Byudjet xarajatlarining davlat funksiyalarini bajarilishi bilan bog'liqligi - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	172.7KB
Покупки	1
Дата загрузки	16 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Diyorbek

Дата регистрации 14 Октябрь 2024

18 Продаж

Byudjet xarajatlarining davlat funksiyalarini bajarilishi bilan bog'liqligi

Купить

O‘ ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
FARG’ONA DAVLAT UNIVERSITETI IQTISODIYOT
FAKULTETI MOLIYA VA MOLIYAVIY
TEXNALOGIYALAR YO’NALISHI
MOLIYA FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: Byudjet xarajatlarining davlat funksiyalarini
bajarilishi bilan bog'liqligi
Bajardi: 2-kurs 23.132-guruh talabasi
Iskandar No’monov

Komissiya a’zolari:____________________________
____________________________
Himoya natijasi: «______» baho «___»
________________ 20___y.

1

Reja:
KIRISH……………………………………………………………………………3
I. BOB. DAVLAT BUDJETI MOHIYATI FUNKSIYALARI VA
AHAMIYATI
1.1 Davlat budjeti mohiyati va ahamiyati…………………….…………….…..8
1.2 Davlat budjeti daromadlari va xarajatlari tarkibi, Budjet tagchilligi va
ortigchaligi……………………………………………………………………….13
II. BOB DAVLAT BUDJETI XARAJATLARINING ASOSIY
YO'NALISHLARI VA UNING O'ZGARISH TENDENSIYALARI
2.1 O'zbeiston Respublikasi davlat budjetining xarajatlari,yo'nalishlari va
uning tahlili......……….21
2.2 Davlat budjeti xarajatlarini boshqarishning xorij tajribalari……………27
XULOSA…………………………………………………………………………30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI………………………….35

2

KIRISH
Davlat byudjeti — davlatning muayyan vaqt (odatda bir yil) uchun
mo ljallangan pul daromadlari va xarajatlari majmui. Davlat byudjeti davlatʻ
ixtiyoridagi pul fondlarining taqsimlanishini bildirib, u davlat moliyasining bosh
bo g ini hisoblanadi. Davlat byudjeti tarkiban umumdavlat (yoki markaziy)
ʻ ʻ
byudjeti (mamlakat miqyosidagi umumiy daromadlar va xarajatlar yig indisi) va
ʻ
mahalliy (munitsipal) byudjet (hududiy tuzilmalar — o lka, viloyat, tuman va
ʻ
hokazo doirasidagi pul daromadlari va xarajatlari)ga bo linadi. Ikki turdagi
ʻ
byudjetlar nisbati mamlakatning ichki sharoitiga bog liq bo ladi. Davlat jamiyatga
ʻ ʻ
ijtimoiy xizmatlar (milliy xavfsizlikni ta minlash, jamoat tartibini saqlash, atrof-
ʼ
muhitni himoya qilish, nochorlarga yordam berish, aholiga bepul ijtimoiy
xizmatlar ko rsatish va b.) ko rsatadi va bularning barchasi xarajat talab qiladi.
ʻ ʻ
Byudjet daromadlari soliqlar, solikdan tashqari yig imlar, davlat zayomlaridan
ʻ
tushgan pul, davlat mul-kini sotishdan yoki ijaraga berishdan kelgan mablag lardan
ʻ
shakllanadi. Byudjet daromadining aholi jon boshiga hisoblangan miqdori
mamlakatning byudjet salohiyati (potensiali) deb yuritiladi va bu byudjet
daromadining umumiy hajmiga hamda aholining soniga bog liq. Byudjet
ʻ
xarajatlari uning daromadidan ortib ketsa, byudjet taqchilligi, ya ni kamo-madi
ʼ
yuzaga keladi. Kamomad miqdori mamlakat yalpi millim mahsulotning 3—3,5 %
ga teng bo lishi me yoriy hisoblanadi. Byudjet kamomadining g oyat oshib ketishi
ʻ ʼ ʻ
va uni daromad bilan ta minlash mumkin bo lmaganda byudjet xarajatlari
ʼ ʻ
qisqartiriladi. Markaziy, mahalliy davlat byudjetilari va davlat byudjetidan tashqari
fondlar (davlatning muayyan maqsadli fondlari, maxsus maqsadli soliqlar,
zayomlar, byudjetdan subsidiyalar hisobiga yaratiladigan maxsus fondlar)
yig indisi davlatning yigma byudjetini tashkil etadi. Davlat byudjeti, odatda, joriy
ʻ
yilda kelgusi yil uchun tuziladi. Iqtisodiy beqarorlik sharoitida u chorak yoki yarim
yilga tuzilishi ham mumkin. Davlat byudjetini hukumat tuzadi va yuqori qonun
chiqaruvchi organ ( parlament ) tomonidan tasdiqlanadi.
3

Mavzuning dolzarbligi . Hozirgi sharoitda davlat byudjeti ijtimoiy (ishlab
chiqarish) munosabatlarining bir qismini ifoda etib, davlatning ixtiyoriga
mamlakatda yaratilgan yalpi ichki mahsulot (milliy daromad)ning nisbatan
kattagina qismini to’plash va uni jamiyat taraqqiyotining turli sohalarini
(iqtisodiyot, maorif, sog’liqni saqlash, fan, madaniyat, ijtimoiy ta’minot,
boshqaruv, mudofaa va boshqalar) rivojlanishiga yo’naltirish imkonini beradigan
muhim taqsimlash vositasidir.
Iqtisodiyot turg‘unlik yoki pasayish davrida bo‘lgan vaziyatlarda davlat
tomonidan rag‘batlantuvchi fiskal siyosat - fiskal ekspansiya olib boriladi. Ya’ni,
davlat qisqa muddatda iqsodiyotning pasayishi muammosini davlat
xarajatlarini oshirish yoki soliqlarni kamaytirish, yohud ikkalasini bir vaqtning
o‘zida olib borish evaziga hal etadi. Uzoq muddatda davlat xarajatlarining yuqori
bo‘lishi va soliqlarni kamaytirish ishlab chiqarish omillarining o‘sishiga va
natijada, iqtisodiy salohiyatning ko‘tarilishiga olib kelishi mumkin. Ammo,
bunga Markaziy bank tomonidan olib boriladigan pul-kredit siyosatidan
samarali foydalanish va davlat xarajatlari tarkibini maqbul holatga olib kelish
orqaligina erishish mumkin. Iqtisodiyotda to‘liq bandlik va ortiqcha talab
natijasida inflatsiya kelib chiqishi mumkin bo‘lgan vaziyatlarda cheklovchi fiskal
siyosat fiskal-restriksiya olib boriladi. Cheklovchi fiskal siyosat davlat
xarajatlarini (G) kamaytirish yoki soliqlarni (T) oshirish yoki bo‘lmasa ikkala
tadbirni bir vaqtda olib borish orqali iqtisodiyotning davriy o‘sishini
chegaralashdan iborat. Qisqa muddatli davrlarda ushbu tadbirlar talab inflatsiyasini
kamaytiradi.
Uzoq muddatli davrlarda esa yuqori soliqlar iqtisodiyotda stagnatsiyaga olib
kelishi mumkin. Bu esa mamlakatning iqtisodiy salohiyatini izdan chiqaradi.
Bunga davlat xarajatlaridan samarasiz foydalanish qo‘shimcha turtki bo‘lishi
mumkin.
Davlat budjeti daromadlari soliq va soliq bo‘lmagan tushumlar hisobiga
shakllansada, makroiqtisodiy tahlilda u soliqlar hisobigagina shakllanadi deb
qaraladi. Davlat budjeti xarajatlari tarkibida iqtisodiyotga xarajatlar,
4

