Byudjetning kamomati va uning vujudga kelish sabablari - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	93.9KB
Покупки	1
Дата загрузки	16 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Diyorbek

Дата регистрации 14 Октябрь 2024

22 Продаж

Byudjetning kamomati va uning vujudga kelish sabablari

Купить

O‘ ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
FARG’ONA DAVLAT UNIVERSITETI IQTISODIYOT
FAKULTETI MOLIYA VA MOLIYAVIY
TEXNALOGIYALAR YO’NALISHI
MOLIYA FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: Byudjetning kamomati va uning vujudga kelish
sabablari
Bajardi: 2-kurs 23.132-guruh talabasi
Abdullajonov Diyorbek

Komissiya a’zolari:____________________________
____________________________
Himoya natijasi: «______» baho «___»
________________ 20___y.
1

MUNDARIJA:
KIRISH…………………………...……………………………………………..…3
I.BOB.«BYUDJET TAQCHILLIGI» TUSHUNCHASI VA UNING
SHAKLLANISH
SABABLARI
1.1. Byudjet taqchilligi tushunchasining mohiyati va mazmuni …… ……………5
1.2. Davlat byudjeti taqchilligi sabablari…………………………………….……13
II.BOB. DAVLAT BYUDJETINING KAMOMADLIK MUAMMOLARI VA
UNI BARTARAF ETISH YO'LLARI.
2.1.Budjet taqchilligining asosiy turlari va ularning yuzaga kelish sabablari.
Bozor iqtisodiyotiga ega turli mamlakatlarda uning ko'lamini
o'rganish…………………………………………………………………………...26
2.2. . Byudjet taqchilligini bartaraf etishning asosiy yo'nalishlari………….
…………………………………………………………….31
XULOSA…………………………………………………………………………38
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI………………………….41
2

KIRISH
Byudjetning kamomadi zamonaviy iqtisodiyotning eng muhim va murakkab
masalalaridan biri bo‘lib, davlat moliyasi tizimining barqarorligi va
samaradorligini belgilashda muhim ahamiyatga ega. Byudjet kamomati davlatning
daromadlari va xarajatlari o‘rtasidagi nomutanosiblik natijasida yuzaga keladigan
moliyaviy holatdir. Bu holatda davlatning xarajatlari uning daromadlaridan oshib
ketadi va moliyaviy resurslar yetishmovchiligi kuzatiladi. Mazkur muammo
ko‘plab davlatlar uchun iqtisodiy rivojlanish jarayonida jiddiy to‘siq bo‘lib xizmat
qilmoqda.
Byudjet kamomadi sabablari murakkab va turli omillar bilan bog‘liq bo‘lib,
ular siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va tashqi sharoitlar bilan belgilanadi. Xususan,
davlatning samarasiz moliyaviy siyosati, soliqlar yig‘imining pastligi, iqtisodiy
inqirozlar, inflyatsiya jarayonlari va tashqi qarzning ortishi byudjet kamomati
yuzaga kelishining asosiy omillaridan hisoblanadi. Shu bilan birga, aholi
ehtiyojlarini qondirish maqsadida ijtimoiy dasturlarga haddan tashqari ko‘p
mablag‘ ajratilishi ham byudjet daromadlari va xarajatlari o‘rtasida muvozanatning
buzilishiga olib keladi.
Byudjet taqchilligi - sarf-xarajatlar daromaddan oshib ketganda. Bu atama
odatda hukumatlarga tegishli, biroq shaxslar, kompaniyalar va boshqa tashkilotlar
kamchiliklarni bartaraf etishlari mumkin.
Davomiy kamchiliklarni bartaraf etgan ko'plab tashkilotlar uchun darhol
jazo choralari mavjud. Agar shaxs yoki oila shunday qilsa, ularning kreditorlari
chaqiradi. Xarajatlar to'lanmaganligi sababli, ularning kredit ballari to'ladi. Bu
yangi kreditni qimmatroq qiladi.
Oxir-oqibat ular bankrot deb e'lon qilishlari mumkin.
Xuddi shu narsa byudjet defitsiti davom etayotgan kompaniyalar uchun ham
amal qiladi. Ularning obligatsiyalar reytingi pasayadi. Bunday holatlarda ular hech
qanday qarz olish uchun yuqori foiz stavkalarini to'lashlari kerak.
Hukumatlar boshqacha. Ular soliqdan daromad oladilar. Ularning xarajatlari
soliqlarni to'layotgan odamlarga foyda keltiradi. Hukumat rahbarlari xizmat
3

