Byudjet tashkilotlarida asosiy vositalarini balansga kirim va xisobdan chiqarilishini xujjatli taftish asosida tekchirish - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	125.2KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	16 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Byudjet tashkilotlarida asosiy vositalarini balansga kirim va xisobdan chiqarilishini xujjatli taftish asosida tekchirish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
“________________________________________________________” KAFEDRASI
“ _______________________________________________________________ ” fanidan

KURS ISHI
МАVZU:
__________________________________________________________________
_________________________________________________________________.
TOSHKENT – 20 23

Byudjet tashkilotlarida asosiy vositalarini balansga
kirim va xisobdan chiqarilishini xujjatli taftish
asosida tekchirish
Reja:
Kirish
1 BOB Asosiy vositalar xisobini yuritishning me'yoriy xususiy asoslari
1.1 Asosiy vositalar yuritishning maqsadi va vazifalari
1.2 Asosiy vositalar xisobining normativ xuquqiy asoslari
2 BOB Asosiy vositalar xisobini yuritish xolatini tekshirish
2.1 Balansda kirim qilinishining xujjatla taftish asosida tekshirilishi
2.2 Asosiy vositalarni xisobdan chiqarilishini xujjatli taftish asosida
tekshirish
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
2

Kırısh
Byudjet islohotlarining asosiy yo’nalishlarini ishlab chiqishda moliyaviy
strategiyani shakllantirish dastlabki o’rin turadi. U davlat moliya tizimining
istiqbolli maqsadlarini, uning joriy byudjet ehtiyojlari bilan, tashqi va ichki qarzlar
miqdori, davlatning to’lov qobiliyati bilan markaziy va mahalliy hokimiyatning
barcha bo’g’inlarini javobgarlik darajasi, mahalliy byudjet vakolatlarini ular
ixtiyoridagi mavjud resurslar, daromadlar va imkoniyatlar bilan bog’laydi.
Mamlakatimizda aniq maqsadga yo’naltirilgan kuchli ijtimoiy siyosat amalga
oshirilganligi natijasida jamiyatda muayyan barqarorlik ta’minlanadi, mahalliy
byudjetlarda aholi daromadlari va ijtimoiy xizmat bilan ta’minlanganlik darajasida
tafovutlar keskin oshib ketishiga yo’l qo’yilmaydi.
Mahalliy byudjet xarajatlari bilan ekologik jihatdan og’ir sharoit yuzaga kelgan
hududlarda ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat keskinlashuvining oldi olinadi. “Inqiroz
avjga chiqqan davrda davlatlarning iqtisodiyotga keng miqyosda aralashuvi
birinchi navbatda bank-moliya tizimi likvidligini qo’llab quvvatlashga,
iqtisodiyotning real sektori tarmoqlariga, ishlab chiqarishga, kichik biznes va
tadbirkorlik sohalariga kam e’tibor berilgani vaziyatga salbiy ta’sir o’tkazishi
mumkin”.
Bunday sharoitda mahalliy byudjetlar o’rtasida byudjet munosabatlarini boshqarish
va byudjetlararo munosabatlarni takomillashtirish bilan bog’liq bo’lgan
masalalarni hal qilish dolzarb hisoblanadi. “...Global jahon iqtisodiyotida hali-beri
saqlanib qolayotgan jiddiy muammolarga qaramasdan, 2022 yilda O’zbekiston o’z
iqtisodiyotini barqaror mamlakatimizni modernizatsiya qilish va yangilashni izchil
davom ettirish-davr talabi.
O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yilda mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirish yakunlari va 2019 yilda iqtisodiy isloxotlarni chuqurlashtirishning
eng muxim ustuvor yo`nalishlariga bagishlangan Vazirlar Maxkamasi majlisidagi
ma’ruzasida Byudjet jarayonlarida mahalliy byudjetlarning ishtiroki, mahalliy
boshqaruv organlari faoliyati, moliya va byudjet siyosati masalalari, hududiy
iqtisodiyot taraqqiyoti hamda mahalliy byudjetlar xarajatlarini moliyalashtirishni
3

hal etish dolzarb masalalaridir.
Mahalliy byudjetlarning daromadlar va xarajatlar tarkibi ma’lum o’zgarishlarga
duch keldi. Byudjet xarajatlarini minimal xarajatlar bilan maksimal samaraga
erishish, tasdiqlangan byudjet rejalari asosida mablag’larni ishlatishning maqsadli
xususiyati, byudjet mablag’larini miqdori va mahalliy byudjetdan berilgan
ajratmalardan foydalanishni hisobga olib borish kabi tamoyillar asosida
moliyalashtiriladi. O’zbekistonda byudjet tizimini samarali boshqarish,
g’aznachilikda turli darajadagi mahalliy byudjet daromadlari va xarajatlarini
muvofiqlashtirish hozirgi sharoitda respublika va uning hududlarini
rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash va yangilash sharoitida asosiy e’tiborni byudjet
jarayonlarini boshqarishni rivojlantirish, mahalliy byudjetlar xarajatlarini
rejalashtirishni yaxshilash, xorijiy tajribalar asosida respublikamizda byudjet
tizimini boshqarishning yangi uslubiyotini byudjet amaliyotiga kiritish kabi muhim
vazifalar aniqlangan.
Hozirgi sharoitda mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlarining moliyaviy
faoliyati, byudjet jarayoni boshqarish bilan bog’liq bo’lgan masalalarni hal
qilishga yo’naltirilgan ilmiy ishlar dolzarb hisoblanadi. Shu maqsadda bitiruv
malakaviy ishimizga “Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida mahalliy
byudjetlarni samarali boshqarish masalalari” mavzusi tanlandi. Tadqiqot ishining
maqsadi va vazifalari. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi-O’zbekiston
Respublikasida mahalliy byudjetlarni samarali boshqarishni takomillashtirish
yuzasidan xulosa va takliflar berishdan iborat.
4

1 BOB Asosiy vositalar xisobini yuritishning me'yoriy xususiy
asoslari
1.1. Asosiy vositalar yuritishning maqsadi va vazifalari
Asosiy vositalar – ishlab chiqarishning moddiy sharoitlarini ta’minlaydi-gan
vositalar (mehnat qurollari, bino, inshoot, qurilma va boshqalar). Buxgalteriya
hisobi va rejalashtirishda Asosiy vositalar tarki-biga xizmat muddati bir yildan
ortiq va qiymati eng kam ish haqining 15 barobaridan arzon bo’lmagan vositalar
kiritiladi . Asosiy vositalar buxgalteriya hiso-bida xo’jalikka qabul qilingan
boshlang’ich bahoda aks ettiriladi. Asosiy vositalarning boshlang’ich bahosiga
ularni sotib olish (bino va inshootlarni qurish) uchun qilingan haqiqiy harajat kiriti-
ladi. Asosiy vositalar to’liq xizmat muddati davomida boshlang’ich qiymati
bo’yicha hisobga olinadi. Asosiy vositalarlarni qayta baholash faqat hukumat
qarori bilan amalga oshiriladi.
Asosiy vositalar asosiy vositalar Umumrusiya klassifikatorida (OKOF)
tasniflanadi. Ushbu registrga muvofiq buxgalteriya hisobi quyidagi asosiy
aktivlarni tasniflaydi:
 qurilish inshootlari;
 er uchastkalari;
 mexanizmlar;
 asboblar va qurilmalar;
 asboblar, inventarizatsiya;
 hisoblash va tashkiliy faoliyat uchun uskunalar;
 transport
 chorva mollari;
 ko'p yillik o'simliklar ekilgan;
 foydalanishdagi tabiat ob'ektlari;
 ijaraga berilgan inventarizatsiya ob'ektlariga va er resurslarini yaxshilashga
kapital qo'yilmalar;
 ba'zi boshqa moddiy ob'ektlar.
5

Agar mahsulot egasiga bir yildan kam vaqt xizmat qilgan bo'lsa, u hali ham asosiy
vositalar holatiga etib bormagan.
Narxlar bo'yicha cheklov mavjud: agar moddiy aktivlar narxi 40 ming so’mdan
kam bo'lsa, u asosiy vositalar sifatida tasniflanmaydi. Ushbu cheklov O’zbekiston
RespublikasiMoliya vazirligining 2020 yil 24 dekabrdagi 186-sonli buyrug'ining
yangi tahriri bilan belgilanadi. Shuningdek, narx chegarasi qishloq xo'jaligi asbob-
uskunalariga, chorva mollari, qurilish texnikasi va qurol-yarog'larga taalluqli
emasligini aniqlaydi: bularning barchasi qancha mablag 'sarflashidan qat'iy nazar
asosiy vositalardir. .
Bundan tashqari, asosiy vositalar ro'yxati kiritilgan emas:
 baliq ovlash uchun mo'ljallangan uskunalar;
 ikki yildan ortiq foydalanilmaydigan vaqtinchalik inshootlar;
 boshqa asosiy vositalarning almashtiriladigan elementlarini tashkil etadigan
almashtiriladigan uskunalar;
 maxsus va bir xil kiyim va poyafzal;
 o'rmonda ishlash uchun asboblar: zanjirlar, delimberlar, o'tish kabellari,
vaqtinchalik temir yo'llar, yo'llar va hk.;
 saqlash idishi;
 ko'chat materiallari, agar u ko'p yillik bo'lsa ham;
 yosh hayvonlar, asalari oilalari, qushlar, quyonlar, mo'ynali hayvonlar, itlar
Asosiy vositalarni qabul qilish ularning boshlang'ich narxini belgilaydi.
Korxonaning moddiy boyliklari quyidagilar bo'lishi mumkin:
 dastlabki narxni o'z ichiga olgan haq evaziga etkazib beruvchilardan sotib
olingan;
 muassislar tomonidan ustav kapitaliga hissa sifatida qo'shgan
hissasi (qiymati muassislarning pul qiymati bo'ladi);
 yaratilgan (qurilgan) - ishlab chiqarish xarajatlari hisobga olinadi;
 bepul o'tkaziladi - boshlang'ich qiymati joriy bozor qiymati bo'ladi;
 birja shartnomasi bo'yicha olingan - qiymati O'zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasining 6/01 11-bandi normalariga muvofiq belgilanadi.
6