markazlashgan investitsiyalarni moliyalashtirish, ijtimoiy himoya, ijtimoiy
soha, davlat boshqaruv va sud idoralarini moliyalashtirish moddalari mavjud.
Kurs ishining ob`ekti . Davlat byudjeti xarajatlarining tuzilmasi va ular
orqali davlatning asosiy funksiyalarini bajarish mexanizmlari hisoblanadi.
Kurs ishining predmeti . Kurs ishining predmeti – budjet xarajatlarining
iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va ijtimoiy rivojlanishni qo‘llab-quvvatlashdagi
ahamiyati, ularning samaradorligini oshirish yo‘nalishlarini tahlil qilishdir.
Ushbu tadqiqot doirasida budjet mablag‘larining to‘g‘ri taqsimlanishi,
davlatning strategik maqsadlariga mos ravishda xarajatlarni rejalashtirish va
boshqarish jarayonlari, shuningdek, budjet xarajatlarining ijtimoiy-iqtisodiy
natijalarga ta’siri o‘rganiladi.
Budjetning muhim parametrlari shu jumladan davlat xizmatlarining
ko'rsatilishi (ta'lim, sog'liqni saqlash, transport va yo’llar, ijtimoiy himoya va
texnologik innovatsiyalar) va davlat institutlarining faoliyatini ta'minlashga sarf
etilishi va boshqalar hisoblanadi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari . Kurs ishining maqsadi – budjet
xarajatlarining samaradorligini oshirish uchun takliflar ishlab chiqish va davlat
moliyaviy siyosatini takomillashtirish bo‘yicha ilmiy asoslangan tavsiyalar
berishdan iborat. Bu orqali davlat tomonidan ajratilayotgan mablag‘larning
iqtisodiy va ijtimoiy samarasi oshirilishi hamda resurslarning oqilona taqsimlanishi
ta’minlanadi.
Vazifalari:
-Byudjet xarajatlarining iqtisodiy barqarorlik va ijtimoiy rivojlanishdagi rolini
belgilash uchun nazariy manbalarni tahlil qilish.
-Byudjet xarajatlarining tarkibi va ularning samaradorligini baholash
maqsadida statistik ma’lumotlarni o‘rganish va amaliy holatlarni tahlil qilish.
-Byudjet mablag‘larini taqsimlash va ulardan foydalanishda mavjud
muammolarni aniqlash hamda ularning sabablarini o‘rganish
Kurs ishining tuzilishi . Mazkur kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta reja, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlar qismidan iborat.
5

I BOB. DAVLAT BUDJETI MOHIYATI FUNKSIYALARI VA
AHAMIYATI
I.1. Davlat budjet mohiyati va ahamtyati
Davlat budjeti moliyaning tarkibiy qismi sifatida, uning boshqa bo'linmalari
singari, ikki xil funksiyani bajaradi:
1 Taqsimlash.
2 Nazorat.
Davlat budjetining taqsimlash funksiyasi orqali uning mohiyati namoyon
bo’ladi. Bu narsa davlat budjeti tomonidan amalga oshirilayotgan taqsimlash
munosabatlarining mazmunidan yaqqol ko'rinadi. Davlat budjeti orgali amalga
oshiriladigan taqsimlash bu jarayonning ikkinchi (oraliq)-bosqichidir. Shuning
uchun ham Davlat budjetining taqsimlash funksiyasi o'ziga xos bo'lgan xususiyatga
ega bo'lib, u taqsimlangan yalpi ichki (milly) mahsulotni qayta taqsimlash uchun
foydalaniladi. Agar taqsimlashning birinchi bosqichida budjet mablag'lari
(budjetga to'lovlar) milliy daromadda davlatning ulushi sifatida maydonga chiqsa,
uning ikkinchi bosqichida esa ana shu ulush qismlarga bo'linadi va ko'p sonli
kanallar orqali turli tadbirlami moliyalashtirishga va fondlarni shakllantirishga yo’-
naltiriladi.
Davlat 1
budjeti taqsimlash funksiyasining uchinchi xarakterli xususiyati
shundan iboratki, bunda taqsimlashning asosiy ob'yekti bo'lib jamiyatning sof
daromadi (qo'shilgan qiymat solig’i, foyda va boshqalar) maydonga chiqadi. Lekin
bu narsa milliy daromad, yalpi ichki (milly) mahsulot va milliy boylik boshqa
elementlarining ham qisman taqsimlanishi mumkinligini inkor etmaydi. Budjet
orqali solig’lar shaklida jismoniy shaxslarning daromadlari, ham qayta
taqsimlanadi. Shuningdek, budjet mexamizni orqali xo' jalik yurituvchi sub’yektlar
o'rtasida ham mablag’lar qayta taqsimlanishi mumkin.
1
Abdukarimov I., Jo‘raev N. va boshqalar. "Moliyaviy boshqaruv va davlat byudjeti". Toshkent: Iqtisodiyot, 2020.
6

Budjet orqali taqsimlash jarayoni ko’p bosqichlar amalga oshiriladi. Agar
uning birinchi bosqichi iqtisodiyot sohalarida (birlamchi taqsaimlash) amalga
oshirilsa, budjet orqali yalpi ichki (milliy) mahsulotning «birlamchi taqsimlanishi
(qayta taqsimlanishi) sodir bo'ladi. Uning uchinchi bosqichi (budjetdan
moliyalashtirish) iqtisodiyot sohalarini va ijtimoiy sohaning bo'linmalarini qamrab
oladi. Biroq taqsimlanayotgan yalpi ichki (milliy) mahsulotning ayrim elementlari
budjet orqali ko'p martalab ham o'tishi (taqsimlanishi) mumkin.
Davlat budjetining nazorat funksiyasi ham o'ziga xos bo'lgan xususiyatlarga
ega. Budjetning milliy iqtisodiyot bilan uzviy bog'liqligi takror ishlab
chigarishning barcha bo'linmalarida ahvolning qandayligi to'g'risida ma'lumotlar
bilan doimiy ta'minlab turadi. Mablag’larning budjetga kelib tushishi, budjet
assignovaniyalarining yo'nalishi va ulardan foydalanish ishlab chigarish,
taqsimlash, almashuv va iste' moldagi muvaffaqiyat va kamchiliklari ifoda etadi.
Ular milliy iqtisodiyotda nomutanosibliklar (disproporsiyalar)ning vujudga
kelayotganligi, rivojlanish sur'atlaridagi buzilishlar, milliy iqtisodiyotda sodir
bo'layotgan taqsimlash jarayonlarining to'g'riligi va o'z vaqtidaligi, ishlab
chiqarishning samaradorligi va hokazolar to'g'risida go'yo signal berib turadi.
Milliy iqtisodiyot 2
istalgan bir sohasi yoki korxonaning moliyaviy ahvoli,
albatta, davlat budjeti bilan bo'ladigan o'zaro munosabatlarda - soliqlarda,
to'lovlarda, budjetdan moliyalashtirish hajmlarida, budjet assignovaniyalarini
o'zlashtirishda va hokazolarda o'z ta'sirini ko'rsatadi. Demak, budjet orqali rejadan
farqlanish (og'ish), tarmoqlararo moliyaviy aloqalar va davriy qisman
disproporsiyalar, fondlarning hajmi, mablag'larni o'zlashtirish sur'atlari va
boshqalardagi o'zgarishlar yaqqol ko'rinib turadi".
Davlat budjetining nazorat funksiyasiga umumiylik, universallik xarakterini
beradi (birinchi xususiyat). Bu esa, o'z navbatida, milliy iqtisodiyotni operativ
boshqarishda davlat budjetining nazorat funksiyasidan keng foydalanish uchun
sharoit yaratadi. Davlat budjetining nazorat funksiyasiga tegishli bo'lgan ikkinchi
xarakterli xususiyat moliyaviy munosabatlaring alohida sohasi sifatida davlat
2
G‘ulomov S.S., Ergashev I.S. "Moliya va byudjet tizimi". Toshkent: IQTISOD-MOLIYA, 2021.
7

