Dokument ma'lumotlari

Narxi 40000UZS
Hajmi 461.0KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 09 Fevral 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tarix

Sotuvchi

Benjamin Franklin

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024

33 Sotish

Buxoro xonligining shayboniylar hukmronligi davri tarixi

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __________________________________ UNIVERSITETI _____________________________FAKULTETI _____________________________YO‘NALISHI _______________________________________ FANIDAN KURS ISHI MAVZU: BUXORO XONLIGINING SHAYBONIYLAR HUKMRONLIGI DAVRI TARIXI BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 202 5 1 MUNDARIJA KIRISH ………………………………………………………………..2 I BOB. SHAYBONIYLAR SULOLASINING HOKIMIYAT TEPASIGA KELISHI. BUXORO XONLIGINING TASHKIL TOPISHI ………………………………………………………………6 1.1 Movorounnahrda shayboniylar sulolasi hokimiyatining o’rnatilishi …………………………………………………………………………..6 1.2 Buxoro xonligining tashkil topishi. Abdullaxon II davrida markaziy hokimiyatning kuchayishi …………………………………………….13 II BOB. SHAYBONIYLAR DAVRIDA IJTIMOIY-IQTISODIY VA MADANIY TARAQQIYOT ………………………………………..22 2.1 Shayboniylar davlatida ilm-fan va ta’lim …………………………22 2.2 Abdullaxon II davrida ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayot ………….35 XULOSA ……………………………………………………………..41 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI ……………..43 2 Kirish Mavzuning dolzarbligi: Jonajon O'zbekistonimiz mustaqillikka erishganligi tufayli jamiyatimiz ijtimoiy hayotining barcha jabhalarida , shu jumladan, ma'naviy turmushimizda ham chuqur sifat o'zgarishlari, tiklanish va yangilanish jarayonlari jadal sur'atlarda sodir bo'lmoqda. Mazkur jarayon xalq ta'limi tizimini ham qamrab oldi va bu tizim- ni jahon andozalari darajasiga ko'tarish mustaqil O'zbekistonning davlat siyosati maqomini kasb etdi. Ushbu tarixiy yutug'imizning ma'naviy negizini mustah- kamlash o'zbek xalqi tanlab olgan o'ziga xos yo'lni muvaffaqiyatli amalga oshirishning ishonchli omillaridan biri ekanligi shak - shubhasiz. Bu muhim tarixiy vazifani - mustaqillikning ma'naviy asoslariniqaror toptirish va yanada mustahkamlashda siz yoshlarni ma'naviy kamolotga yetkazish, milliy istiqlol g'oyasi ruhida tarbiyalash, hozirgi zamon ilmiy bilimlari bilan qurollantirish favqulodda katta ahamiyat kasb etadi. Shu bois Birinchi Prezidentimiz Islom Abdug'aniyevich Karimovning bu haqida tinmay g'amxo'rlik qilayotganligi bejiz emas, albatta. “...Noyob insoniy fazilatlarni asrab-avaylash va yanada takomillashtirish , farzandlarimizni ozod va demokratik O'zbekistonning munosib o'g'il-qizlari etib tarbiyalash masalasi ma'naviyat sohasidagi ishlarimizning asosiy yo'nalishini tashkil etmog'i kerak”. 1 Shunga ko'ra Vatan tarixi va madaniyati, jug'rofiyasi va iqtisodiyotini, qadimiy urf-odatlarimizni har tomonlama o'rganish dolzarb ahamiyatga ega. Bog'chalardan tortib oliy o'quv yurtlarigacha bo'lgan ta'lim- tarbiya tizimlarida mazkur fan va bilimlarni o'qitishga muhim siyosiy vazifa sifatida qaralmog'i lozim. Tarix fanimiz yangilanishi va rivojining mustahkam tayanchi sifatida uning yagona konsepsiyasi yaratilishi kerak edi. Vatan tarixining ilmiy tahlil va izchil yondashuvni talab qiladigan yo’nalishlaridan biri XVI–XVII asrlarda hukm surgan shayboniylar davlati tarixidir. 1 O`zbekistonning birinchi prеzidеnti I.A. Karimovning “Tarixiy xotirasiz kеlajak yo`q” asarida tarixiy voqеlikka munosabat masalasi T: “Sharq” 1998. 5-bet 3 Ikkinchidan XV–XVII asrning boshlarida Movarounnahrdagi iqtisodiy tushkunlik va siyosiy porokandalikni vujudga keltirgan sabablar, shu davr tarixiy jarayonlarining salbiy oqibatlari tegishli saboq bo’lib, mazkur voqealarni chuqur anglab , haqqoniy talqin qilish muhimdir. Mustaqillik yillarida O’zbekiston tarixini yangi konseptual – metodologik asoslarda tadqiq etish, turli ilmiy muammolarni asl manbalarga tayangan holda tahlil etish muhim masalaga aylandi. O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov tashabbusi bilan tarixiy – madaniy merosni o’rganish va targ’ib etish, ta’lim tizimida yangi pedagogik texnologiyalarni joriy etish, o’quvchilarni komil inson darajasida tarbiyalashga katta e’tibor berilib, bu sohada ulkan ishlar amalga oshirilmoqda. Uchinchidan O’zbekiston tarixining muhim burilish nuqtasi hosoblanmish shayboniylar davrini ilmiy manbalar asosida tahlil etish fanimiz oldida turgan dolzarb vazifalardan biridir. O’quvchilarga o’zbekiston tarixi fanini o’qitishda shayboniylar davri tarixining pedagogik asoslarini aniqlash hozirga qadar yaxlit ilmiy tadqiqot sifatida o’rganilgan emas. Bu esa mavzuning dolzarbligini yanada oshiradi. Tariximizda Somoniylar, G’aznaviylar, Qoraxoniylar, Xorazmshohlar , Temuriylar, Shayboniylar, Ashtarxoniylar va Mang’itlar kabi sulolalar hukmronlik qilganini bilamiz. Shu nuqtai nazardan olganda Shayboniylar davrining dolzarbligi shundan iboratki, biz bu davrni yanada muhimroq o’rganmog’imiz, o’sha davrda hukmronlik qilgan xukmdorlar qilgan ishlarini chuqurroq tahlil qilmog’imiz, ochilmagan, siru-sinoatlarni ochib bermog’imiz darkor. O`zbekiston davlat mustaqilligiga erishganidan so‘ng mamlakat tarixi , xalqimiz madaniy, ma’rifiy merosini chuqur hamda har tomonlama o‘rganish uchun keng imkoniyat va shart-sharoitlar yaratildi. Istiqlol sharofati ila o‘tmish voqeligi, tarix faniga bo‘lgan munosabat davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Zero, tarixiy ildizlari ming yilliklarga borib taqaluvchi, o‘ziga xos moddiy va ma’naviy madaniyat yaratgan xalqimiz o‘tmishini o‘rganish, o‘sib kelayotgan avlodni ana 4 shu tarix ilmi bilan boyitish, ular ongida tarixiy xotiraga nisbatan katta ehtirom , g‘urur ruhini yuksaltirish dolzarb masalalardan biridir. Kelajak avlod, yoshlarga o‘tmish voqeligini har tomonlama va chuqur o‘rgatishning eng qulay vositasi ta’lim tizimida o‘qitilayotgan “O‘zbekiston tarixi” fani hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining o`rganilganlik darajasi. XVI asrning Shayboniylar Buxoro xonligini boshqargan davri ilmiy va tarixiy manbalar asosida o`rganiladi. Ushbu davrdagi aholining ijtimoy turmushi, yuqori tabaqa vakillarining hayoti va ularga yaratilgan erkinliklar, Shayboniylar o`tkazgan siyosatlar va bu siyosatlarning jamiyat hayotida tutgan roli ilmiy jihatdan o`rganiladi. Kurs ishi XV asrning oxiri- XVI asr boshlaridan to XVII asrning boshigacha bo`lgan davrni qamrab oladi. Bizga ma’lumki, bir qator tarixchilarimiz Shayboniylar davriga oid bir qancha asarlar yozishgan. Jumladan, B.Axmedovning “Tarixdan saboqlar”, “To’rt ulus tarixi”, Z.M. Boburning “Boburnoma”, Abdulg’ozixonning “Shajarai turk”, M.Solihning “Shayboniynoma”, X.T. Buxoriyning “Abdullanoma” asarlari mavzuning yoritilishida muhim asarlar hisoblanadi. Kurs ishining maqsadi. Mazkur kurs ishida Buxoro xonligining tarixini o`rganishda quyidagi masalalarni yoritishni o`z oldimizga maqsad qilib qo`ydik.  Shayboniylarning hokimiyat tepasiga kelishidagi shart-sharoitlarni o`rganish;  Shayboniylar sulolasi davridagi ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy hayotiga baho berish;  Mamlakat ijtimoiy hayotida olib borilgan islohotlarni tahlil qilish. Kurs ishining vazifasi. Shayboniylar davridagi xonlikning ahvolini chuqur o`rgangan holatda mavzuni yanada yaxshiroq yoritishga hissa qo`shish. Shubhasiz, Shayboniylar sulolasi mamlakatimiz tarixida muhim o`rin tutgan sulola hisoblanadi. Bu sulola hukmronligi davrida aholining ijtimoiy hayotida, xususan obodanchilik, qurilish, yashash tarzi va iqtisodiy ahvoli bo`yicha katta o`zgarishlar 5 qilindi. Aynan shu sohalarni ilmiy jihatdan chuqur tahlil qilish va uni o`rganish muhim vazifalardan hisoblanadi. Kurs ishining ilmiy yangiligi. Ushbu kurs ishi XVI asr, ayniqsa Shayboniylar davri tarixini hozirga qadar yetib kelgan manba va asarlar bilan taqqoslash orqali o`rgangan holda, bugungi kun uchun mavhum bo`lgan ilmiy faktlarni yanada aniqroq holatda ochib beradi. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Mazkur kurs ishimiz kirish, ikki bob va uning tarkibiga kiruvchi to’rt bo’lim, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat bo’lib, 44 sahifadan iborat. 6 I BOB. SHAYBONIYLAR SULOLASINING HOKIMIYAT TEPASIGA KELISHI. BUXORO XONLIGINING TASHKIL TOPISHI 1.1 MOVOROUNNAHRDA SHAYBONIYLAR SULOLASI HOKIMIYATINING O’RNATILISHI Balxash k о ’li va Sirdaryoning quyi oqimlaridan to Dnepr daryosining quyi oqimlarigacha b о ’lgan ulkan hudud XI asrdan boshlab Dashti Qipchoq deb atala boshlangan. XIV asr boshlariga kelib , 1236-yilda Botuxon tomonidan asos solingan Oltin O’rda davlati ikki qismga bo’linib ketib, uning sharqiy qismida Oq O'rda davlati tashkil topdi. XV asming o‘rtalariga kelib Sharqiy Dashti Qipchoq hududlarida Jo‘jixonning beshinchi o‘g’li Shaybon urug‘idan bo’lgan Abulxayrxon ko‘chmanchi o‘zbeklar davlatiga asos soldi. Movarounnahrdagi o'zaro kurashlardan foydalangan Abulxayrxon Sirdaryoning o‘rta oqirnidagi bir qancha shaharlarni, Xorazmning bir qismini bosib olishga erishdi. Abulxayrxon (1428- 1468) ko‘p holda Temuriylar saltanati chegaralariga xavf solar, 1451 -yili Sulton Abusaid Mirzoning (1451-1469) hokimiyatga kelishiga aynan u ham yordam bergan edi. Tez orada u o‘z davlatining poytaxtini Turadan Sig‘noqqa ko‘chirdi. Manbalaming (Mulla Shodi, «Fathnoma») maiumot berishicha, 864-hijriy (1459-1460-yy.) yili Abulxayrxonning katta o‘g‘li Shohbudoq vafot etadi. Undan qolgan sakkiz yoshli Muhammad va besh yoshli Mahmud uyg‘ur Boyshayx Ko‘kaldosh tarbiyasiga beriladi. Muhammad Shayboniyxon (Muhammad Shohbaxt) 1451-yili tavallud topgan. U otasi Shohbudoq va onasi Qo‘zibegimlardan erta yetim qolganidan so‘ng unga avval Qorachabek, so‘ngra Turkiston va O’tror hokimi Muhammad Mazid Tarxonlar homiylik qilishgan. Keyinchalik aka-uka Muhammad va Mahmudlar Buxoroda istiqomat qilishgan. Buxoroda ular ilm olishdi, she’riyat va adabiyotga havas qo‘yishdi. 2 Manbalar Muhammad Shohbaxt Shayboniyxon iste’dodli shoir va sarkarda, zamonasining o‘qimishli va bilimdon kishilaridan biri bo’lganligini ta’kidlashadi. U qator taxalluslar bilan she’rlar ham yozgan. Shayboniyxon birmuncha vaqt 2 B. J. Eshov, A. A. Odilov “O‘zbekiston tarixi” II kitob 2020. 