 Olingan mablag'lar qabul qilish va topshirish dalolatnomasi bilan
rasmiylashtiriladi, keyin esa ularni ishga tushirish to'g'risida boshliqning buyrug'i
bilan amalga oshiriladi. Shu bilan birga, ularning boshlang'ich qiymati
shakllantiriladi, buxgalterlar 01 «Asosiy vositalar» hisobvarag'ida aks ettiradilar.
Asosiy vositalar tarkibiga quyidagilar kiradi biznesda ishlatiladigan va bir
qator shartlarga javob beradigan tashkilotga tegishli bo'lgan aktivlar. Mulkning
turlari (bundan keyin - OS), ularni buxgalteriya hisobida tan olish shartlari,
shuningdek OS uchun buxgalteriya hisobi (BU) va soliq (NU) buxgalteriya hisobi
o'rtasidagi asosiy farqlar bizning maqolamizda ko'rib chiqiladi .
Ichida asosiy vositalar tarkibi Moddaning keyingi qismida aytib o'tilgan qonuniy
ravishda belgilangan mezonlarga to'la mos keladigan va aniq ifodalangan
aktivlarni o'z ichiga oladi.
Bunday aktivlarga binolar, inshootlar, mashinalar, uskunalar, o'lchash va sozlash
uchun mo'ljallangan qurilmalar, kompyuterlar, transport vositalari, asboblar,
uskunalar, yo'l infratuzilmasi va boshqa aktivlar kiradi.
Qishloq xo'jaligi tashkilotlarida asosiy vositalarga naslli va ishlaydigan qoramol,
ko'p yillik o'simliklar.
OT tarkibiga er, kapital qurilish uchun mablag'lar kiritilishi mumkin (masalan,
meliorativ yoki sug'orish ishlari), shuningdek tabiiy resurslar, masalan suv, mineral
resurslar va boshqalar.
Moddiy aktivlar ob'ektlari, agar ular savdo sanoatida yoki ularni ishlab
chiqaradigan ishlab chiqarish korxonalarida joylashgan bo'lsa, asosiy vositalar
sifatida tasniflanmaydi. Bunday holda, ular sotiladigan tovarlar yoki tayyor
mahsulotlar sifatida hisobga olinadi.
Tashkilotlarning buxgalteriya siyosatida (bundan keyin - UP) xarajatlar limiti
berilishi mumkin, bunda ularni buxgalteriya hisobida asosiy vositalar sifatida tan
olish mezonlariga javob beradigan aktivlar tovar-moddiy zaxiralar deb tasniflanishi
mumkin. Bundan tashqari, belgilangan limit 40 000 so’mdan oshmasligi kerak.
(Asosiy vositalarni hisobga olish to'g'risidagi nizomning 5-bandining 4-bandi
(O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 6/01)).
7

Buxgalteriya hisobi va hisobotida lizing bilan cheklangan OT moddiy aktivlarga
foydali investitsiya sifatida tan olinadi.
Umumiy qoida sifatida, kapital qo'yilmalar bo'lmaydi korxonaning asosiy
vositalariga tegishli (O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 6/01 ning 3-
bandi). Lizingga berilgan asosiy vositalarga kapital qo'yilmalar ularning tarkibiga
kiritilishi mumkin (5-bandning 2-bandi, 6/01 band).
Asosiy vositalar guruhiga nima kiradi: mezonlar
Mulkni asosiy vositalar ob'ekti sifatida tan olish uchun yana to'rtta asosiy shartga
rioya qilish kerak:
1. ushbu ob'ekt tadbirkorlik faoliyatida ishlatilishi kerak;
2. ob'ektdan foydalanish 12 oydan ortiq davom etishi kerak;
3. ob'ekt sotib olinmagan yoki sotish uchun yaratilgan emas va yaqin kelajakda
bunday sotish kutilmaydi;
4. aktivdan foydalanish tashkilotga foyda keltirishi kerak.
Asosiy vositalar har qanday korxona mulkining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi.
Ob'ektlarning to'g'ri malakasi asosiy vositalarga tegishli, - kalit nafaqat bu kabi
aktivlarning to'g'ri buxgalteriya hisobi, balki korxonaning harajatlarini boshqarish
va soliqlarning istalmagan oqibatlaridan qochish qobiliyatidir.
Qonun hujjatlarida ta'kidlanganidek, byudjet tashkiloti ushbu mulkni tasarruf
etish huquqiga ega, ammo uni sotmaslik kerak. Uni ishlatishdan olingan barcha
daromadlar alohida balansga o'tadi va tashkilotning ixtiyorida qoladi. Shuning
uchun buxgalteriya balansida ko'rsatilgan mulkni hisobga olish xususiyati mavjud
"01" asosiy hisob - Asosiy vositalar. Uning pastki hisoblari:
 1 - byudjetga sotib olingan narsalar uchun mo'ljallangan.
 2 - tadbirkorlik faoliyati natijasida sotib olingan mulk.
 3 - sovg'a sifatida qabul qilingan qadriyatlar.
8

1.2 Asosiy vositalar xisobining normativ xuquqiy asoslari
Asosiy vositalar – bular ma'lum belgilarga javob beradigan va moddiy tuzilishga
ega bo'lgan uzoq muddatli aktivlardir . Asosiy vositalar tovarlarni ishlab chiqarish,
ishlarni bajarish yoki xizmatlarni ko'rsatish yoki tashkilotni 12 oydan oshiq vaqt
davomida boshqarish uchun yoki agar u 12 oydan oshsa, odatdagi operatsion
davrda mehnat qilish vositasi sifatida ishlatiladigan mulk qismidir. Yaroqlilik
muddati 12 oydan kam bo'lgan buyumlar asosiy vositalar hisoblanmaydi va
ularning qiymatidan qat'iy nazar muomaladagi mablag'lar tarkibiga kiritiladi.
Tashkilotning asosiy vositalariga quyidagilar kiradi: binolar, inshootlar, ishchilar
va elektr mashinalari va jihozlari, o'lchash va tartibga soluvchi asboblar va
qurilmalar, kompyuterlar, transport vositalari, asboblar, ishlab chiqarish va maishiy
texnika va aksessuarlari, ishlaydigan, mahsuldor va naslli qoramollar, ko'p yillik
ko'chatlar, xo'jalik ichidagi yo'llar va boshqa tegishli inshootlar. Asosiy fondlarga
erlarni tubdan yaxshilash uchun kapital qo'yilmalar (drenaj, irrigatsiya va boshqa
meliorativ ishlar), ijaraga olingan asosiy vositalarga, er uchastkalariga, tabiatdan
foydalanish ob'ektlariga (suv, er osti boyliklari va boshqa tabiiy resurslar) kapital
qo'yilmalar kiradi.
Ikki yoki undan ortiq tashkilotga tegishli bo'lgan asosiy vositalar ob'ektlari har bir
tashkilot tomonidan umumiy mulkdagi ulushga mutanosib ravishda asosiy
vositalar tarkibida aks ettiriladi.
"Asosiy vositalarni hisobga olish" turli xil uzoq muddatli aktivlardan asosiy
vositalarni ajratish mezonlarini o'z ichiga oladi. Ushbu hujjatga muvofiq, tashkilot,
agar quyidagi shartlar bir vaqtning o'zida bajarilsa, buxgalteriya hisobi uchun
asosiy vositalar sifatida qabul qilinadi:
a) ob'ekt mahsulot ishlab chiqarishda, ishlarni bajarish yoki xizmatlar
ko'rsatishda, tashkilotning ma'muriy ehtiyojlari uchun yoki tashkilotga vaqtincha
egalik va foydalanish uchun to'lovni to'lash yoki vaqtincha foydalanish uchun
foydalanish uchun mo'ljallangan;
b) uskuna uzoq vaqt foydalanishga mo'ljallangan, ya'ni 12 oydan ortiq muddat
yoki odatdagi ish aylanishi, agar u 12 oydan oshsa;
9

c) tashkilot ushbu ob'ektni keyinchalik qayta sotilishini nazarda tutmasa;
d) ob'ekt kelajakda tashkilotga iqtisodiy foyda (daromad) keltirishi mumkin.
Iqtisodiy foyda olish qobiliyati asosiy vositalardan tashkilotning iqtisodiy
faoliyatida foydalanish muddati bilan belgilanadi. Foydali foydalanish muddati -
bu asosiy vositalardan foydalanish tashkilotga iqtisodiy foyda (daromad)
keltiradigan davr. Asosiy vositalarning ayrim guruhlari uchun yaroqlilik muddati
asosiy vositalardan foydalanish natijasida olinishi kutilayotgan mahsulot miqdori
(ish hajmi) asosida aniqlanadi.
Belgilangan mezonlarning "d" bandida ko'zda tutilgan shartlar bajarilgan aktivlar
va tashkilotning buxgalteriya siyosatida belgilangan limit doirasida, lekin 20 000
so’mdan oshmasligi kerak. birlik boshiga buxgalteriya hisobi va moliyaviy
hisobotda tovar-moddiy zaxiralar tarkibiga kirishi mumkin. Ushbu ob'ektlarning
ishlab chiqarishda yoki foydalanish paytida xavfsizligini ta'minlash uchun tashkilot
ularning harakati ustidan tegishli nazoratni tashkil qilishi kerak.
Asosiy vositalarni hisobga olishni tashkil qilish uchun yagona standart
qo'llaniladi asosiy vositalarni tasniflash , unga muvofiq asosiy vositalar quyidagi
mezonlar bo'yicha guruhlanadi: turlari, jihozlari, maqsadi, ishlatilishi.
Muallif: turlari asosiy vositalar quyidagi guruhlarga birlashtirilgan:
1) bino va inshootlar;
2) ishchilar va elektr mashinalari;
3) uskunalar;
4) transport vositalari;
5) uzatish moslamalari;
6) kompyuter texnologiyalari;
7) ishlab chiqarish va maishiy texnika;
8) chorvachilik, mahsuldor va naslchilik;
9) ko'p yillik ko'chatlar;
10) erlarni obodonlashtirish uchun kapital xarajatlar (ob'ektlarsiz);
11) boshqa asosiy vositalar.
Asosiy vositalar quyidagilarga bo'linadi:
10