budjetining yuqori darajada markazlashtirilganligidan kelib chigadi.
Markazlashtirilganlik har doim yuqori organlar oldida quyi organlarning hisobot
berib turishini, ma' lum ketma-ketlikda bo'ysunishning tizimligini anglatadi.
Budjet davlatniki bo'lganligi uchun uning nazorat finksiyasi milliy
iqtisodiyotni boshqarishning instrumentlaridan biri bo'lib hisoblanadi. Nazorat
funksiyasining budjetga ob'yektiv ravishda xosligi, uning iqtisodiy kategoriya
sifatidagi xususiyati davlat huquqiy asosiga ega ekanlikni taqozo etadi. Shuning
uchun ham budjet nazorati eng ta'sirchan va samarali sanaladi. Davlat bunday
nazoratni amalga oshirish natijasida sub'yektlaming moliyaviy faoliyatiga operativ
ravishda aralashuvi, kerakli hollarda esa, u yoki bu jazolarni qo'Ilashi mumkin.
Budjetga ob’yektiv ravishda xos bo'lgan nazorat funksiyasi davlat tomonidan
faoliyatning barcha sohalarida keng qo'Ilaniladi. Budjetni rejalashtirish
jarayonlarida va budjetni ijro etishda sub yektlar faoliyatining barcha tomonlari
tekshirilishi yoki nazorat qilinishi mumkin. Bunday nazorat, odatda, quyidagi
maqsadlarni ko'zda tutadi:
1. Davlat budjetining daromadlarini oshirish uchun pul mablag'larini
mobilizatsrya (jalb) gilish;
1 mablag'larni sarf etishda ularning qonuniyligini ta 'minlash;
2 Moliyaviy (budjet) mexanizm ) orqali ishlab chiqarishning samaradorligini
oshirish
Taqsimlash funksiyasining miqdoriy tomoni u yoki bu fondning o'Ichamiga
(hajmiga) tegishli hisoblanadi. Bunda turli fondlaming nisbatlari, ular o'rtasidagi
proporsiyalar, ularning miqdoriy parametrlarini to'g'ri aniqlash nazarda tutilayapti.
Bu yerda har ikki funksiyaning harakati bir xilda muhimdir. Agar budjetning
taqsimlash funksiyasi u ytoki bu fondni oshirish joki kamaytirish yo'li bilan uni
ko’zlangan darajaga yetkazishga sharoit yaratar ekan, uning nazorat funksiyasi esa
ana shunday taqsimlashning natjasini, uning ijobiy va salbiy tomonlarini ko’rishga
(aniqlashga) imkon beradi.
Davlat budjetining ikki funksiyasidan foydalanish natijasida budjet
mexanizmi vujudga keladi. Budjet mexanizmui deyilganda, odatda, faqat
8

moliyaviy resurslarni davlatning qo'lida alkumulyatsiya qilish va ularni budjet
kanallari bo'yicha taqsimlashning amaldagi tizimi nazarda tutilmasdan, balki takror
ishlab chiqarishning barcha bosqichlariga bu jarayonning faol ta'siri ham
tushuniladi. Bu mexanizmning detallari juda ko'p: soliqlar va budjetga to'lovlar,
budjetdan moliyalashtirishning turli shakllari, mablag'larni budjetlar ichida
taqsimlash va boshqalar ana shular jumlasidandir. Budjet mexanizmi ishlashining
samaradorligi unga tegishli bo'lgan detallaring o'zaro ta'sirchanligi va ulaming bir-
biriga bog' liqligi bilan belgilanadi.
Davlat budjeti mamlakatning moliya tizimida markaziy o'rinni egallaydi.
Markazlashtirilgan 3
pul fondini shakllantirish orqali uning yordamida katta
hajmdagi Moliyaviy resurslar davlatning qo'lida to'planadi va ular umumdavlat
ehtiyojlarini qondirishga sarf etiladi. Davlat budjeti umumdavlat manfaatlarini
inobatga olgan holda ustuvor yo'nalishlar uchun moliyaviy resurslami
konsentratsiya qilishda asosiy instrument bo'lib xizmat qiladi.
Davlat budjeti iqtisodiyot alohida tarmoqlarining rivojlanishida asosiy manba
rolini ham o'ynashi mumkin.
Sub'yektlarning faoliyatini moliyaviy resurslar bilan ta'minlashda davlat
budjetining tartibga soluvehi roli quyidagi shakilarda bo'lishi mumkin:
 moliyaviy resurslarga bo'lgan yangi talabni kelgusi budjet yilida budjetning
xarajatlari tarkibiga kiritish;
 moliyaviy resurslarga bo'lgan qo’shimcha ehtiyojni marvud bo'lgan budjet
resurslarini manyovr gqlish, ya'ni budjet kreditlarini bir obyektdan
ikkinchisiga o'tkazish. Bunday imkonyatning mavjud ekanligi amaliyotda
ayrim sub'yektlarning o'zlariga taqdim etilgan moliyaviy resurslami to'liq
o'zlashtirishning uddasidan chiqa olmasligi bilan belgilanadi;
 qo’shimcha ehtiyojni hukumatning zaxira fondlari hisobidan qoplash va
boshqalar.
3
Musurmonova D.T., Jalilov F.R. "Hududiy iqtisodiyot va byudjet tizimi". Toshkent: "Yangi asr avlodi", 2018.
9

Davlat budjeti milliy iqtisodiyot korxonalarini texnikaviy jihatdan qayta
qurollantirisada alohida ahamiyatga ega. Budjetdan iqtisodiyotga qilinayotgan
xarajatlar va markazlashtirilgan intestisiyalarni moliyalashtirish, eng avvalo, ana
shu maqsadlarga xizmat qiladi.
I.2. Davlat budjeti xarajatlari tarkibi va tasnifi
Budjet xarajatlar umumiy moliyaviy kategoriya bo'lgan budjetning
ko'rinishlaridan biri bo'lib, unga tegishli bo'lgan umumiy xususiyatlarga egadir,
ya'ni ular taqsimlash xarakteriga ega, ifodalanishning pul shakli xos, pul
fondlarining amal qilishi bilan bog'langan va davlat tomonidan tashkil qilinadi.
O‘z iqtisodiy mazmuniga qarab budjet xarajatlari joriy va kapital xarajatlarga
bo‘linadi. Budjetning joriy xarajatlari –budjet xarajatlarining bir qismi bo‘lib,
davlat hokimiyati organlarining, mahalliy o‘z-o‘zini boshqarish organlarining,
budjet tashkilotlarining joriy faoliyatini ta’minlashga, davlat tomonidan quyi
pog‘onadagi budjetlar va iqtisodiyotning ayrim tarmoqlariga mablag‘ ajratish,
dotatsiyalar, subvensiyalar va subsidiyalar shaklida yordam ko‘rsatish uchun
ajratiladi. Budjetning kapital xarajatlari – budjet xarajatlarining innovatsiya va
investitsiya faoliyatini ta’minlaydigan qismi hisoblanadi. Unga tasdiqlangan
investitsiya dasturiga muvofiq ishlab turgan yoki yangidan tashkil qilinadigan
korxonalar, tashkilotlar va muassasalarga investitsiyalar uchun mo‘ljallangan
xarajatlar kiradi. Bu xarajatlar investitsiya maqsadlari uchun budjet kreditlari
tarzida beriladigan mablag‘lar, kapital ta’mirlash xarajatlari va kengaytirilgan
takror ishlab chiqarish bilan bog‘liq boshqa xarajatlardan iborat. Davlat budjeti
xarajatlari o‘zining funksional tayinlanishiga ko‘ra quyidagi guruhlarga
birlashtirilgan1. Ijtimoiy soha (ta’lim, sog‘liqni saqlash, fan, madaniyat, omma viy
axborot vositalari, jismoniy tarbiya va sport, ijtimoiy ta’minot muassasalari va
tadbirlarini mablag‘ bilan ta’minlash) va aholini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash (ko‘p
bolali va kam ta’minlangan oilalarga nafaqalar, ijtimoiy yordamning boshqa
turlari) xarajatlari; 2.Nodavlat notijorat tashkilotlarini va fuqarolik jamiyatining
10

