Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 564.1KB
Покупки 26
Дата загрузки 10 Август 2023
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Byudjet-soliq siyosati barqarorligini ta’minlash yo’nalishlari.

Купить
O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI SIRTQI FAKULTET “________________________________________________________” KAFEDRASI “ _______________________________________________________________ ” fanidan KURS ISHI МАVZU: _____________________________________________________________________ ______________________________________________________________ Bajardi:____________ ______ _____________ Qabul qildi:____________________________ RO‘YXATGA OLINDI “ ____ ” _______20 23 y. №_________ Imzo _________ Kurs ishi himoya ga tavsiya qilingan sana “____” _______20 23 y. Ilmiy rahbar __ ________ Imzo _______________ Kurs ishi himoya qilingan sana «____» _______202 3 y . Baho « _____ » _________ ___________ ( imzo ) _ _ _________ ( imzo ) ___________ ( imzo ) Komissiya a’zolari : __________________ _________________ _ _________________ Byudjet-soliq siyosati barqarorligini ta’minlash yo’nalishlari. Reja: Kirish 1. Byudjet-soliq siyosatining o’ziga xos xususiyatlari hamda huquqiy asoslari 2. O’zbekiston Respublikasida olib borilayotgan byudjet-soliq siyosati bo’yicha o’zgarishlar. 3. Byudjet soliq siyosati jarayonida islohatlarning amalga oshirishda mavjuda muammolar 4. Byudjet-soliq siyosati barqarorligini ta’minlash yo’nalishlari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati Kırısh Mavzuning dolzarbligi. Respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy rivojlanishining ishlab chiqarishning modernizatsiyalashuvi sharoitida soliqlar vositasida bir tomondan tartibga solish ikkinchi tomondan esa rag’batlantirish hamda ikkala jarayonni to’g’ri tashkil eta olish xo’jalik yurituvchi sub’ektlarimiz faoliyatining bozor munosabatlarining iqtisodiy talablariga moslashishida, ularning bosqichma-bosqich rivojida muhim ahamiyat kasb etadi. O’zbekiston Respublikasining bozor munosabatlariga o’tish xususiyatlaridan biri davlatning iqtisodiy o’zgarishlarning tashabbuskori va bosh islohotchisi qilib belgilanganligidir. Iqtisodiy islohotlar boshlangan to hozirgi davrga qadar respublikamizda iqtisodiy islohatlar yangi bosqichga ko’tarildi. Bu esa o’z navbatida iqtisodiy, shu jumladan soliq siyosatida ham bir qancha o’zgarishlarni amalga oshirishni talab etadi. Mamlakatimizda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar natijasida Prezidentimiz Islom Abdug‘anievich Karimovning mamlakatimizni 2022-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2023-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasida “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi hamon davom etayotganiga qaramasdan, hisobot yilida yalpi ichki mahsulot 8 foiz, sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi 8 foiz, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari qariyb 7 foiz, qurilish-montaj ishlari hajmi salkam 18 foizga oshdi. Yillik byudjet yalpi ichki mahsulotga nisbatan 0,1 foiz profitsit bilan bajarildi. Inflyasiya darajasi 5,6 foizni tashkil qildi, ya’ni prognoz ko‘rsatkichlari doirasida bo‘ldi. Kurs ishning maqsadi va vazifalari. Ishning maqsadi iqtisodiy islohatlar sharoitida davlat soliq siyosatining barqarorligini ta’minlash va davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishning amaldagi holatini nazariy jihatdan o’rganish, mavjud muammolarni aniqlash va Respublikamizda iqtisodiy islohatlar va tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirilishida mamlakatimizda mavjud an’analarni hisobga olgan holda uni takomillashtirish bo’yicha aniq taklif va mulohazalar berishdan iboratdir. Yuqoridagi maqsadlarga asoslangan holda Kurs ish oldiga quyidagi vazifalar qo’yildi.  davlat byudjeti daromadlar man’baini shakllantirishda soliqlarning iqtisodiy mohiyati, mazmuni va ob’ektiv zarurligini asosli ravishda o’rganish;  davlat byudjeti daromadlar man’baini shakllantirishda soliq siyosatining roli va ahamiyatini yoritish;  byudjetni daromadlar man’baini shakllantirishda mahalliy soliq salohiyatini baholash mexanizmi va undagi muammolarni aniqlash;  soliq siyosatini tashkil qilishning xorijiy mamlakatlar tajribalarini o’rganish;  byudjetni daromadlar man’baini shakllantirishda mahalliy soliq salohiyatini baholash mexanizmining samaradorligini oshirish bo’yicha takliflar berish. Kurs ishning ob’ekti sifatida O’zbekiston Respublikasining soliq tizimida olib borilayotgan soliq siyosati strategiyasi va taktikasi, shuningdek unga ta’sir etuvchi omillar. Kurs ishning asosiy amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalari respublikamizda amalda bo’lgan soliq siyosati strategiyasi va taktikasini yanada takomillashtirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari bu ilmiy ishimiz hozirgi kunda eng dolzarb muammolar echimlarini hal etishga bag’ishlangandir. Kurs ishining tuzilishi va tarkibi. Ushbu Kurs ishi kirish, xulosa, va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 1. Byudjet-soliq siyosatining o’ziga xos xususiyatlari hamda huquqiy asoslari O’zbekiston Respublikasi soliq siyosatining huquqiy asoslari mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab kuchga kirdi. O’zbekiston Respublikasining 1991 yil 31 avgustdagi «O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi to’g’risida»gi Qonunda «shu kundan e’tiboran O’zbekiston Respublikasi o’zining mustaqil soliq siyosatini olib boradi» deb ko’rsatilgan. Qolaversa, davlatning soliq siyosati asosi O’zbekiston Respublikasi Konstituttsiyasida ham qayd qilinadi. Mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab soliqlar sohasida o’ndan ortiq Qonunlar qabul qilingan edi. Shulardan eng asosiysi O’zbekiston Respublikasining «Korxonalar, tashkilotlar va birlashmalar soliqlari to’g’risida» va «O’zbekiston Respublikasi fuqarolari, chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmaganlarning solig’i to’g’risida»-gi Qonunlari va ularga kiritilgan o’zgartirishlar, to’ldirishlar bo’ldi. Ammo soliqlarning huquqiy asosi 1997 yil 24 aprelda O’zbekiston Respublikasi qabul qilgan hamma soliqlarni mujassamlashtirgan yagona Soliq Kodeksi bo’ladi. Bu Kodeksning qabul qilinishi soliq siyosatini amalga oshirishdagi katta huquqiy asos yaratdi. Har qanday tadbir, ish, faoliyati ilgaridan belgilanib, aniqlanib, rejalashtirilib, ishlab chiqilgan siyosat bilan amalga oshiriladi. Umuman, siyosat deganda, davlatning ilgaridan rejalashtirib, aniqlab turib amalga oshirgan chora-tadbirlar yig’indisi tushuniladi. Soliq bo’yicha ishlarni tashkil qilish ham shu to’g’risidagi siyosat, deb yuritiladi. Soliq siyosati qabul qilinganligi bois O’zbekiston Respublikasi soliq to’laydigan huquqiy shaxslar soni 1991-1996 yillarda 