1) tashkilotlarga tegishli bo'lgan mulkka (shu jumladan sotib olish huquqisiz
ijaraga berilgan mulkka);
2) operatsion boshqarish va iqtisodiy boshqaruv;
3) sotib olinmagan ijaraga uchun.
Tashkilotning asosiy fondlari quyidagilarga bo'linadi.
1) ishlab chiqarish uchun - ulardan foydalanish faoliyatning asosiy maqsadi
sifatida, ya'ni bevosita yoki bilvosita ishlab chiqarish jarayoniga jalb qilinadigan
foyda olishga qaratilgan asosiy vositalar;
2) noishlab chiqarish - odatdagi faoliyatni amalga oshirishda foydalanilmaydi,
ya'ni maishiy xizmat, uy-joy kommunal xo'jaligi, umumiy ovqatlanish va h.k.
sohasida foydalaniladigan asosiy vositalar.
Muallif: foydalanish darajasi asosiy vositalar quyidagilarga bo'linadi:
1) ish paytida;
2) zaxirada (zaxirada);
3) tugatish, qayta qurish, qayta qurish va qisman tugatish bosqichida;
4) saqlash bo'yicha.
Ushbu guruh amortizatsiya hisob-kitobini ta'minlaydi.
6/01-sonli RASga muvofiq asosiy vositalarni hisobga olish birligi
hisoblanadi inventarizatsiya ob'ekti, barcha armatura va aksessuarlarga ega ob'ekt
sifatida tan olingan yoki ma'lum bir mustaqil funktsiyalarni bajarish uchun
mo'ljallangan alohida tarkibiy izolyatsiya qilingan ob'ekt yoki alohida ishlarni
bajarish uchun mo'ljallangan, yaxlit bir butun bo'lgan tarkibiy elementlarning
alohida majmuasi.
O'z navbatida, tarkibiy tuzilgan ob'ektlar majmuasi - bu bitta poydevorga
o'rnatilgan, umumiy qurilmalar va aksessuarlarga ega bo'lgan, bitta boshqaruvga
ega bo'lgan bir yoki bir nechta maqsadli ob'ektlar, natijada majmuadagi har bir
element o'z vazifalarini faqat kompleksning bir qismi sifatida bajarishi mumkin,
ammo mustaqil ravishda emas.
Buxgalteriya birligini tashkil qilishda, O'zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasining 6/01 ning ta'minlanishi ham e'tiborga olinishi kerak, unga
11

ko'ra, agar bitta ob'ekt turli xil foydali xizmatlarga ega bo'lgan bir necha qismlarga
ega bo'lsa, ularning har biri mustaqil inventarizatsiya ob'ekti sifatida ko'rib
chiqilishi kerak.
Asosiy vositalarning ayrim tasnif guruhlari uchun inventarizatsiya ob'ekti:
Binolar uchun - har bir alohida bino o'zining ichki moslamalari (isitish tizimi, suv
va gaz quvurlari, kanalizatsiya, shamollatish moslamalari) va tashqi ko'rinishi
(bostirma, to'siq va boshqalar);
Tuzilmalar bo'yicha - har bir alohida struktura, u bilan organik birlikni tashkil
etadigan qurilmalar (ustunlar, fermalar, verandalar va unga yaqinlashadigan
ko'prik);
Elektr mashinalari va jihozlari uchun - poydevori va armaturalari va aksessuarlari,
jihozlari va individual to'siqlari bo'lgan har bir elektr mashinasi;
Ishlaydigan mashinalar va ishlab chiqarish uskunalari bo'yicha - har bir mashina
yoki moslama, shu jumladan uning aksessuarlari, jihozlari va asboblari, to'siqlar,
shuningdek inventarizatsiya ob'ekti o'rnatilgan poydevor;
Avtotransport vositalari uchun - tegishli qurilmalar va aksessuarlarni qo'shgan
holda har bir transport vositasi (yuk mashinasi, shu jumladan kamera va shinalar
va asboblar to'plami bo'lgan zaxira g'ildiraklar);
Etkazish moslamalari bo'yicha - bino yoki inshootning ajralmas qismi bo'lmagan
har bir mustaqil qurilma;
Asboblar va inventarizatsiya bo'yicha - mustaqil ma'noga ega bo'lgan va har
qanday inventarizatsiya ob'ektining (mashina, dastgoh, apparatlar va boshqalar)
ajralmas qismi bo'lmagan har bir buyum.
Er uchastkalariga kapital qo'yilmalar, yerlarni tubdan yaxshilashga, tabiatdan
foydalanish ob'ektlariga kapital qo'yilmalar ob'ektlari turlari bo'yicha alohida
inventarizatsiya qilish ob'ektlari sifatida kiritiladi.
Buxgalteriya hisobini tashkil qilish va asosiy vositalarning saqlanishini nazorat
qilish uchun har bir inventarizatsiya ob'ekti, u ishlayotgan, mavjud bo'lgan yoki
saqlanib qolganligidan qat'i nazar, hisobga olish uchun qabul qilinganda tegishli
inventarizatsiya raqami berilishi kerak. Raqam, qoida tariqasida, sakkiz belgidan
12

iborat: birinchi uchta belgi pastki hisob qaydnomasini, to'rtinchisi - guruhni va
oxirgi to'rtta belgini - guruhdagi elementning seriya raqamini bildiradi. Hech
qanday guruh ajratilmagan subkitoblar uchun to'rtinchi belgi nol bilan belgilanadi. 1
Inventarizatsiya ob'ekti turli xil foydali muddatlarga ega bo'lgan va alohida
inventarizatsiya ob'ekti sifatida hisobga olinadigan bir necha qismlarga ega bo'lgan
hollarda, har bir qismga alohida inventarizatsiya raqami beriladi. Agar bir necha
qismlardan iborat ob'ekt uchun foydali xizmat muddati belgilangan bo'lsa, ob'ekt
uchun belgilangan foydalanish muddati, ob'ektning ko'rsatilgan qismlari bitta
inventarizatsiya raqamida ro'yxatga olinadi.
Asosiy vositalar ob'ektiga berilgan inventarizatsiya raqami uning ushbu tashkilotda
bo'lgan butun davrida saqlanib qoladi va uni metall bo'yoq bilan yopishtirish,
bo'yoq bilan yoki boshqa usul bilan ko'rsatish mumkin.
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 24 yanvardagi Oliy Majlisga yo‘llagan Murojaatnomasi.
13

2 BOB Asosiy vositalar xisobini yuritish xolatini tekshirish
2.1. Asosiy vositalar hisoning asosiy tamoyillari
Tashkilotga kiradigan asosiy vositalar ob'ektlari, ular buxgalteriya hisobiga qabul
qilinganda, pul ko'rinishida tegishli bahoni olishlari kerak. Asosiy vositalarni
baholashning uch turi mavjud: dastlabki, tiklash va qoldiq.
Buxgalteriya hisobida buxgalteriya hisobi uchun asosiy vositalar qabul
qilinadi boshlang'ich narxi . Bir haq evaziga sotib olingan asosiy vositalar
ob'ektining boshlang'ich qiymati - bu tashkilot tomonidan sotib olish, qurish va
ishlab chiqarish uchun qilingan xarajatlarning QQS va boshqa qaytariladigan
soliqlarni hisobga olmagan summasi.
Asosiy vositalarni sotib olish, qurish va ishlab chiqarish uchun haqiqiy xarajatlar:
Shartnomaga muvofiq etkazib beruvchiga (sotuvchiga) to'langan summalar;
Qurilish shartnomasi va boshqa kontraktlar bo'yicha ishlarni bajarish uchun
tashkilotlarga to'lanadigan summalar;
Tashkilotlarga asosiy vositalarni sotib olish bilan bog'liq bo'lgan ma'lumot va
maslahat xizmatlari uchun to'lanadigan summalar;
Ro'yxatdan o'tish badallari, davlat bojlari va asosiy vositalar ob'ektiga bo'lgan
huquqlarni olish (olish) munosabati bilan amalga oshiriladigan boshqa shunga
o'xshash to'lovlar;
Bojxona bojlari;
Asosiy vositalarni sotib olish munosabati bilan to'lanmagan soliqlar; Aktiv sotib
olingan vositachi tashkilotga to'lanadigan haq;
Agar ular ushbu mulkni sotib olish, qurish yoki ishlab chiqarish bilan bog'liq
bo'lsa, buxgalteriya hisobi uchun mulkni qabul qilishdan oldin hisoblangan qarz
mablag'lari bo'yicha foizlar;
Asosiy vositalarni sotib olish, qurish va ishlab chiqarish bilan bevosita bog'liq
bo'lgan boshqa xarajatlar.
Umumiy va boshqa shunga o'xshash xarajatlar, agar ular asosiy vositalarni sotib
olish, qurish yoki ishlab chiqarish bilan bevosita bog'liq bo'lmasa, asosiy
vositalarni sotib olish, qurish yoki ishlab chiqarish xarajatlariga kiritilmaydi.
14

Asosiy vositalarning boshlang'ich qiymati:
Bino va inshootlar uchun ularni qurish shartnomaviy usuli bilan - ob'ektning smeta
qiymati, iqtisodiy usulda qurish paytida - ularni qurishning haqiqiy qiymati;
Uskunalar uchun - sotib olish xarajatlari, shu jumladan etkazib berish, o'rnatish,
o'rnatish xarajatlari va boshqalar;
Bepul olingan asosiy vositalar uchun - ularni etkazib beruvchining buxgalteriya
hisobi ma'lumotlari bo'yicha qiymati, agar kerak bo'lsa, ob'ektni etkazib berish va
o'rnatish xarajatlari ilova qilingan holda;
Amalda bo'lgan va haq evaziga sotib olingan asosiy vositalar uchun sotib olish,
etkazib berish va o'rnatishning haqiqiy xarajatlari.
Ularni ishlab chiqarish jarayonida asosiy vositalarning boshlang'ich qiymati
tashkilotning o'zi tomonidan ushbu asosiy vositalarni ishlab chiqarish bilan bog'liq
haqiqiy xarajatlar asosida belgilanadi. Asosiy vositalarni ishlab chiqarish
xarajatlarini hisobga olish va shakllantirish ushbu tashkilot tomonidan ishlab
chiqarilgan mahsulotlarning tegishli turlarini hisobga olish uchun belgilangan
tartibda tashkilot tomonidan amalga oshiriladi.
Sovg'a shartnomasi bo'yicha tashkilot tomonidan olingan asosiy vositalarning
boshlang'ich qiymati (bepul) buxgalteriya hisobi uchun qabul qilingan sanadagi
joriy bozor qiymati. Joriy bozor qiymati deganda ushbu aktivni buxgalteriya
hisobiga qabul qilish sanasida uni sotish natijasida olinishi mumkin bo'lgan naqd
pul miqdori tushuniladi. Joriy bozor qiymatini aniqlashda ishlab chiqaruvchilardan
yozma ravishda olingan shunga o'xshash asosiy vositalar narxlari to'g'risidagi
ma'lumotlardan foydalanish mumkin; davlat statistika organlari, savdo
inspektsiyalari, shuningdek ommaviy axborot vositalari va ixtisoslashtirilgan
adabiyotlarda mavjud bo'lgan narxlar darajasi to'g'risidagi ma'lumotlar;
baholovchilarning ekspert xulosalari.
Naqd bo'lmagan usullar bilan majburiyatlarning bajarilishini (to'lovni) nazarda
tutadigan shartnomalar bo'yicha olingan asosiy vositalarning boshlang'ich qiymati
tashkilot tomonidan topshirilgan yoki topshiriladigan qiymatlarning qiymati
hisoblanadi. Tashkilot tomonidan o'tkaziladigan yoki berilishi kerak bo'lgan
15