18-31 betlar 7 Buxoro hokimi Darvish Muhammad Tarxon huzurida xizmatda bo’ladi. Bobosi vafotidan keyin esa Dashti Qipchoqda hokimiyat uchun boshlangan janglarga jalb etilib, 1488-yil hokimiyatni qo’lga kiritdi. XV asming so‘nggi choragiga kelib temuriy shahzodalar o‘rtasidagi toj-taxt uchun o‘zaro kurashlar avj olib ketadi. Bu paytda ko‘pgina mulk va viloyatlar, xususan, Farg‘ona, Hisor, Samarqand, Buxoro, Toshkent, Xorazm hududlari o‘zlarini mustaqil hisoblab, ko‘p hollarda bir-birlari bilan kurash olib borishardi. Shuning uchun ham Movarounnahrdagi Temuriylar saltanati amalda mustaqil boshqariladigan kichik-kichik viloyatlarga boiinib ketgan edi. Shayboniyxon esa Temuriylar hukmronligiga barham berish uchun bunday vaziyatdan ustalik bilan foydalanishga harakat qiladi. Temuriylar o‘rtasidagi sulolaviy urushlar, keyinroq esa Shayboniyxon qo‘shiniarini qo’llab-quvvatlashda Toshkent mulki zodagonlari katta rol o‘ynashadi. 1485 -yilda Toshkentdagi hokimiyatni mashhur diniy arbob Xoja Ahror yordamida Yunusxon egallagan bo’lsa, uning vafotidan so‘ng o'gli Mahmudxon (1487- 1503-yillar.) Toshkent taxtini egallaydi. Muhammad Shayboniyxon Mahmudxon yordamida Movarounnahrdagi Temuriylar mulklariga hujumlar qilib turadi. Temuriylarga qarshi kurashda Shayboniyxonni ittifoqchi qilishga uringan Mahmudxon 1495-yilda O‘trorni Shayboniyxonga topshiradi. Mahmudxonning hujumi xavfi tufayli Andijon beklari o‘rtasidagi noroziliklardan cho‘chigan Farg'ona hokimi Zahiriddin Muhammad Bobur o‘sha yili Mahmudxon oliy hukmronligini tan oladi. 1498-yilda Toshkent hokimi Mahmudxon 5 ming kishilik qo‘shini bilan Samarqandni egallashga harakat qilib ko‘radi. Ammo, o‘z ittifoqchiligini buzib shimoldan bostirib kelgan Shayboniyxon hujumidan so'ng Samarqanddan chekinishga majbur bo’ladi. 1500- yilda Farg‘ona hokimi Bobur Mirzo Samarqandga yurish qiladi. Ammo Shayboniyxon undan oldinroq harakat qilib Samarqandni egallab oladi. O‘sha davr tarixchilarining ko'pchiligi (Bobur, Binoiy, Muhammad Solih va boshqalar) Shayboniyxonning Samarqand va Buxoroni egallashida Toshkent hokimining qo‘shinlari faol ishtirok etganligi haqida malumot berishgan. 8 Ma’lumki, 1498-1500-yillarda Samarqandda Temuriylardan bo’gan Sulton Ali Mirzo hukmronlik qilgan. U siyosat va davlat boshqaruvi borasida zaif va kaltabin shaxs bo’lib, Samarqanddagi hokimiyat amalda Muhammad Mazid tarxon va Xo’ja Yahyolaming (Xo’ja Ahrorning o‘g‘li) qo’lida edi. Ular yuritayotgan siyosat mahalliy aholi noroziligini keltirib chiqarganligi tufayli Muhammad Shayboniyxon bu vaziyatdan foydalanib, 1498-yil Samarqandga hujum qiladi. Ushbu hujum muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. Muarrix Muhammad ibn Arab Qatag‘on buning sababini quyidagicha izohlaydi. Mazid tarxon va Xoja Yahyoning tarafdorlari (ular ko‘pchilik edilar) Samarqandni Bobur Mirzoga berish uchun , Sulton Ali Mirzo va uning tarafdorlari esa (ular kamchilik edilar) hokimiyatni Muhammad Shayboniyxonga berish uchun kurashishgandi. Shu tariqa Samarqandning o‘zida ham ikki siyosiy guruh shakllangan edi. Ammo 1500-yilda Samarqand beklari Shayboniyxon hokimiyatini tan olishga majbur bo‘lishadi. Ayrim saroy shoirlari, jumladan, shoir va tarixchi Muhammad Solih ham Shayboniyxon hokimiyatini tan oladi. Keyinroq esa, Shayboniyxon Muhammad Solihga «amirlar amiri va shoirlar podshosi» degan unvon beradi. 1500-yilning kuzida Bobur Mirzo Samarqand taxtini egallagan boisada, uzoq vaqt uni qoiida saqlab qololmadi. 1501-yilda Shayboniyxon shahami Bobur Mirzodan yana tortib oladi. 3 1500-yilning iyunida Shayboniyxon Buxoro hukmdori Muhammad Boqi tarxon ustiga yurish qildi. Uch kunlik qamaldan so‘ng Buxoro zodagonlari sovg‘a- salomlar bilan shahardan chiqib, Muhammad Shayboniyxon hokimiyatini tan olishdi. Shundan so‘ng Shayboniyxon Samarqand tomonga yo’lga chiqqach, Muhammad Boqi tarxon Buxoro hokimiyatini yana qayta qo’lga olishga harakat qiladi. Ammo hal qiluvchi vaqtda yetib kelgan Shayboniyxon qo‘shinlari Buxoroda qarshilik ko‘rsatgan barcha aholini qilichdan o‘tkazishadi. Muhammad Shayboniyxonning hokimiyat tepasiga kelishi haqida ma’lumotlar beruvchi manbalaming tahlili shuni ko‘rsatadiki, Temuriy hukmdorlar 3 Ahmedov.B. O’zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 yil. 78-87 betlar 9 dushman xavfi tug‘ilgan paytda vaqtincha, nomigagina birlasha olishardi. Bir- birlari bilan doimiy ravishda raqobatlashib turgan temuriy amirlar ittifoqdosh bo‘la olmadilar. Temuriy hokimlar har biri o‘z hududlarini mustaqil saqlab qolishga, qolgan viloyatlar xavfsizligi masalasiga aralashmaslikka harakat qildilar. Hukmdorlarning bunday siyosat yurgizishi Muhammad Shayboniyxonga nihoyatda qo’l kelgan edi. Undan tashqari doimiy urushlar, soliqlarning ko‘pligi, zodagonlarning haddidan oshib ketishi, ulaming aysh-ishrat, maishatga berilishi tufayli aholining temuriy hukmdorlarga nisbatan ishonchi ancha susayib ketgan edi. Shayboniyxon 1503-yil bahorida asosiy qo‘shinlari bilan Toshkent hokimi Mahmudxon va Farg‘ona hokimi Ahmadxonlarga qarshi yurish qilib, Toshkent viloyatidagi Shohruxiya va boshqa ko‘pgina qal’alami bosib olishga erishadi. Farg‘onadagi Arxian qal’asi yonida bo’lgan shafqatsiz jangda Mahmudxon halok bo’ladi va Toshkentda qoldirilgan uning o‘gli Muhammad Sulton Shayboniyxon qo‘shinlari yaqinlashishi bilan Toshkentdan qochib ketadi. Toshkentga mustahkam o‘rnashib olgan Shayboniyxon qo‘shinlarining katta qismi uning ukasi Mahmud Sulton boshchiligida Xorazmga yurish boshladilar. Kat va Buldumsoz qal’alarini egallagan Mahmud Sulton bu hududlardagi bir qism aholini majburan Buxoroga ko‘chirishga buyruq beradi. 1505-yilda o‘n oylik qamaldan so‘ng shayboniylar Urganch shahrini egallashadi. Shayboniyxonning o‘zi katta qo‘shini bttan 1504-yilda Hisor viloyatiga yurish qiladi. Bu paytdagi Hisor viloyatining hokimi Xusravshoh ancha katta harbiy kuchga ega bo’lsa-da, Shayboniyxonga jiddiy qarshilik ko‘rsata olmaydi. Buning natijasida Hisor viloyati barcha tog’li tumanlari bilan birga Shayboniyxon ixtiyoriga o‘tadi. Shundan so‘ng Qunduz, Tolikon, Badaxshon hamda Balx viloyatlari hath ishg‘ol etildi. 1506-yil Xusayn Boyqaro vafotidan s о ’ng boshlangan taxt uchun kurashlardan foydalangan Shayboniyxon temuriylardan Hirotni tortib oldi. Hirot bosib olingan 1507 yil birin-ketin Astrobod va Jurjon ham bosib olindi va Kaspiydan Xitoygacha, Sirdaryo etagidan Afg’onistonning markaziy hududlarigacha b о ’lgan yerlar Muhammad Shohbaxt Shayboniyxon hukmronligi 10 ostiga о ’tdi. Shayboniyxon hukmronligi о ’rnatilishi bilan Movarounnahrda uzoq vaqt davom etgan temuriylar о ’rtasidagi о ’zaro taxt talashishlarga chek q о ’yildi va tinchlik о ’rnatildi. Shayboniyxon siyosiy jihatdan markazlashgan davlat tuza olishga erishi bilan о ’zining ilm -fan va adabiyotga moyilligi, bu soha vakillgarini hurmat qilishi va homiylik qilishi bilan katta hurmatga sazovor b о ’ldi. Shayboniyxonning markazlashgan davlat tuzish yo‘lidagi raqiblaridan biri Dashti Qipchoqdagi qozoq sultonlari bo’lishgan. XVI asming boshlarida qozoq sultonlari Shayboniyxonning janubga qilgan harbiy yurishlaridan foydalanib , Movarounnahrga bir necha marta bosqinchilik urushlarini uyushtirdilar, Buxoro va Samarqandni talon-toroj qilib, aholining ma’lum qismini asir qilib olib ketishdi. 1509-yilda Shayboniyxon qozoq sultonlari Jonish Sulton, Burunduqxon va Qosim Sultonlarga qattiq zarbalar berdi. Buning natijasida Sig‘noq, Yassi, Sabron shaharlarini qo‘lga olishadi. Muhammad Shayboniyxon Turkistondagi Xoja Ahmad Yassaviy maqbarasini ta’mirlashga ham buyruq beradi. Shayboniyxon o‘zini “Xalifa ur-rahmon va Imom az-zamon” deb atab, kelajakda butun musulmon olamiga diniy rahnamo bo’lish istagini bildiradi. Bu borada avvalo o‘zi dushman deb bilgan shia mazhabidagi Eronga yurish qilishni rejalashtiradi. 4 Shayboniyxon 1509-yilning yozida Marvni egallashga muvaffaq bo’ladi. Uning bu davrga qadar bo’lgan yurishlari natijasida Dashti Qipchoq, Xorazm, Movarounnahr va Xurosonning katta qismi Shayboniylar qo’l ostida birlashtirildi. Marv shahrini egallagan Shayboniyxon Eronning shimoliy viloyatlariga yurish qildi hamda Mashhad va Tus shaharlarini egallab, u yerdagi muqaddas joylami ziyorat qildi. U mazkur shaharlardagi ba’zi me’moriy inshootlami ta’mirlashga ham buyruq beradi. Mashhad va Tus shaharlarini egallagan Shayboniyxon Erondagi Shoh Ismoil asos solgan Safaviylar davlatiga xavf solar edi. Shoh Ismoil davrida mavqeyi endi mustahkamlanib borayotgan Eron Shayboniyxomiing janubga boigan ishtiyoqiga, tabiiyki, qarshi edi Shubhasiz, Shoh Ismoil Shayboniyxonning butun musulmon dunyosiga hukmronlik da’vosiga qarshi 4 Ibrohimov A. va boshqalar. Vatan tuyg’usi. Toshkent, 1996 yil. 48-56 betlar 11 bo‘lib, o‘z davlatini diniy mazhabchilik asnosida dushman deb e’lon qilinganligidan juda norizo ham edi. 1510- yili Marvga kelgan Shayboniyxon bu yerda turib janub tomonga jiddiy yurish qilishga taraddudini boshlaydi. 1510-yil kuzida Shayboniyxon uning izidan katta kuch bilan yetib kelgan Eron shohi Ismoil Safaviy qo‘shinlari bilan jangga kirishdi. Marv yaqinida bo‘lib o‘tgan bu jangda Shayboniyxonning kam sonli qo‘shinlari mag’lubiyatga uchradi va Shayboniyxon jangda halok bo’ldi. Marv yaqinidagi g‘alabadan so‘ng Shoh Ismoil Shayboniylarga qarshi kurashda temuriy shahzoda Zahiriddin Muhammad Bobur bilan ittifoqchilikni taklif etadi. Undan tashqari, Shayboniyxon oiimidan keyinoq o‘zbek sultonlari orasida boshlangan kelishmovchiliklar davlatni zaiflashuviga Olib keldi hamda Shayboniylar keyingi janglarda mag’lubiyatga uchray boshladilar. Natijada Xuroson va Xorazm qo'ldan boy berildi. Bobur 1511-yil kuzida Shoh Ismoil qo‘shinlari yordamida shayboniylar qo'l ostidagi Hisor, Ko'lob, Qunduz, Badaxshon va Qarshi yerlarini egallab, Samarqandni ham uchinchi marta qo'lga kiritdi. Shoh Ismoil tomonidan Movarounnahrmi butunlay qo'lga kiritish niyatida bo'gan Boburga tajribali sarkarda Najmi Soniy (Amir Ahmad) boshchiligida 12 ming kishilik qo‘shin ham yuborildi. Boburning ittifoqchilari, shia mazhabidagi eroniy qizilboshlilarning talon-torojlari (ayniqsa, Samarqand va Qarshi shaharlarida) bois mahalliy aholi Boburni qo’llab-quvvatlamadi. Boburning o‘zga mamlakat bayrog’i ostida vataniga qaytishi, uning shia mazhabiga siyosiy maqsaddan kelib chiqqan holda xayrixohligi , ko‘p holda qat’iyatli ish tutmasligi mahalliy aholi turli qatlamlarida norozilik kayfiyatini kuchaytirib yubordi. Bunday vaziyatdan Shayboniylar foydalanib, qolishdi. 