, harbiy san atda ham, she riy‟ ‟ san atda ham iste dodli, ijodkorlar bilgan, hatto forschani go’zal yozishni ‟ ‟ mukammal egallagan. Xullas, ziyoli davlat arboblari bo’lishgan. Shayboniylar davrida ilm – fan, madaniyat, adabiyot va san at, ‟ me morchilikning ravnaq topishida sulola vakillarining ibratli shaxsiy ta’sirlari ‟ ham zarvorlidir. Mamlakatning turli tomonlaridan taniqli shoir, tarixchi va olimlarning Shayboniyni qora tortib, panoh izlab Buxoroga kelishlari va layoqatlariga qarab mansab hamda uy joy va etarli mablag’ bilan ta’minlanishlari, izzat – ikrom topishlarining boisiham ana shundadir. Muhammad Shayboniyxon, Ubaydulloxon, Rustam Sulton, Abdulazizxon va Jahongir Sulton shoir bo’lishgan, o’zbekcha va forscha she rlar yozishgan. Abdullaxon I esa musiqashunos, sozanda ‟ 42 va astronomiya bilan shug’ullangan. Abdullaxon II Qur oni karimni tafsir ‟ qilishda hadisi shariflarni tahlil va talqin qilishda din peshvolarining fan olamlariga sazovor bo’lgan….Bu ta’rifu tavsiflarimiz shunchaki, quruq gaplar emas, balki o’sha davrda zamondoshlari bo’lmish taniqli mualliflar tomonidan yozib qoldirilganxolis fikrlardir. Misol tariqasida bu bu kitoblardan ayrimlarini Kamoliddin Binoiyning “Shayboniynoma”, Fazlulloh ibn Ro’zbexonning “Mehmonnomai Buxoro” va “Suluk al - muluk”, Mulla Shodining “Fathnoma” (Shayboniyxonning tarjimoiy holi she riy tarzda hikoya qilinadi) va Tavorixi ‟ guzidom nusratnoma (o’zbek tilidagi nasriy asar), Abdulla ibn Muhammad ibn Ali Nasrulloning “Zubdat ul - osor” (o’zbek tilida), Hofuz Tanish ibn Mir Muhammad al – Buxoriyning “Shartnomai shohiy” (bu asar “Abdullanoma” nomi bilan mashhur), Muhammad ibn Valining “Bahr ul –asror”, Zayniddin Vasifiyning “Badoe ul vaqoe” degan asarini keltirishimiz mumkin. Bu ruyxatini yana davom ettirish mumkin, lekin shu nomi tilga olingan mumtoz tarixiy va memuar asarlarning o’ziyoq shayboniylar davrida ham bo’lganidek, tarix fani ancha rivoj 32 topganini ko’rsatadi. Biroq farqi shundaki, temuriylar davrida tarixiy kitoblar ko’plab forscha yozilgan bo’lsa, shayboniylar zamonida esa o’zbek tilida ham ta’rif etiladi. 2.2.Abdullaxon II davrida ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayot Shayboniyxon vafotidan soa’ng uning avlod-ajdodlari oa’rtasida toj-u taxt, hokimiyat, mol-dunyo va davlat talashib oa’zaro qonli urushlar ayj oldi. 1510- 1530- yillarda Shayboniyxonning amakisi Koa’chkinchixon hokimlik qiladi. Unga oa’ga’li Abdusaid (1529-1533) va jiyani Ubaydullaxon (1533-1539) merosxoa’r boa’ldi. Abdullaxon I ning qisqa hukmronligidan (1539-1540) soa’ng Movarounnahrda qoa’shhokimiyatchilik vujudga keldi. Bunga sabab, Buxoroda Ubaydullaxon oa’ga’li Abdulazizxon (1540-1550), Samarqandda esa Koa’chkinchixon oa’ga’li Abdullatifxon (1540-1551) taxt boshqarganlar. Hokimiyat talashib kurash mis-li koa’rilmagan choa’qqiga koa’tarildi. Shayboniyxon avlodlarining har birida 10-12 tadan oa’ga’il farzand boa’lib, ularning har biri taxt uchun vorislik qilishga daa’vogar edi. Shu bois Movaroun- nahr hududi bir necha boa’laklarga boa’linib ketdi. Karmana va Miyonqala’ada Iskandar Bahodir, Balxda Pirmuhammad, Qarshida Sulton Qilich Qora, Hisorda Shayboniyxonning nabirasi sulton Burhon hokimlik qiladi. 1556- yilda 33 Abdullatifxon vafot etgach Samarqand taxtini Baroqxon3 qoa’lga kiritib, Navroa’z Ahmadxon nomi bilan besh yil hukmronlik qiladi26. 