boshqa institutlarini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash xarajatlari; 3.Iqtisodiyot
xarajatlari; 4.Markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari;
5.Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarini saqlab turish xarajatlari; 6. Sudlarni,
adliya va prokuratura organlarini saqlab turish xarajatlari; 7. Fuqarolarning o‘zini-
o‘zi boshqarish organlarini saqlab turish xarajatlari; 8. Zaxira jamg‘armalarini
shakllantirish xarajatlari; 9. Boshqa xarajatlar. Sanab o‘tilgan har bir guruh
xarajatlar, o‘z navbatida, mahkamaviy va maqsadli belgisiga ko‘ra guruhlanadi.
Mahkamaviy belgisiga ko‘ra budjet mablag‘larini oluvchi vazirlik, davlat
qo‘mitasi yoki boshqa davlat boshqaruv organining xarajatlariga bo‘linadi. Bu
belgiga ko‘ra xarajatlarni tahlil qilishda budjet xarajatlarining qaysi tarmoq va
sohalarga yo‘naltirilayotgani haqida xulosa qilish mumkin bo‘ladi.Masalan, davlat
budjetidan funksional tasnifga ko‘ra ta’lim sohasiga ajratilgan pul
mablag‘lari. O‘zbekiston Respublikasi budjet tizimi tuzilishining asosiy tamoyillari
quyidagilardan iborat:
– budjet tizimining yagonaligi;
–budjet tizimining O‘zbekiston Respublikasi ma’muriy-hududiy tuzilishiga
muvofiqligi;
– budjet tizimi budjetlarining balansliligi va o‘zaro bog‘liqligi;
– budjet tizimi budjetlari daromadlarini prognoz qilish va xarajatlarini
rejalashtirish;
– budjet tizimi budjetlari mablag‘laridan foydalanishning aniq yo‘naltirilganligi va
maqsadlilik xususiyati;
– budjet tizimi budjetlarining mustaqilligi;
O‘zbekiston Respublikasi Budjet kodeksi, V-bo‘lim, 139-bob, 69-modda.
– budjet tizimi budjetlari mablag‘laridan foydalanishning natijadorligi;
– kassaning yagonaligi;
– budjet jarayoni ishtirokchilarining javobgarligi;
– ochiqlik.
Barcha darajadagi budjetlarni shakllantirish, ko‘rib chiqish, qabul qilish va
ularning ijrosi hisobini yuritish O‘zbekiston Respublika sining milliy valutasi –
11

so‘mda amalga oshiriladi. Budjet tizimiga rahbarlikni O‘zbekiston Respublikasi
Oliy Majlisi, Vazirlar Mahkamasi, Moliya vazirligi olib boradi. O‘zbekiston
Respublikasida budjet tizimini Moliya vazirligi boshqaradi. Moliya vazirligi
yagona budjet siyosatining amalga oshirilishini ta’minlaydi, davlat budjet
resurslarini rejalashtirishni va moliya organlariga uslubiy rahbarlikni olib boradi.
Barcha darajadagi budjetlar yagona budjet tasnifi – daromadlar va xarajatlarni
tasnif obyektlariga ko‘ra guruhlovchi xos raqam (kod) lar berish bilan guruhlash
ko‘rsatkichlari doirasida shakllantiriladi va
ijro etiladi. Demak, budjet tasnifi – O‘zbekiston Respublikasi davlat budjeti, davlat
maqsadli jamg‘armalari tuzilmasiga kiruvchi budjetlar daromadlari va xarajatlarini,
shuningdek, uning taqchilligini moliyalashtirish manbalarining guruhlanishidan
iborat.Budjet tasnifi davlat budjetini tuzish, ko‘rib chiqish, qabul qilish hamda ijro
etish maqsadida budjet ma’lumotlarini tizimga solish uchun foydalaniladi va
budjetma’lumotlarini xalqaro tasnif tizimlarining aynan shunday ma’lumotlari
bilan qiyoslash imkonini beradi. Budjet tasnifi:
– Davlat budjeti daromadlari tasnifini;
– Davlat budjeti xarajatlari tasnifini;
–Davlat budjeti taqchilligini moliyalashtirish manbalari tasnifini o‘z ichiga oladi.
Davlat budjeti daromadlari tasnifi barcha darajadagi budjetlar daromadlari, davlat
maqsadli jamg‘armalari hamda budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari
daromadlarining guruhlanishidan iborat barcha budjet darajalari xarajatlari
guruhlanishini o‘zida ifodalaydi hamda davlat boshqaruvi va mahalliy o‘zini o‘zi
boshqarish sektori birliklari asosiy funktsiyalarini bajarishga, ijtimoiyiqtisodiy
vazifalarni hal qilishga budjet mablag‘larining yo‘naltirilishini aks ettiradi.
Xarajatlar tasnifi quyidagilardan iborat:
– mablag‘lar manbasi va budjetlar darajasi tasnifi;
– xarajatlarning vazifa jihatidan tasnifi;
– tashkiliy tasnif;
– xarajatlarning iqtisodiy tasnifi;
– hududiy tasnif.
12

Mablag‘lar manbasi va budjetlar darajasi tasnifi amalga oshirilayotgan
xarajatlarning qaysi mablag‘lar manbasi va budjetlar darajasiga (respublika budjeti,
mahalliy budjetlar darajasiga yoki davlat maqsadli jamg‘armasi turiga)
mansubligini aniqlash maqsadida qo‘llaniladi.Xarajatlarining vazifa jihatidan
tasnifi barcha budjet darajalari xarajatlari guruhlanishini o‘zida ifodalaydi hamda
davlat boshqaruvi va mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlari asosiy
funktsiyalarini bajarishga, ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarni hal
qi lishga budjet va budjetdan tashqari mablag‘larning yo‘nalishini aks
ettiradi.Davlat budjeti xarajatlarining tashkiliy tasnifi xarajatlarni xo‘jalik
yurituvchi subyektlar turlari va budjetdan ajratiladigan mablag‘larning ularni
bevosita oluvchilar o‘rtasida taqsimlanishini aks ettiruvchi tadbirlar bo‘yicha
guruhlashdan, y’ni budjet tizimi budjetlarining mablag‘larini taqsimlovchilar
bo‘yicha kodlashdan iborat bo‘ladi. Davlat budjeti xarajatlarining iqtisodiy
tasnifi barcha darajadagi budjetlar xarajatlarini xo‘jalik belgilariga, ishlab
chiqarish elementlariga ko‘ra farqlashni nazarda tutadi, davlat boshqaruvida
amalga oshirilayotgan xarajatlarning iqtisodiy mazmunidan kelib chiqib, budjet
xarajatlari yo‘nalishlarini belgilab beradi. Hududiy tasnif budjet tashkilotlari va
budjet mablag‘lari oluvchilarning tegishli ma’muriy-hududiy birlikka mansubligini
aniqlash maqsadida qo‘llaniladi.Davlat budjeti taqchilligini moliyalashtirish
manbalari tasnifi taqchillikni
moliyalashtirishning ichki va tashqi manbalari bo‘yicha guruhlashdan iborat.
Davlat byudjetining xarajatlari umumiy moliyaviy kategoriya bo’lgan byudjetning
ko’rinishlaridan biri bo’lib, unga tegishli bo’lgan umumiy xususiyatlarga egadir.
Shu bilan birgalikda budjet xarajatiari bir butunning o'ziga xos qismi
bo'lganligi uchun ular davlatning markazlashtirilgan pul fondlari mablag'laridan
foydalanish va tegishli fondlarni shakllantirish bilan bog'ligdir. Bu taqsimlash
munosabatlarining moddiy-buyumlashgan shakli turli sohalarga yo'naltirilayotgan
budjet mablag’larining harakatidan iborat.
Budjetning kapital xarajatlari innovasion va investision faoliyatga yo’-
naltirilgan xarajatlardir. Bu xarajatlaming tarkibiga:
13