1512-yil 28-aprelda Cho‘li Malikda shayboniylardan bo‘lgan Ubaydulla Sulton va Temur Sultonlar Boburga keskin zarba berib, uni Hisorga chekinishga majbur qilishadi. Bobur va eroniylarning birlashgan qo‘shinlari bilan shayboniylar o‘rtasidagi hal qiluvchi jang 1512-yilning 24-noyabrida G‘ijduvon yaqinida bo’lib o‘tadi. Mazkur jangda Shayboniyxonning jiyani, Sulton Mahmudning o‘gli Ubaydulla Sulton tomonidan ittifoqchilar 12 qo‘shini tor-mor etiladi. Jangda Eronlik sarkarda Najmi Soniy o'ldiriladi. Eronlik qo‘shin esa orqaga qochadi. Bu mag'lubiyatdan so‘ng Bobur Movarounnahrdan butunlay chiqib ketadi va Kobul hamda uning atroflarida o‘z hukmronligini to'la mustahkamlaydi. Muhammad Shayboniyxonning o'limidan so‘ng markaziy hokimiyat anchagina zaiflashdi. Beklar, amirlar va sultonlarning ko‘pchiligi Shayboniyxondan keyingi bir nechta xonlarga nomigagina bo‘ysunardilar. Shayboniyxon vafotidan so‘ng uning amakisi Ko'chkunchixon (1512-1530) taxtga o'tiradi. Aynan Kuchkunchixon davrida mahalliy sultonlarning mustaqilligi kuchaya borib, ular orasida Buxoro mulki hukmdori Ubaydulla Sultonning obro‘si ancha baland edi. Kuchkunchixondan keyingi hukmdor Abu Said (1530-1533) ning qisqa hukmronligi davrida Movarounnahr va Xurosonda markaziy hokimiyat zafflashib, amirlar va sultonlar o‘rtasidagi nizolar yanada kuchaydi. Bu paytda Xorazm mustaqil davlat bo’lib ajralib chiqdi va Movarounnahr yerlari parchalana boshladi. 13 1.2 BUXORO XONLIGINING TASHKIL TOPISHI. ABDULLAXON II DAVRIDA MARKAZIY HOKIMIYATNING KUCHAYISHI O‘zaro urushlarga birmuncha barham berishga erishgan Ubaydulla Sulton 1512-yilda Buxoro hukmdori bo'lgan bo'lsa, 1533-yildan butun Shayboniylar davlatining oliy hukmdori etib saylandi. Ubaydullaxon I (1533-1540) poytaxtni Samarqanddan Buxoroga ko‘chirdi. Ubaydullaxon I davridan boshlab davlat Shayboniylar yoki Buxoro xonligi deb ham atala boshlandi. O‘sha paytda Samarqand hukmdori bo’lgan Ko’chkunchixonning o‘g‘li Abdulla Sulton ham Ubaydullaxon hokimiyatini tan olishga majbur bo'ldi. Ubaydullaxon I Xorazm va Xurosonga yurish qildi. Besh oylik qamaldan so‘ng Hirot shahrini egalladi. U yana Movarounnahr va Xuroson yerlarini birlashtirishga muvaffaq bo'ldi. Ubaydullaxon I Eron tazyiqiga barham berib, davlat hududlarini kengaytirdi. U o‘zaro nizo va parokandalikka chek qo‘yib, kuchli davlat barpo etishga erishdi. Uning hukmronligi davrida Buxoroning siyosiy, iqtisodiy va madaniy markaz sifatidagi mavqeyi kuchaydi. Ubaydullaxon I Buxoroda Miri Arab madrasasi, Mirak Said G’iyos bog’i, Zarafshon daiyosi ustiga ko‘prik va boshqa inshootlami qurdirgan. U «Ubaydiy», «Qul Ubaydiy», taxalluslari ostida ham ijod qilgan salohiyatli shoir ham bo'lgan. Ubaydullaxon I arab, fors, o‘zbek tillarida g‘azal, ruboiy, baytlar yozgan. Shoir hukmronlik mavqeyini o‘zida jam etgan Ubaydullaxon o‘zbek tilining boy imkoniyatlari, o‘ziga xos xususiyatlaridan mahorat bilan foydalangan. 5 Ubaydulloxon vafotidan keyin Movoraunnahrda feodal tarqoqlik kuchaydi. Xokimiyat tepasiga Ko'chkinchixonning o'g'li Abdullaxon (1539-1540) keladi. Lekin Abdullaxonning hukmronligi 6 oydan oshmaydi. U vafot etgach, mamlakatda qo'sh hokimiyatchilik boshlanadi. Buxoroda Ubaydulloxonning o'g'li Abdulazizxon (1540-1550) Samarqandda Shayboniy sultonlarning xokimiyat uchun kurash shu qadar kuchayib ketadi. Bu vaqtda Toshkent va Turkistonda Navro'z Axmadxon (1551-1556), Karmana va Miyonqolda Abdullaxonning otasi Iskandarxon (1561-1583), Balxda Pirmuxammadxon (1557-1561) Nasaf viloyatida 5 Axmedov.B. O’zbek ulusi. Toshkent, 1992 yil. 87-93 betlar 14 Abdullaxonning amakivachchasi Qilich Qora Sulton, Hisor va Badaxshonda Shayboniyxonning nabirasi Burxon sulton (1550-1556) mustaqil hokim edilar. O‘zaro hamda sulolaviy kurashlar davom etayotgan bir sharoitda Shayboniyxonning nevarasi Muhammad Yorsulton bir necha oy taxtni boshqarganidan so‘ng, amaldagi hokimiyat Baroqxon (Navro‘z Ahmadxon , 1551- 1556-yillar.) qo'liga o‘tadi. Baroqxon Abulxayrxonning nevarasi, Toshkent hokimi Suyunchixonning o‘g’li bo'lgan. Otasi vafotidan so‘ng Toshkent yerlarini boshqargan. Toshkent va Sirdaryo bo‘yi yerlari hukmdori bo'lgan Navro‘z Ahmadxon Buxoroda o‘z hokimiyatini tan oldirish uchun Samarqand va Movarounnahming boshqa shaharlariga bir necha marta yurishlar qilib turdi. Navro‘z Ahmadxon Usmoniylar bilan do‘stona munosabatlami o‘rnatib, turk yanicharlarini o‘z davlatiga taklif qildi. U Toshkentda o‘z nomiga madrasa qurdirdi, Samarqanddagi Darg‘om kanali atrofini obodonlashtirdi. 1556-yilda Navro‘z Ahmadxon vafot etgach, Balx hukmdori Pirmuhammadxon (1556-1561) Buxoro taxtiga o‘tirdi. Shunga qaramasdan 1556-yilda Axsi va Andijon mulki hukmdorlari Buxoroni egallashga harakat qilib ko‘rdilar. Ammo о ‘sha paytda katta nufuzga ega bo'lgan Jo‘ybor shayxi Muhammad Islom (1493-1563) tomonidan qo'llab quvvatlangan shayboniy Iskandar Sultonning o‘g ii Abdulla Sulton bunga yo‘l qo‘ymadi. Abdullaxon Buxoro xonligida Shayboniylar sulolasidan chiqqan eng yirik hukmdor (1583-1598), davlat arbobi, sarkarda, ilm-fan, ma’rifat, madaniyat homiysi. Abdullaxon Shayboniyxon vafotidan keyin parchalanib ketgan mamlakat hududini qayta birlashtirish, markaziy davlat hokimiyatini mustahkamlash uchun yoshlik chog‘idan qattiq kurash olib boradi. Toshkent hokimi Navro‘z Ahmadxon bilan Koson yonida 1548-yil va Mo‘g‘uliston xoni Abdurashidxon va Shayboniy Do‘stum sulton qo‘shiniga qarshi Forob yonida 1554-yil jang qiladi. Yosh Abdulla sulton o‘zining hukmdor sifatidagi butun g‘ayrat shijoatini 1551-yil Karmanada namoyish etdi. Shu yil bu viloyatga Toshkentdan Navro‘z Ahmadxon va Samarqanddan Abdullatifxon hujum qilgan edi. Viloyat hukmdori Iskandar sulton Amudaryo ortiga qochadi. Abdulla sulton 15 esa otasi vazifasini o‘z zimmasiga olib, bu hujumni muvaffaqiyatli qaytaradi. 1552-1556-yillarda o‘z mulkini g‘arbga Buxoro tomonga va janubi-sharqqa Qarshi va Shahrisabz tomonga kengaytirishga intiladi. Bu sa’y-harakat dastlab muvaffaqiyatsiz chiqqan, hatto 1556-yili ota meros mulkini tashlab Maymanaga qochishga majbur bo‘lgan. U amakisi, Balx hokimi Pirmuhammaddan harbiy yordam olib va piri Jo‘ybor xojalaridan Xoja Muhammad Islom ko‘magida Navro‘z Ahmadxon, keyinchalik uning o‘g‘illari Darveshxon va Bobo sultonlarga qarshi uzoq muddat kurash olib boradi. Navro‘z Ahmadxon vafot etgach, 1556-yil darhol Karmana va Shahrisabzda o‘z hukmronligini tiklaydi, 1557-yil may oyida Buxoroni qo‘lga kiritadi va uni o‘z poytaxtiga aylantiradi Pirmuhammadxon Balxda qolib taxtni boshqarayotgan, uning nomiga xutba o‘qitilib, tangalar zarb etilayotgan bo'lsada, 1557-yildan Buxoroda Abdulla Sulton hukmronlik qila boshlaydi. Endilikda uni Abdullaxon nomi bilan atay boshlashdi. Oliy hukmdor sifatida rasman Abdulloxon II ning amakisi Pirmuhammadxon, 1561 yili esa otasi Iskandarxon e'lon qilingan bo'lsa- da, ammo amaldagi siyosat tuguni Abdulloxon II ixtiyorida edi . 6 Shayboniylar sulolasining yirik vakili Abdullaxon (1557-1598) Buxoroni egallash va butun Movarounnahrni uning atrofiga birlashtirishda buxorolik mashhur Jo‘ybor xo‘jalarining yirik vakillaridan biri Xo‘ja Islomning (1493-1563) diniy-ma’naviy obro‘yidan foydalandi. Ular o‘rtasidagi munosabatlar bir jihatdan temuriylardan keyin Movarounnahrda yuz bergan qisqa markazlashuv jarayonining rivojiga va nisbiy barqarorlikning qaror topishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. 1557-yili Burhon sulton qatlidan so‘ng Abdullaxon Xo‘ja Islom qo‘llab quvvatlashi bilan ikkinchi bor Buxoroni egalladi. Chorjo‘yning Abdullaxon tasarrufiga kirishiga ham Xo‘ja Islom yordam berdi. 1557-yil yozida Abdullaxon uzil-kesil Buxoroni egallagach, tasarruf qo‘lini boshqa viloyatlarga cho‘zib, birin-ketin ularni zabt eta boshladi. Abdullaxonga qadar Buxoroda hukmronlik qilgan Burhon sulton hali hayotlik vaqtida o‘z qaynotasi Sayyid Haydar Xo‘jani Chorjo‘y voliysi etib 6 B. J. Eshov, A. A. Odilov “O‘zbekiston tarixi” II kitob 2020. 18-31 betlar 16 tayinlagan edi. O‘z navbatida Chorjo‘y voliysi Sayyid Haydar Xo‘ja kuyovi Burhon sultonga tobe ekanligini tan olardi. Burhon sulton qatl etilib, Buxoro Abdullaxon qo‘liga o‘tgach, Chorjo‘y voliysi Sayyid Haydar Xo‘ja qaysarlik tig‘ini ko‘tarib, Buxoro xoni Shayboniyzoda Abdullaxonga bo‘ysunmay qo‘ydi va o‘zini daxlsiz his eta boshladi. Viloyatlarni o‘z tasarruf halqasiga kiritmoqni maqsad qilgan Abdullaxonga esa Sayyid Haydar Xo‘janing bu o‘zboshimchaligi ma’qul bo‘lmay, u tezda jang tadorigini ko‘ra boshladi va nukuz qabilasidan bo‘lgan Xushibiy darozga katta sovg‘alar berib, uni o‘z qo‘shinlari bilan Chorjo‘yni zabt etishga jo‘natdi. Abdullaxon tomonidan safarbar etilgan qo‘shin chorjo‘yliklar tomonidan mag‘lubiyatga uchratilib, Xushibiyning o‘zi asirga olindi. Bu orada Burhon sulton qatlidan so‘ng Balxga qochib ketib jon saqlagan Burhon sultonning sadoqatli sarkardalari bo‘lmish Rajabbiy, Imomquli, Muhammadrizo Chorjo‘yga otlanib, Sayyid Haydar Xo‘jaga yordamga shoshildilar. Ular Amudaryodan o‘tib, Qorako‘lga tobe sanalgan Yoychi mavzeida to‘xtashdi. Buxoroliklar uchun ancha noqulayliklar tug‘dirgan bu yangi muxolif qo‘shinlarini parokanda qilish uchun Buxoro xoni Abdullaxon amir Jonalibiy va Jonpulodbiy boshchiligida navbatdagi qo‘shinni yubordi. Lekin bularga ham zafar yor bo‘lmay, orqaga qaytishga majbur bo‘lishdi. Marhum Burhon sultonning nomlari zikr etilgan sarkardalari esa Chorjo‘yga, voliy Sayyid Haydar Xo‘ja huzuriga yo‘l olishdi. Abdullaxon qo‘shinlariga qarshi kurashda ko‘rsatgan himmatlari uchun voliy ularga behad ehtirom ko‘rsatdi. vMustaqil mulklar va yirik zodagonlaming o‘zaro urushlaridan ularning o‘zlariga qarshi foydalangan Abdullaxon asta-sekinlik bilan Movarounnahr yerlarini o‘z hokimiyati ostiga birlashtira boshladi. Uning bu harakatlarini jo‘ybor shayxlari Xo‘ja Islom hamda uning o‘g ii Xo‘ja Sa’dlar faol qo'llab-quvvatlab turdilar. 1561-yilda Abdullaxon Pirmuhammad bilan aloqalarni uzdi va otasi Iskandar Sultonni (1561— 1583-yillar) xon deb e'lon qildi. Iskandar Sulton nomigagina xon bo'lib, mamlakatni boshqaruv ishlariga deyarli aralashmas, 17 hokimiyat amalda Abdullaxon qo'lida edi. 1583-yilda Iskandar Sulton vafot etgach, Abdullaxon II nomi bilan rasman xon deb e'lon qilindi. 