ko'rsatish orqali xalq tomonidan qo'llab-quvvatlanadi. Agar ular saylashni davom
ettirishni istasa, ular imkon qadar ko'proq sarflashadi. Chunki saylovchilarning
aksariyati qarzning ta'siri haqida qayg'urmaydi.
Har yili defitsit mamlakat suveren qarzini oshiradi . Qarz o'sishi bilan u
defitsitni ikki shaklda oshiradi. Birinchidan, qarzga bo'lgan foiz har yili to'lanishi
kerak. Bu esa, har qanday foyda bermasdan sarf-xarajatlarni oshiradi. Agar foizlar
to'lovlari etarlicha yuqori bo'lsa, u iqtisodiy o'sishga olib keladi, chunki bu
mablag'lar iqtisodiyotni rag'batlantirish uchun ishlatilishi mumkin edi.
Ikkinchidan, yuqori qarz darajalari hukumat uchun mablag' to'plashni
qiyinlashtiradi. Kreditorlar mamlakatning qarzlarini to'lash qobiliyatiga daxldor
xavotirda. Bunday holatlarda ular yuqoriroq foiz stavkalarini ko'tarishlarini talab
qilishadi, bu yuqori darajadagi xavfni ko'proq qaytarish imkonini beradi.
Bu har yili kamomadni oshiradi. Jahon banki, bu mamlakatning GSYIHga
nisbati qarzi 77% yoki undan yuqori bo'lgan paytlarda, bu so'nggi nuqtasi.
Kurs ishining maqsadi: Byudjet kamomadi tushunchasining nazariy
asoslarini o‘rganish, uning vujudga kelish sabablari va iqtisodiyotga ta’sirini tahlil
qilish hamda byudjet kamomati muammosini bartaraf etish bo‘yicha samarali
choralarni ishlab chiqishdir.
Kurs ishi davomida quyidagi maqsadlar ko‘zlanadi:
1. Byudjet kamomati tushunchasining nazariy asoslarini o‘rganish – uning
iqtisodiy mohiyati, turlari va belgilovchi omillarini aniqlash.
2. Byudjet kamomati yuzaga kelishining sabablarini tahlil qilish – davlat
moliyaviy siyosati, soliq yig‘imlari, iqtisodiy jarayonlar va tashqi iqtisodiy
omillarni baholash.
3. Byudjet kamomadi oqibatlarini o‘rganish – davlat moliyasi, iqtisodiy
barqarorlik va aholi turmush darajasiga ta’sirini o‘rganish.
4. Muammolarni bartaraf etish yo‘llarini aniqlash – xalqaro tajribani
o‘rganib, byudjet kamomati kamaytirishga qaratilgan samarali strategiyalarni taklif
etish.
Kurs ishining vazifalari:
4

1. Byudjet kamomadi tushunchasini ilmiy-nazariy jihatdan o‘rganish: uning
iqtisodiy mohiyati, turlari va tavsifiy xususiyatlarini aniqlash.
2. Byudjet kamomadi yuzaga kelish sabablarini tahlil qilish: davlat
moliyasidagi daromad va xarajatlar o‘rtasidagi nomutanosiblikka olib keluvchi
omillarni o‘rganish.
3. Byudjet kamomati oqibatlarini baholash: ushbu muammoning davlat
iqtisodiyotiga, moliyaviy barqarorlikka va ijtimoiy hayotga ta’sirini aniqlash.
4. Byudjet kamomati bilan bog‘liq xalqaro tajribani o‘rganish: rivojlangan
va rivojlanayotgan davlatlar misolida samarali moliyaviy boshqaruv usullarini
tahlil qilish.
5. Muammoni bartaraf etish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish: davlat
byudjetini samarali boshqarish va byudjet kamomati darajasini qisqartirishga
qaratilgan chora-tadbirlar taklif etish.
6. Tahliliy usullarni qo‘llash orqali muammo miqyosini aniqlash: iqtisodiy-
statistik ma’lumotlar asosida byudjet kamomati ko‘rsatkichlarini baholash.
Ushbu vazifalar ijrosi kurs ishining ilmiy asoslanganligini ta’minlaydi
hamda davlat moliyaviy siyosatining samaradorligini oshirishga qaratilgan amaliy
tavsiyalarni ishlab chiqishga xizmat qiladi.
Kurs ishining tarkibiy qismi: Kirish, 2 ta bob, 4 ta reja, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
5