a) tasdiqlangan investision dasturga muvofiq harakatdagi yoki yangidan tashkil
etilayotgan yuridik shaxslarga investisiyalar uchun mo’ljallangan xarajatlar;
b) yuridik shaxslarga investision maqsadlar uchun budjet kreditlari sifatida
beriladigan mablag’lar;
c) kengaytiriligan takror ishlab chigarish bilan bog'liq bo'lgan kapital ta'mirlashni
amalga oshirish xarajatlari va shu bilan bogilig bo'lgan boshga xarajatlar;
d) amalga oshirilishi davlat mulkiga tegishli bo'lgan mulkni oshirish yoki uni
yangidan yaratishga olib keladigan xarajatlar;
e) budjet xarajatlarining igtisodiy turkumlanishiga muvofig budjetning kapital
xarajatlari tarkrbiga kiritiladigan boshga xarajatlar kiradi.
Budjetning 4
joriy xarajatlari tarkibi quyidagilardan iborat bo'lishi mumkin:
- davlat iste’moli xarajatlari (iqtisodiy va ijtimoiy infratuzilmam, milliy xo’-
jalikning davlat tarmoqlarini saqlash fuqarolik va harbiy xarakterdagi tovarlar va
xizmatlarni sotib olish, davlat muassasalarining joriy xarajatlari), hokimiyatning
quyi organlari, davlat korxonalari va xususiy korxonalarga joriy subsidiyalar
transport to’lovlari.
- davlat qarzlari bo’yicha foizlarni to’lash.
- boshga xarajatlar.
Bu xarajatlar oddiy budjetda yoki joriy xarajatlar va daromadlar budjetida aks
etgan chiqimlarga asosan mos keladi.
1.2.3-rasm
Bunda budjet xarajatlari quyidagi yirik guruhlarga bo'linishi mumkin: davlat
boshqaruvi va mahalliy o'z-o'zini boshgarish; sud hokimiyati; xalqaro faoliyat;
milliy mudofaa; huquqni muhofaza qilish va davlat xavfsizligini ta'minlash;
fundamental tadqiqotlar va ilmiy-texnika taraqqiyotini ta'minlash; sanoat,
energetika va qurilish; qishloq xo'jaligi va baliqchilik; atrof-muhitni va tabiiy
resurslarni muhofaza qilish, gidrometeorologiya, xaritashunoslik va geodeziya;
4
Musurmonova D.T., Jalilov F.R. "Hududiy iqtisodiyot va byudjet tizimi". Toshkent: "Yangi asr avlodi", 2018.
14

transport, yo’1 sohaligi, aloqa va informatika; uy-joy-kommunal xo'jaligi; maorif,
sog'liqni saqlash va jismoniy tarbiya; madaniyat, san'at va kinematografiya;
ommaviy axborot vositalari; davlat qarziga xizmat qilish; boshqa darajadagi
budjetlarga moliyaviy yordam; maqsadli budjet fondlari; davlat zahiralari va
rezervlarini to'ldirish; ijtimoiy siyosat; boshqa xarajatlar.
Budjet xarajatlarining yuqoridagi tartibda klassifikatsiya qilinishi ijtimoiy
hayotning turli jabhalarida davlatning rolini ko'rsatadi.
II. BOB DAVLAT BUDJETI XARAJATLARINING ASOSIY
YO'NALISHLARI VA UNING O'ZGARISH TENDENSIYALARI
2.1 O'zbekiston Respublikasi davlat xarajatlari,yo'nalishlari va uning
tahlili
2023-yilda tashqi moliyaviy sharoitlar qat iyligi fonida iqtisodiyotgaʼ
ajratilgan kreditlar, fiskal xarajatlar va xususiy investitsiyalar hajmining ortishi
15

talab tomondan iqtisodiyotni qo llab-quvvatlovchi omillardan bo ldi.ʻ ʻ
Xususan, 2023-yilda iqtisodiyotni moliyalashtirish maqsadlariga jami
251,4 trln so m yoki 2022-yilga nisbatan qariyb
ʻ 24 foizga ko p kredit mablag lari ʻ ʻ
yo naltirilib, jami kredit qo yilmalari qoldig i qariyb
ʻ ʻ ʻ 497 trln so mga yetdi. ʻ
Aholiga ajratilgan kredit qo yilmalari qoldig i 2022-yilga nisbatan
ʻ ʻ
47,0 foizga ko payib,
ʻ 148,2 trln so mni, ʻ tadbirkorlik subyektlariga ajratilgan
kredit qo yilmalari qoldig i 15,3 foizga o sib
ʻ ʻ ʻ 348,5 trln so mni tashkil etdi. ʻ
Ajratilgan kreditlar tarkibida aholiga ajratilgan kreditlar ulushining o sib
ʻ
borayotganligi, o z navbatida, kredit ajratish jarayonlarining soddalashtirilishi va
ʻ
masofaviy bank xizmatlari imkoniyatlarining kengayib borishi hisobiga aholining
mikroqarz, ipoteka krediti va avtokreditlar yo nalishlardagi kreditlar hajmining
ʻ
o sib borishi bilan izohlanadi.
ʻ
O‘zbekiston Respublikasining 2022-yil 30-dekabrdagi
O‘RQ-813-son Qonuniga
1-ILOVA
2023-yil uchun O‘zbekiston Respublikasi Konsolidatsiyalashgan
budjetining jamlanma parametrlari hamda 2024-2025-yillarga budjet
xarajatlari
16

2.2.2-rasm
Ko’rsatgichlar 2023-yil
uchun
prognoz Budjet mo‘ljallari:
2024-yil 2025-yil
I. Konsolidatsiyalashgan budjet
xarajatlari 343 212,60 387 197,10 428 363,70
1. Davlat budjeti xarajatlari * 227 866,60 255 324,10 285 570,50
2. Davlat maqsadli jamg‘armalari
xarajatlari 70 212,90 77 565,20 85 342,80
3. O‘zbekiston Respublikasi Tiklanish va
taraqqiyot jamg‘armasi mablag‘larining
sarflanishi 11 712,00 17 474,60 17 765,50
4. Budjet tashkilotlarining budjetdan
tashqari jamg‘armalari mablag‘larining
sarflanishi 25 608,10 25 033,20 26 284,90
5. Tashqi qarz hisobidan davlat
dasturlariga xarajatlar 7 813,00 11 800,00 13 400,00
2023-yilda iqtisodiyot tarmoqlariga ajratilgan kreditlar qoldig i hajminingʻ
o sishi barcha tarmoqlarda kuzatilib, sanoat sohasida
ʻ (o sish 10,7 foiz) ʻ 140,2 trln
so mni, qishloq xo jaligida
ʻ ʻ (12,3 foiz) 47,3 trln so mni, transport va ʻ
kommunikatsiya sohasida (15,7 foiz) 34,3 trln so mni, qurilish sohasida
ʻ (18 foiz)
12,3 trln so mni hamda savdo va umumiy ovqatlanish sohasida
ʻ (12,5 foiz) 32,5 trln
so mni tashkil qildi.
ʻ
Iqtisodiyot rivojini qo llab-quvvatlashda
ʻ xususiy investitsiyalarning yuqori
sur atlarda o sishi ham muhim ahamiyat kasb etmoqda.
ʼ ʻ
Xususan, 2023-yilda iqtisodiyotdagi barcha moliyalashtirish manbalari
17

hisobidan o zlashtirilgan ʻ investitsiyalar hajmi 2022-yilga nisbatan real hisobda
22,1 foizga o sib,
ʻ 352,1 trln so mga yetdi. Bunda, markazlashmagan investitsiyalar ʻ
hajmi 2022-yilga nisbatan 26,2 foizga o sib
ʻ 307,3 trln so mni, ʻ markazlashgan
investitsiyalar esa 0,7 foizga qisqarib 44,8 trln so mni tashkil etdi
ʻ
2.2.3-rasm
Hisobot yilida o zlashtirilgan investitsiyalarning moliyalashtirish manbalari
ʻ
tarkibida markazlashmagan investitsiyalarning ulushi 2022-yildagi 84,6 foizdan
87,3 foizgacha oshgan bo lsa,
ʻ markazlashgan investitsiyalar ulushi esa 15,4
foizdan 12,7 foizgacha qisqargan.
Markazlashmagan investitsiyalarning o sishi to g ridan-to g ri xorijiy
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
investitsiyalar hajmining qariyb 2,0 barobarga hamda tijorat banklari kreditlari va
boshqa qarz mablag larining
ʻ 17,9 foizga, aholi mablag larining ʻ 9 foizga oshganligi
hisobiga shakllangan.
18