28 mingdan 171 mingtaga etgan. Shuni aytish kerakki, soliq siyosati davlat xazina siyosatining eng muhim tarkibiy ajralmas qismidir. Demak soliq siyosati moliya siyosatining tarkibiy qismi bo’lib, unga bog’liq holda rivojlanadi. Soliq siyosati nima? Unga qanday ta’rif berish mumkin? Soliq siyosati- davlatning soliq borasidagi farmon, qonun va qarorlari ijrosini ta’minlash hamda uni tashkil qilish uchun ishlab chiqilgan chora-tadbirlar, faoliyati yig’indisidir. Shunday ekan, faqat mustaqil davlatgina o’zining mustaqil soliq siyosatiga ega bo’la oladi. Soliq siyosatini ishlab chiqish moliya-iqtisodiy munosabatlardan kelib chiqadi. Davlat soliq siyosati respublika iqtisodiyotini barqarorlashtirish va rivojlantirishga, bozor munosabatlarini boshqarishga har tomonlama faol ta’sir ko’rsatadi. Soliqlar pul munosabatlarini ifoda etib, iqtisodiy munosabatlarning tarkibiy bo’lagi, bozor iqtisodiyotining zaruriy qismidir. Soliq siyosatining muvafaqqiyatli amalga oshirilishi uchun ilmiy jihatdan asoslangan bo’lishi kerak. Buning uchun soliq munosabatlari chuqur o’rganilib, undan ilmiy xulosalar chiqarishimiz lozim. Aks holda bunday siyosat katta muvaffaqqiyatga erishishi qiyin. Bu sohada «Olmoniyaning soliq siyosati borasidagi tajribasi e’tiborga loyiqdir. Bu erda har bir yangi soliqni joriy etishdan avval uning loyihasini tayyorlash uchun soliq sohasida ishlovchi 5 nafar olimga 5-6 oy muddat beriladi besh izlanuvchi olimga ishning natijasidan qat’iy nazar mualliflik haqi oldindan to’lab qo’yiladi. Tayyorlangan soliq loyihalarini ko’rib chiqib, yagona loyihani tanlash uchun besh kishidan iborat ekspertlar guruhi ishlab, ma’qul bo’lgan eng yaxshi loyiha parlament tomonidan tasdiqlanadi" 8 Xulosa shuki, loyihaning ilmiy asoslanganligi va to’g’riligiga javobgar shaxs bor, kerak bo’lsa, loyiha muallifi hamma joyda shu soliq bo’yicha maslahatlar hamda tushuntirishlar berib boradi. Jahon soliq siyosati tajribasida soliqqa tortishning quyidagi yo’nalishlarga e’tibor beriladi: 1. Har xil mulk shakillariga moslangan korxona va tashkilotlarning xo’jalik yuritishiga mumkin qadar iqtisodiy sharoit yaratish, ularni bozor munosabatlariga kirib borishiga har tomonlama yordamlashish. 2. Ijtimoiy-zaruriy umumdavlat vazifalarini bajarish uchun davlat kerak bo’lgan moliyaviy manbalar bilan ta’minlashi. 8 Yahyoev Q.A. Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti. T. 2003 yil. 1- jadval 2018-2022 yillarda O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishda soliqlarning tutgan o’rni ( % da) 9 Ko’rsatkichlar 2018 2019 2020 2021 2022 I. daromadlar (maqsadli jamg’armalarsiz) - jami 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 1. Bevosita soliqlar 26,4 25,4 24,2 23,4 24,1 2. Bilvosita soliqlar 48,2 49,0 51,1 53,1 52,6 3. Resurs to’lovlari va mulk solig’i 15,4 15,6 14,8 13,6 13,2 4. Boshqa daromadlar 10,0 10,0 9,8 7,8 10,1 Jadval ma’lumotlaridan shuni ko’rishimiz mumkinki, davlat byudjetida soliqlar salmog’ini tahlil etar ekanmiz bevosita soliqlar 2018 yili davlat byudjetida 26,4 foizni tashkil qilgan bo’lsa, bu ko’rsatkich 2022 yilga kelib 24, 1 foizni tashkil qiliyotganligini, bilvosita soliqlar esa ushbu yillarda 48,2 foizdan 52,6 foizni tashkil etayotganligini ko’rishimiz mumkin . Soliqlarning ushbu yilda ortishi yoki davlat byudjetidagi o’rni va ahamiyatini yuksalishi davlatimiz Agarda mamlakatimizda davlat byudjetida bevosita soliqlarning kelib tushish holatiga nazar tashlaydigan bo’lsak (2 jadval) jadval ma’lumotlaridan yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i 2018 yili bevosita soliqlar tarkibida 19,2 foizni tashkil qilgan bo’lsa 2022 yilga kelib, bu ko’rsatkich 13,4 foizni tashkil 9 Jadval O’zbekiston Respublikasi moliya vazirligi ma’lumotlari asosida tuzilgan 2- jadval 2018-2022 yillarda davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishda bevosita soliqlarning tutgan o’rni ( % da) 10 №№ Ko’rsatkichlar Yillar 2018 2019 2020 2021 2022 1. Bevosita soliqlar 100 100 100 100 100 1,1 Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i 19,2 18,5 16,3 15,1 13,4 1,2 Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun yagona soliq to’lovidan Davlat byudjetiga ajratmalar 12,5 11,9 13,1 12,8 13,7 1,3 Yagona soliq to’lovidan Davlat byudjetiga ajratmalar, shu jumladan mikrofirmalar va kichik korxonalardan ajratmalar 10,7 10,9 11,9 13,0 13,5 1,4 Jismoniy shaxslar daromadiga soliq 42,7 42,5 42,8 43,9 43,2 1,5 Tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo’yicha qat’iy belgilangan soliq 5,0 5,9 6,5 7,4 7,7 1,6 Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i 10,0 10,3 9,4 7,7 8,4 qilmoqda. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun yagona soliq to’lovidan Davlat byudjetiga ajratmalar bo’yicha ushbu yillarda 12,5 % ni tashkil etgan bo’lsa,2022 yili 13,7 foiz, yagona soliq to’lovidan Davlat byudjetiga ajratmalar, shu jumladan mikrofirmalar va kichik korxonalardan ajratmalar 10,7 % dan 13,5 foizga jismoniy shaxslar daromadiga soliq 42,7 % dan 43,2 foizni, tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo’yicha qat’iy belgilangan soliq 5,0 % ni tashkil qilgan bo’lsa, 2022 yili 7,7 foizni bevosita soliqlar tarkibida o’z shrniga ega bo’lmoqda. Albatta bu ko’rsatkichlar mamdakatimizda to’g’ri soliq siysati olib 10 Jadval O’zbekiston Respublikasi moliya vazirligi ma’lumotlari asosida tuzilgan borilayotganligidan dalolat bermoqda. Jumladan, yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’ining salmoqg’ining pasayishi mazkur soliq bo’yicha soliq stavkasining pasayishi, savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun yagona soliq to’lovidan Davlat byudjetiga ajratmalar bo’yichaesa mazkur soliqni to’lovchilar sonining ortishi bilan izohlashimiz yoki mamlakatimizda ushbu soha bilan shug’ullanuvchilar soni, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni yuritishga mamlakatimizda yaratilayotgan keng imkoniyatlar bilan izohlashimiz mumkin. Soliqlardan kompleks foydalanish xalq xo’jaligi tarmoqlarini qayta qurishga, ishlab chiqarish infratuzilmasini yaratishga, xo’jaliklar va aholining tovar sotib olish qobiliyatini boshqarib turishga va pulning qadirsizlanish jarayonini jilovlab turishga imkon beradi. Pulning qadirsizlanishiga qarshi choralar ko’rish-kam mehnat sarflab topilgan daromadlarga soliq progressiyasini ko’tarish bilan ham amalga oshiriladi. Soliqlar davlatning moliyaviy manbai bo’lganligidan soliq siyosati strategiyasini ishlab chiqish ham davlatning muhim vazifasi bo’lib hisoblanadi. Bu siyosatni ishlab chiqishning tashkilotchisi va ijodkori ham davlatdir. Buning uchun davlat o’z qo’lidagi butun kuchni, idoralarni jalb qilib, uni ishlab chiqadi. Avvalo, bunday tashkilotlarga Moliya vazirligi, davlat soliq qo’mitasi va boshqa ilmiy- uslubiy tashkilotlar kiradi. Soliq