qiymatlarning qiymati taqqoslanadigan holatlarda tashkilot odatda shunga o'xshash
qiymatlarning qiymatini belgilaydigan narx asosida belgilanadi. Agar tashkilot
tomonidan berilgan yoki topshirilgan qiymatlarning qiymatini aniqlash imkoni
bo'lmasa, majburiyatlarni (to'lovni) pul bo'lmagan usullar bilan bajarilishini
ta'minlaydigan shartnomalar bo'yicha tashkilot olgan asosiy vositalar qiymati
taqqoslangan vaziyatlarda shunga o'xshash asosiy vositalarni sotib olish qiymati
asosida aniqlanadi.
Agar tashkilotning ta'sischilari (ishtirokchilari) tomonidan kelishilgan bo'lsa,
tashkilotning ustav fondiga (aksiyadorlik) kapitaliga hissa sifatida kiritilgan asosiy
vositalarning boshlang'ich qiymati, agar O’zbekiston Respublikasiqonunlarida
boshqacha qoida nazarda tutilgan bo'lmasa.
Xarid qilishda qiymati xorijiy valyutada ko'rsatilgan mulk, ashyo va buyumlar
ob'ektining bahosi, buxgalteriya hisobiga qabul qilingan kundan boshlab amal
qiladigan O’zbekiston RespublikasiMarkaziy bankining kursi bo'yicha xorijiy
valyutadagi summani qayta hisoblash yo'li bilan so’mda amalga oshiriladi.
Buxgalteriya hisobida qayd etilgan asosiy vositalarning tarixiy qiymati,
shuningdek, balans qiymati deb ataladi.
Agar qonun hujjatlarida boshqacha qoida nazarda tutilgan bo'lmasa, asosiy
vositalarning qiymati hisobga olinadi, ular o'zgarishi mumkin emas. Tegishli
ob'ektlarni tugatish, qayta qurish, rekonstruktsiya qilish va qisman tugatish
holatlarida boshlang'ich narxning o'zgarishiga yo'l qo'yiladi. Asosiy vositalarning
boshlang'ich narxining oshishi (pasayishi) tashkilotning qo'shimcha kapitaliga
bog'liq.
O'zgartirish narxi - asosiy vositalarni qayta baholash mexanizmini amalga
oshirishda foydalanilgan qiymat. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining
6/01 ning 15-bandiga binoan tijorat tashkiloti yiliga ko'pi bilan bir marta (hisobot
yilining boshida) asosiy vositalarni joriy (almashtirish) qiymatida indeksatsiya
yoki to'g'ridan-to'g'ri tarjima qilish yo'li bilan bozor narxlarida farqlarni hisobga
olgan holda qayta ko'rib chiqish huquqiga ega. agar O’zbekiston
Respublikasiqonunlarida boshqacha qoida nazarda tutilgan bo'lmasa, tashkilotning
16

qo'shimcha kapitali to'g'risida. Qayta baholash tashkilot tomonidan mustaqil
ravishda yoki mutaxassislarni jalb qilish orqali amalga oshiriladi.
Qayta baholashning maqsadi, ayniqsa inflyatsiya davrida, asosiy vositalarning
balans qiymatini hozirgi narxlar va ko'payish sharoitlariga moslashtirish. Vaqt
o'tishi bilan asosiy vositalarning boshlang'ich qiymati zamonaviy sharoitlarda sotib
olingan yoki ishlab chiqarilgan o'xshash asosiy vositalarning qiymatidan chetga
chiqadi. Ushbu og'ishni bartaraf etish uchun asosiy vositalarni vaqti-vaqti bilan
qayta ko'rib chiqish va almashtirish narxini aniqlash kerak.
Asosiy vositalar ob'ektini qayta baholash, agar ushbu ob'ekt ilgari qayta
baholangan bo'lsa, uning boshlang'ich qiymatini yoki joriy (almashtirish) qiymatini
va ob'ektdan foydalanishning butun muddati uchun hisoblangan amortizatsiya
miqdorini qayta hisoblash yo'li bilan amalga oshiriladi.
Er uchastkalari va tabiatdan foydalanish ob'ektlari (suv, er osti boyliklari va boshqa
tabiiy resurslar) qayta ko'rib chiqilmaydi.
Joriy (almashtirish) qiymatini aniqlashda quyidagilar ishlatilishi mumkin:
Ishlab chiqaruvchilardan yozma ravishda olingan o'xshash asosiy vositalar narxi
to'g'risidagi ma'lumotlar;
Texnik inventarizatsiya byurosini baholash;
Asosiy vositalarning joriy (almashtirish) qiymati bo'yicha ekspert xulosalari;
Davlat statistika organlari, savdo inspektsiyalari va tashkilotlarida mavjud bo'lgan
narxlar darajasi to'g'risidagi ma'lumotlar.
Hisobot yilining boshida qayta baholashni o'tkazish to'g'risida tashkilotning qarori
tegishli ma'muriy hujjat (buyruq) bilan rasmiylashtirilishi kerak, ushbu tashkilot
qayta baholashda ishtirok etadigan barcha xizmatlar uchun majburiydir. Bunday
hujjat guruhga kiritilgan bir hil asosiy vositalar ro'yxatini o'z ichiga olishi kerak.
Qayta baholash davriyligi tashkilotning hisob siyosatidagi tartibda o'rnatilishi
kerak. Hisobot yilida o'tkazilgan buxgalteriya hisobini qayta baholash hisobot
yilining 31-dekabrida amalga oshiriladi. Biroq, hisobot yili uchun yillik balansni
tuzishda ular hisobga olinmaydi. Qayta baholash natijalari yil boshidagi kelgusi
yilning birinchi choragi uchun buxgalteriya balansida hisobga olinadi.
17

Qayta baholash paytida asosiy vositalar, o'rnatish va kapital qurilish uskunalari
qiymatining oshishi 01 "Asosiy vositalar" schyotining debetida va 83-sonli
"Qo'shimcha to'langan kapital" schyotida aks ettiriladi. Agar oldingi yillarda
tashkilot tomonidan qayta baholangan ob'ekt diskontlangan bo'lsa va natijada
operatsiya xarajatlari sifatida hisobdan chiqarilgan bo'lsa, ushbu boshqa qiymat va
boshqa daromadlar sifatida 91-sonli "Boshqa daromadlar va xarajatlar" schyotida
boshqa qiymat sifatida hisobga olinadi.
Qayta baholash natijasida asosiy vositalar ob'ektini qayta baholash summasi
taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) hisobiga o'tkaziladi va tashkilotning
moliyaviy hisobotida ko'rsatilishi kerak. Ushbu ajratish summasi avvalgi hisobot
davrlarida amalga oshirilgan ushbu ob'ektni qayta baholash summasi hisobiga
shakllantirilgan tashkilotning qo'shimcha kapitalining kamayishiga kiritilgan.
Oldingi hisobot davrlarida o'tkazilgan qayta baholash natijasida ob'ektning ustama
qiymati 83 «Qo'shimcha to'langan kapital» hisobvarag'iga kiritilgan qayta
hisoblash summasidan oshib ketishi, taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)
hisobiga o'tkaziladi va shu bilan tashkilotning moliyaviy hisobotida ko'rsatilishi
kerak. Asosiy vositani tasarruf etishda uni qayta baholash summasi tashkilotning
qo'shimcha kapitalidan tashkilotning taqsimlanmagan foydasiga o'tkaziladi: 83-
schyotning debeti, 84-sonli "Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)" schyoti.
Asosiy vositalarni qayta baholash paytida amortizatsiyaning ko'payishi 02 "Asosiy
vositalarning eskirishi" hisobvarag'ining ssudasi va 83-schyotning debetida,
amortizatsiya pasayishi - 02 "Asosiy vositalarning amortizatsiyasi" debetida va 83-
schyotning kreditida aks etadi.
Qoldiq qiymati - bu balansda ob'ekt aks ettiriladigan xarajat. U boshlang'ich
qiymati va ma'lum bir davrdagi asosiy vositalar ob'ekti (yoki ob'ektlar guruhi)
uchun hisoblangan amortizatsiya summasi o'rtasidagi farq sifatida hisoblanadi.
Asosiy vositalarning harakati asosiy vositalarni qabul qilish, ichki ko'chirish va
tasarruf etish bo'yicha xo'jalik operatsiyalari bilan bog'liq. Asosiy vositalarning
buxgalteriya hisobi shunday shakllantirilganki, har bir tasniflash guruhi uchun
asosiy vositalarning mavjudligini va har bir ob'ekt, joy va ularning sotib olish
18