Markazlashgan investitsiyalar hajmining real o sishi qariyb o tgan yilʻ ʻ
darajasida saqlanib qolgan bo lsada, uning tarkibida
ʻ hukumat kafolati ostidagi
xorijiy kreditlar 1,3 barobarga ko paydi.
ʻ
2023-yilda global inflyatsiya jarayonlarida sekinlashish kuzatilgan bo lsada,
ʻ
xalqaro moliya bozorida resurslarning narxi yuqori saqlanib qolayotganligi
sharoitida iqtisodiyotda nomutanosibliklarning yuzaga kelishini oldini olishga
qaratilgan dasturlarni amalga oshirilishi davlat tomonidan iqtisodiyotni moliyaviy
qo llab-quvvatlashni davom ettirishni taqozo qildi.
ʻ
Protsiklik fiskal siyosat yuritishning inflyatsiyaga bosimlarini kamaytirish
maqsadida nisbatan qat iy monetar siyosat yuritish orqali fiskal va monetar
ʼ
siyosatlar o zaro muvofiqlashtirib borildi.
ʻ
Xususan, davlat byudjeti va maqsadli jamg armalari xarajatlari 2022-yilga
ʻ
nisbatan 18 foizga o sib, 324,0 trln so mga yetdi. Davlat byudjeti va maqsadli
ʻ ʻ
jamg armalari xarajatlari tarkibida ijtimoiy soha 42,3 foizni, iqtisodiyotni
ʻ
qo llabquvvatlash xarajatlari 13,2 foizni hamda ishlab chiqarish va infratuzilmani
ʻ
rivojlantirish dasturlari 9,1 foizni tashkil etdi.
2023-yilda umumiy fiskal defitsitning YaIMga nisbati 2022-yildagi 4 foizdan
5,5 foizgacha oshdi.
Hukumat tomonidan aholining daromad manbaini kengaytirishga, ularning
daromad topishga qaratilgan muayyan mehnat bilan shug ullanishiga va kasbga
ʻ
o rgatishga ko maklashish, ish xaqi va ijtimoiy nafaqalarning oshirishga qaratilgan
ʻ ʻ
dasturlarning davom ettirilishi aholi umumiy daromadlarining yuqori o sishiga
ʻ
ta sir etuvchi omillardan bo ldi.
ʼ ʻ
Aholi umumiy daromadlarining o‘sishi, iste’molga bo‘lgan talabni oshirib,
iqtisodiyotda uy xo‘jaliklari iste’molining 6,1 foizga o‘sishiga xizmat qildi.
Xususan, 2023-yilda aholi umumiy daromadlari 2022-yilga nisbatan real
hisobda 4,6 foizga oshib, 728,8 trln so mni tashkil etdi. Ushbu o sish asosan davlat
ʻ ʻ
sektori va iqtisodiyot tarmoqlarida o rtacha real ish haqi miqdorining
ʻ 6,6 foizga,
19

ijtimoiy transfertlar hamda mehnat faoliyatidan olingan daromadlarning mos
ravishda 1,2 barobarga oshishi hisobiga shakllandi.
Aholi daromadlari tarkibida mehnat faoliyatidan olingan daromadlar eng
yuqori, 64 foiz ulushga ega bo lib, ushbu daromadlarning 54 foizini o zini o ziʻ ʻ ʻ
band qilishdan olingan daromadlar tashkil etgan. Shuningdek, mol-mulkdan
olingan daromadlar 2022-yilga nisbatan 40 foizga, shaxsiy iste mol uchun o zida
ʼ ʻ
ishlab chiqarilgan xizmatlardan olingan daromadlar 18,5 foizga oshgan.
2.2.4-rasm
T/R Ko’rsatgichlar 2024-yil uchun
prognoz Byudjet mo’ljalalri
2025-yil 2024-yil
Konsolidatsiyalashgan budjet
xarajatlari 427 640,30 498 290,80 567 578,00
1. Davlat budjeti xarajatlari * 280 725,40 323 770,40 376 798,80
2. Davlat maqsadli jamg‘armalari
xarajatlari * 85 813,90 99 115,80 113 006,50
3. O‘zbekiston Respublikasi Tiklanish
va taraqqiyot jamg‘armasi
mablag‘larining sarflanishi 18 848,70 22 750,00 25 336,80
4. Budjet tashkilotlarining budjetdan
tashqari jamg‘armalari
mablag‘larining sarflanishi 30 502,30 35 291,70 38 820,80
5. Tashqi qarz hisobidan davlat
dasturlariga xarajatlar 11 750,00 17 362,90 13 615,00
Konsolidatsiyalashgan budjet xarajatlari 2024 yilda 375030.5 mlrd somni
tashkil qildi 2023 yilga nisbatan 644352.6 mlrd somga ortiq davlat budjet
xarajatlari 280725.4 mlrd somni tashkil qildi tashqi qarz hisobidan davlat
dasturlariga xarajatlari 11750 mlrd somni tashkil qildi
20

2024-yil uchun O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning asosiy
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va 2025-2026-yillarga maqsadli
mo‘ljallar
1.1.1-jadval
T/r Ko‘rsat k ichlar 2024-y il
uchun
prognoz Maqsadli mo‘ljallar
2025-y il 2026-y il
1. Yalpi ichki mahsulot,
mlrd so‘m 1 301 759 1 540 547 1 725 969
2. Yalpi ichki
mahsulotning o‘sish
sur’ati, foizda 5,6 — 5,8 6,2 6,4
3. Iste’mol narxlari indeksi,
o‘tgan yilning dekabr
oyiga nisbatan, foizda 8 — 10 7,5 — 8,5 5 — 7
4. Sanoat
mahsulotlarining o‘sish
sur’ati, foizda 6 7,6 7,5
5. Qishloq, o‘rmon va
baliqchilik xo‘jaliklarida
ishlab chiqarishning
o‘sish sur’ati, foizda 4 4,1 4,1
6. Xizmatlar ko‘rsatishning
o‘sish sur’ati, foizda 6,1 6,4 6,7
2023 yil va 2024 yil uchun budjet xarajatlari 380 trillion somga farq qildi
2.2 Davlat budjeti xarajatlarini boshqarishning xorij tajribalari
Davlatning asosiy vazifalaridan biri iqtisodiyotni barqarorlashtirish
hisoblanadi. Bunday barqarorlashtirishga monetar siyosat bilan birga byudjet-soliq
siyosati orqali ham erishiladi. Byudjet-soliq siyosati deganda noinflyatsion YAIM
21

ishlab chiqarish sharoitida iqtisodiyotda to`liq bandlilikni, to`lov balansining
muvozanatini va iqtisodiy o`sishni ta`minlashga qaratilgan davlat xarajatlari va
soliqlarini o`zgartirishni o`z ichiga olgan chora tadbirlar tushuniladi. Iqtisodiyot
turg`unlik yoki pasayish davrida bo`lgan vaziyatlarda davlat tomonidan
rag`batlantuvchi byudjet-soliq siyosat - fiskal ekspansiya olib boriladi. Ya`ni,
davlat qisqa muddatda iqsodiyotning pasayishi muammosini davlat xarajatlarini
oshirish yoki soliqlarni kamaytirish, yohud ikkalasini bir vaqtning o`zida olib
borish evaziga hal etadi. Uzoq muddatda davlat xarajatlarining yuqori bo`lishi va
soliqlarni kamaytirish ishlab chiqarish omillarining o`sishiga va natijada, iqtisodiy
salohiyatning ko`tarilishiga olib kelishi mumkin. Ammo, bunga Markaziy bank
tomonidan olib boriladigan pul-kredit siyosatidan samarali foydalanish va davlat
xarajatlari tarkibini maqbul holatga olib kelish orqaligina erishish mumkin.
Iqtisodiyotda to`liq bandlik va ortiqcha talab natijasida inflyatsiya kelib chiqishi
mumkin bo`lgan vaziyatlarda cheklovchi byudjet-soliq siyosat- fiskal restriktsiya
olib boriladi. Cheklovchi byudjet-soliq siyosat davlat xarajatlarini (G) kamaytirish
yoki soliqlarni (T) oshirish yoki bo`lmasa ikkala tadbirni bir vaqtda olib borish
orqali iqtisodiyotning davriy o`sishini chegaralashdan iborat. Qisqa muddatli
davrlarda ushbu tadbirlar talab inflyatsiyasini kamaytiradi. Uzoq muddatli
davrlarda esa yuqori soliqlar iqtisodiyotda stagnatsiyaga olib kelishi mumkin. Bu
esa mamlakatning iqtisodiy salohiyatini izdan chiqaradi. Bunga davlat
xarajatlaridan samarasiz foydalanish qo`shimcha turtki bo`lishi mumkin. Agar
davlat xarajatlari va avtonom soliqlar bir xil miqdorga ko`paysa muvozanatli ishlab
chiqarish hajmi shu miqdorga teng yoki undan kamroq summaga ko`payadi. Buni
balanslashgan byujet mul tiplikatori deb yuritiladi. Balanslashgan byujet mul
tiplikatori birga teng yoki undan kichikroq bo`ladi. Davlat xarajatlari o`zgarishidan
yuzaga keladigan samara soliqlar pasayishidan olinadigan samaradan kattaroq
bo`ladi. Bu holat davlat xarajatlarining daromadlar va is`temol hajmiga ta`siri
soliqlar o`zgarishi ta`siriga nisbatan kuchliroq ekanligi oqibatidir. Ushbu farq
byudjet-soliq siyosat vositalarini tanlashda muhim rol o`ynaydi. Agar hukumat
davlat sektorini kengaytirmoqchi bo`lsa, davriy pasayishni tugatish uchun o`z
22