siyosati strategiyasining izchil va muvoffaqiyatli ishlab ketishi uchun davlat ilmiy-izlanish tashkilotlari tuzib, uning ish yakunlaridan keng foydalanadi. Ana shunday tashkilot Moliya vazirligi qoshidagi ilmiy tekshirish institutidir. Davlat soliq siyosati strategiyasini ishlab chiqayotganda mavjud soliqlarni yoki yangi kiritilishi mo’ljallangan soliqlarning mohiyati, ahamiyati, kelib chiqish va rivojlanish tarixi chuqur o’rganilishi lozim. Ayniqsa, yangi soliqlar chiqarilayotganda ular ilmiy asoslangan bo’lishi, yirik amaliyotchi mutuxassislari va jamoatchilik o’rtasida erkin bahslashuv asosida biror qarorga kelishi zarur. Bu erda hech qachon bir soha mutaxassislari fikri bilangina chegaralanib qolmaslik kerak, chunki soha mutahassislari ham o’z manfaatlarini ko’proq ko’zlab, umumdavlat manfaatlarini ular ko’ra olmasliklari yoki bila olmasliklari mumkin. Ikkinchidan, butun respublika soliq idoralarini yuuqori darajali kompyuterlar bilan ta’minladi. Soliq siyosatini faollashtirish maqsadida quyidagilarni e’tiborni ko’proq qaratish lozim: 1. Soliq sohasida davlatlar yo’l qo’ygan ba’zi xatolarning takrorlanmasligi uchun soliq tarixini puxta o’rganish lozim. Soliqqa tortish va uni undirish ishlarining arzonga tushishiga erishish. 3.Soliq ob’ekti aniq, ixcham, to’lovchilarga va soliq idoralari xodimlariga soliqni xisoblash uchun oson va qulay bo’lishi zarur. 4.Soliqlarning byudjetga to’liq va o’z vaqtida tushishiga qiziqtirish maqsadida byudjetga ko’p, salmoqli soliq to’lovchilarga soliqdan ma’lum qismini qoldirish ham maqsadga muvofiqdir. Agarda 1991-1994 yillarda soliq siyosati soliq idoralarida ishlab chiqarishning pasayishi, soliq bazasini qisqartirish sharoitida o’zlarining asosiy e’tiborlarini soliqlarning xazina funktsiyasini bajarishga, ya’ni byudjetni kerakli mablag’lar bilan ta’minlashga, respublika davlat byudjeti muvozanatini saqlashga qaratdilar. Bu davrda soliq tizimi soliqlarning ko’p turliligi va soliq stavkalarining yuqoriligi natijasida korxonalar daromadlarining 45 foizgacha byudjetga olib qo’yish bilan ifodalansa. Hozirgi kunga kelib oqilona soliq siyosatini yuritish asosida mamlakatimizda maxsulot ishlab chiqarish, tadbirkorlik yuritish uchun yaratilayotgan barcha sharoitlarni keltirishimiz mumkin Soliqlar korxonalarni kengaytirish va texnika bilan qayta qurollantirishni cheklab, bu sohada soliqlar bo’yicha belgilangan ko’plab imtiyozlar ham ish bermadi. Shu davrda korxonalarda soliq yukini kamaytirish, ularni qiziqtirish rolini oshirish talab etildi. 2. O’zbekiston Respublikasida olib borilayotgan byudjet-soliq siyosati bo’yicha o’zgarishlar. O’zbekistonda davlatning iqtisodiyotga aralashuvini kamaytirishga doir izchil soliq siyosati strategiyasi olib borish natijasida har yili soliq yukini kamaytirish choralari amalga oshirilmoqda. Eng avvalo, ular ishlab chiqarishga, tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishga, aholining real daromadlarini va iste’mol talablarini oshirishga qaratilgan. Shu bilan birga, soliqlar va to’lovlarni birxillashtirishga katta e’tibor qaratilmoqda. Bu esa soliqqa tortish mexanizmlarining oshkoraligiga, soliqlarni hisoblash va to’lashga oid korxonalar faoliyatini soddalashtirishga, shuningdek soliq majburiyatlarining bajarilishini samarali nazorat qilishga yordam beradi. Ayni paytda bu hol respublikamizda qo’llaniladigan soliq tizimini xalqaro me’yorlar va andozalarga muvofiqlashtirish zarurati bilan izohlanadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 22 dekabrdagi «O‘zbekiston Respublikasining 2023 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to‘g‘risida»gi PQ-2455-sonli qarori bilan Soliq qonunchiligiga kiritilgan o‘zgartirishlar. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i stavkalari O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 22 dekabrdagi PQ-2455-sonli qarorining 8- ilovasiga muvofiq tasdiqlandi. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ining bazaviy stavkasi 2022 darajasida – 7,5 foiz miqdorida saqlanib qolindi. Tijorat banklari uchun soliq stavkasi ham 2022 yil darajasida – 15 foiz miqdorida saqlanib qolindi. 2023 yilning 1 yanvaridan boshlab mobil aloqa xizmatlarini ko‘rsatuvchi yuridik shaxslar (uyali aloqa kompaniyalari) uchun rentabellik darajasidan kelib chiqib foyda solig‘i bo‘yicha soliq stavkalari quyidagicha belgilandi: rentabellik darajasi 20 foizgacha - 7,5 foiz miqdorida; rentabellik darajasi 20 foizdan yuqori bo‘lgan foyda summasiga - 50 foiz miqdorida. Rentabellik foyda solig‘ini to‘lagunga qadar foyda summasining sotilgan mahsulot (tovarlar, ishlar va xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxiga nisbati sifatida aniqlanadi. 1 rasm. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i bo’yicha o’zgarishlar 11 Eksport qiluvchi korxonalar uchun o‘zi ishlab chiqargan tovarlar, ishlar, xizmatlar eksportining (ishlarni bajarish, xizmatlarni ko‘rsatish joyidan qat’i nazar) erkin almashtiriladigan valyutadagi ulushiga bog‘liq holda foyda solig‘i stavkasini pasaytirish tartibi saqlanib qolindi, bundan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1997 yil 10 oktabrdagi PF-1871-son Farmoni bilan tasdiqlangan ro‘yxatda keltirilgan xom ashyo mahsulotlari mustasno. Eksport ulushi: – sotishning umumiy hajmida 15 foizdan 30 foizgacha bo‘lganda, belgilangan stavka 30 foizga pasaytiriladi; – sotishning umumiy hajmida 30 foiz va undan ko‘p bo‘lganda, belgilangan stavka 50 foizga pasaytiriladi. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i stavkalarida soliq solinadigan daromadning ikkinchi shkalasi 1 foizli punktga kamaytirilib, qolgan stavkalar 2022 yil darajasida saqlanib qolindi. 11 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 22 dekabrdagi «O‘zbekiston Respublikasining 2023 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to‘g‘risida»gi PQ-2455-sonli qarori asosida tuzildi 12 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 22 dekabrdagi «O‘zbekiston Respublikasining 2023 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to‘g‘risida»gi PQ-2455-sonli qarori asosida tuzildiJismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i stavkalari O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 22 dekabrdagi PQ-2455-sonli qarorining 9- ilovasiga muvofiq quyidagi miqdorlarda tasdiqlandi: 2 rasm. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i bo’yicha o’zgarishlar 12 Bunda, soliq solinadigan daromadlar guruhlari bo‘yicha soliq solish shkalasi yil boshiga – 2023 yil 1 yanvarga belgilangan eng kam ish haqi miqdoridan (130 240 so‘m) kelib chiqib aniqlanadi va yil davomida eng kam ish haqi miqdori o‘zgargan taqdirda ham qayta ko‘rib chiqilmaydi. Yagona soliq to‘lovining stavkalari mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun (savdo va umumiy ovqatlanish korxonalaridan tashqari) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 22 dekabrdagi PQ-2455-sonli qarorining 10-1-ilovasiga muvofiq, savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari, shu jumladan, mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun 10-2-ilovasiga muvofiq hamda ayrim toifadagi korxonalar uchun 10-3-ilovasiga muvofiq tasdiqlandi. 