IBOB.BYUDJET TAQCHILLIGI TUSHUNCHASI VA UNING
SHAKLLANISH SABABLARI
1 . 1. Byudjet taqchilligi tushunchasining mohiyati va mazmuni
D а vl а t byudj е tining d а r о m а dl а ri v а ха r а j а tl а ri muv о z а n а td а bo’lishini
t а q о z о qil а di. L е kin ko’pchilik h о ll а rd а d а vl а t byudj е ti ха r а j а tl а rining
d а r о m а dl а rd а n о rtiqch а ligi kuz а til а di, buning о qib а tid а byudj е t t а qchilligi ro’y
b е r а di. Bu h о lning s а b а bl а ri ko’p bo’lib, ul а rning ichid а , d а vl а tning j а miyat
h а yotining b а rch а s о h а l а rid а gi r о lining uzluksiz o’sib b о rishi, uning iqtis о diy v а
ijtim о iy v а zif а l а rining k е ng а yishi а l о hid а o’rin tut а di.
Byudj е t t а qchilligining o’sishi yoki k а m а yishi mutl о q miqd о rd а v а uning
yalpi ichki m а hsul о t (YAIM)g а nisb а tid а а niq n а m о yon bo’l а di. 2004 yild а
R е spublik а miz d а vl а t byudj е tining t а qchilligi (d е fitsit) YAIMg а nisb а t а n 0,4 f о izni
t а shkil etdi v а о ldingi yill а rg а nisb а t а n k а m а yish t е nd е ntsiyasig а eg а bo’ldi.
Byudj е t t а qchilligining o’zg а rishi х o’j а lik k о n’yunktur а sid а gi j о riy
t е br а nishl а r, ishl а b chiq а rishd а gi d а vriy inqir о z v а yuks а lishl а rni h а m а ks ettir а di,
inqir о zl а r d а vrid а d а vl а t byudj е t m а bl а g’l а ri his о bid а n iqtis о diyotning m а ’lum
s е kt о rl а rini m о liyaviy t а ’minl а b turishg а , umumd а vl а t а h а miyatig а eg а bo’lg а n
t а rm о ql а rd а inv е stitsiyal а r h а jmini s а ql а b turishg а m а jbur bo’l а di.
O’rn а tilg а n ха lq а r о st а nd а rtl а rg а ko’r а byudj е t t а qchilligi YAIMning 5%
d а r а j а sid а n о shm а sligi l о zim. Byudj е t t а qchilligi а s о s а n d а vl а t qimm а tli
q о g’ о zl а rini s о tish, n о byudj е t f о ndl а ri (sug’urt а f о ndi, ishsizlik bo’yich а
sug’urt а l а sh f о ndi, p е nsiya f о ndi)d а n q а rz о lish ko’rinishid а gi d а vl а tning ichki v а
t а shki q а rzl а ri his о big а q о pl а n а di.
Byudj е t t а qchilligini m о liyal а shtirish (q о pl а sh)ning muhim ko’rinishl а rid а n
biri d а vl а t kr е diti his о bl а n а di. D а vl а t kr е diti d е g а nd а , d а vl а t q а rz о luvchi yoki
kr е dit о r sif а tid а m а yd о ng а tush а dig а n b а rch а m о liyaviy-iqtis о diy mun о s а b а tl а r
yig’indisi tushunil а di.
6