7 Shu o‘rinda masala mohiyatiga kengroq to‘xtalib o‘tish maqsadga muvofiqdir. Navro‘z Ahmadxon (Baroqxon)ning besh nafar o‘g‘illari quyidagi hududlami boshqarishardi. Xususan Darvishxon - Toshkentni, Boboxon - Turkistonni, Xorazmshoh - Sayramni, Do‘st Muhammad - Axsikentni, Muhammad Amin - Andijonda hukmronlik qilishar va har jihatdan Abdullaxonga qarshi turishar edi. Ko‘p hollarda ular qozoq sultonlaridan ham yordam so‘rashar edi. Garchi 1582-yili Toshkent yaqinidagi Qoraqamish hududida (hozirda shahar mavzelaridan biri) Darvishxon mag‘lub bo'lsada, lekin Turkiston hokimi Boboxon Toshkentni qayta egallab, hatto Buxoro va Samarqand ostonalariga qadar yurishni amalga oshiradi. Faqatgina qozoq sultonlari tomonidan uning o‘ldirilishi Toshkentni Abdullaxon II hukmiga qaytishiga qayta imkon yaratdi. Mazkur urushlar Toshkent vohasidagi iqtisodiy ahvolni og‘irlashtirib, ko‘p holda aholini ochlik va muhtojlik domiga tortdi. Bunday og‘ir iqtisodiy ahvolga keyinchalik Xorazm, Marv, Termiz va Samarqand aholisi ham mubtalo etildi. Xonning farmoniga ko‘ra Marv suv to‘g‘oni buzib tashlandi. Toshkent vohasidagi Farokat, Chinoz, Shohruxiya kabi kichik shaharlar butkul vayron etildi , ba’zi joylaming aholisi turli hududlarga ko‘chirib yuborildi. 1582-yilning o‘zida Abdullaxon qozoq sultonlariga qarshi yurishni amalga oshirdi hamda shayboniylaming eski raqibi bo'lgan Bobo sultonni oidirishga muvaffaq bo'ldi. Tarixiy jihatdan Movarounnahr o'lkasi bilan azaliy bog'liq bo'lgan Xuroson o'lkasi, xususan uning markazi Hirot shahrining egallanishi mamlakat uchun katta ahamiyat kasb etardi. 1588-yili Hirot to‘qqiz oylik qamaldan so‘ng qo'lga kiritildi. Eron qo‘shini mag'lub etildi. Ta’kidlash joizki, Hirot aholisi ko‘p jihatdan Abdullaxon II ga xayrixoh ham edi. Hirot hokimligi xonning yaqin va sadoqatli amaldorlaridan biri amir Qulbobo Ko‘kaldoshga topshirildi. Keyinchalik, Xurosonning boshqa hududlari ham Shayboniylar tomonidan qo'lga olindi. Xorazm esa uch marotaba yurishdan so‘ng, 7 Ahmedov.B. O’zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 yil. 78-87 betlar 18 faqatgina 1595-yili ishg‘ol qilindi. Xorazm aholisi zimmasiga og‘ir soliqlar majburiyati yuklandi. Abulg‘ozi Bahodirxonning yozishicha, soliqlar yuki shunchalik og‘ir bo'lganki, aholi ko‘p holda uy-joylarini tashlab, boshqa yerlarga ko‘chib keta boshlashgan. Qochib ketganlar zimmasidagi soliq yuki qolgan aholi zimmasiga yuklangan. Ko‘plab yurishlar, og‘ir soliqlar shubhasiz, aholining ma’lum qismida norozilik uyg‘otgan. Shunga qaramasdan, o‘zaro parokandalik, nizo va talonchilikdan charchagan aholining katta qismi, turli qatlamlar, savdogarlar, zodagonlar, ruhoniylaming aksariyati Abdullaxon II tomonidan olg‘a surilgan kuchli va markazlashgan davlat barpo etish g'oyasini qo'llab-quvvatladilar. Chunki, aynan markazlashgan kuchli davlatgina iqtisodiy xo'jalik hayotning o‘sishiga, savdo-sotiq munosabatlarining rivojlanishiga imkon yaratar edi. Qolaversa, turli nizo va parokandalikni tugatishdan aholining barcha qatlamlari manfaatdor edilar. Shayboniy hukmdorlari orasida Abdullaxon II o‘zining qat’iyatliligi, uzoqni ko‘zlovchi siyosatchi va sarkardalik qobiliyati bilan ajralib turardi. U markazlashgan Shayboniylar davlatini tiklash maqsadida bebosh va o‘zlarini mustaqil hisoblaydigan amirlar, sultonlar , mulklar hukmdorlari bilan tinimsiz tarzda kurash olib borishga majbur bo'ldi. Tinimsiz urushlar natijasida 1573-yilda Farg‘ona, 1574-yilda Shahrisabz, Qarshi, Hisor yerlari, 1578-yilda Samarqand, 1582-yilda Toshkent, Shohruxiya, Sayram, Ohangaron, 1583-yilda Balx, 1584- yilda Badaxshon, 1588-yilda Hirot va uning atroflari, 1595-yilda Xorazm Abdullaxon II hokimiyati ostiga birlashtirildi. Abdullaxon II uzoq yillik olib borilgan urushlardan so‘ng butun Movarounnahr, Xuroson, Xorazm va Turkistonni qo'lga kiritib Shayboniyxon tuzgan davlatni qayta tiklashga muvaffaq bo'ldi. Hunarmandlar va shahar savdo-sotiq ahli, badavlat zodagonlarning bir qismi, shuningdek ruhoniylaming ma'lum qismi o‘z manfaatlaridan kelib chiqqan holda markazlashgan qudratli davlat barpo etish g‘oyasini qo'lab-quvvatladilar. Abdullaxon II oliy hukmronlik mavqeyini mustahkamlab olgach, mahalliy hokim, zodagon, harbiy qo'shin boshliqlari haq-huquqlarini cheklay boshladi. Joylarda 19 o‘zaro fitna va ayirmachi guruhlarga qarshi kurash olib bordi. Mazkur holat, o‘z navbatida , qishloq xo‘jaligi, hunarmandchilik, ichki va tashqi savdoni rivojiga zamin bo'lib xizmat qildi. Aynan Abdullaxon II iqtisodiy hayot va qurilish, obodonchilik ishlariga katta e’tibor bilan qaradi. U tomonidan amalga oshirilgan pul islohoti natijasida oltin, kumush, mis tangalar umumdavlat miqyosida yagona o'lchov va hajm birligida muomalaga chiqdi. O‘zaro xo‘jalik aloqalari, ayniqsa, ichki va tashqi savdo bu islohot natijasida bir maromda taraqqiy topdi. Abdullaxon II Amir Temurdan so'ng Dashti Qipchoqqa nisbatan qat'iy siyosat yurgiza olgan yagona va so'nggi davlat arbobi hisoblanadi. Chunonchi, u 1582-yili mazkur yo'nalishda Buxoro xokimiyatini tiklash niyatida harbiy yurish uyuushtirib, ulug'toqqa (hozirgi Qarag'anda viloyatining g'arbida Sariq suv daryosining shimolida joylashgan tog’lik) boradi. Manbalarda shu munosabat bilan qiziq ma'lumot bor. Abdullaxon II ulug'toqqa yetib borgach, tog' tepasidagi bir minorada bitilgan quyidagi so'zlarga ko'zi tushadi: “Tarix yetti yuz to' qson uchinda qo'y yili, yozning ora oyi Turon Sultoni, Temurbek ikki yuz ming cherik bila To'xtamishxon yurtiga intiqom uchun yurdi. Bu yerga yetib, belgi bo'lsin deb bu minorani qurdirdi. Tangri nusrat bergay, inshaalloh Tangri el kishiga rahmat qilg'ay, bizni duo bilan yod qilgay”. 8 Mazkur bitiklar 1391-yili Amir Temur To'xtamishxonga qarshi lashkar tortgan kezi shu tog' ustiga chiqib bu yerda bir minora qurdirib unga yozdirgan xotira so’zlari edi. Abdullaxon II Sohibqiron haqida duolar o'qittirib, o'zi ham Qarshi tomonda minora qurishga buyruq beradi va unga “Kimki bu manzilga qadam qo'ysa, xayrli duo ila yod aylasin” degan so'zlarini o'ydirtiradi. Mazkur guvohliklar Abdullaxon II ning Amir Temur davri Turon zamin shuhrati va qudratini tiklash niyatini nechog'lik baland bo'lganligidan dalolatdir. Firkimiz isboti sifatida Abdullaxon II ning 1563-yiliyoq Shayboniy Ko'chkinchixonga lashkar berib uni Sibir xonligida xokimiyatga kelishida qo'llab-quvvatlaganligi hamda Sibir xonligining Buxoro bilan yaqindan siyosiy, iqtisodiy va diniy 8 Axmedov.B. O’zbek ulusi. Toshkent, 1992 yil. 87-93 betlar 20 aloqalarda bo'lganligini keltirish mumkin. Agar biz, Abdullaxon II ning 80- yillarda Xurosonda, ayniqsa uning markazlari Hirot, Mashxadda 90-yillarda esa Seyiston Garmsir va Xilmant daryosigacha bo'lgan yerlarda Buxoro xokimiyatini o'rnatgani Qandaxorga qamal qilganini nazarda tutsak , u xolda biz Abdullaxon II davrida ulug'tog'dan Xilmant daryosigacha Sibir daryosidan Mashhadgacha bo'lgan hokimiyat – Buxoro qo'l ostida birlashganini guvohi bo'lamiz. Bunday natijaga Amir Temurdan so'ng Abdullaxon II erishdi. Abdulloxon II 1598-yili 65-yoshida vafot etdi. Umrining so'nggi yillarida u o'g'li va valiy ahdi Abdulmo’min (1568 yilda tug'ilgan) bilan biroz qarama- qarshilikda bo'lgani ma'lum. Aniqrog'i manbalarda berilgan ma'lumotlarga ko'ra Shayboniylar orasida mardlik, shijoat, benazir Abdulmo'min otasidan oliy taxtni talab qila boshlaydi. Yuqorida aytilgan Iskandarxon rasman oliy xukmdor bo'lsa-da ammo amaliy ishni Abdulloxon II ning o'zi bajarganini vaj qilib olgan Abdumo'min niyatidan qaytmay oliy taxt uchun ochiqchasiga bo'lmasa ham har holda ko'p uringan. Lekin, tez orada otasining kuni bitib, 1598-yili u rasman xonlik kursiga o'tiradi. Abdulmo'min o'z mavqeini mustahkamlash yo'lida taxtga da'vogarlik yillarida otasi tomon bo'lgan bazi amirlarni qatl ettirdi. Bu bilan ham cheklanmay hatto Shayboniy shahzodalarni ham ayamaydi. So'ng esa saltanat ishlariga kirishib, avval shu yili Toshkentda yuz bergan Shayboniy sultonlar isyonini bostiradi. Keyin Xurosonda o'z mavqeini mustahkamlash yo'lida yo'lga chiqaradi. O'sha davr tarixchilarining guvohlik berishicha, Abdulmo'min qiziqqon, cho'rtkesar shaxs bo'lib, otasi davrida xuzur halovat va taqvoga o'rganib qolgan Buxorolik bir qator beklarning payiga tushgan. Ular buni sezib mazkur Xuroson yo'liga chiqqan O'ratepa va Zomin oralig'iga yetgan. Abdulmo'minga qarshi suiqasd uyushtirib uni o'ldirganlar. Shayboniylar xonadoni vakillaridan bu qirg‘inbarot natijasida taxtga deyarli munosib vakil ham qolmadi. Buxorolik bir guruh amaldorlar shayboniylardan boigan Ibodulla Sultonning o‘g'li Abdulaminni xon qilib ko‘tarishga harakat qildilar. Boshqa bir ko‘pchilikni tashkil etuvchi aslzoda va harbiy urug‘ boshliqlaridan iborat guruh Balx hokimi Abdullaxon II 21 ning jiyani Pirmuhammadni taxtga o‘tkazishga muvaffaq boiishdi. Shayboniylar sulolasining oxirgi vakili Abdullaxon II ning amakivachchasi Pirmuhammad II (1598-1601) garchi hukmdorlik taxtiga o‘tirgan bo'lsa-da, uning butun hukmdorlik davri jang-u jadallarda o‘tdi. Xususan, u qozoq sultonlarini xonlik hududidan haydab chiqarish uchun jang-u jadallar olib bordi. Shuningdek, xon turli nizo va isyonlar domiga ham aralashib qoldi. 1601-yili shu nizolaming birida Samarqand yaqinidagi Bog’ishamol degan joy da qo'lga olindi va 80 yoshga yetgan keksa kishi bo'lishiga qaramasdan Ashtarxoniy Boqi muhammad tomonidan o'ldiriladi. Bir asr davomida hukmronlik qilgan Shayboniylar sulolasi aynan shu hukmdor nomi bilan o‘z nihoyasiga yetdi. Shunday qilib, 1500-1601 yillargacha Movoraunnahrda xukmronlik qilgan Shayboniylar sulolasi hukmronligiga barham berildi. 