1550-yiIda Sulton Abdulazizxon vafot etgach, oa’nlab sultonlar, beklar va amirlar Buxoro taxti uchun kurashni avjiga mindirdilar. Dastlab Buxoro Shayboniyxonning nabirasi Sulton Muhammadyorga tegdi, lekin u bir yil oa’tmasdan Pirmuhammad tomonidan quvildi. Pirmuhammadga qarshi Baroqxon va Abdullatifxonga sulton Said, sulton Muhammadyor va Burhon sulton qoa’shiladi. Ular birgalikda Miyonqala’a, Karmana va Qarshiga yurish boshlaydilar. Vahimaga tushgan bu shaharlaraing hokimlari qochib ketadilar. Faqat Miyonqala’a hokimi Iskandarning 18 yoshli oa’ga’li Abdullagina qala’ada mustahkamlanib sultonlaraing bir-lashgan kuchlariga qarshi yolga’iz oa’zi kurashga otlanadi. 12 kun davom etgan jangdan soa’ng sulh bitimi imzolanadi. Bitimga koa’ra Abdulla Balxga joa’nab ketishga majbur boa’ladi. 1556-yilda Baroq-xon vafot etgach uning farzandlari oa’rtasida boshlangan taxt vo-risligi uchun kurashga aralashib undan 1 Ahmedov B. “O’zbek ulusi”. T., 1992 yil. b – 54. 49 ustalik bilan foydalangan Abdulla navbatdagi ga’alabaga erishadi. U quvga’inlik yillarini bekorga oa’tkazmadi. Eng obroa’-ea’tiborli oa’nta oa’zbek qabilasi -qushchi, oa’tarchi, kenagas, yuz, jaloyir, major, qipchoq, minga’, bahrin qabilalari, shuningdek joa’ybor shayxlari hamda musul-mon ruhoniylarining boshqa ea’tiborli va qudratH vakillarining himoyasi va qoa’llab-quvvatlashiga sazovor boladi. Abdulla Ilonoa’tdi yaqinidagi jangda Baroqxonning oa’ga’il Bobosulton va uning ittifoqchisi Toshkent hokimi Darveshxonning birlashgan kuchlarini tor-mor keltiradi. Abdulla uchun Buxoroga yoa’l ochiq edi. U Qarshi, Chorjoa’yni egallab, sulton Burhonni maga’lubiyatga uchratib Buxoroga tantanavor kirib boradi. Buxoroni zabt etadi. Buxoro Abdullaxon zamonida siyosiy hokimiyat markaziga ayla-nadi. Markazi Buxoro boa’lgan davlat Buxoro xonligi deb atala boshlanadi 23 . Abdullaxon Shayboniylar urf-odatlariga katta hurmat bilan qaraydi va yoshi 23 Eshov B. O zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. T.: Yangi asr avlodi, 2012. 510 bʻ 34 uluga’ boa’lgan oa’z amakisini, soa’ng otasini xon deb ea’lon qiladi. Amalda Abdullaning oa’zi ularning nomidan hokimiyatni idora etardi. Otasi Iskandarxon 1561-yili xon deb ea’lon qilinadi. U 1582-yiI vafotiga qadar xonlik taxtida oa’tiradi. Otasi vafotidan soa’ng 1583-yil Abdullaxon II oa’zini rasman xon deb ea’lon qiladi. Abdullaxon (1557- 1598) hukmron boa’lgan davrda Movarounnahrda kuchli markazlashgan davlatga asos soldi. Uning butun hukmronlik yillari urush va jang-u jadallar bilan oa’tdi. 1557- yildaShahrisabzni, 1569-yilda Samarqandni egalladi. 1558-1572-yillarda oa’rtada tanaffuslar bilan Badaxshon uchun jang qiladi, Balx va Hisorni qoa’lga kiritdi. 1582- yilda Toshkent, Sayram, Turkiston, Farga’ona, 1583-yilda Xuroson, 1595-yilda esa Xorazm taslim etiladi. Abdullaxon II Amir Temurdan soa’ng Movarounnahrda nisbatan qata’iy siyosat yurgiza olgan yagona va soa’nggi davlat arbobi edi. U Buxoro hokimiyatini tiklash maqsadida Qozoga’istonning hozirgi Qaraga’anda viloyati ga’arbidagi, Sariqsuv daryosining Shimolida joylashgan Uluga’toqqa yetibborgach, toga’ tepasidagi bir minorada bitilgan quyidagi soa’zlarga koa’zi tushadi: «Tarix yetti yuz toa’qson uchinda qoa’y yili, yozning ora oyi, Turon-ning