manbalari uchun alohida belgilash mumkin, bu esa asosiy vositalarning tahliliy
hisobi bilan ta'minlanadi. kartalar har bir inventarizatsiya ob'ekti uchun ochilgan va
sintetik buxgalteriya hisobi 01 «Asosiy vositalar» hisobvarag'ida. Asosiy vositalar
harakati bo'yicha barcha operatsiyalar birlamchi buxgalteriya hujjatlarining
standart shakllaridan iborat.
Kiruvchi asosiy vositalar tashkilot rahbari tomonidan tayinlangan maxsus
komissiya tomonidan qabul qilinadi. Qabul qilish usulidan qat'i nazar, tashkilot
tomonidan olingan barcha asosiy vositalar o'z vaqtida kapitalizatsiya qilinishi va
hujjatlashtirilishi kerak. Komissiya asosiy vositalarni qabul qilish va topshirish
dalolatnomasini rasmiylashtiradi (№-OS-1). Ushbu akt tashqi vositalardan asosiy
vositalarni sotib olishda ham, tashkilotda ishlab chiqarilgan (qurilgan) ham
qo'llaniladi.
Ushbu aktda ushbu ob'ekt va uning texnik shartlarga muvofiqligini tavsiflovchi
qisqacha ma'lumotlar mavjud. Har bir ob'ekt uchun alohida yoki bir xil turdagi bir
nechta ob'ektlar, agar ular bir xil qiymatga ega bo'lsa va bitta kalendar oyida
foydalanishga topshirilgan bo'lsa, akt tuziladi. Qo'llab-quvvatlovchi va hisob-kitob
hujjatlarini taqqoslash va tekshirish asosida komissiyaning ijobiy xulosasidan so'ng
dalolatnoma tashkilot rahbari tomonidan tasdiqlanadi. Keyin qabul qilingan ob'ekt
uchun texnik hujjatlar ilova qilingan hujjat buxgalteriya bo'limiga taqdim etiladi.
Buxgalteriya hisobidagi ushbu hujjatlar asosida asosiy vositalar uchun
inventarizatsiya kartalari tuziladi.
Tashkilot vakili tomonidan asosiy vositalarni to'g'ridan-to'g'ri etkazib beruvchining
korxonasida, etkazib berish asosida yoki transport terminalida sotib olish
ishonchnoma asosida amalga oshiriladi. Agar asosiy vositalarni qabul qilish
paytida har qanday nomuvofiqliklar, nosozliklar yoki kamchiliklar aniqlansa,
tijorat dalolatnomasi tuziladi, uning asosida etkazib beruvchi yoki transport
tashkilotiga qarshi da'vo qo'zg'atiladi (kimning aybi kelib chiqqaniga qarab).
Ta'mirlash, rekonstruktsiya va modernizatsiya qilishdan asosiy vositalarni qabul
qilish va ishga tushirish ham maxsus komissiya tomonidan amalga oshiriladi. Shu
bilan birga, ular ta'mirlangan, rekonstruktsiya qilingan va modernizatsiya qilingan
19

ob'ektlarni qabul qilish va topshirish aktini rasmiylashtiradilar .
Asosiy vositalarni kapitallashtirgandan so'ng ularning saqlanishi, xo'jaliklararo
harakati va ulardan foydalanish ustidan nazoratni ta'minlash kerak. Bunday nazorat
asosiy vositalarni inventarizatsiya qilish ob'ektlarini (inventarizatsiya raqamlarini
berish bilan) xo'jalik yurituvchi sub'ektlarga va moliyaviy javobgar shaxslarga
biriktirish, shuningdek inventarizatsiya hisobini yuritish deb ataladigan chora-
tadbirlar yordamida ta'minlanadi. Bunday holda, asosiy vositalar ularning
joylashgan joyi, ishlatilishi bo'yicha inventarizatsiya qilinadi.Tashkilotning
buxgalteriya bo'limida ob'ektiv analitik hisobni amalga oshirish uchun har bir
asosiy vosita ob'ekti (binolar, inshootlar, mashinalar, jihozlar, transport vositalari,
sanoat va maishiy texnika uchun) uchun № 6-standart shakldagi individual
inventarizatsiya kartasi yaratiladi. Inventarizatsiya kartalari birlamchi hujjatlar -
aktlar, texnik pasportlar va boshqa hujjatlar asosida to'ldiriladi. Keyin
inventarizatsiya kartalarini maxsus zaxiralarda ro'yxatga olish tavsiya etiladi, ular
bo'yicha yozuvlar moliyaviy hisobot talablariga muvofiq asosiy vositalarni
tasniflash guruhlari bo'yicha amalga oshiriladi.
Inventarizatsiyadan o'tgan kartalar asosiy vositalarning kartochka indeksiga
joylashtirilgan. Fayl kabinetida ular tarmoq tasniflari bo'yicha guruhlarga, guruhlar
ichida esa joylashishiga, ishlashiga va turiga qarab guruhlanadi. Faol bo'lmagan va
kuya qilingan asosiy vositalar kartalari alohida guruhlanadi.
Kam miqdordagi asosiy vositalarga ega bo'lgan tashkilotlarga inventarizatsiya
daftarida ob'ekti hisobini yuritishga ruxsat beriladi. Kitobga kiritilgan yozuvlar
asosiy vositalarni tasniflash guruhlari (turlari), ularning joylashuvi va boshqa
tafsilotlari bo'yicha amalga oshiriladi.
Tegishli yozuvlar kiritilgandan keyin olingan asosiy vositalarni qabul qilish,
tasarruf qilish va tashkilotga o'tkazish uchun inventarizatsiya kartalari oy oxiriga
qadar ko'rsatilmaydi, lekin alohida saqlanadi. Bu zarur, chunki ulardan ba'zilari
20

asosida asosiy vositalarning amortizatsiyasining har oylik hisob-kitobi. Bundan
tashqari, oyning oxirida ma'lum bir oy uchun yozuvlar mavjud kartalar asosiy
vositalarni tasniflash turlari bo'yicha guruhlanadi, har bir tur bo'yicha mablag'larni
qabul qilish va tasarruf qilish bo'yicha aylanma mablag'lar umumlashtiriladi va
asosiy vositalarning harakat kartalarida qayd etiladi.
Keyingi foydalanish uchun asosiy vositalarning yaroqsizligini, uni tiklashning
mumkin emasligi yoki samarasizligini aniqlash uchun, shuningdek ushbu
ob'ektlarni tashkilotda bekor qilish uchun hujjatlarni rasmiylashtirish uchun (agar
asosiy vositalarning mavjudligi zarur bo'lsa) rahbarning buyrug'i bilan doimiy
komissiya tuzilishi mumkin. Komissiya tarkibiga tegishli mansabdor shaxslar, shu
jumladan bosh buxgalter (buxgalter), boshliq o'rinbosari, bosh muhandis, asosiy
vositalarning saqlanishi uchun javobgar shaxslar kiradi. Komissiyada ishtirok etish
uchun tegishli inspektsiyalarning vakillari taklif qilinishi mumkin.
Asosiy vositalarni hisobdan chiqarish to'g'risidagi komissiya qarori asosiy
vositalarni hisobdan chiqarish to'g'risidagi akt (f. OS-4 raqami), avtotransport
vositalarini hisobdan chiqarish to'g'risidagi akt (f. OS-4A f.), Ishlab chiqarish va
maishiy texnikani hisobdan chiqarish to'g'risidagi akt (f. MB - № MB) 8).
Ushbu xujjatlar ob'ektning boshlang'ich qiymatini, yo'q qilish vaqtidagi
amortizatsiya miqdorini aks ettiradi, komissiyaning vakolatiga kiradigan masalalar
bo'yicha xulosalari va qarorlarini ko'rsatadi va hokazo. Aktlar tashkilot rahbari
tomonidan tasdiqlanadi. Inventarizatsiya kartasida (inventarizatsiya daftarida)
asosiy vositalarni hisobdan chiqarish uchun tuzilgan dalolatnoma asosida ob'ektni
tasarruf etish to'g'risida belgi qo'yiladi. Tegishli yozuvlar uning joylashgan joyida
ochilgan hujjatda rasmiylashtiriladi.
Sovg'a shartnomasi bo'yicha amalga oshiriladigan asosiy vositalarni sotish, tekin
berish va barter shartnomasi bo'yicha amalga oshirilgan asosiy vositalarni boshqa
yuridik yoki jismoniy shaxsning mulkiga o'tkazish asosiy vositalarni qabul qilish
va topshirish dalolatnomasida rasmiylashtiriladi
Tashkilotdagi asosiy vositalarning analitik hisobi asosiy vositalarning individual
inventarizatsiya ob'ektlari bo'yicha amalga oshiriladi. Asosiy vositalarni analitik
21

hisobga olishning asosiy reestri bu inventarizatsiya kartalari. Inventarizatsiya
kartalarining old tomonida quyidagilar ko'rsatiladi: ob'ekt raqami; ishlab
chiqarilgan (qurilgan) yil; qabul qilish guvohnomasining sanasi va raqami;
joylashuvi boshlang'ich narx; amortizatsiya darajasi; Hisoblangan amortizatsiya
miqdori; ichki joy almashtirish; yo'q qilish uchun sabab.
Inventarizatsiya kartalarining orqa tomonida ob'ektni qurish, qayta qurish,
rekonstruktsiya qilish va modernizatsiya qilish sanasi, xarajatlari, amalga
oshirilgan ta'mirlash ishlari, shuningdek ob'ektning qisqacha individual tavsifi
ko'rsatilgan.
Inventarizatsiya kartalari bir xil texnik xususiyatlarga ega, bir xil narxga, ishlab
chiqarish va biznes maqsadlariga ega bo'lgan va bir kalendar oyda foydalanishga
topshiriladigan bir xil turdagi buyumlarni guruhli hisobga olish uchun ishlatilishi
mumkin.
Joylashtirilgan asosiy vositalarni hisobga olish ushbu aktivlarning saqlanishi uchun
javobgar bo'lgan shaxslar tomonidan amalga oshiriladi.
Hisoblar jadvaliga muvofiq 01-sonli "Asosiy vositalar" balansi tashkilotning asosiy
vositalarining mavjudligi va harakati to'g'risidagi ma'lumotlarni umumlashtirish
uchun mo'ljallangan. Sintetik hisob 01 "Asosiy vositalar" bu aktiv inventarizatsiya
hisobi bo'lib, foydalanish, saqlash, saqlash, ijaraga berish, ishonchli boshqaruv,
garov uchun asosiy vositalarning mavjudligi va harakati to'g'risidagi ma'lumotlarni
umumlashtirish uchun mo'ljallangan. Bundan tashqari, asosiy vositalarning sintetik
buxgalteriya hisobini tashkil etish uchun quyidagi hisoblardan foydalaniladi:
02 "Asosiy vositalarning eskirishi" (passiv hisob);
08 "Uzoq muddatli aktivlarga investitsiyalar" (faol hisob); 91 "Boshqa daromadlar
va xarajatlar" (faol-passiv hisob).
01 "Asosiy vositalar" schyotining debetiga binoan hisobot kunidagi asosiy
vositalarning qoldig'i va olingan asosiy vositalar, ssuda, asosiy vositalarning
boshlang'ich (almashtirish) qiymati bo'yicha olinishi ko'rsatilgan.
Asosiy vositalarning kelib tushishi ushbu schyotning debetida 08 "Uzoq muddatli
aktivlarga investitsiyalar" schyotining 08-schyotiga muvofiq qayd etiladi.
22