xarajatlarini oshirishi, inflyatsiyani cheklash uchun esa soliqlarni oshirishi
maqsadga muvofiq bo`ladi. Aksincha, byudjet-soliq siyosat davlat sektorini
cheklashga qaratilgan bo`lsa, davriy pasayish sharoitida soliqlarni kamaytiradi,
davriy ko`tarilish paytida esa davlat xarajatlarini oshirish maqbul yo`l hisoblanadi.
Demokratik davlatda byudjet qonun tarzida tasdiqlanadigan hujjat hisoblanadi.
Unda davlatning o`z funktsiyalarini bajarish maqsadida davlat qo`lida to`plangan
pul mablag`larining harakati o`z ifodasini topadi. Davlat siyosatini aniqlab
beradigan maqsadlarga erishish uchun pul resurslarini yo`naltirish byudjet
siyosatining ustuvorligini tashkil etadi. Agar maqsadga erishish milliy iqtisodiyot
ta`minlaydigan mablag`lardan ko`p mablag` talab etsa, davlat qo`shimcha
daromadlarni shakllantirishning quyidagi favquloddagi usullarini qo`llashga
majbur bo`ladi: ichki va tashqi kreditlar, milliy boylikni sotish, boylik va
molmulkni ijaraga berish va kontsessiyalar. Byudjetning 5
daromadlar qismini
to`ldirishning favquloddagi choralari iqtisodiy mustaqillikning yo`qolishiga olib
kelishi mumkin. Buni hisobga olgan holda hokimiyatning qonunchilik organlari
qarz olishning chegarasini oldindan belgilaydi. Hukumat mamlakatning
sharoitlaridan kelib chiqqan holda, byudjet siyosatini olib boradi. Bunday siyosat
mamlakatni pul potentsiali doirasida hukumatni moliyaviy ishlarini aniq dasturiga
ega bo`lishi, byudjet taqchilligi ustidan nazorat o`rnatilishi va uni qoplash
manbalarini qidirishni, juda katta samara beradigan iqtisodiy dasturlarga
byudjetdan mablag` ajratishni talab etadi. Byudjet taqchilligining kelib chiqish
sabablari quyidagilar bo`lishi mumkin:
♦ taqchillik davlatning kredit qo`yilmalarini ko`payishida iqtisodiyotni
rivojlantirish zaruriyati yuzasidan kelib chiqishi mumkin, bunday holat
iqtisodiyotda krizis holatini bildirmaydi, balki davlatni iktisodiy kon yukturasini
tartibga solish, progressiv odimlanishini ta`minlashga qaratilgan harakatidan kelib
chiqadi;
5
http://www.bilimdon.uz
23

♦ taqchillik favqulodda holatlar natijasida kelib chiqishi mumkin, bunday
holatlarda byudjetdagi zaxiralar yetarli bo`lmaydi va ortiqcha mablag`lar
manbasiga ehtiyoj tug`iladi;
♦ taqchillik krizis holatidan kelib chiqadi, bunda iktisodiyot parokanda holatda
bo`ladi, moliya-kredit aloqalari samarasiz bo`lib, hukumat mamlakatdagi
moliyaviy holatni o`z nazorati ostiga ololmaydi.
Byudjet taqchilligi uzoq davrlar mobaynida vujudga kelgan va
iqtisodiyotimizga katta ta`sir ko`rsatdi. Bular o`z navbatida davlat byudjeti va pul
muomalasida o`z ifodasini topdi. Byudjet taqchilligi inflyatsiya jarayonining
kuchayganligini, savdo shoxobchalarida aksariyat mahsulotlarning kamayib
ketganligini, moddiy boylik ishlab chiqarish va ijtimoiy-madaniy jabhalarda
ta`minot muammolarining kuchayganligini ham bildiradi. Soliq siyosati moliyaviy
siyosatning eng muhim qismi (yo`nalishi) hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti
sharoitida shaxsiy tashabbussiz va jamiyat barcha a`zolarining samarali mehnatisiz
iqtisodiyotni tiklash murakkabligicha qolaveradi. Soliqlar bozor iqtisodiyotida
mehnatning asosiy rag`batlantirilishini olib qo`yadi, ya`ni mehnat daromad
keltirishi lozim. Mamlakat iqtisodiyotiga soliq siyosatining ta`siri bevosita
namoyon bo`ladi – yuqori soliq ostonasi takror ishlab chiqarish jarayonining
investitsion imkoniyatlarini qisqartiradi, jamiyatda iste`mol darajasi pasayadi va bu
narsa, o`z navbatida, ishlab chiqarish va xizmat sektorlarining o`sish bazalarining
pasayishiga olib keladi. Soliq siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirishda qonun
chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlar bo`g`inlari bilan birga sud hokimiyatining
bo`g`inlari ham alohida ahamiyatga ega. Sud hokimiyati tomonidan qonuniy amal
qilayotgan soliqlar va soliqlarga tenglashtirilgan majburiy to`lovlarning o`z vaqtida
byudjetga kelib tushishi ustidan nazorat o`rnatilib, soliq qonunchiligi buzilishlarini
oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlar qo`llanadi. Soliq siyosatini ishlab
chiqishda nafaqat alohida olingan muassasalar bevosita qatnashadi, shuningdek uni
ishlab chiqishda soliq to`lovchilar qatnashishi mumkin, ya`ni bunda soliq
to`lovchilarning o`zlarida soliqlarni takomillashtirishga qaratilgan takliflar,
24

soliqlarni hisoblashni oson va samarali ishlash kabilar taklif sifatida berilishi
mumkin.
Byudjet 6
siyosati iqtisodiy siyosatning «yadrosi» hisoblanadi hamda o`zida
jamiyat institutlari va aholi o`rtasidagi moliyaviy munosabatlarni yaqqol
ifodalaydi. Byudjet siyosati, aytish mumkinki, makroiqtisodiy barqarorlikni bosh
omilidir. Davlat byudjeti kuchli demokratik davlatning ishonchli moliyaviy
tayanchi bo`lib xizmat qilishi kerak. Davlat byudjeti siyosatini yuritishda ikki
dastakka egadir. Bular davlat daromad to`lovlar bilan xarajatlardir. Bularni
bevosita va bilvosita usullar deb atash mumkin. Byudjet siyosatining bilvosita
usullari bo`lib soliqlar va soliqsiz to`lovlar orqali iqtisodiyotga ta`sir ko`rsatish
kabi tadbirlar hisoblanadi. Soliq stavkalarini o`zgarishi, soliqlar bo`yicha
imtiyozlar yaratish yohud ularni bekor qilish, turli xil to`lovlarni joriy qilish kabi
bilvosita usullar orqali mamlakatdagi ijtimoiyiqtisodiy vaziyatga ta`sir ko`rsatish
mumkin, bunda soliq to`lovlarining moddiy qiziqishlari byudjet siyosatidagi hal
qiluvchi rolni o`ynaydi. Byudjet siyosatining bevosita usullariga esa byudjetning
xarajatlar qismi orqali ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatga ta`sir ko`rsatish kiradi.
XULOSA
6
Musurmonova D.T., Jalilov F.R. "Hududiy iqtisodiyot va byudjet tizimi". Toshkent: "Yangi asr avlodi", 2018.
25