sultoni Temurbek ikki yuz ming cherik bila Toa’xtamishxon yurtiga intiqom uchun yurdi. Bu yerga yetib, belgi boa’lsun deb bu 50 minorani qurdirdi. Tangri nusrat bergay inshoolloh. Tangri el kishiga rahmat qilga’ay. Bizni duo bilan yod qilga’ay» 24 . Mazkur bitiklar 1391-yili Amir Temur Toa’xtamishxonga qar-shi lashkar tortgan kezi shu toga’ ustiga chiqib, soa’ng bu yerda bir minora qurdirib xarsang toshga oa’ydirib yozdirgan xotira soa’zlari edi. Abdullaxon II buyuk sohibqiron haqiga duolar oa’qittirib, oa’zi ham qarshi tomonda bir minora qurishga buyruq berdi va unga «Kimki bu manzilga qadam qoa’ysa, xayrli duo ila bizni yod aylasin» soa’zlarini oa’ydirtiradi.a’ Amir Temur Turkiston shahrida Xoa’ja Ahmad Yassaviy maqbarasi va masjidini qurdirgani maa’lum. Tugallanmay qolgan bu ishni oxiriga yetkazish Abdullaxon II ga nasib etadi27. 24 Zamonov A.T. Buxoro xonligining ko shin tuzilishi va xarbiy boshqaruvi (shayboniylar sulolasi davri). T.: Bayoz,ʻ 2018. – 208 b 35 Abdullaxon II XVI asrning 80-yillarida Xurosonda, uning markazlari Hirot, Mashhadda, 90-yillarda Seyiston, Garmsir va to Xilmand daryosigacha boa’lgan hududlarda oa’z saltanatini oa’rnatdi, Qandahorni ham egallaydi. Uning davrida hozirgi Qaraga’andadan (Uluga’toga’dan) Xilmand daryosigacha, Sibir xonligidan Mashhadgacha boa’lgan hududlar yana bir bor Oliy hokimiyati Buxoro qoa’l ostida birlashdi. Bunday katta saltanatga Amir Temurdan soa’ng Abdullaxon II asos soladi. Rossiyaliklar uning davlatiga nisbatan «Buyuk Buxoriya» degan iborani qoa’llashgan edilar. Ana shu davrdagi Abdullaxon II ning markazlashgan davlat tuzish borasidagi faoliyati Hofiz Tanish Buxoriyning «Abdullanoma» asarida oa’zining mukammal ifodasini topgan. Abdullaxon zamonida Buxoro xonligida dehqonchilik, hu-narmandchilik, savdo-sotiq rivojlanadi, madaniy hayot ancha yuksaladi. Juda koa’p suga’orish inshootlari: Abdullaxon bandi, Tuyatortar kanali, Okchopsoy toa’ga’oni va suv ombori, Vahshdan chiqarilgan koa’plab ariqlarning qurilishi dehqonchilikni rivojlantiradi. Bu vaqtlarda Buxoro xonligida buga’doyning 10 xil turi, suli, qoa’noq, joa’xori, mosh, noa’hat, makkajoa’xori, loviya, sho-li paxta, kunjut, beda, arpa, sabzavot va poliz ekinlari ekilgan, boga’dorchilik, chorvachilik va ipakchilik rivojlangan. Samar-qand, Buxoro, Marga’ilon, Xoa’jand, Andijon, Toshkent, Jizzax, Oa’ratepa, Shahrisabz va boshqa yirik shaharlarda hunarmand-chilik taraqqiy qilgan. 51 Samarqand qozi kalonining hujjatlaridan maa’lum boa’lishicha, XVI asrda Samarqandda hunarning 61 turi mavjud boa’lgan. Movarounnahrlik hunarmandlar zoa’r sana’at bilan turli-tuman metall buyumlar, ip va ipak matolar, aa’lo navli qoga’ozlar ishlab chiqarganlar. Buxoro shahri bu vaqtda ancha kengaytirilgan, devor va harbiy istehkomlar qaytadan qurilgan. Shaharda madrasalar, xonaqoh va karvonsaroylar, yangi rastalar barpo qilingan. Shahar oa’rtasidagi tim, koa’chalar chorrahasi ustiga gumbaz-toqlar, hammomlar, karvon yoa’llarida sardobalar, karvonsaroylar, koa’priklar qurilgan. Abdullaxon davrida Buxoro xonligining Hindiston, Xitoy, Turkiya, Rossiya bilan savdo va diplomatik munosabatlari rivojlangan. 