13 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 22 dekabrdagi «O‘zbekiston Respublikasining 2023 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to‘g‘risida»gi PQ-2455-sonli qarori asosida tuzildi2023 yil 1 yanvardan boshlab iqtisodiyotning barcha tarmoqlaridagi mikrofirma va kichik korxonalar (bundan 10-1-ilovaning 2-7-bandlarida nazarda tutilganlar mustasno) uchun yagona soliq to‘lovi stavkasi 5 foiz miqdorida belgilandi. 2. Bojxona rasmiylashtiruvi bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatuvchi yuridik shaxslar (bojxona brokerlari) uchun yagona soliq to‘lovi stavkasi 2022 yildagi soliq stavkasiga nisbatan 1 foizli punktga pasaytirilib, 2023 yil 1 yanvardan boshlab 5 foiz qilib belgilandi. 3 rasm. Mikrofirma va kichik korxonalar bo’yicha yagona soliq stavkasi. 13 Umumiy ovqatlanish korxonalari uchun yagona soliq to‘lovi stavkasi soliq solinadigan bazaga nisbatan 10 foiz, umumta’lim maktablari, maktab-internatlar, o‘rta maxsus, kasb-hunar va oliy o‘quv yurtlariga xizmat ko‘rsatuvchi ixtisoslashgan umumiy ovqatlanish korxonalari uchun esa – soliq solinadigan bazaga nisbatan 8 foiz miqdorida saqlanib qolindi. Quyidagi joylarda joylashgan chakana savdo korxonalari uchun (bundan ulgurji, shuningdek ulgurji-chakana savdo bilan shug‘ullanuvchi korxonalar hamda ulgurji va chakana dorixona tashkilotlari mustasno): aholi soni 100 ming va undan ko‘p kishidan iborat shaharlarda – yagona soliq to‘lovi stavkasi 4 foiz miqdorida; boshqa aholi punktlarida – yagona soliq to‘lovi stavkasi 2 foiz miqdorida; borish qiyin bo‘lgan va tog‘li tumanlarda – yagona soliq to‘lovi stavkasi 1 foiz miqdorida saqlanib qolindi. Ulgurji, shuningdek ulgurji-chakana savdo bilan shug‘ullanuvchi korxonalar uchun (bundan dorixona tashkilotlari mustasno) yagona soliq to‘lovi stavkasi 2022 yil darajasida 5 foiz miqdorida saqlanib qolindi. 2023 yilning 1 yanvaridan boshlab faoliyatni yuritish joyidan qat’iy nazar benzin, dizel yoqilg‘isi va suyultirilgan gaz, shuningdek alkogolli va tamaki mahsulotlarini sotuvchi chakana savdo korxonalari uchun yagona soliq to‘lovi stavkasi unifikatsiya qilinib, tovar oborotiga nisbatan 4% miqdorida belgilandi. 4 rasm. Yagona soliq stavkasi. 14 14 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 22 dekabrdagi «O‘zbekiston Respublikasining 2023 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to‘g‘risida»gi PQ-2455-sonli qarori asosida tuzildi 5- rasm. Aktsiz solig’i stavkasi. 15 Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq stavkalari O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 22 dekabrdagi PQ-2455-sonli qarorining 19- ilovasiga muvofiq, mol-mulklarning inventarizatsiya qiymatiga nisbatan 1,5 foiz (2022 yil 1,3 foiz) miqdorida belgilandi. 6- rasm. Jismoniy shaxslarning mol mulk solig’i stavkalari. 16 15 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 22 dekabrdagi «O‘zbekiston Respublikasining 2023 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to‘g‘risida»gi PQ-2455-sonli qarori asosida tuzildi 16 PQ-2455-sonli qarori asosida tuzildi Yer solig‘i stavkalari O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 22 dekabrdagi PQ-2455-sonli qarorining 20-ilovasiga muvofiq tasdiqlandi. 7 rasm. Jismoniy shaxslarning mol mulk solig’i. 17 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 22 dekabrdagi «O‘zbekiston Respublikasining 2023 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to‘g‘risida»gi PQ-2455-sonli qarorining 36-ilovasiga asosan 2023 yil 1 yanvardan boshlab O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining va Hukumatining ayrim qarorlariga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritildi. 2018 yil 1 yanvarga qadar quyidagi: – O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009 yil 28 yanvardagi «Mahalliy nooziq-ovqat iste’mol tovarlari ishlab chiqarish kengaytirilishini rag‘batlantirish borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi PQ-1050-sonli qarorining 3- bandida belgilangan nooziq-ovqat iste’mol tovarlari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan korxonalar uchun foyda solig‘i, mol-mulk solig‘i va mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun yagona soliq to‘lovi hamda Respublika yo‘l jamg‘armasiga majburiy ajratmalar to‘lashdan ozod etish tarzidagi imtiyozlar; 17 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 22 dekabrdagi «O‘zbekiston Respublikasining 2023 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to‘g‘risida»gi PQ-2455-sonli qarori asosida tuzildi – O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 21 noyabrdagi PQ-733- sonli qarorining 3-bandida belgilangan to‘qimachilik sanoati korxonalari uchun mol- mulk solig‘i to‘lashdan ozod etish bo‘yicha imtiyozlar; – O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 25 martdagi 141-sonli qarorining 5-bandiga asosan «O‘zbekengilsanoat» davlat-aksiyadorlik kompaniyasi korxonalariga kontrakt tuzish paytida vujudga kelgan jahon narxlaridan past bo‘lmagan narxlar bo‘yicha erkin muomaladagi valyutaga (qo‘shilgan qiymat solig‘ini nol stavka bo‘yicha hisoblagan holda) ichki bozorda yarim tayyor to‘qimachilik mahsulotlarini (kalava, gazmol, trikotaj polotno va paxtani yigirish chiqindilarini) xarid qilishiga istisno tariqasida ruxsat berish tarzidagi imtiyozlarning muddati uzaytirildi. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 22 dekabrdagi PQ-2455- sonli qarorining 36-ilovasiga asosan, 2023 yil 1 yanvardan boshlab O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ayrim qarorlariga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritildi. Jumladan: – O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 29 avgustdagi PQ-456- sonli qarori bilan tasdiqlangan «Paxta tolasini sotish va tashqi savdo kompaniyalarining «Paxtasanoat» hududiy aksiyadorlik birlashmalari bilan hisob- kitob qilish tartibi to‘g‘risida»gi Nizomning 8-bandi quyidagi mazmundagi xatboshi bilan to‘ldirildi: «Bunda respublika korxonalari uchun paxta tolasini sotishda, qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisobga olgan holda, paxta tolasiga tasdiqlangan preyskurant narxlaridan past bo‘lgan jahon narxlari amal qilgan davrlarda paxta tozalash zavodlari qo‘shilgan qiymat solig‘ini: chegirmani hisobga olgan holda jahon narxi x 20/120 formulasi bo‘yicha 15% miqdordagi chegirmani hisobga olib, xomashyo yetkazib berilgan kuni amalda tarkib topgan jahon narxlariga asoslanib