M о liyaviy r е sursl а rni d а vl а t t о m о nid а n q а rzg а о lishning а s о siy sh а kli – bu
d а vl а t q а rz m а jburiyatl а ri (z а yoml а ri)ni chiq а rish his о bl а n а di. Ul а rni j о yl а shtirish
j а r а yonid а d а vl а t а h о li, b а nkl а r, s а vd о v а s а n оа t k о mp а niyal а rining v а qtinch а
bo’sh turg а n pul m а bl а g’l а rini j а lb qil а di.
D а vl а t o’z m а jburiyatl а rini n а f а q а t х ususiy s е kt о rd а j о yl а shtirishi, b а lki
ul а rni M а rk а ziy b а nkd а his о bg а о lishi h а m mumkin. Bund а b а nk mu о m а l а g а
pulning t о v а r h а jmining ko’p а yishi bil а n b о g’liq bo’lm а g а n qo’shimch а miqd о rini
chiq а r а di. M а zkur h о ld а , d а vl а t byudj е tini m о liyal а shtirish pul mu о m а l а sig а
to’g’rid а n-to’g’ri inflyatsi о n t а ’sir ko’rs а t а di. Pul m а ss а sining o’sishi j а miyat
h а qiqiy b о yligining ko’p а yishi bil а n birg а b о rm а ydi.
D а vl а t q а rzl а rining to’ х t о vsiz ko’p а yib b о rishi, milliy d а r о m а dni f о iz
to’l о vl а ri sh а klid а , t о b о r а ko’pr о q q а yt а t а qsiml а nishg а о lib k е l а di.
K а tt а byudj е t t а qchilligi v а d а vl а t m а jburiyatl а ri bo’yich а f о iz to’l о vl а ri o’sish
sh а r о itid а , d а vl а t q а rzl а rini to’l а sh v а qtini imk о n d а r а j а d а cho’zishg а h а r а k а t
qil а di.
Buning uchun turli х il usull а rd а n f о yd а l а nish mumkin. Juml а d а n d а vl а t
o’zining qisq а mudd а tli m а jburiyatl а rini, o’rt а v а uz о q mudd а tli z а yoml а rg а
а lm а shtir а di. U o’zining qisq а mudd а tli m а jburiyatl а rini, а nch а yuq о ri f о iz
bo’yich а yangi, uz о q mudd а tli z а yoml а r chiq а rish his о big а h а m s о tib о lish
mumkin. Bund а y turd а gi t а dbirl а r qisq а d а vrli s а m а r а b е rishi v а v а qtinch а
d а vl а tning m о liyaviy а hv о lini е ngill а shtirishi mumkin, chunki u о d а td а k е lgusid а
f о iz st а vk а sining о shishi v а q а rzl а r umumiy miqd о rining o’sishi bil а n b о g’liq.
Х o’j а lik h а yoti b а yn а lmin а ll а shuv j а r а yonl а rining t е z o’sishi, ха lq а r о
kr е ditning j а d а l riv о jl а nishi n а tij а sid а d а vl а t o’zig а z а rur bo’lg а n m о liyaviy
r е sursl а rni j а lb qilish uchun bo’sh pul m а bl а g’l а rining milliy ch е g а r а d а n
t а shq а rid а gi m а nb а l а rid а n f ао l f о yd а l а n а di. Buning n а tij а sid а t а shqi q а rz vujudg а
k е l а di.
Shund а y qilib, d а vl а t o’z f ао liyatini m о liyaviy r е sursl а r bil а n t а ’minl а shd а
ssud а k а pit а ll а rining h а m milliy b о z о rid а n, h а m t а shqi b о z о rid а n q а rz о lishi
mumkin.
7

Ха lq а r о kr е ditning t е z o’sishi k а pit а lning m а ml а k а tl а r а r о migr а tsiyasi,
m а ml а k а t v а mint а q а l а r iqtis о diy o’z а r о b о g’liqligi chuqurl а shuvining muq а rr а r
n а tij а si his о bl а n а di. Ха lq а r о kr е dit m о liyaviy r е sursl а rni h а m х ususiy s е kt о rning
ehtiyojl а rini q о ndirish, h а m d а vl а t byudj е ti t а qchilligini q о pl а sh uchun j а lb qilish
imk о niyatini s е zil а rli k е ng а ytir а di. Shu bil а n birg а t а shqi q а rzl а rning o’sishi bir
q а t о r b о shq а mu а mm о l а rni k е ltirib chiq а r а di. Bu o’rind а eng а s о siy mu а mm о
milliy iqtis о diyotning kr е dit о r v а d е bit о r m а ml а k а tl а r iqtis о diyotig а
b о g’liqligining kuch а yib b о rishi his о bl а nib, bu j а r а yonni m а ml а k а td а gi ichki
m о liyaviy d а st а kl а r bil а n n а z о r а t qilish imk о niyati bo’lm а y q о l а di.
Davlat moliyasida moliyalashtirish va kreditlash operatsiyalari farqlanadi.
Operatsiyalarni moliyalashtirish yoki kreditlash deb tasniflash mezoni ko'zlangan
maqsaddir. Davlat organlari tomonidan amalga oshiriladigan kredit
operatsiyalarining asosiy maqsadi (iqtisodiyotning boshqa tarmoqlaridan farqli
o'laroq) ortiqcha likvidli mablag'larni kamaytirish va daromad olish emas, balki
iqtisodiy siyosat muammolarini hal qilishdir. Shuning uchun ham davlat kreditlari
va boshqa korxona va tashkilotlarning qimmatliqog’ozlarini davlat tomonidan
sotib olish moliyalashtirishda emas, balki “sof kreditlash” (qarz berish min us
to’lov) toifasida o’z aksini topadi. Bunday holda, kreditlar, qoida tariqasida,
imtiyozli stavkalarda beriladi.
Agar kreditlash operatsiyalari likvid aktivlarni boshqarish va foyda olishga
qaratilgan bo'lsa, u holda ular moliyalashtirish deb hisoblanadi. Moliyaviy bitimlar
davlat sektori tomonidan iqtisodiyotning boshqa tarmoqlarining qimmatli
qog'ozlariga likvidlikni boshqarish maqsadida amalga oshirilgan investitsiyalar
hisoblanadi. Shunga o'xshash operatsiyalar O’zbekiston Respublikasihukumatlari,
Federatsiyaning ta'sis sub'ektlari, mahalliy hokimiyat organlari, Pensiya
jamg'armasi va Ijtimoiy sug'urta jamg'armasi tomonidan amalga oshiriladi.
Qimmatli qog'ozlarni davlat tomonidan sotib olish maqsadlari to'g'risida
hech qanday ma'lumot mavjud bo'lmaganda, moliyalashtirish va kreditlash
operatsiyalari o'rtasidagi farq bitimda ishtirok etayotgan boshqaruv darajasi bilan
belgilanadi. Yuqori yoki bir xil darajadagi boshqaruv tomonidan chiqarilgan qarzni
8