22 II BOB. SHAYBONIYLAR DAVRIDA IJTIMOIY-IQTISODIY VA MADANIY TARAQQIYOT 2.1 SHAYBONIYLAR DAVLATIDA ILM-FAN VA TA’LIM Movoraunnahrdagi iqtisodiy va madaniy hayot haqida gap ketganda, avvalo, aholidan turli soliqlar olinar edi, asosiy yer solig’i - xiroj hisoblanib, ho’kizdan– foydalangani uchun – zakot to’lanardi. Amaldorlarning maoshlari uchun – zobitona degan soliq yig’ilardi, qo’shinlarni saqlash uchun butun aholidan harbiy soliq undirardi, bog’lar va tokzorlardan olinadigan soliq tanobnoma deb atalgan. Ishlab chiqarishga kelsak, Shayboniylar zamonida ham tikuvchilik, kulolchilik, temirchilik, qurolsozlik, zargarlik, duradgorlik, qog’oz, qurilish ashyolari kabi bir qator, sohalar faoliyat ko’rsatib ichki va tashqi bozorda sotiladigan turli xildagi mahsulotlar tayyorlangan. Bu mahsulotlar (ipak, jun, ip gazlamalari, gilam, quruq mevalar, qorako’l va boshqalar) bilan savdogarlar Eron, Xindiston, Arab o’lkalari, Xitoy, Qozon, Rossiya kabi o’lkalarga qatnagan. Shayboniylar me’morchilik ishlarida ham qator yodgorliklar qoldirganlar. Turli maqsadga mo’ljallangan qurilish ishlarini amalga oshirganlar. Bu borada nafaqat sulola namoyandalari, balki o’z davrining ko’zga ko’ringan katta moddiy imkoniyatiga ega kishilari ham chetda qolmaganlar. Chunonchi, Samarqanddagi Muhammad Shayboniy qurdirgan Xoniya, Abu Said Kalbobo ko’kaldosh nomi bilan bog’liq madrasalar, Buxoroda shahar devorining ta’mirlanishi, Mir Arab. Abdulloxon, Modarixon, Juybor, Fatxulla Qushbesh madrasalari, Kalon, Xoja Zayniddin, Abdullaxon, Chorbakir masjidlari, Toshkentda Ko’kaldosh madrasasi, Baroqxon madrasasi , Turkistonda Muhammad Shayboniyxon masjidi va ko’plab mana shunday madrasa-yu, masjidlar turli shaharlarda qurilgan karvonsaroylar, bozorlar va boshqa qurilish ishlari bajarilganlar. Manbalarda yozilishicha, birgina Abulloxon II davrida mintaqada bir ming bitta ravot va sardoba qurilgan ekan. Shayboniylar davrida fan va madaniyatning rivojlanishida mazkur sulola namoyandalarning tutgan o’rni katta bo’lgan. Avvalo, ularning o’zlari nihoyatda 23 o’qimishli shaxslar edilar. Chunonchi, Muhammad Shayboniyxon, Ko’chkinchixon, Ubaydulloxon, Abdulazitzxon kabi Shayboniylar turkiy va forsiyda she’r bitganlar. Diniy va dunyoviy ilmlarda yetarli salohiyatga ega bo’lganlar. Muhammad Shayboniyxon yoshligida ta’limni Buxoro madrasasida olgan. Ubaydulloxonning musiqa ilmiga katta rag’bati bo’lgani, musiqiy asboblar chalgani, nozik xusnixat egasi bo’lgani ma’lum. Shayboniylar davrida ham tarix ilmi juda rivoj topgan. XVI asr tarixini yoritib beruvchi “Tavorixi guzidai nusratnoma”, Mulla Shodiyning “Fathnoma”, Binoiyning “Shayboniynoma”, Muhammad Solihning “Shayboniynoma”, Abdulloh Nasrullohning “Zubdat al-asror”, Fazlulloh Ro’zbekxonning “Mehmonnomai Buxoro”, Zayniddin Vosifiyning “Badoi ul vaqoye”, Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” kabi mumtoz tarixiy asarlari fikrimiz dalilidir. Bundan tashqari Muhammad Shayboniyxon davrida Binoiyning “Ajoyib ul Maxluqot” geografik asarini ham aytishimiz mumkin, deb o’tilgan mavzuga xulosa yasaladi. 9 XV asrning ikkinchi yarmida milliy – madaniy markazi bo’lgan Hirot, XVI asrga kelib o’z mavqieni yo’qotdi, avval Shayboniy, keyinchalik esa Eron shohi Safoviy hukmdorlarning chekka shaharlaridan biriga aylanib qoldi. Bu davrga kelib madaniy va adabiy markazlik roli Samarqand va Buxoroga ko’chgandi. Bu shaharlarga faqatgina O’rta Osiyo territoriyasidangina emas, balki Eron, Afg’oniston, Hindiston shaharlaridan ham bu yoki u sohalarning ishtiyoqmandlari kelar edilar. Natijada bu o’lkada o’sha zamon madaniyati va adabiyotining turli sohalarida ancha – ko’zga ko’ringan vakillar yashab ijod etishgan. XVI asrda Movarounnahrda adabiyot, tarix fani me’morchilik va tasviriy san’at rivojlanib bordi. Poeziya juda ravnaq topdi. Hasan Buxoriy Nisoriy (1566 yil)ning “Muzakkir ul - ahbob” va Mutribiyning (1604 – 1605 yillar) “Tazkiroti Shuaro” nomli O’rta Osiyo antolgiyalari buning shohididir. 9 Ahmedov.B. O’zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 yil. 78-87 betlar 24 Bularda Samarqand, Buxoro, Toshkent va O’rta Osiyoning boshqa shaharlarida yashab ijod qilgan bir necha yuz adabiyot va fan arboblarining nomlari keltirilgan. Antologiya tuzilishi bu davrda aholining madaniy saviyasi yuksak ekanligini ko’rsatadi. XVI asrning birinchi yarmida Movarounnahrda O’zbek tilida adabiy va tarixiy asarlarning paydo bo’lishi maroqli hodisadir. “Tarixi guzidayi Nuratnoma” shu sohadagi ilk asarlaridandir. Muhammad Solihning “Shayboniynoma” dostoni ham o’zbek tilida yozilgan. Bu ikki asar, garchi Shayboniyxonning topshirig’i va ishtiroki bilan yozilgan bo’lsada, har holda O’rta Osiyo xalqlarining tarixi, etnografiyasi va adabiyotiga doir faktlarga asoslangan juda qiziq materiallarni o’z ichiga olgan. XVI asrda yashab ijod etgan shoirlardan biri, buyuk shoir, adib, tarixchi va olim Boburdir. Boburnomani A. Beverij Boburga shunday baho bergan edi: “… sahovatliligi, mardligi, talantligi, fanga, san’atga muhabbati va ular bilan muvaffaqiyatli shug’ullanishi jihatidan olib qaraganda, Osiyodagi podsholar ichida Boburga teng keladigan birorta podsho topa olmaymiz”. Bobur 12 yoshidan boshlab umrining oxirigacha deyarli uzluksiz urush va yurishlar bilan band bo’ldi. Lekin, shunga qaramay, u keng va chuqur bilim olgan hamda ajoyib iste’dodi bilan o’z davrining yirik madaniyat arboblaridan biri bo’lib yashagn edi. U qaerda bo’lmasin, doimo ilm – fan, san’at va adabiyot oqillari bilan yaqindan aloqa bog’lar, ularga homiylik qilar va turli ilmiy – adabiy suhbatlar hamda munozaralar uyushtirar edi. Bobur 16 – 17 yoshlaridan boshlab, badiiy ijodiyot bilan shug’ulanadi. U “Boburnoma”da 906 – 907 yillar (1449 – 1500 yillar) voqeasi haqida so’zlar ekan, “ul fursatlarda biror ikki qator bayt olishuv erdim, vam g’azal tugamaydir erdim” 10 deydi. Bobur o’zbek klassik adabiyotining, ayniqsa, Alisher Navoiyning boy adabiy merosini hamda fors, tojik adabiyoti ustoz san’atkorlarining adabiy tajribalarini o’rganadi. Boburni eng yirik va eng ajoyib asari uni butun dunyoga 10 Bobur.Z.M. Boburnoma. Toshkent, 1989 yil. 86-bet 25 tanitgan. Yevropa sharqshunoslari , jumladan, X.Vamberi tomonidan Yuliy Sezarning komentariyalari bilan bir qatorga quyilgan kitobi “Boburnoma”dir. Bu 39 asar tarixiy manba bo’lishi bilan birga o’zbek prozasining qimmatli yodgorligidir, shu bilan birga “Boburnoma” geografiya, etnografiya, tabiat, xalq meditsinasi va boshqa ilmiy sohalar boyicha ham qimmatli ma’lumotlar beradi. Boburning “Boburnoma”dan tashqari yana bir qancha asarlari bor, bular islom dini huquqshunosligi va shariyat aqidalarini bayon etuvchi “Mubayyn” nomli she’riy risolasi “Validiya” nomi bilan atalgan tasavvufga oid kitobi “Xatti Boburiy” nomi bilan mashhur bo’lgan alfabit jadvalidan iborat. Shular jumlasidandir. Abdulla ibn Muhammadning “Zubdat ul asror” nomli tarixiy asari XVI asrning birinchi choragida majburdir. Unda Shayboniyxonning halok bo’lishiga olib brogan sabablardan biri – Shayboniylar lageridagi ziddiyatlar ochib ko’rsatilgan. Rashididdin va Sharofiddin Ali Yazdiyning tarixiy asarlari o’zbek tiliga tarjima qilinadi. Ulug’bekka bag’ishlangan “Muntahabi Jome” va “Tavorixiy shoxiy” degan asarning o’zbek tiliga tarjima qilinganligi o’zbek tilining ta’sir doirasi kengayib borganidan dalolat beradi. O’z zamonining tarixiga doir “Sharafnomai shoxiy” degan katta asarini Hofuz Tanish Buxoriy yozgan bo’lib siyosiy voqealarga boy. Bu asarda O’rta Osiyoning ijtimoiy – iqtisodiy tarixiga oid juda ajoyib ma’lumotlar bor. Shuningdek, bu davrda ayrim Shayboniy hokimlari adabiy asarlar yaratishda qatnashganlar. Shayboniyxonning o’zi ham o’z zamonasining o’qimishli odami edi. Bu haqda X.Vamberi shunday yozadi, “u har holda o’zining Eroniy dushmanlari tarafidan ta’sir etilganidek, nimani hohlasa, shuni bajarib yuruvchi vahshiy bir kimsa emas edi”. Masalan, u zamonning ruhoniy ulamolariga katta hurmat, hatto bolalarcha itoat qilib, barcha urush safarlarida o’zi bilan barobar kichkina go’zal kutubxonasini olib yurar, Temur kabi bu ham doimo diniy munozaralarga qatnashgan. Qur’onning ba’zi bir oyatlari haqida Hirotning nimqadam tafsifchilari bo’lgan qozi Ixtiyor va Muhammad Yusufga e’tiroz ham bildirgan edi. 26 Shayboniyxon Bobur aytganidek, ma’nosiz va lazzatsiz she’rlar yozmagan, balkim go’zal she’rlar yozgan. Shayboniyxon tomonidan 1508 yilda yozilgan, chig’atoy Turkiy tilidagi “Bahr ul asror” (Haqqiqiy yo’lning dengizi) nomli diniy qasidaning yagona qo’l yozma nusxasi Angliyaning Londondagi Britaniya muzeyi kutubxonasida saqlanmoqda. Bu qasidaning bir joyida Shayboniyxon shunday deydi: Podsholiga’da Shayboniy faqrdan ayrilmaga’il, Faqr shohi ikki olam ichra boa’lur podsho. Tetri gar berdi seta Eroniy Turon, Bandalik tavrin Shayboniy bermagil eldan daho. 11 Shayboniyxonning she’rlar to’plami bo’lgan “Devon” 191 varaqdan iborat bo’lib, bugun Turkiyaning Istambul shahridagi To’nqoni saroyi kutubxonasida saqlanmoqda. Sakkokiy, Gadoiy, Navoiy an’anasidagi klassik chig’atoy Turkiy she’riyatini davom ettirgan Shayboniyxonning she’rlarida diqqatni o’ziga jalb qilgan hassos – shoirning Turkiston yurtiga bo’lgan cheksiz muhabbatini har doim tilga olib turganidir. Turkistonning Buxoro, Samarqand, urganch, Yassi shaharlari nomini o’z she’rlarida Shayboniyxonga qadar ko’p ishlatgan boshqa shoir yo’q desak sira yanglishmaymiz. Masalan: Jannati maa’vo degan boga’i Samarqand elim, Navsari aa’lo degan obi Samarqand elim, Yoki Buxoro haqida yizilgan Bir zayolim bor koa’ngilkim pirmu vafoiy atayin. Ul Buxoro sharida Kaa’ba tavofin aylayin. 12 Shayboniyxon XVI asr adabiyotiga katta xissa qo’shgan shoirlardan biridir. Shayboniylar zamonida fan keng rivojlandi. Hatto sonlarni zarb qilish haqida izoh berilgan “Hisob usullari risolasi” XVI asrga mansub asardir. 1593 yilda Amin Ahmad Roziy “Haft iqlim” (Etti iqlim) degan jo’g’rofiy – biologik lug’at tuzdi. 11 Hofiz Tanish Buxoriy “Abdullanoma” 1-jild 139-bet 12 Hofiz Tanish Buxoriy “Abdullanoma” 1-jild 139-bet 27 Mutrabiyning dunyo xaritasi kashf qilingan. “Tazkiroti shuaro” ham taxminan shu vaqtlarda yozilgan. Bu davrda meditsina sohasida qilingan ilmlar sezilib turardi. 1541 yilda Muhammad Husayn Ibn Al – Me’roni as - Samarqandiy tibbiy va farmakalogiya ruyxatiga oid ilmiy asar yozib, o’ta dorivor o’simliklardan dori tayyorlash va saqlash uchun ishlatiladigan idishlarning rangdor nafis syr’atlar ilova 41 qilindi. XVI asr Qozilarning hujjatlaridan biz Samarqandda tabiblar ko’z kasalliklarini davolash ishlari bilan shug’ullanganliklarini bilamiz. Ko’z tabibi Shoh Ali ibn Sulaymon Navro’z Ahmadxon huzurida ishlagan. Samarqandda Ko’chkinchixon zamonida Hirotlik tabib Sulton Ali ishlagan. U kasalliklar va terapiya haqida umumiy ma’lumot beradigan “Tabiblik dasturlamasi”ni yozgan. Shayboniylar davrida ko’p asarlar o’zbek tiliga tarjima qilingan. Kitobga qiziqish zo’rligidan kutubxonalar tashkil qilingan. XVI asrda hattotlik san’ati juda yuqori darajada rivojlandi.sulton Ali Mashxadiy, Mir Ali Xiraviy, Muhammad ibn Ishoq, ash Shixobiy va boshqalar mashhur xusnixat ustalari edilar. 