Asosiy vositalarni yo'q qilishning mumkin bo'lgan holatlari orasida quyidagilar
mavjud:
Boshqa tashkilotlarning ustav kapitaliga hissa qo'shish; Sotish;
Bepul uzatish, sovg'a; O'g'irlik;
Tabiiy ofatlar;
Ma'naviy va jismoniy eskirganligi sababli hisobdan chiqarish.
Asosiy vositalarni hisobdan chiqarish (nafaqaga chiqarish) to'g'risida qaror,
yuqorida aytib o'tganimizdek (agar asosiy vositalar mavjud bo'lsa), maxsus
tuzilgan komissiya qabul qiladi.
Komissiya vakolatiga quyidagilar kiradi:
Ishdan bo'shatilishi kerak bo'lgan ob'ektni tekshirish, zarur texnik hujjatlarni,
shuningdek buxgalteriya ma'lumotlarini ishlatib, ob'ektni tiklash va keyinchalik
foydalanishga yaroqsizligini aniqlaydi;
Ob'ektni bekor qilish sabablarini aniqlash (jismoniy va ma'naviy eskirish,
rekonstruksiya qilish, ish sharoitlarini buzish, baxtsiz hodisalar, tabiiy ofatlar,
ob'ektni ishlab chiqarish uchun uzoq muddat foydalanmaslik, ishlarni bajarish va
boshqaruv ehtiyojlari uchun xizmatlar ko'rsatish);
Aybi bilan muddatidan oldin asosiy vosita ob'ekti bekor qilingan shaxslarni
aniqlash, bu shaxslarni javobgarlikka tortish bo'yicha takliflar kiritish;
Hisobga olinadigan ob'ektning alohida qismlarini, qismlarini, materiallaridan
foydalanish imkoniyatini aniqlash va foydalanish mumkin bo'lgan narxlar asosida
baholash, rangli va qimmatbaho metallarni asosiy vositalardan tortib olinishini
nazorat qilish, og'irligini aniqlash va tegishli omborga etkazib berish;
Asosiy vositalarni hisobdan chiqarish dalolatnomasini tuzish (f. OS-4 №),
avtotransport vositalarini hisobdan chiqarish to'g'risida akt (f. OS-4a f.) (Baxtsiz
hodisalar to'g'risidagi aktlar ilova qilingan holda va avariya sabablari ko'rsatilgan
holda).
Asosiy vositalarni tekin berilishi bo'yicha operatsiyalar odatdagi tartibda qayd
etiladi va ushbu operatsiya qo'shimcha qiymat solig'iga tortiladi. Soliq to'lovchi
o'tkazuvchidir. Soliq solinadigan baza - bu berilgan asosiy vositaning bozor
23

qiymati, ammo u balans (qoldiq) qiymatdan past bo'lmasligi kerak. Hisoblangan
soliq korxonaning boshqa xarajatlariga kiritiladi. Bekor pul o'tkazmasidan
keladigan yo'qotish soliq solinadigan foydani kamaytirmaydi.
Asosiy vositalarni sotish tashkilotning boshqa daromadlarini (xarajatlarini)
shakllantiradi. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 9/99 "Tashkilotning
daromadlari" va O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 10/99
"Tashkilotning xarajatlari" ga muvofiq asosiy vositalarni tasarruf qilish 91
"Boshqa daromadlar va xarajatlar" 91-sonli hisobotda aks ettirilgan. Bundan
tashqari, 01 "Asosiy vositalar" hisobvarag'ida "Asosiy vositalarning to'lanishi"
kichik hisobvarag'i ochiladi. Ushbu kichik hisobning debetida qayta tiklanadigan
asosiy vositalarning boshlang'ich qiymati, kredit bo'yicha esa - hisoblangan
amortizatsiya miqdori aks ettiriladi. Chiqarish jarayoni tugagandan so'ng,
ob'ektning qoldiq qiymati 01 "Asosiy vositalar" hisobvarag'idan 91 "Boshqa
daromadlar va xarajatlar" schyotining 2-sathidagi "Boshqa xarajatlar" debetiga
o'tkaziladi. 2
01- sonli "Asosiy vositalarni chiqarib tashlash" alohida kichik schyotidan
foydalanmasdan asosiy vositalarni hisobdan chiqarish 01-sonli "Asosiy vositalar
amortizatsiya" hisobvarag'i 01-sonli "Asosiy vositalar" schyotining krediti bo'yicha
debet qilinadi va keyin 01-schyotning krediti hisobidan asosiy vositalarning qoldiq
qiymati 91-2-schyotning debetiga o'tkaziladi.
Asosiy vositalarning sintetik buxgalteriya reyestri bu 13-sonli jurnal buyurtmasi
bo'lib, yozuvlari buxgalteriya hisobining birlamchi hujjatlari asosida kiritiladi.
2
O‘zbekiston Respublikasi Konctitutsiyasi. T.: O‘zbekistan, 2018 y.
24

2.2 Asosiy vositalarni xisobdan chiqarilishini xujjatli
taftish asosida tekshirish
Asosiy vositalar kirimini hisobga olishning to’g’riligini tekshirishdan maqsad s
otib olingan asosiy vositalar hisobda to’g’ri aks ettirilganligini va foydalanishga
top shirilgan ob’ektlarning real qiymatini ifodalashini tasdiqlashdan iborat.
Тekshiruvning ushbu bosqichida quyidagi amallarni bajarish zarur:
* sotib olingan asosiy vositalar ob’ektlarining ro’yxatini (miqdori va qiymati
ko’rsa tilgan holda) olish, olingan ma’lumotlarni 01100190 schyotlarning debet
oborotlari bilan taqqoslash;
* yangidan sotib olingan asosiy vositalar ob’ektlarining jismonan mavjudligi va
dast labki hujjatlarini tekshirish;
* foydalanishga topshirilgan asosiy vositalar ob’ektlarining qiymati
buxgalteriya his obi schyotlarida tegishli tarzda aks ettirilganligini aniqlash;
* soliq qonunchiligining tegishli qoidalariga rioya qilinganligini aniqlash ;
* hisobot davri davomida asosiy vositalar katta miqdorda kirim qilingan
hollarda e ski qurilmalar qiymati hisobdan o’chirilganligini.
Asosiy vositalar kirimini auditorlik tekshiruvidan o’tkazishni boshlashda dastlabki
h ujjatlar, ularning belgilangan qoidalarga muvofiq rasmiylashtirilganligi nuqtai
nazaridan shaklan tekshiruvdan o’tkazilishi zarur.
Asosiy vositalarni qabul qilishtopshirish (korxona ichidagi harakati)
dalolatnomalari
dagi ma’lumotlarga asosan 0110/0190 schyotlar debeti bo’yicha kirimiga olingan
as osiy vositaning manbai aniqlanadi: Ustav kapitaliga hissa sifatida (4610 schyot
krediti) k apital qo’yilmalar tartibida puli to’lanib sotib olingan yoki qurib
bitkazilganda (0810, 082 0 va 0890 schyotlarning krediti), asosiy podaga qabul
qilingan mollar qiymati (0840 s chyot krediti), tekinga olingan asosiy vositalar
qo’shilgan kapital tarkibiga kirimga oli nganda (8530 schyotning krediti) va h. k.
So’ngra ko’rsatilgan muomalalarni buxgalteriya hisobining schyotlarida aks
ettirilish tartibi tekshiriladi.
25

Тekinga olingan asosiy vositalar ob’ektlarini hisobga olish bo’yicha
muomalalarni a ks ettirish tartibi O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va
O’zbekiston Respubl ikasi Davlat soliq komitetining tegishli me’yoriy
hujjatlarida belgilangan.
2020 yil 1 yanvardanboshlab iqtisodning nodavlat sektoridagi korxonalar uchun
bep ul (tekin) olingan asosiy vositalar qiymatiga korxona qo’shilgan kapitali
(8530- schyot krediti) ko’paytirilib kirimga olinadi. (Dt 01100190, Kt 8530)
va ular qiyma ti soliqqa tortiladigan bazaga qo’shiladi. Auditor soliqqa
tortiladigan foydaning miq dorini aniqlash hisobkitobi bilan tanishishi va bepul
olingan mulklar qiymati soliqqa tortish maqsadida soliqqa tortiladigan foydaga
qo’shilganligiga ishonch hosil qilishi lozi
m. Bulardan tashqari, auditor inventarizatsiya o’tkazish natijasida asosiy vositalar
tarkibi da hisobda turgan inventar va xo’jalik ashyolari aniqlanib, ularni
inventar va xo’jali k ashyolari (1080 schyot) qatoriga o’tkazilganining
to’g’riligini ham tekshirishi zarur. Bundan dastlabki qiymatiga (Debet 1080 schyot
va kredit 01100199 schyot), hisoblan gan eskirish summasiga provodkalar
to’g’ri tuzilganligiga alohida e’tibor berish zarur. 3
Puli to’lanib sotib olingan, zamonaviylashtirilgan va texnikaviy jihozlangan asosiy
vositalar bo’yicha korxona bir vaqtning o’zida kengaytirilgan takror ishlab
chiqarish ni ta’minlash maqsadida ularning moliyalashtirish manbalarini sof
foyda, o’tgan yild agi taqsimlanmagan foyda, zahira kapitalini aks ettirish
lozim. Auditor korxonada sot ib olingan avtomobillarining to’g’ri
rasmiylashtirilganligi, transport
vositalarini sotib olganlik uchun to’lanadigan soliqning aniq hisoblanganligi va o’z
vaqti da byudjetga o’tkazib berilganligini, to’langan soliq summasining sotib
olingan avto mobil dastlabki qiymatiga qo’shilganligini tekshirishi lozim. Agar
dastlabki hujjat s hubha uyg’otsa, ushbu muomalani amalga oshirish uchun
javobgar shaxslardan yoz ma ravishda tushuntirish xati olinadi va qarama -
qarshi
3
O‘zbekiston Respublikasi Konctitutsiyasi. T.: O‘zbekistan, 2018 y.
26