sotib olish operatsiyalarining maqsadi likvidlikni boshqarish ekanligi odatda qabul
qilinadi. Shuning uchun kreditorning organiga nisbatan bu bitim moliyalashtirish
sifatida qaralishi kerak. Quyi boshqaruv organi tomonidan chiqarilgan qimmatli
qog'ozlarni sotib olish kreditor organining buxgalteriya hisobida qarz berish
sifatida aks ettirilishi kerak. Shu bilan birga, qarz oluvchining boshqaruv organlari
davlat organi tomonidan qimmatli qog‘ozlarni sotib olish (iqtisodiy siyosatni
yuritish maqsadida kredit berish yoki likvidlikni boshqarish maqsadida
moliyalashtirish) maqsadidan qat’i nazar, sotilgan qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha
mablag‘lar tushumini moliyalashtirish deb hisoblaydi. Bundan kelib chiqqan holda,
kreditor organlari kreditlarni "qarz berish" toifasida, qarz oluvchilar tomonidan esa
- "moliyalash" toifasida ko'rib chiqishlari kerak.
Byudjet taqchilligi sabablari. Byudjet taqchilligi xarajatlar daromadlardan
oshib ketganda yuzaga keladi. Byudjet taqchilligining asosiy sabablari urushlar va
ishlab chiqarishning pasayishi hisoblanadi.
Urushlar armiyani qurollantirish va saqlash uchun resurslardan foydalanishni
talab qiladi. Bundan tashqari, keskinlik nafaqat jangovar harakatlar paytida, balki
tinchlik davridagi harbiy xarajatlar natijasida ham yuzaga keladi. Ushbu xarajatlar
soliqlarni oshirish, pul mablag'larini yaratish va davlat qarzlarini chiqarish orqali
moliyalashtiriladi. Ushbu manbalarning har biri o'z cheklovlariga ega. Soliq
stavkalarining oshishi mehnat va ishlab chiqarishni rivojlantirishni
rag'batlantirishni cheklaydi. Yangi pullarning chiqarilishi inflyatsiyaga olib keladi.
Qarz berish kreditlarni joylashtirish imkoniyati bilan bog'liq. Biroq, davlat
obligatsiyalarini sotish byudjet taqchilligini qoplashning muhim Manbai ekanligi
haqiqatda qolmoqda.
Tanqislikni keltirib chiqaradigan yana bir muhim omil - ishlab chiqarishdagi
tanazzullar, turg'unlik va tushkunlik davrlari. YaIM va milliy daromad pasaygan
yillarda soliq tushumlari ham avtomatik ravishda kamayadi. Shu bilan birga,
xarajatlar bir xil darajada qoladi. Natijada, xarajatlar va daromadlar o'rtasida
tafovut paydo bo'ladi yoki ko'payadi va defitsit o'sadi. O’zbekiston Respublikasi
davlat byudjeti xarajatlarini tahlil qilishimizdan oldin davlat byudjeti haqida
9