1586 – 1587 yillarda Darvesh Muhammad ibn Do’stmuhammad Buxoriy polisrafiya san’ati nazariyasiga oid asar yozgan. Bu davrda yozilgan asarlar suratlar bilan bezatilgan. Bunday asarlar jumlasiga “Fathnoma”, “Tarixi Abulxayrxoniy” 1521 yilda tuzilgan. Alisher Navoiy asarlarining ruyxati 1562 – 1563 yilda ko’chirilgan “Tavorixi guzidayi nusratnoma”ni ko’rsatish mumkin. Bu asarlarni bezashda ishlatilgan minatyuralar O’rta Osiyo moddiy madaniyatini aks ettiradi. Bu davrdagi musvvirlar ijodini tadqiq qilgan G. A Pugachenkova XVI asrda O’rta Osiyoga xos alohida minatyura rassomligi paydo bo’ldi, deb aytgan edi. Shayboniylar xuddi Temuriylar singari nihoyatda o’qimishli madrasa ta’limini olgan, dunyoviy va dininy bilimlarni egallagan , harbiy san’atda ham, she’riy san’atda ham iste’dodli, ijodkorlar bilgan, hatto forschani go’zal yozishni mukammal egallagan. Xullas, ziyoli davlat arboblari bo’lishgan. Shayboniylar davrida ilm – fan, madaniyat, adabiyot va san’at, me’morchilikning ravnaq topishida sulola vakillarining ibratli shaxsiy ta’sirlari 28 ham zarvorlidir. Mamlakatning turli tomonlaridan taniqli shoir, tarixchi va olimlarning Shayboniyni qora tortib, panoh izlab Buxoroga kelishlari va layoqatlariga qarab mansab hamda uy joy va etarli mablag’ bilan ta’minlanishlari, izzat – ikrom topishlarining boisiham ana shundadir. Muhammad Shayboniyxon, Ubaydulloxon, Rustam Sulton, Abdulazizxon va Jahongir Sulton shoir bo’lishgan, o’zbekcha va forscha she’rlar yozishgan. Abdullaxon I esa musiqashunos, sozanda 42 va astronomiya bilan shug’ullangan. Abdullaxon II Qur’oni karimni tafsir qilishda hadisi shariflarni tahlil va talqin qilishda din peshvolarining fan olamlariga sazovor bo’lgan….Bu ta’rifu tavsiflarimiz shunchaki, quruq gaplar emas, balki o’sha davrda zamondoshlari bo’lmish taniqli mualliflar tomonidan yozib qoldirilganxolis fikrlardir. Misol tariqasida bu bu kitoblardan ayrimlarini Kamoliddin Binoiyning “Shayboniynoma”, Fazlulloh ibn Ro’zbexonning “Mehmonnomai Buxoro” va “Suluk al - muluk”, Mulla Shodining “Fathnoma” (Shayboniyxonning tarjimoiy holi she’riy tarzda hikoya qilinadi) va Tavorixi guzidom nusratnoma (o’zbek tilidagi nasriy asar), Abdulla ibn Muhammad ibn Ali Nasrulloning “Zubdat ul - osor” (o’zbek tilida), Hofuz Tanish ibn Mir Muhammad al – Buxoriyning “Shartnomai shohiy” (bu asar “Abdullanoma” nomi bilan mashhur), Muhammad ibn Valining “Bahr ul –asror”, Zayniddin Vasifiyning “Badoe ul vaqoe” degan asarini keltirishimiz mumkin. Bu ruyxatini yana davom ettirish mumkin, lekin shu nomi tilga olingan mumtoz tarixiy va memuar asarlarning o’ziyoq shayboniylar davrida ham bo’lganidek, tarix fani ancha rivoj topganini ko’rsatadi. Biroq farqi shundaki, temuriylar davrida tarixiy kitoblar ko’plab forscha yozilgan bo’lsa, shayboniylar zamonida esa o’zbek tilida ham ta’rif etiladi. 13 Shayboniylar davrida kitobat ishlariga qo’lyozmalarni husnixat bilan ko’chirish yo’li bilan nusxani ko’paytirish, ularni voqeaband miniatyuralar bilan bezatish, chiroyli va chidamli muqovalarga jamlashga katta e’tibor berilgan. Shu tariqa, Alisher Navoiy homiyligida Kamoliddin Behzod va uning safdoshlari 13 Ahmedov.B. O’zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 yil. 78-87 betlar 29 tomonidan yaratilgan Hirot rassomchilik maktabi vujudga keladi. Zotan bu davrga kelib, bu ham, o’zbeklarning bu boradagi markazi ham Hirotdan Buxoroa ko’chgan edi. Shayboniylardan Abdulazizxon va Abdullaxon IIning kutubxonalari o’sha zamon musulmon Sharqidagi eng yirik kitob xazinalaridan edi. Shayboniylar davrida ham temuriylar zamonidagi yuksalishning ruhi so’nmagan edi. Nafaqat poytaxt shaharlar bo’lmish Samarqnq va buxoroda, balki shular bilan bir qatorda mamlakatning barcha viloyatlarida halqimizning bunyodkorlik ishlari davom etar, barcha viloyatlarimizda ham bizkim o’zbeklar bag’ridan etishib chiqqan iste’dodli olimlar, shoirlar, tarixchilar, ulamolar, san’atkorlar va shu kabi madaniyat, ilm – fan, adabiyot va san’at ahli samarali va barakali faoliyat ko’rsatar edilar. Chunki bizkim o’zbeklarning birlashgan va markazlariga o’z milliy davlati dovrug’i etti iqlimga etgan Buxoroi sharifday poytaxti bor edi, Qoraxoniylar saltanatidan so’ng, ya’ni 1212 yildan keyin oradan uch yarim asr o’tgach, Buxoro poytaxtlik maqomiga erishgan edi. Musulmon sharqidagi an’anaviy udumga ko’ra sulolaga asos solgan shaxs sulolaboshi nomi bilan atashuvchi Shayboniylar davlati ibtidodidan eng qadim zamonlardan Turon deb milodiy 539 yildan ham Turon, ham Turkiston deb nomlanib kelayotgan mamlakatimizga angi nom berdi: O’zbekiston deb atala boshladi. Shayboniylarning tarixiy xizmatlaridan biri, aytish mumkinki, qaytarilmas xizmatlaridan biri shuki, Turkiston deganda barcha turkiy xalqlarga ma’lum darajada o’ziga xos belgi va xislatlri, turmush tarsi va boshqa shu kabilar bilan farqlanuvchi , xullas o’z milliy qiyofasiga ega, bizkim o’zbeklarning mamlakati tushuniladigan bo’ldi. Bu chindan –da qaytarilmas va tarixiy voqea bo’lib, allaqachonlardir dunyoga kelgan kamolotga etib, o’zligini namoyon qilgan Turonu Turkiston zaminiga tup quyib palak yozgan xalqa, bizkim, o’zbeklarning vataniga xuddi oltin uzukka yoqut ko’z qoyilganidek munosib, mazmundor va sharafli nom berilgan edi: O’zbekiston!!! 14 Me’morchlik – qurilish san’atining yuksak pog’onasi. Goyo, unda davriy taraqqiyot- sivilizatsiyaning qiyofasi aks etda. U davrning vakili bo’lmish, 14 B. J. Eshov, A. A. Odilov “O‘zbekiston tarixi” II kitob 2020. 18-31 betlar 30 jamiyatning foydalilik chidamlilik va go’zallik haqidagi ko’tarinki g’oyalarini o’zida saqlab qolishi mumkin. Me’moriy yodgorliklar qiyofasida tarixini o’ziga xos tosh kitobi shakllanadi, qo’l bilan yaratilgan musiqa timsoliga aylanadi O’zbekiston me’morchiligining tarixiy ildizlari uzoq asrlarga borib taqaladi. Tarixga nazar tashlar ekanmiz, So’g’d, Baqtriya, Xorazm kabi ilk davlar davridan boshlab, to Temurgacha va undan so’bg me’morchilik borasida muhim ulkan qurilishlar amalgam oshirilganligiga shohid bo’lamiz. Ayniqsa, Temur va temuriylar davrida me’morchilik o’z davrini rivojining yuksak cho’qqisiga erishdi. O’zbek me’morchiligida shayboniylar temuriylardan keyin eng katta hissa qo’shgan sulola sanaladi. Shayboniylar Temur va temuriylar davridagi me’morchilik an’analarini davom ettirdilar, XVI asrdan bizgacha ko’pgina arxetuktura yodgorliklari ko’proq dininy maqsadlarga mo’ljallangan jamoat binolari – masjidlar, madrasalar, mozorlar, shuningdek, savdo – sotiq uchun belgilangan binolar etib kelgan. Shayboniylar davri me’morchilikda ustalarning ijodi hajmini qisqartirish va soddalashtirish hisobiga ko’pgina binoning dekarativ pardozini zaiflashtirish evaziga, asosan gumbazsimon toshlarning me’moriy formalari va ularni qurishda omilkorligi ko’zga tashlanadi. Bu me’mor ustalarning katta iste’dodga ega ekanliklarini, materialni va qurilish texnikasini juda bilimdonlari ekanliklarini ko’rsatadi. Shayboniylar davrida eng yirik binolar Buxoroda qurilgan. Bu davrda Buxoroning iqtisodiy va siyosiy obro’sini oshishi shahar aholisining ko’payishi uning kengayishiga sabab bo’ldi. Ma’lumki, me’morriy qurilishlarda nafaqat shayboniy hukmdorlar, balki saroy ayonlari ham aktiv ishtirok etganlar. Masalan, Samarqandda Muhammad Shayboniyxon, Abu Saidxonlar madrasalar qurdirganlar. Muhammad Shayboniyxon bundan tashqari Yassi shahrida jome masjidi qurdirgan. Balx shahri qal’asining devorini ta’mirlashtirgan. Uning vorislari davrida mazkur faoliyat davom ettirildi. Xususan Abdullaxon va 31 Abdullaxon II davrida Buxoro shahri yangi devor bilan o’rab olindi. XVI asrda qurilgan juda ko’p monulintal binalar shaharni yanada bezadi. Samarqandda Bibixonim masjididan keyingi „rinda turuvchi masjidi Kalon bunga misol bo’la oladi. Masjidi Kalon o’zining tarixiga ko’ra Temur Bibixonim masjidini takrorlaydi: hovlissi to’g’ri burchakli, atrofi ayvon bilan o’ralgan, shuningdek, hovlini g’arb tomonidan katta darvoza qarshsiga mehrob ustida monumental yirik binosifatida ko’kka ko’tarilib turgan qurilishining bosh qismida alohida ko’zga tashlanib turadi. Binoning bu qismi tetjida baland havorang gumbaz bor. 1536 – 35 yillarda Masjidi Kalon qarshisida Mirarab madrasasi qurildi. Bu katta madrasa Ubaydullaxonning mablag’lariga Mirarab deb atalgan nufuzli shayx Abdulla Yamonli uchun qurilgan. Ma’lumki, Shayboniyxon shahid ketgan. 1510-1520 yillarda amakim Ko’chkichixon 1530 – 1533yillarda uning o’g’li Abu Said Shayboniylar davlatini boshqaradi. Biroq ularda ichki nizolarni bartaraf etishda Safoviylar davlatidek qudratli tashqi g’animga qarshi urash olib borishda shijoatu – o’quv etishmaydi. Ana shunday tarixiy sharoitda tarix maydoniga Muhammad Shayboniyxonning jiyani Ubaydullo Sulton chiqadi. U g’ayratli, o’quvli davlat arbobi va shijoatli lashkarboshi edi. 1533 yil xonlik mansabini egallagan Ubaydullaxon mamlakatni rasman poytaxt Samarqanddan emas, balki Buxorodan turib boshqardi. 1530 yili, Ubaydullo Sultonxon noibi bo’lgan bir paytda ham, uning o’ziga ham fikr do’sti Mir Arabga og’ir bir sinovdan o’tishga to’g’ri keladi. Safoviylarning qizil boshlilardan iborat katta qo’shini mamlakatimizga bostirib kirib to G’ijdivongacha etib keladi, Ubaydullo Sulton o’z qo’shini bilan dushmanga qarshi chiqadi. Birinchi to’qnashuv jang taqdirini hal qila olmaydi, sababi dushman qo’shini son jihatidan o’zbek qo’shinidan ortiq edi, Ubaydullo Sultonning qo’shini kam sonli bo’lgani uchun ertasi kuni bo’lajak jangda qo’li baland kelishi amri mahol bo’lib qoladi, lashkar orasida tushkunlik yuz bera boshlaydi. Ana shunday qaltis bir vaziyatda, kech oqshom paytida Mir Arab Hazratlari qo’shin qoshida shunday bir nutq irod etadilarki , bundan lashkarlar 32 o’ta mutassir bo’ladi, ruhi ko’tariladi va o’sha xuftondayoq tungi hujumga o’tib dushman ustidan to’la g’alaba qozonadi. Turkistonning mustaqilligi, halqimizning erki, dini – mashabi, or – nomusi, iftixori saqlanib qoladi, Ubaydullo Sultonni bu g’alaba uni ma’naviy ilhomxhisi Mir Arabga bag’ishlaydi, keyinchalik shu g’alaba sharafiga yangi madarasa qurishga farmon beradi. Bu madrasa Buxoroni Buxoro qilib, unga ko’rk bag’ishlab, ma’rifat, ruhoniyat o’choqlaridan biri bo’lib kelayotgan Mir Arab madrasasidir. 