Davlat budjeti- mamlakat hukumatiga davlatning iqtisodiy funksiyalarini
bajarish imkonini beruvchi assoiy moliyaviy manba bo'lib uning xarajatlari
tarkibini optimallashtirish muhim ahamiyatga ega. O'zbekiston Respublikasi davlat
budjeti xarajatlarida ijtimoiy soha va ijtimoiy himoyaga sarflanadigan
mablag'laming mutlaq migdori va jami xarajatlardagi uloushi oshib bormoqda.
Statistik ko‘rsatkichlar byudjet xarajatlarining davlat funksiyalarini bajarishdagi
rolini va ularning samaradorligini aniqroq tushunishga yordam beradi. Quyida
asosiy yo‘nalishlar bo‘yicha ba'zi statistik ko‘rsatkichlarni keltiramiz.
1.Ta’lim va sog‘liqni saqlash:
O‘zbekistonda 2023 yilda davlat byudjeti xarajatlarining 19,6% ta’lim sohasiga
yo‘naltirilgan. Bu 2022 yilga nisbatan 12% ko‘pdir. Ta'lim sohasiga ajratilgan
mablag‘larning ko‘payishi o‘quvchilarning qamrovini oshirish va o‘qituvchilar
malakasini yaxshilashga xizmat qiladi.
Masalan, bir o‘quvchi uchun o‘rtacha xarajat 2020 yilda 1,2 mln so‘mni tashkil
etgan bo‘lsa, 2023 yilda bu ko‘rsatkich 1,8 mln so‘mga yetdi.
Sog‘liqni saqlash xarajatlari:
2023 yilda sog‘liqni saqlash sohasiga byudjetning 14% ajratilgan bo‘lib, bu 12
trillion so‘mni tashkil etdi. Shu jumladan, bepul tibbiy xizmatlarga sarflangan
mablag‘lar 5% ga oshdi, bu esa aholiga sifatli xizmat ko‘rsatishni kuchaytiradi.
Har 1000 aholi uchun tibbiy xizmatdan foydalanish darajasi 2018 yilda 61%
bo‘lgan bo‘lsa, 2023 yilda bu ko‘rsatkich 72% ga yetdi.
2. Infratuzilma rivoji:
-2023 yilda transport infratuzilmasini rivojlantirishga 6 trillion so‘m ajratildi,
bu umumiy byudjet xarajatlarining 10% ni tashkil etdi. Shu jumladan, 500 km
yangi avtomobil yo‘llari qurildi.
-Energetika sektoriga yo‘naltirilgan mablag‘lar 2022 yilda 9 trillion so‘m
bo‘lsa, 2023 yilda 12 trillion so‘m ga yetdi. Bu, asosan, qayta tiklanuvchi energiya
manbalariga investitsiyalarni oshirish bilan bog‘liq.2023 yil yakunida mamlakatda
26

elektr energiyasi bilan ta’minlash qamrovi 96% ni tashkil etdi, bu esa 2018 yilga
nisbatan 8% yuqori.
3. Davlat boshqaruvi va xavfsizlik mudofaa xarajatlari:
-2023 yilda mudofaa va xavfsizlik sohasiga 8 trillion so‘m ajratilgan, bu
davlat byudjetining 13% ini tashkil etdi. Bu mablag‘lar armiyaning zamonaviy
qurollar bilan ta’minlanishi va xavfsizlik tizimlarini takomillashtirishga
yo‘naltirildi.
Jamoat xavfsizligi:
-xavfsizligi xizmatlariga ajratilgan mablag‘lar 5% ga oshdi, bu 2023 yilda 2
trillion so‘mni tashkil etdi.
4.Subsidiyalar va grantlar:
-2023 yilda kichik va o‘rta biznesni rivojlantirish uchun 3 trillion so‘m
miqdorida subsidiya va grantlar ajratildi. Bu orqali 2000 dan ortiq yangi
tadbirkorlik subyektlari tashkil etildi.
Ish o‘rinlari yaratish:
-Davlat qo‘llab-quvvatlovi natijasida yangi tashkil etilgan tadbirkorlik
loyihalari orqali 25 mingdan ortiq ish o‘rni yaratildi.
5.Byudjetning YaIMdagi ulushi:
2023 yilda O‘zbekiston byudjeti xarajatlari yalpi ichki mahsulotning 27% ini
tashkil etdi. Bu ko‘rsatkich iqtisodiy rivojlanish va davlatning strategik
maqsadlariga erishishda muhim o‘rin tutadi.Ekologiya va yashil iqtisodiyot:
2023 yilda ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish loyihalariga 2 trillion so‘m
ajratildi, bu 2022 yilga nisbatan 15% ko‘pdir.
Umumiy natijalar:
Byudjet xarajatlarining tahlili shuni ko‘rsatadiki:
Ijtimoiy sohalarga ajratilgan mablag‘lar aholi farovonligini oshirishga sezilarli
ta’sir ko‘rsatmoqda.Infratuzilma rivoji va energetikaga investitsiyalar iqtisodiy
barqarorlikni mustahkamlamoqda.Tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash orqali ish
o‘rinlari yaratilib, iqtisodiy faollik ortmoqda.
27

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –T.: “O‘zbekiston”, 2023.
2.O‘zbekiston Respublikasining Byudjet kodeksi . 2023-yil 15-avgust O’RQ-687-
sonli.
3.O‘zbekiston Respublikasining 2022-yil 23-dekabrdagi “2023-yil uchun
O‘zbekiston Respublikasining Davlat byudjeti to’g’risida”gi O’RQ-886-sonli
qonuni.
4.O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. 2023-yil 29-noyabrdagi “2024-yil uchun
O‘zbekiston Respublikasining Davlat byudjeti to’g’risida”gi O‘RQ-786-son.
5.O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Byudjet hisobi to‘g‘risida. Toshkent
sh.,2016 yil 13 aprel, O‘RQ-404-son.
6.O‘zbekiston Respublikasining 2024-yil 27-dekabrdagi “2025-yil uchun
O‘zbekiston Respublikasining Davlat byudjeti to’g’risida”gi O’RQ-936-sonli
qonuni.
7.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. 2022-2026 yillarga
mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida. Toshkent
sh., 2022 yil 28 yanvar, PF-60-son.
8.Tuychiyev A.J., Ostonqulov A.A., Ibragimov K.SH., Tursunov A.S. Byudjet
tizmi.Darslik.- T.: “Iqtisodiyot va Moliya” 2023.329 b.
9.Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2019.
10.Mirziyoev SH.M.Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik –
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – Toshkent:
“O‘zbekiston” NMIU, 2019.
11.Mirziyoev SH.M. erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2019.
12.Abulkasimov X. Makroiqtisodiy tartibga solish va O’zbekistonning barqaror
rivojlanishi. Monografiya. - T. “Akademiya”, 2016, 92 b.
28

Foydalanilgan internet saytlari
1. http://www.mf.uz - O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va Moliya vazirligi
elektron sayti.
2. http://www.stat.uz - O‘zbekiston Respublikasi Prezident xuzuridagi statistikasi
agentligining elektron sayti
3. http://www.cb.uz - O‘zbekiston Respublikasining Markaziy bankining elektron
sayti
4. http://www.moliya.uz - O‘zbekiston Respublikasining Iqtisodiyot va Moliya
vazirligi elektron sayti
29

Купить

Похожие документы
O’z Milliy bank amaliyot hisoboti
Iqtisodiyot va moliya bo‘limi amaliyot hisoboti amaliyot hisoboti
Ipoteka bank amaliyot Mirobod filiali
"Trastbank" bitiruv oldi amaliyot
Turonbank bitiruv oldi amaliyoti