1572-1578-yillari 36 Hindistonda Buxoro xonining elchilari, Buxoroda esa Hindiston podshohi Akbarning elchilari boa’lgan. Abdullaxon II elchilari 1583-yili Moskvadan oa’q-dori, ov qushlari, mato olib kelganlar. Bunday elchilik 1589, 1595-yillarda ham takrorlangan. Abdullaxon II ning mamlakat ichki siyosatidagi, davlat boshqaruv tizimini mustahkamlash, ayniqsa, pul islohoti oa’tkazish yoa’lidagi faoliyati natijalari keyingi davrlarda ham saqlanib qolgan. Uning davrida Buxoro yaqinida Sumitan (Joa’ybor) mavzesida Joa’ybor xojalaridan Abu Bakr Saa’d mozori atrofiga madrasa, masjid, xonaqoh va chorboga’, Buxoroda madrasa, hammom, Govkashon, Fathulla qushbegi, Mirakan, Xoja Muhammad Porso, Yangi Chorsu (1569-1570), tim (Abdullaxon timi), Karmana yaqinida Zarafshon daryosi ustiga koa’prik (1582) qurilgan. Bu kabi inshootlar Toshkent, Samarqand, Balh va boshqa shaharlarda ham qurilgan. Turkiston shahridagi Xoja Ahmad Yassaviy maqbarasi, masjidi taa’mirlangan. Abdullaxon II ning nufuzli amiri Qulbobo Koa’kaldosh sharafiga Toshkentda Koa’kaldosh madrasasi qurilgan. Uning davrida shaharsozlik, ilm-fan taraqqiy etadi. Buxoro madaniyat, ilm-fan markaziga aylanadi. Buxoroda mashhur Abdullaxon kutubxonasi tashkil boa’ladi. Unda mashhur hattotlar Mir AH Hiraviy, Ahmad Husayniylar va boshqalar kitob koa’chirish bilan mashga’ul boa’Iishgan. Sayid Hasanxoja Nisoriyning «Muzakkiri ahbob» asari Abdullaxon II ga baga’ishlangan. Bu davrda shoir, adib va ilohiyotchi olimlardan Mushfiqiy, Nizom Muammoiy, Muhammad Darvish oxund, Qozi Poyonda Zominiy, Mulla Amir, Muhammad Alti Zohid, tabiblardan mavlono Abdulhakim va boshqalar yashab ijod etgan. Abdullaxon II ning oa’zi ham istea’dodli shoir boa’lib «Xon» taxallusi bilan oa’zbek va fors tillarida shea’r yozgan. Harbiy sana’at taraqqiy etgan. Qoa’shin tarkibini nayza, qi-lich, manjaniq, shotular bilan qurollangan otliq va piyoda qismlar tashkil qilganlar. XVI asr ikkinchi yarmidan qoa’shin Turkiyadan keltirilgan pitta miltiq va zambaraklar 37 bilan qurollana boshlagan 25 . Abdullaxon II markazlashgan davlatni tuzishda isyon-kor zodagonlarni qattiqqoa’llik va shafqatsizlik bilan jazoladi, sultonlar, beklar, amirlar va oa’zining bir qator qarindosh-uruga’larining boshlarini tanlaridan judo qildirdi. Ammo u har qancha qattiqqoa’l boa’lmasin siyosiy tarqoqlik tartibotlariga qarshi kurashda ojizlik qiladi va bu tartibotlarning navbatdagi qurboni boa’ladi. Rivoyatlarga qaraganda Abdullaxon II oa’ga’li Abdulmoa’min tomonidan 1598-yili zaharlab oa’ldirilgan. Bu ishda harbiy zodagonlar boshliqlaridan bin Muhammad Boqibiy tash-kilotchilik qilgan. Hokimiyatni zoa’rlik yoa’li bilan otasi qoa’lidan olgan oqpadar Abdulmoa’min yarim yil oa’tmasdanoq oa’zi ham boshqa bir dushman zodagonlar guruhi qolida (1599) halok boa’ldi. Taxtni soa’nggi Shayboniy hukmdor Pirmuhammadxon egallaydi. Ammo 1601-yili Samarqand hokimi Boqi Muhammad bilan kurashda u yengiladi va taxtdan aga’dariladi. Shu bilan Shayboniylar hukmronligi tugaydi. Ana shu Boqi Muhammad boshqa bir sulola - Ashtarxoniylarga mansub edi. 1601-yildan vatanimiz siyosiy hayotida yangi sulola -Ashtarxoniylar hukmronlik qila boshlaydi. Shu tariqa qariyb yuz yil davom etgan Shayboniylar sulolasi oa’zaro qirga’inbarot urushlar va oa’zaro nizolar oqibatida qirilib tamom boa’ladi va taxt vorisligiga daa’vogar qohnaydi. Xulosa XV-asr oxiri XVI-asr boshida Temuriy mirzolarning o’rtasida boshlanib ketgan o’zaro janjallar taxt uchun kurashlar