hisoblab chiqarishadi.»; – O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 6 noyabrdagi «Islom taraqqiyot banki ishtirokida «Xorazm viloyati Toshsoqa tizimining magistral sug‘orish kanallarini tiklash» loyihasini amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ-1849-sonli qarorining 9-bandiga qo‘shimcha kiritilib, unga ko‘ra «Xorazm viloyati Toshsoqa tizimining magistral sug‘orish kanallarini tiklash» loyihasini amalga oshirish davrida loyihani amalga oshirish doirasida O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjeti mablag‘lari hisobidan olib kelinayotgan va xarid qilinayotgan tovar (ish va xizmat)lar, uskunalar va transport vositalari qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lashdan ozod etildi 3. Byudjet soliq siyosati jarayonida islohatlarning amalga oshirishda mavjuda muammolar Soliq siyosati amalga oshirish borasida rivojlangan davlatlarda ijobiy tajribalar to’plangan. Ulardagi bu siyosatning izchil amalga oshirilishi davlat byudjeti daromadlarini bir me’yorda barqaror o’sishini, harajatlarning oqilona sarflanishiga olib kelmoqda. Har bir davlatning soliq siyosatining o’ziga xos tomonlari mavjud. Misol uchun, AQSh ning byudjet tizimi o’ziga xos jihatlari bilan ajralib turadi. Chunonchi, AQShda milliy daromadning 40 foizi davlat byudjeti orqali taqsimlanadi. Shuningdek, davlatning iqtisodiyotga aralashuvi 20-25 foizni tashkil qiladi. AQSh byudjet tizimining o’ziga xos xususiyati shundaki, ijtimoiy harajatlarning asosiy qismi mahalliy byudjetlar hisobidan amalga oshiriladi. Keyingi yillarda jami harajatlarning 30-35 foizi ijtimoiy sohaga yo’naltirilmoqda. Bu davlatning soliq tizimini ko’rib chiqadigan bo’lsak, u ba’zi bir belgilari bilan boshqa bir soliq tizimlaridan ajralib turadi. Jumladan: - mamlakat soliq tizimida juda katta boshqaruv apparatining mavjudligi; - soliq organlari umumiy tuzilishining mamlakat miqyosida qat’iy markazlashtirishning yo’qligi, mamlakat soliq idoralarining uch darajali: federal, shtat va shahar (ba’zan ayrim grafliklar darajasidagi tumanlar) va ularning har birining to’liq mustaqilligidir. Hozirgi kunda AQSh soliq tizimi takomillashgan bo’lib, bunda soliqlar faqatgina byudjetni to’ldirish, ya’ni fiskal funktsiyani bajaribgina qolmay, balki iqtisodiy rivojlanishning asosiy tayanch elementlariga aylanadi. 1986 yilda AQSh Prezidenti Ronald Reygan boshchiligida soliq islohoti o’tkazildi va bir nechta o’zgarishlar ro’y berdi. Ushbu islohotda hukumat quyidagi masalalarni ko’rib chiqdi: 4. Daromad (foyda) solig’i stavkalari va imtiyozlarini kamaytirish; 5. Defitsitni yo’qotish uchun davlat harajatlarini kamaytirish; 6. Soliq qonunchiligini qayta ko’rib chiqish; 7. Pul-kredit siyosatini olib borish. Soliq siyosati sohasida o’tkazilgan ushbu islohot ijobiy natijaga erishdi, ya’ni unga ko’ra ba’zi soliq stavkalari pasaytirildi, imtiyozlar qisqartirildi hamda ba’zi yangi soliqlar joriy etildi. AQSh moliya tizimining asosiy bo’g’ini federal byudjet mexanizmi hisoblanadi. Yirik va doimiy tushumga ega bo’lgan soliqlar federal byudjetga yo’naltiriladi. Federal harajatlar umumdavlat harajatlarining taxminan 60 foizini tashkil etadi. 40 foizi esa shtatlar va mahalliy hokimiyat idoralarining byudjetlariga tugri keladi. Federal byudjet tarkibida yuridik va jismoniy shaxslarda olinadigan daromad solig’i 54,3 foiz (yuridik shaxslardan 9,3 foiz, jismoniy shaxslardan 45 foiz), aktsizlar 6,3 foizni, sovg’alar va merosdan olinadigan soliq 1 foizni, ish beruvchilar bilan oqimlar tomonidan baravar to’lanadigan ijtimoiy ta’minotga ajratmalar 27,6 foizni, bepul tibbiy yordamga ajratmalar 7 foizni, ish beruvchilar tomonidan to’lanadigan ishsizlik nafaqalariga ajratmalar 2 foizni tashkil qiladi. Federal byudjetning harajatlar qismi 20 ta asosiy byudjet toifalariga, shu jumladan, milliy mudofaa, xalqaro ishlar, qishloq xo’jaligi, transport, energetikani rivojlantirish, soglikni saklash, ijtimoiy sug’urta harajatlariga, davlat qarzi bo’yicha foizlar to’lashga va hokazolarga bo’linadi. Shtatlarning byudjetlariga soliq tushumlarining umumiy hajmida jismoniy va yuridik shaxslardan olinadigan daromad solig’i 39 foizni, mahsulot sotishdan olinadigan soliq 49 foizni, yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan mulk solig’i 2 foizni, foydali qazilmalarni qazib chiqarganlik uchun tabiiy resurslarning mulkdorlari tomonidan to’lanadigan soliq 2 foizni, litsenziyalanadigan faoliyat bilan shug’ullanish huquqini berganlik uchun olinadigan litsenziya yig’imlari 6 foizni tashkil qiladi. Munitsipial ma’murlar jismoniy shaxslarga daromad soliqlari, aktsizlar, kompaniyalardan litsenziya yig’imlari, kasb uchun soliq, foydali qazilmalarni qazib chiqarganlik uchun soliq, jismoniy va yuridik shaxslarning mol-mulkiga soliq solishlari mumkin. Bu soliqlar ba’zi mahalliy byudjetlarda 75 foizga etadi. AQSh Davlat byudjetining daromadlariga nazar tashlaydigan bo’lsak, hukumat uch bosqichdan iboratligi uchun soliqlarni uch darajaga bo’linishini kuzatish mumkin. AQSh soliq tizimiga xos bo’lgan rag’batlantiruvchi yondashuv boshqa har qanday tizimga nisbatan kuchliroqdir. Bunday yondashuv faqat iqtisodiyotdagina emas, balki jamiyat hayotida ham ko’zga tashlangan ijobiy tamoyillar va jarayonlarning samarali rivojlanishini ta’minlaydi. Ma’lum davrlarda iqtisodiy o’sishni jadallashtirish uchun ayrim soliq turlarining stavkalari kamaytiriladi. Ma’lumki, AQShda har qanday aktivlar, aktsiyalar, uylar, er uchastkalaridan olinadigan sarmoya daromadlariga soliq solinadi. Uning stavkasi ishlab topilgan daromaddan (maosh, ish haqi, hunarmandlarning daromadlari va shu kabilardan) olinadigan soliqlardan taxminan ikki barobar kamdir. Bu esa ijtimoiy jamg’arilishni rag’batlantiradi. Chunki, ular sarmoyadan daromad olish huquqini beradigan qimmatli qog’ozlarni sotib olish foydali bo’ladi. Shuni ta’kidlash lozimki, AQSh federal byudjeti daromadlarining asosiy qismini bevosita (to’g’ri) soliqlar tashkil etadi. Shtat va mahalliy hukumat byudjetlariga esa bevosita (egri) soliqlar ko’proq tushadi AQSh federal byudjetiga tushadigan daromad solig’i asosiy o’rinni egallaydi. Ushbu soliqni hisoblash o’ziga xos xususiyatga ega bo’lib, bunda oilaviy sharoitning ta’siri alohida e’tiborga olinadi. Federal byudjetda jismoniy shaxslar daromad solig’idan keyin ikkinchi o’rinda (byudjetdagi salmog’i bo’yicha) ijtimoiy sug’urta ajratmalari turadi. Bu ajratmalar ish beruvchi va ishchi o’rtasida teng ikkiga bo’linadi. Yig’im stavkasi har yilgi byudjet tizimiga qarab o’zgaradi. 