15 Madrasa qurilishi 1530 yili boshlab yuboriladi. Qurilishda xalqimizning turli qatlamlari, hunarmandlardan tortib tolibi, ilmlargacha, o’sha jangda qatnashgan g’oliblardan tortib ruhoniylargacha qatnashadi, chunki mag’lub bo’lib imon – e’tiqodidan ayrilib qolish xavfidan qutulishi sevinchi shunday qimmatli, shunday safarbarlikni keltirib chiqargan edi. O’z yirikligi va arxitektura sifatlari bilan katta qimmatga ega bo’lgan binolar XVI asr Buxoroning atroflari ham qurilgan. Sulton qishlog’idagi bir – biri bilan ikki qavvatli ark orqali birlashtirilgan. Bahouddin qishlog’idagi mashhur xo’ja Bahouddin Naqshbandining mozori oldida qurilgan katta gumbazli xonaqo, hokimi Mulla Samarqand arxitektura sohasidagi ijod hatto temuriylar bilan Shayboniylar o’rtasida hokimiyat uchun kurash avj olgan paytda ham to’xtashadi. Shayboniyxon davrida madrasa va Zarafshonda qoldiqlari g’isht arki ko’rinishida bizning kunlarimizgacha etib kelgan suv taqsimlovchi ko’prik qurildi. XVI asrning diqqatga sazovor qurilishlari, shuningdek, Karmanada va Toshkentda saqlanib qolgan. Mir qishlag’idagi masjidlar shular jumlasidandir. Grajdan arxitekturasi yodgorliklaridan ko’prik va sardobalardan tashqari Buxoroning bozor ko’chalari chorrahalarida qurilgan naqshli beshta bino, ayniqsa, katta diqqatga sazovordir. Bu binolar: Toqi Sarofon, Toqi Telpakfurushon, Toqi Zarafshon va bizgacha etib kelmagan, Toqi Tirgdan hamda Toqi Urufurushondir. Bu hashamatli binolar tipi Abdullaxon nomli tepasi yopiq katta bozor bilan birga 15 Ibrohimov A. va boshqalar. Vatan tuyg’usi. Toshkent, 1996 yil. 48-56 betlar 33 poytaxtning markaziy qismini hamisha gavjum bozorning tashqi arxitektura ko’rinishini tashkil qilar edi. Grajdan arxitekturasi asarlaridan juda yaxshi va hozirgacha ishlab turgan. Sarafon hammomini ko’rsatish mumkin. Buxoroning arxitektura binolarini ichki va tashqi tomonining bezagida turli tuman usullar qo’llanilar, ammo tayyor suratga qarab maxsus qurilgan turli rangdagi koshinlardan iborat bo’lgan sirli uymakor mozoika XVI asrda juda qimmatga tushuvchi va ko’p mehnat talab qiluvchi usul sifatida ancha kam qo’llanilardi. Naqshning relvori, qismlariga tillo suvi berilar, fon ko’k yoki yashil ranglarga boyalar, mayday gullar va naqshlar ham shunga qarab boyalardi. Bularning 47 barchasi goyo mayday gulli armomentga ega bo’lgan yashil yoki ko’k maydonga tilla naqshlar yoyilib tashlanganday tasavvur hosil qilardi. Toshga naqsh ishlash Buxoro muzeyida saqlanuvchi kulrang marmardan ishlangan ajoyib qabr toshlaridan ma’lum. Bu toshlar boshdan oyoq juda yaxshi ishlangan va sinchiklab oyilgan gullar armament bilan hamda kalligrafik qoidalarga qat’iy buysunib oyilgan yozuvlar bilan qoplangan. Umaman, XVI asrda me’morchilik sohasida ham ulkan ishlar qilindi. Turli maqsadlar uchun ko’pdan – ko’p grajdanlik, madaniy va injenerlik binolari qurildi. Bu binolar O’rta Osiyoda me’morchlikning shu asarda injenerlik va texnik badiiy jihatdan yuksak mahorat darajasiga erishganidan ustalarining nomlari bizning zamonamizga etib kelmagan, ayrimlarini hisobga olmaganda, masalan, 1541 - 1545 yillarda Kafolat shogird maqbarasini qurgan me’mor G’ulom Husaynning nomi saqlanib qolgan. 16 O’rta Osiyoda shu davrda srajdanlik ahamiyatiga molik, har turli savdo rastalari , ariq va kanallar, ko’prik solish ishlari keng quloch yoydi. Shayboniyxon davrida yangi karvon saroylari solindi. Masalan, G’ijduvon Buxorodagi Tilla Kalon hammomlar solindi. Jenkinsonning garlariga qaraganda, Buxoroda hammomlar shunday ustalik bilan solinganki bunaqa hammom dunyoda yo’q XVI asr nafaqat Buxoro, Samarqand shaharlariga katta e’tibor qilindi, balkim 16 Axmedov.B. O’zbek ulusi. Toshkent, 1992 yil. 87-93 betlar 34 boshqa shaharlarda ham katta – katta binolar qurildi. Yassada masjid, Qarshi shahri daryo yonida saroy, sovrinda madrasa qurildi. XVI asrning eng yirik me’morchilik inshoatlaridan biri Termiz nohiyasi “Namuna” jamoa xo’jaligi territoriyasida “Kokildara” (Kokildor ota) bo’lib, mavzoliy xonaqo hisoblanadi. O’sha vaqtda rasm bilan nafis panjara va ayvon xuddi shu Kokildora mavzoleyida ham bor. 35 2.2 ABDULLAXON II DAVRIDA IJTIMOIY-SIYOSIY, MADANIY HAYOT Shayboniyxon vafotidan soa’ng uning avlod-ajdodlari oa’rtasida toj-u taxt, hokimiyat, mol-dunyo va davlat talashib oa’zaro qonli urushlar ayj oldi. 1510- 1530- yillarda Shayboniyxonning amakisi Koa’chkinchixon hokimlik qiladi. Unga oa’ga’li Abdusaid (1529-1533) va jiyani Ubaydullaxon (1533-1539) merosxoa’r boa’ldi. Abdullaxon I ning qisqa hukmronligidan (1539-1540) soa’ng Movarounnahrda qoa’shhokimiyatchilik vujudga keldi. Bunga sabab, Buxoroda Ubaydullaxon oa’ga’li Abdulazizxon (1540-1550), Samarqandda esa Koa’chkinchixon oa’ga’li Abdullatifxon (1540-1551) taxt boshqarganlar. Hokimiyat talashib kurash mis-li koa’rilmagan choa’qqiga koa’tarildi. Shayboniyxon avlodlarining har birida 10-12 tadan oa’ga’il farzand boa’lib, ularning har biri taxt uchun vorislik qilishga daa’vogar edi. Shu bois Movaroun- nahr hududi bir necha boa’laklarga boa’linib ketdi. Karmana va Miyonqala’ada Iskandar Bahodir, Balxda Pirmuhammad, Qarshida Sulton Qilich Qora, Hisorda Shayboniyxonning nabirasi sulton Burhon hokimlik qiladi. 1556- yilda Abdullatifxon vafot etgach Samarqand taxtini Baroqxon3 qoa’lga kiritib, Navroa’z Ahmadxon nomi bilan besh yil hukmronlik qiladi. 1550-yiIda Sulton Abdulazizxon vafot etgach, oa’nlab sultonlar, beklar va amirlar Buxoro taxti uchun kurashni avjiga mindirdilar. Dastlab Buxoro Shayboniyxonning nabirasi Sulton Muhammadyorga tegdi, lekin u bir yil oa’tmasdan Pirmuhammad tomonidan quvildi. Pirmuhammadga qarshi Baroqxon va Abdullatifxonga sulton Said, sulton Muhammadyor va Burhon sulton qoa’shiladi. Ular birgalikda Miyonqala’a, Karmana va Qarshiga yurish boshlaydilar. Vahimaga tushgan bu shaharlaraing hokimlari qochib ketadilar. Faqat Miyonqala’a hokimi Iskandarning 18 yoshli oa’ga’li Abdullagina qala’ada mustahkamlanib sultonlaraing bir-lashgan kuchlariga qarshi yolga’iz oa’zi 36 kurashga otlanadi. 12 kun davom etgan jangdan soa’ng sulh bitimi imzolanadi. Bitimga koa’ra Abdulla Balxga joa’nab ketishga majbur boa’ladi. 1556-yilda Baroq-xon vafot etgach uning farzandlari oa’rtasida boshlangan taxt vo-risligi uchun kurashga aralashib undan 1 Ahmedov B. “O’zbek ulusi”. T., 1992 yil. b – 54. 49 ustalik bilan foydalangan Abdulla navbatdagi ga’alabaga erishadi. U quvga’inlik yillarini bekorga oa’tkazmadi. Eng obroa’-ea’tiborli oa’nta oa’zbek qabilasi -qushchi, oa’tarchi, kenagas, yuz, jaloyir, major, qipchoq, minga’, bahrin qabilalari, shuningdek joa’ybor shayxlari hamda musul-mon ruhoniylarining boshqa ea’tiborli va qudratH vakillarining himoyasi va qoa’llab-quvvatlashiga sazovor boladi. Abdulla Ilonoa’tdi yaqinidagi jangda Baroqxonning oa’ga’il Bobosulton va uning ittifoqchisi Toshkent hokimi Darveshxonning birlashgan kuchlarini tor-mor keltiradi. Abdulla uchun Buxoroga yoa’l ochiq edi. U Qarshi, Chorjoa’yni egallab, sulton Burhonni maga’lubiyatga uchratib Buxoroga tantanavor kirib boradi. Buxoroni zabt etadi. Buxoro Abdullaxon zamonida siyosiy hokimiyat markaziga aylanadi. Markazi Buxoro boa’lgan davlat Buxoro xonligi deb atala boshlanadi. 17 Abdullaxon Shayboniylar urf-odatlariga katta hurmat bilan qaraydi va yoshi uluga’ boa’lgan oa’z amakisini, soa’ng otasini xon deb ea’lon qiladi. Amalda Abdullaning oa’zi ularning nomidan hokimiyatni idora etardi. Otasi Iskandarxon 1561-yili xon deb ea’lon qilinadi. U 1582-yiI vafotiga qadar xonlik taxtida oa’tiradi. Otasi vafotidan soa’ng 1583-yil Abdullaxon II oa’zini rasman xon deb ea’lon qiladi. Abdullaxon (1557- 1598) hukmron boa’lgan davrda Movarounnahrda kuchli markazlashgan davlatga asos soldi. Uning butun hukmronlik yillari urush va jang-u jadallar bilan oa’tdi. 1557- yildaShahrisabzni, 1569-yilda Samarqandni egalladi. 1558-1572-yillarda oa’rtada tanaffuslar bilan Badaxshon uchun jang qiladi, Balx va Hisorni qoa’lga kiritdi. 1582- yilda Toshkent, Sayram, Turkiston, Farga’ona, 1583-yilda Xuroson, 1595-yilda esa Xorazm taslim etiladi. 17 B. J. Eshov, A. A. Odilov “O‘zbekiston tarixi” II kitob 2020. 18-31 betlar 37 Abdullaxon II Amir Temurdan so’ng Movarounnahrda nisbatan qat’iy siyosat yurgiza olgan yagona va so’nggi davlat arbobi edi. U Buxoro hokimiyatini tiklash maqsadida Qozog’istonning hozirgi Qaraga’anda viloyati g’arbidagi, Sariqsuv daryosining Shimolida joylashgan Ulug’toqqa yetib borgach, tog’ tepasidagi bir minorada bitilgan quyidagi so’zlarga ko’zi tushadi: “Tarix yetti yuz to’qson uchinda qo’y yili, yozning ora oyi , Turonning sultoni Temurbek ikki yuz ming cherik bila To’xtamishxon yurtiga intiqom uchun yurdi. Bu yerga yetib, belgi bo’lsun deb bu 50 minorani qurdirdi. Tangri nusrat bergay inshoolloh. Tangri el kishiga rahmat qilg’ay. Bizni duo bilan yod qilg’ay”. Mazkur bitiklar 1391-yili Amir Temur To’xtamishxonga qarshi lashkar tortgan kezi shu tog’ ustiga chiqib, so’ng bu yerda bir minora qurdirib xarsang toshga o’ydirib yozdirgan xotira so’zlari edi. Abdullaxon II buyuk sohibqiron haqiga duolar o’qittirib, o’zi ham qarshi tomonda bir minora qurishga buyruq berdi va unga «Kimki bu manzilga qadam qo’ysa, xayrli duo ila bizni yod aylasin» so’zlarini o’ydirtiradi. Amir Temur Turkiston shahrida Xoa’ja Ahmad Yassaviy maqbarasi va masjidini qurdirgani ma’lum. Tugallanmay qolgan bu ishni oxiriga yetkazish Abdullaxon II ga nasib etadi. Abdullaxon II XVI asrning 80-yillarida Xurosonda, uning markazlari Hirot, Mashhadda, 90-yillarda Seyiston, Garmsir va to Xilmand daryosigacha bo’lgan hududlarda o’z saltanatini o’rnatdi, Qandahorni ham egallaydi. 18 Uning davrida hozirgi Qarag’andadan (Ulug’tog’dan) Xilmand daryosigacha, Sibir xonligidan Mashhadgacha bo’lgan hududlar yana bir bor Oliy hokimiyati Buxoro qo’l ostida birlashdi. Bunday katta saltanatga Amir Temurdan soa’ng Abdullaxon II asos soladi. Rossiyaliklar uning davlatiga nisbatan “Buyuk Buxoriya” degan iborani qo’llashgan edilar. 