tekshiruv o’tkaziladi. Korxona tomonidan transport vositalari sotib olinganlik
uchun to’langan soliq to’g’risida soliq nazoratiga o’z vaqtida ma’lumotnoma
berilganligiga is honch hosil qilish lozim.
Agar korxonada asosiy vositalarni jismoniy shaxslardan sotib olish hollari uchrasa,
audit or bunga alohida e’tibor berishi lozim. Bunday muomalalar yozma ravishda
tuzilgan oldisotdi shartnomasi bilan sotuvchining pasport ma’lumotlari ko’rsatilib
rasmiylashti riladi. Jismoniy shaxsdan, unga shaxsiy mulk huquqi bo’yicha
tegishli bo’lgan vosita lar (uy, dala hovli, avtomobil, garaj va boshqa mulklar)
sotib olinganda, unga to’lan adigan summadan belgilangan tartibda byudjetga
daromad solig’i ushlash kerak. SHu bilan birga ushbu jismoniy shaxsga to’lanishi
lozim bo’lgan summani o’z vaqtida to’las uchun bankdan xo’jalik kassasiga pul
olinganligi va kassadan o’z vaqtida va to’liq
berilganligi ham tekshirilishi zarur.
Korxona sotuvchi jismoniy shaxsning familiyasi, ismisharifi va doimiy yashash
joyini ko ’rsatib, oldi sottining summasi va ushlangan soliq summasi haqida soliq
inspeksiyasiga x abar qilishi lozim. Agar jismoniy shaxs tadbirkor sifatida
ro’yxatga olingan bo’lsa, ( litsenziyasi bo’lsa) undan asosiy vosita sotib
olinganda daromad solig’i ushlanmaydi.
Asosiy vositalarning hisobdan chiqarilishi quyidagi sabablarga ko’ra ro’y beradi:
* ularni sotish natijasida;
* chet korxonalar va shaxslarga tekinga berish;
*to’zib ketganligi va ma’naviy eskirishi sababli ularni tugatish natijasida;
* kamomad tufayli;
* tabiiy ofatlar natijasida.
Asosiy vositalarning hisobdan chiqarilishi bilan bog’liq muomalalarni
tekshirishdan maqsad quyidagilarni aniqlashdan iborat:
*asosiy vositaning dastlabki (inventar) qiymati va hisobdan chiqarilayotgan
vaqtdagi eskirish summasi to’liq va tegishli tarzda ularni hisobga oladigan
schyotlardan hisobdan chiqarilganligini;
* ushbu muomalalar natijasida hosil bo’lgan moliyaviy natijalar (foyda yoki
27

zarar) foyda va zararlar schyotida to’g’ri aks ettirilganligi.
Bunda quyidagi amallar bajarilishi mumkin:
 hisobot davri davomida hisobdan chiqarilgan asosiy vositalar
ob’ektlarining hisobd an chiqarilayotgan kundagi boshlang’ich qiymati va
to’plangan eskirish summasi ko’rsati lgan ro’yxatini olish; hisobdan chiqarilish
sababi; sotish bahosi; hisobdan chiqarishning moliyaviy natijasi. Olingan
axborotlar ma’lumotlarini 01100190 schyotlar krediti 021 00290 schyotlar debeti
bo’yicha ma’lumotlar,9310 va 9430 schyotlar ma’lumotlari bila n solishtirish;
 asosiy vositani hisobdan chiqarishga doir muomalani amalga oshirish
uchun tegish li ruxsatning mavjudligi va ularning hujjatlashtirilishini tekshirish;
 hisobdan chiqarishga doir har bir muomala bo’yicha (hajmi katta
bo’lganda tanlab
) asosiy vositalarni hisobdan o’chirish va moliyaviy natijasini aniqlashning
to’g’riligini t ahlil qilish.
Auditor asosiy vositalar hisobdan chiqarilishini tekshirish chog’ida hisobdan
chiqarilish s ababini, muomalaning maqsadga muvofiqligi va qonuniyligini
aniqlaydi. Bunda asos iy vositalarni sotish uchun tuzilgan shartnomalar,
hisobdan chiqarish dalolatnomalari
, asosiy vositalarni qabul qilish topshirish dalolatnomasi, analitik hisob
ma’lumotlarid an foydalaniladi. Dastavval, auditor asosiy vositalarni hisobdan
chiqarishda asos bo’ lgan AVshakllardagi dalolatnomalar ma’lumotlarini
tekshirishi lozim. Bu dalolatnom alarda hisobdan chiqarilayotgan asosiy
vositalarning dastlabki qiymati va eskirish su mmasi aks ettiriladi. Auditor
hisobdan chiqarilgan asosiy vositalarning inventar kart ochkalari kartotekadan
olinib, dalolatnomaga ilova qilinganligiga ishonch hosil qilish i kerak.
shuningdek, asosiy vositalarning turgan o’rni bo’yicha inventar ro’yxatida ha m
tegishlicha qayd qilinganligi tekshiriladi. Amaldagi schyotlar rejasi va uni qo’llash
yo’riqnomasiga muvofiq, hisobdan chiqarilish sababidan qat’iy nazar (bepul
berish, ustav kapitaliga hissa sifatida berish, moliyalanadigan lizing
shartnomasi bo’yicha berish, tabiiy ofatlar va ekstremal hollar, o’g’irlanish va
28

kamomad) asosiy vositalar ni hisobdan chiqarish bo’yicha barcha muomalalar
9210 «Asosiy vositalarning hiso bdan chiqarilishi» schyotida aks ettiriladi. 4
Auditor asosiy vositalarni hisobdan chiqarishga doir muomalalarni hisobga
olishda 9210 schyotning qo’llanilayotganligini, bu schyotning debeti va krediti
bo’yicha yoz uvlarning to’g’ri aks ettirilganligini hamda asosiy vositalar sotilishi
va boshqacha ta rzda hisobdan chiqarilishining moliyaviy natijalari to’g’ri
aniqlanganligini tekshirish zar ur. Amaliyotda asosiy vositalarni hisobdan
chiqarishga doir muomalalar kam sodir bo’la di. shuning uchun ularni 9210
schyotda to’liq aks ettirish, olingan daromad (ko’rilgan zar ar)ni to’g’ri aniqlash va
hisobdan o’chirish, hamda amaldagi soliq qonunchiligiga rioya q ilinishini
mufassal tekshirish tavsiya etiladi.
Asosiy vositalar bepul berilganda va bozordagidan past bahoda sotilganda auditor
a sosiy e’tiborni jismoniy shaxslarga bepul berilgan yoki sotilgan ob’ektlarga
qaratmo gi lozim. CHunki korxona bu holda daromad solig’i ushlashi va
byudjetga to’lashi lozi
m. Sotilgan asosiy vositalar bo’yicha (masalan, transport vositalari, kompyuter
usku nalari va hisoblash texnikalari va boshqalarni sotish) byudjetga mahalliy
soliqlar to’ lanayotganligi; korxona asosiy vositalar hisobdan chiqarilayotganda
qonun bilan bel gilangan barcha hollarda QQS hisoblab (debet 9210 schyot, kredit
6410 schyot) va o’z vaqtida to’lanayotganligini (debet 6410 schyot, kredit 5110
schyot) auditor aniqlashi zaru
r. Korxona asosiy vositalarni bepul berganida ham asosiy vositalarni qabul qilishto
pshirish (korxona ichidagi ko’chirilishi) dalolatnomasi (nakladnoyi) (AV 1
shakl) bi lan rasmiylashtirilgan bo’lishi lozim. Dalolatnomada tekinga beriladigan
asosiy vositani ng balans qiymati va berilayotgan paytgacha hisoblangan eskirish
summasi ko’rsatilib, inventar kartochkasi ilova qilingan bo’lishikerak.
Dalolatnoma va ilova qilingan hujjatl ar (pasport, texnik tavsifnoma, yo’riqnoma
va boshqalar) asosida guruhlovchi ro’yxat ( vedomost) tuzilib, uning yakuniga
asosan asosiy vositaning balans qiymati va eskiris h summasi hisobdan
4
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 24 yanvardagi Oliy Majlisga yo‘llagan Murojaatnomasi.
29

o’chirilgan bo’lishi kerak.
Auditor tekinga berilgan asosiy vositalar bo’yicha muomalalarni aks ettirish faqat
o luvchi tashkilotdan kirim qilingani to’g’risidagi xabarnoma (avizo)
olinganidan keyi n amalga oshirilganligini hamda shunga qadar bu asosiy vositalar
bo’yicha amortiza tsiya hisoblash to’xtatilmaganligini ham aniqlashi zarur.
Asosiy vositalarni tugatishga doir muomalalarni tekshirishda, auditor avvalo
tugatis h haqida korxona rahbarining, davlat tashkilotlarida esa, direktor, bosh
muhandis yo ki yuqori tashkilotning farmoyishi hamda tuzilgan dalolatnoma (AV
3 shakl) ma’lu motlarini o’rganadi. Bunda dalolatnomadagi ob’ektning nomi,
tayyorlangan yoki qur ilgan yili, korxonaga kelib tushgan va foydalanishga
topshirilgan sanasi, inventar ra qami, turgan joyi, balans qiymati, eskirishi, qayta
baholanish natijalari, kapital ta’mirl ashlar soni kabi ma’lumotlar tekshiriladi. SHu
bilan birga ushbu dalolatnomada ob’ektni ng asosiy qismlari, detallari, tarkibiy
qismlarining texnik holati haqidagi ma’lumotla r keltirilgan va uni tugatish
zarurligi asoslangan bo’lishi lozim. Halokat oqibatida yaroqsi z bo’lib qolgan
mashinalar, jihozlar va transport vositalari qiymatini hisobdan chiqa rish
dalolatnomasiga sabablari va aybdorlari ko’rsatib tuzilgan halokat to’g’risidagi da
lolatnoma nusxasi ham ilova qilingan bo’lishi kerak. Bulardan tashqari
dalolatnoman ing maxsus qismida keltirilgan asosiy vositalarni tugatish bo’yicha
yakuniy hisob- kitoblar hamda ular yuzasidan tuzilgan buxgalteriya
provodkalarining to’g’riligi ham ekshiriladi.
Asosiy vositalarni moliyalanadigan lizing shartnomasi asosida uzoq muddatli
ijaraga berish natijasida xo’jalikdan chiqarilishi (Dt 0920 Kt 9210),
o’g’irlanish (Dt 9430 Kt 9210) hollarida, auditor, ijarachi tomonidan
moliyalanadigan lizing shartnomasi bo’yicha majburiyatlarning o’z vaqtida
bajarilishi va yetkazilgan zararning aybdor s haxslar tomonidan to’liq
koplanganligiga (Dt 4730 Kt 9430) jiddiy e’tibor berish kera Amaliyotda asosiy
vositalarni tugatishga doir muomalalar auditining ayrim xususiyatlari mavjud. Bu
yerda auditor to’liq amortizatsiya qilinmagan asosiy vositalarni tugatish ning
moliyaviy natijasi to’g’ri hisobdan o’chirilganligiga alohida e’tibor berishi zarur. O
30