3-diagramma. AQSh federal byudjeti daromadlari tarkibi 18 8% 4% 3% 10% 41% 34% AQSh federal byudjet soliqlari tarkibida, asosan, bevosita (to’g’ri) soliqlar hissasi ko’proqdir. O’zbekiston va AQShning byudjet-soliq siyosati o’rtasidagi o’xshashlik jihati har ikkala byudjetga ham muhim ahamiyatga molik bo’lgan soliqlar yo’naltiriladi. Farqli jihati esa O’zbekiston Respublikasi soliq tizimida hozirgi kunda bevosita (egri) soliqlar hissasi ko’proq, shu sababli bevosita (egri) soliqlar ham umumdavlat soliqlarida muhim ahamiyatga ega, AQSh federal byudjetida esa bevosita (egri) soliqlar deyarli yo’q, chunki mamlakat byudjetida bevosita (egri) soliqlarning hissasi kam. AQShda korporatsiya soliqlari federal byudjetdan tashqari shtat soliqlari tarkibiga ham kiritiladi. Hozir bu soliqning stavkasi – 34%, respublikamizda esa – 12% . Жисмоний шахсларнинг даромад солиғи Ижтимоий суғурта солиғи Корпорация фойдасига солиқ Акциз йиғимлари Қарз маблағлар 3-jadval Germaniya qo’shma soliqlarning taqsimlanishi 19 Soliqlar nomi Soliqlarning umumiy soliqlar summasidagi ulushi (% da) Federatsiyalarga Erlarga Jamoalarga QQS 67,5 32,5 - Daromad solig’i 42,5 42,5 15 Deklaratsiyalan- magan daromad 50 50 - Korporatsiya solig’i 50 50 - Hunarmandchilik 9 9 82 Soliq stavkasi 25% qilib belgilangan. Bu ko’rsatkich Buyuk Britaniyada – 25%, Yaponiyada – 20%, Italiyada – 30%, Frantsiyada – 25%, Shvetsiya – 35%, Ispaniya – 20%, Respublikamizda – 10%ni tashkil etadi. Germaniyada amal qilayotgan byudjet-soliq siyosatini O’zbekiston byudjet-soliq siyosati bilan solishtiradigan bo’lsak, bir qancha o’xshashlik va farqli tomonlari mavjud. O’zbekistonda soliqlar umumdavlat va mahalliy soliqlarga bo’linsa, Germaniyada federal, erlar va mahalliy soliqlarga bo’linadi. Germaniyada qo’shma soliqlar, ya’ni bir vaqtning o’zida bir necha byudjetga tushadigan soliqlar mavjud. O’zbekistonda esa bunday holat mavjud emas, har bir soliq turi to’lig’icha bitta byudjetga tushadi. Germaniyada QQSning pasaytirilgan stavkasi mavjud. O’zbekistonda esa QQS yagona stavkada qo’llaniladi. Frantsiyada byudjet daromadlari tarkibining asosiy bo’g’ini bo’lib QQS hisoblanadi. Soliqning asosiy stavkasi 18,6% bo’lib, eng yuqori stavka 22%ni tashkil etadi. Ushbu yuqori stavka avtomobillar, kinolar, fotomahsulotlar, atir-upalar, mo’ynalar, qimmatbaho terilarga nisbatan qo’llaniladi. Kamaytirilgan soliq stavkasi 5,5% bo’lib, u asosan oziq-ovqat mahsulotlari, qishloq xo’jalik mahsulotlari, kitoblar va tibbiy vositalarga nisbatan qo’llaniladi. Frantsiyada QQS bilan bir qatorda aktsiz solig’i ham undiriladi. Aktsiz solig’ining ba’zilari davlat byudjetiga, ayrimlari esa mahalliy byudjetga kelib tushadi. 4- diagramma Frantsiya davlat byudjeti daromadlari tarkibi 207% 42% 7 Frantsiya byudjetiga mol-mulk solig’i ham katta daromad keltiradi. Mol-mulkka solinadigan soliq ob’ekti bo’lib mol-mulk, mulkiy huquq va qimmatli qog’ozlar hisoblanadi. Frantsiyada markaziy hukumat byudjeti daromadlarining asosiy qismini – 93%ini soliq to’lovlari tashkil qiladi. Byudjet daromadlarining qolgan qismini maxsus daromadlar tashkil qiladi. Maxsus daromadlarni, asosan, ijtimoiy fondlarga to’lovlar tashkil etadi. O’zbekiston Respublikasida markaziy hukumat byudjet daromadlarining asosiy qismini 70-73%ini soliq to’lovlari tashkil qiladi. Qolgan qismi davlat maqsadli fondlariga to’lovlar tashkil qiladi. Frantsiyada byudjet daromadlarining 8,5% ini bevosita (egri) soliqlar tarkibiga kiruvchi neft mahsulotlariga soliq va aktsiz solig’i egallaydi va byudjet daromadlarining 20-21 %ini tashkil etadi. Bevosita (to’g’ri) soliqlar ichida ikkinchi15% % 11% Қўшилган қи Жисмоний ша даромадидан с Корхоналарда солиқ Нефть махсул пошлиналар Бошқа солиқл o’rinni kompaniyalar daromadiga soliq egallaydi. U byudjet daromadlarining 8-10%ni tashkil etadi. O’zbekistonda umumiy byudjet daromadlari 2002 yilda 29,8%ini aktsiz solig’i egallagan. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i 12%ni tashkil qilgan. Yuridik shaxslardan undiriladigan daromad solig’i esa byudjetning 9,2%ini egallagan. Ilmiy izlanishlar shundan guvohlik beradiki, g’arbiy Evropada mahalliy soliqlar tizimida bevosita (to’g’ri) soliqlar katta ulushini tashkil etadi: jami soliq tushumlarining 70-75 % daromad, foyda va mulk hisobidan olinadigan soliqlar ulushiga bevosita (to’g’ri) keladi. Iste’moldan olinadigan soliqlar 3-4 % ni, boshqa soliqlar 20% ni tashkil etadi. Yaponiyada bevosita soliqlar 85 % ni, bilvosita soliqlar esa 15 % ulushni egallaydi. Bevosita (to’g’ri) soliqlar ichida foyda, daromad hamda turli mulk soliqlari tarkibi ancha farq qiladi: Skandinaviya mamlakatlarida barcha soliq tushumlarining 80- 90 %i daromad va foyda solig’i hissasiga to’g’ri keladi; Belgiya, Germaniya, Avstriyada bu ko’rsatkich 50 %dan oshmaydi. Boshqa mamlakatlarda esa hududiy organlar byudjetlaridagi soliq tushumlarining asosiy qismi turli shakldagi mulklardan olinadigan soliqlar hisobidan shakllanadi. Jumladan, Irlandiyada yagona mahalliy soliq hisoblanadi; Niderlandiyada jami soliq daromadlarining 2/3 qismini shu soliqlar tashkil etadi; Yaponiyada 48 %soliq daromadlarini turar-joy binolari uchun soliqlar va 21 % ni ko’chmas mulk uchun soliqlar tashkil etadi. Buyuk Britaniya va Ispaniyada har bir ma’muriy-hududiy birliklardagi jon boshiga to’g’ri keladigan daromadlardan kelib chiqqan holda, markaziy hokimiyatlar byudjetdagi soliq tushumlari sohasi bo’yicha hududiy organlar byudjetlarini korrektirovka qilishda ham ishtirok etadi. Jon boshiga o’rtacha daromadi yuqori bo’lgan hududiy organlar byudjetlaridagi soliq tushumlarining bir qismi markaziy hokimiyat organlari tomonidan olinib, daromad darajasi past bo’lgan mahalliyga yo’naltirilishi mumkin. Hududiy byudjet daromadlari mahalliy soliqlar va yig’imlar, soliqdan tashqari to’lovlar yuqori byudjetdan ajratmalar hisobidan shakllanadi. Ushbu daromadlar manbalari o’rtasidagi mutanosiblik hududiy boshqaruv organlariga yuklatilgan vazifalar, ular tomonidan mahalliy soliqlarni yig’ish imkoniyati, shuningdek markaziy hokimiyat organlari tomonidan mahalliyga moliyaviy yordam ko’rsatish imkoniyatiga bog’liq bo’ladi. Xalqaro tajriba shuni ko’rsatadiki, iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda hududiy byudjetlar ulushi davlatning umumiy resurslari hajmida yuqori ulushni tashkil etadi. Masalan, Portugaliyada bu ko’rsatkich YaIMga nisbatan 3 %, Norvegiyada - 15 %, Shvetsiyada esa - 31 % ni tashkil etadi. Yaponiyada byudjet-soliq siyosati o’ziga xos xususiyatlarga ega. Avvalo, ushbu mamlakatda bevosita (to’g’ri) va bevosita (egri) soliqlar mavjud bo’lib, bevosita (to’g’ri) soliqlar tarkibiga korporatsiya daromadiga soliq, vorislikka soliq va er solig’i kiradi. Bevosita (egri) soliqlar tarkibiga iste’mol soliqlari, spirtli ichimliklar, tamaki mahsulotlari, shakar, benzin, neft, aviatsiya yoqilg’isi, chet el valyutasi va qimmatli qog’ozlar bo’yicha operatsiyalar, yo’lovchilarni tashish, avtomobil vositalariga bojxona bojlari kiradi. Soliqlarning byudjetga kelib tushishi bo’yicha respublikamizda soliqlar ikkita byudjetga kelib