oqibatida Temuriylar davlati parchalanib ketdi. Natijada shayboniyxon Movoraunnahr xalqlari hayotida muhm o’zgarishlar yasagan Shayboniylar davlarini tashkil qildi. Shayboniylar davrida Movoraunnahrda ye, suv munosabatlari quyidagi ko’rinishlarga ega edi: Davlat mulki, vaqif xamda xususiy mulkdorlardan iborat edi. Unumli yerlarning asosiy qismi xonlar ularning qarindosh urug’lari, ruhoniylar va hukmron sinfning boshqa namoyondasi qo’lida to’plangan edi. Dehqonchilik va chorvachilik xo’jaligining asosiy tarmoqlaridan edi. 25 Eshov B. O zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. T.: Yangi asr avlodi, 2012. 510 bʻ 38 Dehqonchilik haqida so’z yuritganda avvalo sug’orish ishlari qay darajada yo’lga qo’yilganligini aytish joizdir. Bunda sug’orish ishlarida tabiiy tayanch bo’lib kelgan an anaviy manbalar – Zarafshon, Chirchiq, Sirdaryo, Amudaryo,‟ Vaxsh, Murg’ob daryolari imkoniyatlaridan foydalanganligi ham shubhasizdir. Masalan: “Mehmonnomai Buxoro” muallifi Sirdaryo daryosi imkonlari haqida so’z yuritar ekan, bu daryoning kechuv joylaridan, irmoqlaridan ko’plab, katta-katta anhorlar qazilgan va suvi bilan atrofdagi ekinzorlar sug’orilganligini alohida ta’kidlaydi. Sig’noq atrofini obodonlashtirishda bu yaqqol ko’rsatilgan11 . Sun iy sug’oriladigan yerlar dehqonchilikni rivojlantirishda asosiy negiz ‟ hisoblangan. Sug’oriladigan yerlarda paxta, bug’doy, sholi, beda, bog’dorchilik va sabzavotchilik yaxshi edi. Dehqonchilikning bunday turi adirlar va vodiylarida yaxshi yo’lga qo’yilgan edi. Lalmikor dehqonchilik, chorvachilik bilan birga olib borilgan. Dehqonchilik uchun yaroqsiz bo’lgan yerlarda, sero’t yaylovlarda chorvachilik rivojlangan. O’zbekiston tarixi darslarida bu davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy ahvolni o’rganish va uni o’quvchilar ongiga singdirish maqsadida olib borilgan tadqiqotlar ishida quyidagi xulosalarga keldim. Birinchidan, Shayboniyxon 1499-1509-yillarda olib borgan yurishlaridan keyin butun Movoraunnahr va Xurosonni qo’lga kiritdi. Shu tariqa katta hududni egallagan Shayboniyxon davlati tashkil topganligi yoritib berildi. Ikkinchidan, Shayboniylar davrida etnik o’zgarishlar ro’y berib dashti qipchoqdan ko’chib kelgan qabilalar o’zlari bilan “o’zbek” degan etnik nomlarni olib keldilar va butun Movoraunnahr shu nom bilan yuritila boshlanganligi aniqlandi. Uchinchidan, Shayboniylar davlatida katta qurilish ishlari olib borildi. Shayboniyxon madrasasi, Abdurahm Sadr madrasasi, Baroqxon madrasasi, Masjidi kalon, Mir arab madrasasi, Abdullaxon, Ko’kaldosh kabi madrasalar buni yaqqol misoli sifatida ko’rsatib berildi. To`rtinchidan, Shaybiniylar davrida ilm - fan madaniyat rivojlanib temuriylar qodirgan meros davom ettirildi. Hukmdorlardan Shayboniyxon, 39 Ubaydullaxon kabi shoirlarni xalqimizning ma’naviy merosiga qo’shgan hissasi nihoyatda katta ekanligi dalillar asosida asoslandi. Foydalanilgan adabiyotlar I. Rahbariy adabiyotlar 1 Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O'zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. - T.: "O'zbekiston", 2016.- 56 b. 2. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. - T.: "O'zbekiston", 2017. - 48 b. 3. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan quramiz. - T.: «O‘zbekiston», 2017.-488 b. II. Asosiy adabiyotlar 1. Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. Toshkent: O qituvchi, 1994.253-bʻ 40 2. Ziyo A. O zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrlardan Rossiya bosqinigaʻ qadar. T: Sharq. 2001.219-b 3. Sultonova G.N. XVI asr ikkinchi yarmida Buxoro xonligining Qozoq va Yorkent xonliklari bilan aloqalari: Tarix fan nomzodi, dissertatsiyasi. T.: 2005.; 4. Eshov B. O zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. T.: Yangi asr ʻ avlodi, 2012. 510 b 5. Zamonov A.T. Buxoro xonligining ko shin tuzilishi va xarbiy boshqaruvi ʻ (shayboniylar sulolasi davri). T.: Bayoz, 2018. – 208 b. 6. Zamonov A., Tuxtabekov K. Buxoro xonligida siyosiy va ijtimoiy-iktisodiy jarayonlar (shayboniylar sulolasi davri). T.: Bayoz, 2018. 172 b. 7. Zamonov A., Aminov B.. A.Jenkinson. Rossiyadagi Moskvadan Baktriyadagi Buxorogacha 1558 yilga sayohat. / Tarjima, kirish, izoh va ko rsatkichlar ʻ tayyorlanib, nashr etilgan. Toshkent: Vauoz. 2017. 8. Zamonov A.o rta asr tarixiy shaxslari hayotining ayrim noma lum sahifalari. ʻ ʼ Ilmiy-ommabop asar. - T.: Bayoz. 2019. 9. Zamonov A.T. Shayboniylar davlatida xarbiy ish: boshqaruvi, tuzilishi, an analari / O zbekiston tarixi. T.: 2014. ʼ ʻ 10. Semenov A.A. Markazning tuzilishi haqida insho Buxoro xonligining keyingi davrlardagi ma’muriy boshqaruvi // Tarixga oid materiallar Markaziy Osiyodagi tojiklar va o zbeklar. jild. II. Stalinobod, 1954 yil; ʻ 11. Pugachenkova G.A. K. Kostyumlar tarixi O'rta Osiyo va Eron, XV-XVI asrning birinchi yarmi. miniatyuralarga ko'ra. // Markaziy Osiyo materiallari nomidagi davlat universiteti. V.I.Lenin. T.: SAGU nashriyoti, 1956; 12. Mukminova R.G. Insholar 16-asrda Samarqand va Buxoroda hunarmandchilik tarixi (Monografiya). T.: O zSSR Fanlar akademiyasi nashriyoti, 1976. - B. 234 ʻ 13. Ivanov P.P. O rta Osiyo tarixi bo yicha ocherklar (XVI-XIX asr o rtalari). M.: ʻ ʻ ʻ Sharq adabiyoti, 1958 yil. 14. Зияев Х.З. Ўрта Осиё ва Волга бўйлари (XVI-XIX аср). Т., 1965 15. V.V. Bartold O zbek xonliklari. Op. T. II. 1-qism. M.: Sharq adabiyoti, 1963. ʻ III Internet materiallari: 41 1. http://www.arxiv.uz; 2. http://www.ziyonet.uz; 3. http://www.uzedu.uz; 42

MUNDARIJA:

Kirish.........................................................................................................................2

I. BOB. SHAYBONIYLAR DAVRIDA MOVORAUNNAHRDA SIYOSIY AHVOL

1.1. XV asrning ikkinchi yarmida Dashti Qipchoq va Movoraunnahrdagi

siyosiy ahvol..............................................................................................................4

1.2. Shayboniylar davrida ma’muriy boshqaruv. Mansab va unvonlar. ..........................................................................................................................10 – 25

II. BOB. SHAYBONIYLAR DAVRIDA IJTIMOIY-IQTISODIY VA MADANIY TARAQQIYOT

2.1.Shayboniylar davlatida ilm-fan va ta’lim...........................................................26

2.2.Abdullaxon II davrida ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayot.....................................39

Xulosa .....................................................................................................................44

Foydalanilgan adabiyotlar........................................................................................46

Sotib olish