18 Axmedov.B. O’zbek ulusi. Toshkent, 1992 yil. 87-93 betlar 38 Ana shu davrdagi Abdullaxon II ning markazlashgan davlat tuzish borasidagi faoliyati Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” asarida o’zining mukammal ifodasini topgan. Abdullaxon zamonida Buxoro xonligida dehqonchilik, hunarmandchilik, savdo-sotiq rivojlanadi, madaniy hayot ancha yuksaladi. Juda ko’p sug’orish inshootlari: Abdullaxon bandi, Tuyatortar kanali, Okchopsoy to’g’oni va suv ombori, Vahshdan chiqarilgan ko’plab ariqlarning qurilishi dehqonchilikni rivojlantiradi. Bu vaqtlarda Buxoro xonligida bug’doyning 10 xil turi, suli, qo’noq, jo’xori, mosh, noa’hat, makkajo’xori, loviya, sholi paxta, kunjut, beda, arpa, sabzavot va poliz ekinlari ekilgan, bog’dorchilik, chorvachilik va ipakchilik rivojlangan. Samarqand, Buxoro, Marg’ilon, Xoa’jand, Andijon, Toshkent, Jizzax, O’ratepa, Shahrisabz va boshqa yirik shaharlarda hunarmandchilik taraqqiy qilgan. Samarqand qozi kalonining hujjatlaridan ma’lum bo’lishicha, XVI asrda Samarqandda hunarning 61 turi mavjud bo’lgan. Movarounnahrlik hunarmandlar zo’r san’at bilan turli-tuman metall buyumlar, ip va ipak matolar, a’lo navli qog’ozlar ishlab chiqarganlar. Buxoro shahri bu vaqtda ancha kengaytirilgan, devor va harbiy istehkomlar qaytadan qurilgan. Shaharda madrasalar, xonaqoh va karvonsaroylar, yangi rastalar barpo qilingan. Shahar o’rtasidagi tim, ko’chalar chorrahasi ustiga gumbaz-toqlar, hammomlar, karvon yo’llarida sardobalar, karvonsaroylar, ko’priklar qurilgan. Abdullaxon davrida Buxoro xonligining Hindiston , Xitoy, Turkiya, Rossiya bilan savdo va diplomatik munosabatlari rivojlangan. 1572-1578-yillari Hindistonda Buxoro xonining elchilari, Buxoroda esa Hindiston podshohi Akbarning elchilari bo’lgan. Abdullaxon II elchilari 1583-yili Moskvadan o’q-dori, ov qushlari, mato olib kelganlar. Bunday elchilik 1589, 1595-yillarda ham takrorlangan. 19 19 Ahmedov.B. O’zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 yil. 78-87 betlar 39 Abdullaxon II ning mamlakat ichki siyosatidagi, davlat boshqaruv tizimini mustahkamlash, ayniqsa, pul islohoti o’tkazish yo’lidagi faoliyati natijalari keyingi davrlarda ham saqlanib qolgan. Uning davrida Buxoro yaqinida Sumitan (Jo’ybor) mavzesida Jo’ybor xojalaridan Abu Bakr Sa’d mozori atrofiga madrasa, masjid, xonaqoh va chorbog’, Buxoroda madrasa, hammom, Govkashon, Fathulla qushbegi, Mirakan, Xoja Muhammad Porso, Yangi Chorsu (1569-1570), tim (Abdullaxon timi), Karmana yaqinida Zarafshon daryosi ustiga ko’prik (1582) qurilgan. Bu kabi inshootlar Toshkent, Samarqand, Balh va boshqa shaharlarda ham qurilgan. Turkiston shahridagi Xoja Ahmad Yassaviy maqbarasi, masjidi ta’mirlangan. Abdullaxon II ning nufuzli amiri Qulbobo Ko’kaldosh sharafiga Toshkentda Ko’kaldosh madrasasi qurilgan. Uning davrida shaharsozlik, ilm-fan taraqqiy etadi. Buxoro madaniyat, ilm-fan markaziga aylanadi. Buxoroda mashhur Abdullaxon kutubxonasi tashkil bo’ladi. Unda mashhur xattotlar Mir AH Hiraviy, Ahmad Husayniylar va boshqalar kitob ko’chirish bilan mashg’ul bo’lishgan. Sayid Hasanxoja Nisoriyning “Muzakkiri ahbob” asari Abdullaxon II ga bag’ishlangan. Bu davrda shoir, adib va ilohiyotchi olimlardan Mushfiqiy, Nizom Muammoiy, Muhammad Darvish oxund, Qozi Poyonda Zominiy, Mulla Amir, Muhammad Alti Zohid, tabiblardan mavlono Abdulhakim va boshqalar yashab ijod etgan. Abdullaxon II ning o’zi ham iste’dodli shoir bo’lib “Xon” taxallusi bilan o’zbek va fors tillarida she’r yozgan. Harbiy san’at taraqqiy etgan. Qo’shin tarkibini nayza, qilich, manjaniq, shotular bilan qurollangan otliq va piyoda qismlar tashkil qilganlar. XVI asr ikkinchi yarmidan qo’shin Turkiyadan keltirilgan pilta miltiq va zambaraklar bilan qurollana boshlagan. 20 Abdullaxon II markazlashgan davlatni tuzishda isyonkor zodagonlarni qattiqqoa’llik va shafqatsizlik bilan jazoladi, sultonlar, beklar, amirlar va o’zining 20 Ibrohimov A. va boshqalar. Vatan tuyg’usi. Toshkent, 1996 yil. 48-56 betlar 40 bir qator qarindosh-urug’larining boshlarini tanlaridan judo qildirdi. Ammo u har qancha qattiqqo’l bo’lmasin siyosiy tarqoqlik tartibotlariga qarshi kurashda ojizlik qiladi va bu tartibotlarning navbatdagi qurboni bo’ladi. Rivoyatlarga qaraganda Abdullaxon II o’g’li Abdulmo’min tomonidan 1598-yili zaharlab o’ldirilgan. Bu ishda harbiy zodagonlar boshliqlaridan bin Muhammad Boqibiy tashkilotchilik qilgan. Hokimiyatni zo’rlik yo’li bilan otasi qo’lidan olgan oqpadar Abdulmo’min yarim yil o’tmasdanoq o’zi ham boshqa bir dushman zodagonlar guruhi qolida (1599) halok bo’ldi. Taxtni so’nggi Shayboniy hukmdor Pirmuhammadxon egallaydi. Ammo 1601-yili Samarqand hokimi Boqi Muhammad bilan kurashda u yengiladi va taxtdan ag’dariladi. Shu bilan Shayboniylar hukmronligi tugaydi. Ana shu Boqi Muhammad boshqa bir sulola - Ashtarxoniylarga mansub edi. 1601-yildan vatanimiz siyosiy hayotida yangi sulola - Ashtarxoniylar hukmronlik qila boshlaydi. Shu tariqa qariyb yuz yil davom etgan Shayboniylar sulolasi o’zaro qirg’inbarot urushlar va o’zaro nizolar oqibatida qirilib tamom bo’ladi va taxt vorisligiga da’vogar qolmaydi. 41 XULOSA XV-asr oxiri XVI-asr boshida Temuriy mirzolarning o’rtasida boshlanib ketgan o’zaro janjallar taxt uchun kurashlar oqibatida Temuriylar davlati parchalanib ketdi. Natijada Shayboniyxon Movoraunnahr xalqlari hayotida muhm o’zgarishlar yasagan Shayboniylar davlarini tashkil qildi. Shayboniylar davrida Movoraunnahrda ye r, suv munosabatlari quyidagi ko’rinishlarga ega edi: Davlat mulki, vaqif xamda xususiy mulkdorlardan iborat edi. Unumli yerlarning asosiy qismi xonlar ularning qarindosh urug’lari, ruhoniylar va hukmron sinfning boshqa namoyondasi qo’lida to’plangan edi. Dehqonchilik va chorvachilik xo’jaligining asosiy tarmoqlaridan edi. Dehqonchilik haqida so’z yuritganda avvalo sug’orish ishlari qay darajada yo’lga qo’yilganligini aytish joizdir. Bunda sug’orish ishlarida tabiiy tayanch bo’lib kelgan an anaviy manbalar – Zarafshon, Chirchiq, Sirdaryo, Amudaryo,‟ Vaxsh, Murg’ob daryolari imkoniyatlaridan foydalanganligi ham shubhasizdir. Masalan: “Mehmonnomai Buxoro” muallifi Sirdaryo daryosi imkonlari haqida so’z yuritar ekan, bu daryoning kechuv joylaridan, irmoqlaridan ko’plab, katta- katta anhorlar qazilgan va suvi bilan atrofdagi ekinzorlar sug’orilganligini alohida ta’kidlaydi. Sig’noq atrofini obodonlashtirishda bu yaqqol ko’rsatilgan. Sun’iy sug’oriladigan yerlar dehqonchilikni rivojlantirishda asosiy negiz hisoblangan. Sug’oriladigan yerlarda paxta, bug’doy, sholi, beda, bog’dorchilik va sabzavotchilik yaxshi edi. Dehqonchilikning bunday turi adirlar va vodiylarida yaxshi yo’lga qo’yilgan edi. Lalmikor dehqonchilik, chorvachilik bilan birga olib borilgan. Dehqonchilik uchun yaroqsiz bo’lgan yerlarda, sero’t yaylovlarda chorvachilik rivojlangan. O’zbekiston tarixi darslarida bu davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy ahvolni o’rganish va uni o’quvchilar ongiga singdirish maqsadida olib borilgan tadqiqotlar ishida quyidagi xulosalarga keldim. 42 Birinchidan, Shayboniyxon 1499-1509-yillarda olib borgan yurishlaridan keyin butun Movoraunnahr va Xurosonni qo’lga kiritdi. Shu tariqa katta hududni egallagan Shayboniyxon davlati tashkil topganligi yoritib berildi. Ikkinchidan, Shayboniylar davrida etnik o’zgarishlar ro’y berib dashti qipchoqdan ko’chib kelgan qabilalar o’zlari bilan “o’zbek” degan etnik nomlarni olib keldilar va butun Movoraunnahr shu nom bilan yuritila boshlanganligi aniqlandi. Uchinchidan, Shayboniylar davlatida katta qurilish ishlari olib borildi. Shayboniyxon madrasasi, Abdurahm Sadr madrasasi, Baroqxon madrasasi, Masjidi kalon, Mir arab madrasasi, Abdullaxon, Ko’kaldosh kabi madrasalar buni yaqqol misoli sifatida ko’rsatib berildi. To`rtinchidan, Shaybiniylar davrida ilm - fan madaniyat rivojlanib temuriylar qodirgan meros davom ettirildi. Hukmdorlardan Shayboniyxon, Ubaydullaxon kabi shoirlarni xalqimizning ma’naviy merosiga qo’shgan hissasi nihoyatda katta ekanligi dalillar asosida asoslandi. 43 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI: Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar: 1. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – T.: O`zbekiston, 2023 yil, 1-may kunidagi yangi tahriri 2. O`zbekistonning birinchi prеzidеnti I.A. Karimovning “Tarixiy xotirasiz kеlajak yo`q” asarida tarixiy voqеlikka munosabat masalasi T: “Sharq” 1998 3. “O`zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo`yicha Harakatlar strategiyasi to`g’risida”gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni 4. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – T.: “O`zbekiston”, 2017 5. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O`zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. –T.: “O`zbekiston”, 2017 6. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta‘minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. –T.: “O`zbekiston”, 2017 Ilmiy adabiyotlar: 7. Abulg’ozi Bahodirxon “Shajarai turk” 143-bet. 8. Ahmedov.B. O’zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 yil. 78-87 betlar 9. Ahmedov.B. Tarixdan saboqlar. Toshkent, 1994 yil. 113-120 betlar 10. Axmedov.B. O’zbek ulusi. Toshkent, 1992 yil. 87-93 bet 11. Bobur.Z.M. Boburnoma. Toshkent, 1989 yil. 86-bet 44 12. B. J. Eshov, A. A. Odilov “O‘zbekiston tarixi” II kitob 2020. 18-31 betlar. 13. Fan va turmush jurnali. 2000 – 2006 yillar. 26-32 betlar 14. Hofiz Tanish Buxoriy “Abdullanoma” 1-jild 139-bet 15. Ibrohimov A. va boshqalar. Vatan tuyg’usi. Toshkent, 1996 yil. 48-56 betlar 16. Ibrohimov. A. Bizkim o’zbeklar. Toshkent, 1999 yil. 38-43 betlar 17. Muhammad Solih. Shayboniynoma. Toshkent, 1988 yil. 88-91 betlar 18. Saidqulov T. “O’rta Osiyo xalqlari tarixi tarixshunosligidan lavhalar”. T., 1993 yil. 112-115 betlar Internet ma’lumotlari: 19. www.ziyonet.uz 20. www.wikipedia.org 21. www.uzedu.uz 45

Buxoro xonligining shayboniylar hukmronligi davri tarixi

KIRISH ………………………………………………………………..2

I BOB. SHAYBONIYLAR SULOLASINING HOKIMIYAT TEPASIGA KELISHI. BUXORO XONLIGINING TASHKIL TOPISHI ………………………………………………………………6

1.1 Movorounnahrda shayboniylar sulolasi hokimiyatining o’rnatilishi …………………………………………………………………………..6

1.2 Buxoro xonligining tashkil topishi. Abdullaxon II davrida markaziy hokimiyatning kuchayishi …………………………………………….13

II BOB. SHAYBONIYLAR DAVRIDA IJTIMOIY-IQTISODIY VA MADANIY TARAQQIYOT ………………………………………..22

2.1 Shayboniylar davlatida ilm-fan va ta’lim …………………………22

2.2 Abdullaxon II davrida ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayot ………….35

XULOSA ……………………………………………………………..41

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI ……………..43

Sotib olish