tushadi, ya’ni respublika byudjeti va mahalliy byudjet; Yaponiyada ham ikki byudjet mavjud bo’lib, ularning nomlanishi: davlat byudjeti va mahalliy byudjetlardir. Byudjetlar daromadlarining shakllanishida soliqlar va soliqsiz to’lovlarning hissasi bo’yicha Respublikamizda davlat byudjeti shakllanishida soliqlar va majburiy ajratmalar hissasi 93% ni tashkil etsa, soliqsiz to’lovlar hissasi 7%dir. Yaponiyada davlat va mahalliy byudjetlarning daromad qismi quyidagicha: soliqlar hisobiga 64%, soliqsiz to’lovlar hissasi hisobiga 36%, mahalliy byudjetlarda esa 25% foizgacha soliqsiz to’lovlar hisobiga byudjet daromadlari qoplanadi. Yaponiya davlat byudjeti daromadlari tarkibida soliqlarning ulushi boshqa rivojlangan davlatlarnikiga nisbatan birmuncha pastroq ko’rsatkichga ega. Soliqsiz to’lovlar va boshqa daromad manbalari 15 % atrofida ulushni egallaydi. Ayniqsa, mahalliy byudjetlar hududiy imkoniyatlaridan kelib chiqib soliqsiz to’lovlar hajmini 25 %gacha ko’rsatkichni ta’minlaganligini ijobiy holat, deb baholash mumkin. Bizning 3. Byudjet-soliq siyosati barqarorligini ta’minlash yo’nalishlari Davlat byudjetining daromadlar man’baini shakllantirish va mahalliy soliq salohiyatini baholashda barcha soliq turlari joylardagi korxonalar faoliyati ulardan kelib tushadigan soliq salmog’i tuman davlat byudjetidagi tutgan o’rni alohida ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birgalikda xukumat faoliyati, makroiqtisodiy barqarorlashtirishdan tashqari, barqarorlashtirish vazifasiga zid kelishi mukin bo’lgan boshqa maqsadlarni ham ko’zlaydi. Soliq yukining kamayishi, davlat harajatlarining ko’payishi odatda turli xil saylovoldi tadbirlari boshlanishi bilan muvofiq kelishi avvaldan ko’zga tashlanib keladi. Bundan tashqari, byudjet siyosati doimo hammaning ko’z o’ngida: saylovchilar madadiga tayanmoqchi bo’lgan siyosatchilar, hatto buni iqtisodiy zarurat talab qilgan taqdirda ham, soliqlarni ko’paytirishga yoki ijtimoiy ehtiyojlar uchun harajatlarni kamaytirishga jur’at eta olishmaydi. Joylarda imkoniyatlarning tengligi ulardan hammaning ham foydalana olishi mumkinligidan dalolat bermaydi. Yagona iqtisodiy manfaatlar mavjut bo’lmaganligi uchun hozirgi jamiyat nohoyatda rang-barangdir. Hozirgacha mamlakatlarda, hatto yuqori darajada rivojlangan mamlakatlarda ham tengsizlik mavjuddir. Soliq siyosati tashqi tomondan qanchalik demokratik bo’lishiga qaramasdan jamiyatning ijtimoiy ehtiyojlari o’rtasida farq bo’lganligi uchun hammani bir hil tarzda qanoatlantira olmaydi. siyosat, eng avvalo, kapital egalariga, ko’proq ta’minlangan go’ruhlarga qulayliklar to’g’diradi va ular qo’shimcha afzalliklarga ega bo’ladi. Iqtisodiy jarayonlarga ta’sir etishdagi ziddiyatlar. Soliq siyosati yordamida tartibga solishdan foydalangan holda davlat umummilliy maqsadlarni hisobga olib ayrim tarmoqlarda, iqtisodiyotning sohalarida va mamlakatning ayrim mintaqalarida kapitalning jamg’arilishini rag’batlantiradi. Bir vaqtning o’zida u xo’jalikdagi vujudga kelishi mumkin bo’lgan nomutanosiblikni susaytirishga harakat qiladi. Tadbirkorlarning bir guruhi uchun qulay soliq muhitini yaratib berib, ularning ikkinchi bir guruhiga zarar etkazadi va ularning noroziligia sabab bo’ladi. Xuddi ana shunday holat AQShda butun sanoat uchun soliqqa tortishni tenglashtirish maqsadida sanoatning qazib chiqaruvchi tarmoqlari uchun qazilma boyliklariga nisbatan ustamaning keskin qisqartirilishi notijasida sodir bo’ldi. Tadbirkorlarning umumiy manfaatlariga javob beradigan bu tadbir oldin xuddi shu imtiyozdan foydalanib kelganlarning, ayniqsa, neft kompaniyalarining noroziliklariga sabab bo’ldi. Tartibga solish maqsadlarining ziddiyatliliga. Davlat soliq tadbirlarini amalga oshira borib, turli, ayrim hollarda bir-biri bilan mutlaqo to’g’ri kelmaydigan maqsadlarni ko’zlaydi. Masalan, AQSh ma’muriyati 1981-1986 yillar davomida soliq islohotining amalga oshirish yordamida federal byudjet kamomadiga barham berish va inflyatsiya jarayonlarini susaytirishni ko’zda tutgan edi. Islohot inflyatsion jarayonlarga ijobiy ta’sir ko’rsatib, byudjet taqchilligini qisqartirish tomon bir oz qadam tashlangan bo’lishiga qaramasdan barbir byudjetning balansligini ta’minlashning iloji bo’lmadi. Soliq tadbirlarining e’lon qilinadigan demokratik tamoyillar va ularning real namoyon bo’lishlari o’rtasidagi nomutonosiblik. Soliq qonunlari yaratilayotgan payitda bu qonunlarning odatda tenglik, oddiylik va ommaviylik kabi maqsadlarning ko’zlash rasmiy ravishda e’lon qilinadi. Biroq amaliyotda ijroya hokimiyat, kasaba uyushmalari kabi siyosiy kuchga ega bo’lgan jamoatchilik tashkilotlariga, birlashgan guruhlarga tayanadi. Shuning uchun ham aholining bu qatlami ko’proq soliq afzalliklariga ega bo’lgan bir payitda, jamoatchilik tashkilotlariga birlashmagan aholi qatlami o’zlarining tegishli muammolarini echish imkoniga ega bo’lmaydilar. Makroiqtisodiy prognozlash muammosi mavjud. Soliq siyosatining muvaffaqiyatli ulkan darajada bo’lg’usi vaziyatni oldindan bashorat qilish mumkinligiga bog’liqdir. Turg’unlashayotgan iqtisodiyot ni bugungi kunda rag’batlantirish o’z samarasini yarim yildan so’ng beradi. Lekin yarim yildan ekyin iqtisodiyot tushkunlik holatda bo’ladimi yoki bizning siyosatimiz inflyatsiya to’lqinini yanada kuchaytirib boradimi? Afsuski, ilm-fanning hozirgi holati makraiqtisodiy siyosat uchun aniqlik bilan uzoq muddatli va hrta muddatli prognozlar qilish imkonini bermaydi. Odatta qisqa muddatli (2-3 oyga) prognozlargina muvaffaqiyatli bo’ladi. Faol makroiqtisodiy siyosatning hozirgi ba’zi muxoliflar o’z dalil-isbotlarida «Lukas tanqidi» (ratsional kutishlar nazariy maktabining asoschisi R. Lukas nomi bilan atalgan) degan kontseptsiyadan foydalanadilar. «Lukas tanqidi» shundan iboratki, iqtisodiy siyosat natijalarini baholash usullari uning iqtisodiy sub’ektlari umumidlarini shakillantirishga ta’sirini hisobga olmaydi. Vaholanki mazkur umidlar ulkan rol o’ynab, makroiqtisodiy siyosatni ko’pincha ma’nosiz qilib qo’yadi. Chunonchi, xukumat tomonidan rag’batlantiruvchi siyosat o’tkazilganda iqtisodiyot sub’ektlari muayyan vaqt o’tganidan so’ng inflyatsiya sakrashi yuz beraishin tushunadilar. Shuning uchun ular o’z rejalarini yangi vaziyatni hisobga olib ko’ra boshlaydilar. Soliqlar kamaytirilishi yoki davlat rejalarini o’stirish to’g’risida axborot olinishi bilanoq resurslarni sotuvchilar inflyatsiyani kutib, ishlab chiqarish omillari narxini oldindan oshiradilar. Tovar va resurslarning bir vaqtda o’sishi esa iqtisodiyotni jonlantirishga olib kelmaydi. Byudjetni to’ldirishni ta’minlashning iqtisodiyotga ham, jamiyatga ham zarar keltirmaydigan vositalari faoliyatini samarali ishlashini ta’minlash zarur. Soliq tizimi barcha jismoniy va yuridik shaxslarga nisbatan bir xildagi munosabatga moslashishi, bunda