b’ektni hisobdan o’chirishda uning tiklash qiymati va eskirishi ikki qismga
bo’linadi: asosiy vositalarni qayta baholash paytiga bo’lgan va o’tkazilgan qayta
baholash nati jasida yuzaga kelgan tiklash qiymatlari va eskirish summalari.
Shuning uchun asosiy vositalarni tugatishda 9210 schyotda aniqlangan
yo’qotishlar qisman foyda (9430 schyotining krediti), qisman esa qo’shilgan
kapital (8510 schyotnin krediti) hisobiga hisobdan o’chirilishi mumkin. Agar
korxonada tekshirilayotgan davr da avtomobil sotib olingan bo’lsa, u holda
avtotransport vositalarini sotib olishda his oblangan soliqning to’g’riligini
tekshirish zarur. Auditor, shuningdek avtotransport vos italarini sotib olganlik
uchun soliq summasining ob’ekt dastlabki qiymatiga qo’shilg anligini;
qo’llaniladigan stavkalar va soliqqa tortiladigan bazani (avtomobilning qo’sh ilgan
qiymat solig’isiz sotuv bahosini) aniqlashning to’g’riligini ham tekshirishi lozim.
Asosiy vositalarning hisobdan chiqarilishini tekshirishda qo’shilgan qiymat
solig’i v a foyda solig’i to’g’ri hisoblangani hamda to’langanligini aniqlash zarur.
Asosiy vo sitalar sovg’a qilish shartnomasi bo’yicha berilganda, qo’shilgan qiymat
solig’ini asosiy vositani beruvchi tomon to’laydi. Asosiy vositalarni sotish va
ularni sovg’a qilish sh artnomasiga muvofiq berishga doir muomalalarni tekshirish
chog’ida schyotfakturala rning to’ldirilishi va ularning sotish daftarida ro’yxatga
olinishiga e’tibor berish zarur. Asosiy vositalar qoldiq qiymatidan past bahoda
sotilgan hollarda QQS asosiy vositanin g qoldiq qiymatiga nisbatan hisoblanishi va
byudjetga to’lanishi lozim ekanligini au ditor inobatga olishi lozim. QQS ni
qo’shimcha hisoblash bu holda alohida hisob- kitob qilinadi va korxona
ixtiyorida qoladigan foyda hisobidan amalga oshiriladi.
Asosiy vositalarni hisobdan chiqarishda QQS ni hisoblash uchun soliqqa
tortiladiga n bazani aniqlash xususiyatlari quyidagi jadvalda ko’rsatilgan.
Asosiy vositalarni hisobdan chiqarishda qo’shilgan qiymat solig’ini hisoblash
uchun soli qqa tortiladigan bazani aniqlash xususiyatlari.
Hisobdan chiqarilish sababi.
Soliq hisoblash tartibi (asos bo’luvchi me’yoriy hujjat) Asosiy vositalarni sotish va
tekinga berish.
31

Asosiy vositalar sotilganda yoki tekinga berilganda soliqqa tortiladigin aylanma
q o’shilgan qiymat solig’i qo’shilmagan, korxonada vujudga kelgan narxlar bilan
aniql anadi, lekin u asosiy vositalarning qoldiq qiymatidan past bo’lmasligi kerak.
Asosiy v ositalarni tekinga beruvchi korxona soliq to’lovchi bo’lib hisoblanadi.
Qurib bitgazilib,foydalanishga topshirilgan ob’ektlar, turar joylar va alohida
xonadonlar sotilganda. Qurib bitgazilgan ob’ektlar bo’yicha soliqqa tortiladigan
aylanma shartnomaviy narxlar asosida ishlarni bajarish jarayonida butlovchi
qismlar va xizm matlarning narxlari o’zgarishini hisobga olgan holda
aniqlanadigan, bajarilgan ishlar u chun taqdim etiladigan hisob hujjatlaridagi
qiymati miqdorida belgilanadi.
Asosiy vositalarni hisobdan chiqarishning moliyaviy natijasi №21 BHMS ga
muvof iq 9310 schyotda (zarar) aks ettirilganligi bois, auditor Soliq kodeksiga
muvofiq asosiy vositalar bilan bog’liq muomalalarni soliqqa tortish maqsadida
buxgalterlik foydasi tuzatishning to’g’riligini ham tekshirishi lozim.
32

Xulosa
Byudjet tashkilotlarida asosiy vositalar nazoratni rejalashtirish va moliyalashtirish
tartiblarini o’rgandik, bu borada bugungi kunda olib borilayotgan islohotlarning
mazmun mohiyatini ochib berishga harakat qildik, byudjet tashkilotlarini
byudjetdan tashqari manbalar hisobidan mustahkamlash yo’llarini tadqiq qilib,
byudjet amaliyotida byudjetdan tashqari markazlashgan va markazlashmagan
manbalardan foydalanish imkoniyatlari va shart-sharoitlarini o’rganib chiqib,
quyidagi xulosalarni shakllantirishga muvaffaq bo’ldik.
Mening fikrimizcha, davlat, mamlakatdagi bozor munosabatlarining qay darajada
shakllangan va rivojlangan bo’lishiga qaramay, ijtimoiy sohalarni boshqarish,
ularning faoliyatini tashkil etish va moliyalashtirishda ishtirok etishi zarur,
ularning normal darajada faoliyat qilishi uchun davlat barcha huquqiy, tashkiliy va
iqtisodiy shart- sharoitlarni yaratib berishi shart:
-byudjetdan moliyalanadigan sohalarga mablag’larni to’liq hajmda safarbar etish
imkoniyatini ta’minlash maqsadida davlat daromadlarining barqarorligini
ta’minlash va xarajatlarning aniq hisob-kitobini olib borish lozim;
- ijtimoiy sohalardagi ta’lim, sog’liqni saqlash muassasalari tomonidan
ko’rsatilayotgan xizmatlarning sifat standartlarini o’rnatish va ularga amal
qilinishini nazorat qilishni yo’lga qo’yish lozim, aks xolda xizmatlar narxining
oshib borishi bilan ularning sifati o’rtasidagi bog’liqlik uzilib bormoqda, malakali
xizmat qimmat turishi bilan birga, sifat standartiga ham javob berishi kerak, deb
hisoblayman;
- aholining nochor, ijtimoiy muhofazaga muhtoj qatlamlariga bepul xizmatlar
ko’rsatilishini davlat bundan keyin ham o’z zimmasiga olishi, bu xizmatlarning
to’liq moliyalashtirilishiga erishishi lozim;
- byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari mablag’larni jalb qilishga bo’lgan
harakati ularning asosiy faoliyatiga, tashkilotning missiyasini bajarishga putur
etkazmasligi kerak, shuni unutmaslik lozimki, byudjet tashkiloti notijorat 67
asosida faoliyat yurituvchi muassasa, shuning uchun unda marketing masalalari
o’ylab, jamiyatning talab va ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda hal etilishi kerak; -
33

aksariyat aholi ongida ta’lim, va ayniqsa, sog’liqni saqlash xizmatlarining bepul
taqdim etilishi kerak, degan stereotiplar mustahkam o’rnashgan, bu esa byudjet
tashkilotlarini pullik asosga o’tkazish jarayonida aholi tomonidan noroziliklarga
olib kelmoqda, lekin bozor iqtisodiyoti talablari, qolaversa, “pullik narsa qadrli
bo’ladi” degan naqldan kelib chiqib, byudjetning chegaralanganligi sharoitida
byudjet tashkilotlarining ortib borayotgan ehtiyojlarini faqat davlat mablag’lari
hisobiga qoplashning ob’ektiv tarzda imkoni yo’qligini tushunib etish vaqti keldi; -
hozirgi kunda byudjet tashkilotlarining barcha byudjetdan tashqari daromadlari
barcha soliqlar va majburiy to’lovlardan ozod etilganligini e’tirof etgan holda,
byudjet tashkilotlarining tijorat faoliyatlarini davlat bundan keyin ham
rag’batlantirib borishi maqsadga muvofiq,;
- byudjet tashkilotida shunday muhitni yaratish kerakki, byudjet tashkiloti
tomonidan ko’rsatilayotgan xizmatlar natijasidan unda ishlayotgan ko’p sonli
xodimlarning shaxsiy manfaatlari emas, tashkilot manfaatlari ustuvor bo’lishi
lozim, deb hisoblayman.
34

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O’zbekiston Respublikasi Konctitutsiyasi. T.: O’zbekistan, 2018 y.
2. O’zbekiston Respublikasining «Markaziy bank to’g’risida»gi qonuni.
15.11.2019, №O’RQ-582.
3. O’zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish
to’g’risida”gi (yangi tahriri) qonuni. 22.10.2019, №O’RQ-573.
4. O’zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati
to’g’risida”gi qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O’RQ-580.
5. O’zbekiston Respublikasining “To’lovlar va to’lov tizimlari
to’g’risida”gi Qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O’RQ-578
6. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 24 yanvardagi
Oliy Majlisga yo’llagan Murojaatnomasi.
7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Davlat aktivlarini boshqarish,
monopoliyaga qarshi kurashishni tartibga solish tizimini va kapital bozorini
tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi 2019 yil 14 yanvardagi
PF-5630-sonli farmoni
8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 17 yanvardagi PF-5635-son,
“2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasini “Faol investisiyalar va ijtimoiy
rivojlanish yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi to’g’risida” farmoni.
35

Byudjet tashkilotlarida asosiy vositalarini balansga kirim va xisobdan chiqarilishini xujjatli taftish asosida tekchirish

Sotib olish