iqtisodiyot sub’ektlari daromad (foyda) to’g’risidagi tasavvurlaridan kelib chiqib, qaror qabul qilishga majbur bo’lgan holatlar yoki soliq tizimi tomonidan majbur qilinadigan jarima, jazo kabi mexanizm ta’sirida soliq to’lovchilar adolatsiz deb hisoblab, ularning soliq qonunlariga rioya etmasliklarini yuzaga kelishiga omil bo’lmasligi kerak. XX asrning so’nggi o’n yilliklarida bozor iqtisodiyotiga asoslangan qator mamlakatlarda soliq tizimlari islox etildi. Bunda, mazkur mamlakatlardagi soliq isloxotlari asosan uch yo’nalish ya’ni :  jismoniy va yuridik shaxslardan undiriladigan daromad soliqlari tarkibi, soliqqa tortish stavkalarini tenglashtirish, shuningdek, imtiyozlar hamda alohida shart- sharoitlarni tugatish hisobiga soliq bazasini kengaytirish;  qo’shilgan qiymat solig’iga tortishda qator tovarlar va xizmatlar is’temolini qamrab oluvchi soliqqa tortish bazasini kengaytirish;  aktsizlar stavkasini oshirish kabilarga yo’naltirilganligini ta’kidlash lozim. Bunday soliqqa tortish isloxotlarini amalga oshirishda quyidagi maqsadlar bajarilishini ta’minlash nazarda tutilgan:  iqtisodiy rivojlanishga soliqlarning salbiy ta’sirini kamaytirish;  iqtisodiyot sub’ektlari uchun faoliyat yuritish shart-sharoitlarini tenglashtirish;  soliqqa tortishni soddalashtirish. Keyingi yillarda mazkur yo’nalishlarga asoslangan soliq isloxotlari qator rivojlanayotgan mamlakatlarda ham amalga oshirila boshlandi. Soliq isloxotlarining strategiyasini to’g’ri tanlash bozor munosabatlariga o’tayotgan mamlakatlarda birmuncha qiyinroqdir. Shuning uchun ularning quyidagi:  soliq islohotlari - bu uzoq davom etuvchi jarayon bo’lib, bir laxzada amalga oshadigan voqeylik emasligi;  soliq tizimining byudjet sarf-harajatlarini qoplash uchun daromadlarning belgilangan xajmi kelib tushishining samarali vositasiga aylanishini ta’minlash;  soliq tizimi gorizontal adolatni ta’minlashi;  yuqori, o’rta va quyi daromadga ega sub’ektlarni soliqqa tortish jarayonida jamiyatda daromadlarning adolatli taqsimlanishi ta’minlashda tassavurlarning o’zaro mos kelishi kabi tamoyillarga asoslanganligi maqsadga muvofiqdir. Bundan tashqari, yana bir muhim vazifalardan biri soliq tizimining barqarorligini ta’minlash hisoblanadi. Masalan, xorijiy investorlar o’z kapitallarini yangi ishlab chiqarish yaratilishi, mavjud ishlab chiqarish bazalarini kengaytirish, ayniqsa to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalar shaklida kapital qo’yishlariga qulay shart- sharoit yaratish lozim. Xulosa Bozor iqtisodiyoti sharoitida soliq-byudjet siyosati mamlakat moliya tizimining asosini tashkil etadi. Mavjud moliyaviy resurslardan oqilona foydalanish, ularni to’g’ri yo’naltirish samaradorligini oshirish va ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlashda soliq siyosati strategiyasi va taktikasi munosabatlarining qanday asosga tayanayotganligi juda muhimdir. Soliq siyosati strategiyasi va taktikasining yaxlitligiga erishish mamlakatda makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga, samarali byudjet siyosatini yuritishga, aholi turmush darajasini yaxshilashga xizmat qiladi. Soliq siyosatini takomillashtirishning asosiy yo’nalishlaridan biri korxonalar zimmasidagi soliq yukini kamaytirish emas, balki soliqqa tortishning maqbul tizimini shakllantirish deb hisoblaymiz.Belgilangan yo’nalishlardagi muammoldar ijobiy hal qilinsa, korxonalar boqimandaligini kamayishiga, soliqlarni byudjetga o’z vaqtida to’liq undirishga, takror ishlab chiqarishni tezlashtirishga va boshqa muammolarning hal qilinishiga, mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishga xizmat qiladi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohatlarning va soliq siyosatining asosiy maqsadlaridan biri, mamlakatda ishlab chiqaruvchilar o’rtasida erkin raqobatni yuzaga keltirish orqali ichki bozorni to’yintirish hisoblanadi. Soliq siyosatining imtiyozli yo’nalishlari bu maqsadni ba’zan inkor eishini kuzatamiz, ya’ni bir tarmoqdagi ikki xo’jalik yurituvchi sub’ektning biriga imtiyoz berish orqali, ikkinchisining imkoniyatlarini kamaytirib qo’yish mumkin. Imtiyozlarni belgilashda asosiy omil qilib tarmoq xususiyatini e’tiborga olish maqsadga muvofiq. Bu esa, bir tarmoq ichida erkin raqobatni va narxlar tengligini ta’minlaydi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, soliqlar umumiqtisodiy tizimning bir bo’g’ini hisoblanib, amalga oshirilayotgan soliq siyosati strategiyasi va taktikasi mamlakatning makroiqtisodiy va mikroiqtisodiy ko’rsatkichlariga sezilarli tarzda ta’sir etadi. Shunday ekan, soliq siyosatining strategiyasini va taktikasini uzviyligini ta’minlashning asoslarini o’rganish ham muhimdir.Chunki soliq siyosati strategiyasini chuqur o’rganib, ilmiy asoslash orqali soliq taktikasini samaradarligini oshirish va bozor iqtisodiyotida davlatimiz va yurboshimiz mamlakatimiz ravnaqi uchun belgilagan strategiyasiga, ko’zlagan maqsadiga erishish oson kechadi. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. O‘zbekiston Respublikasi Konctitutsiyasi. T.: O‘zbekistan, 2018 y. 2. O‘zbekiston Respublikasining «Markaziy bank to‘g‘risida»gi qonuni. 15.11.2019, №O‘RQ-582. 3. O‘zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish to‘g‘risida”gi (yangi tahriri) qonuni. 22.10.2019, №O‘RQ-573. 4. O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O‘RQ-580. 5. O‘zbekiston Respublikasining “To‘lovlar va to‘lov tizimlari to‘g‘risida”gi Qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O‘RQ-578 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 24 yanvardagi Oliy Majlisga yo‘llagan Murojaatnomasi. 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Davlat aktivlarini boshqarish, monopoliyaga qarshi kurashishni tartibga solish tizimini va kapital bozorini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 2019 yil 14 yanvardagi PF-5630-sonli farmoni 8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 17 yanvardagi PF- 5635-son, “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini “Faol investisiyalar va ijtimoiy rivojlanish yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi to‘g‘risida” farmoni. 9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bank xizmatlari ommabopligini oshirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-3620 sonli farmoni. 2018 yil 23 mart. Internet saytlari 10. www.ahbor-reyting.uz – (“Ahbor-Reyting” reyting agentligi sayti) 11. www.cbu.uz (O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy vev sayti). 12. www.lex.uz (O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi rasmiy vev sayti). 13. www.stat.uz (O‘zbekiston Respublikasi Statistika qo‘mitasi rasmiy vev sayti). 14. http s://www.u zse. uz - “Toshkent” Respublika fond birjasi rasmiy sayti ma’lumotlari.

Byudjet-soliq siyosati barqarorligini ta’minlash yo’nalishlari.

Купить