yaxshigina tushunchaga ega bo’lishimiz zarur. Davlat byudjeti – bu davlat
daromadlari va xarajatlar hamda ularni moliyaviy qoplash manbaalari yillik rejasi
hisoblanadi. Davlat byudjetining 2 tomoni bo’lib, bir tomonida byudjetga kelib
tushadigan daromadlar tarkibi va ularning manbaalari, ikkinchi tomonida esa
asosiy xarajatlarning tarkibi va miqdori o’z ifodasini topgan. Davlat daromadlari
va xarajatlarining asosiy qismi davlat byudjeti orqali o’tadi. Uning asosiy vazifasi
moliyaviy vositalar yordamida iqtisodiyotni samarali rivojlantirish va umumdavlat
miqyosdagi ijtimoiy vazifalarni hal qilish uchun sharoit yaratishdir. Byudjet
daromadlari – esa pul mablag’lari fondlarini shakllantirish jarayonida vujudga
keluvchi iqtisodiy munosabatlarni o’zida ifoda etadigan, hokimiyat organlarining
turli darajalari ixtiyoriga kelib tushadigan, davlatning funksiyalarini bajarish uchun
zarur bo’lgan davlat markazlashtirilgan moliyaviy resurslarining bir qismi
hisoblanadi. Davat byudjeti davlat ixtiyoridagi pul fondlarining taqsimlanishini
bildirib, u davlat moliyasining bosh bo g ini hisoblanadi. Davlat byudjeti tarkibanʻ ʻ
umumdavlat (yoki markaziy) byudjeti (mamlakat miqyosidagi umumiy daromadlar
va harajatlar yig indisi) vamahalliy (munitsipal) byudjet (hududiy tuzilmalar —
ʻ
o lka, viloyat, tuman va h.k. doirasidagi pul daromadlari va xarajatlari)ga
ʻ
bo linadi. Ikki turdagi byudjetlar nisbati mamlakatning ichki sharoitiga bog liq
ʻ ʻ
bo ladi. Davlat jamiyatga ijtimoiy xizmatlar (milliy xavfeizlikni ta minlash, jamoat
ʻ ʼ
tartibini saklash, atrof-muhitni himoya qilish, nochorlarga yordam berish, aholiga
bepul ijtimoiy xizmatlar ko rsatish va b.) ko rsatadi va bularning barchasi xarajat
ʻ ʻ
talab qiladi. Byudjet daromadlari soliqlar, solikdan tashqari yig imlar, davlat
ʻ
zayomlaridan tushgan pul, davlat mul-kini sotishdan yoki ijaraga berishdan kelgan
mablag lardan shakllanadi. Byudjet daromadining aholi jon boshiga hisoblangan
ʻ
miqdori mamlakatning byudjet salohiyati (potensiali) deb yuritiladi va bu byudjet
daromadining umumiy hajmiga hamda aholining soniga bog liq. Byudjet
ʻ
harajatlari uning daromadidan ortib ketsa, byudjet taqchilligi, ya ni kamomadi
ʼ
yuzaga keladi. Kamomad miqdori mamlakat yalpi milliy mahsulotning 3—3,5%
ga teng bo lishi me yoriy hisoblanadi. Byudjet kamomadining g oyat oshib ketishi
ʻ ʼ ʻ
va uni daromad bilan ta minlash mumkin bo lmaganda byudjet harajatlari
ʼ ʻ
10

qisqartiriladi. Markaziy, mahalliy Davlat byudjetlari va byudjetdan tashqari fondlar
(davlatning muayyan maqsadli fondlari, maxsus maqsadli soliqlar, zayomlar,
byudjetdan subsidiyalar hisobiga yaratiladigan maxsus fondlar) yig indisiʻ
davlatning yig’ma byudjetini tashkil etadi. Davlat byudjeti, odatda, joriy yilda
kelgusi yil uchun tuziladi. Iqtisodiy beqarorlik sharoitida u chorak yoki yarim yilga
tuzilishi ham mumkin. Davlat byudjetini hukumat tuzadi va yuqori qonun
chiqaruvchi organ (parlament) tomonidan tasdiqlanadi. Davlat byudjeti muayyan
mamlakatdagi ijtimoiyiqtisodiy munosabatlarni ham ifodalaydi. Jamiyatning
iqtisodiy tuzumi, davlatning tabiati va faoliyatiga qarab davlat byudjetining
mohiyati, uning daromadlari va harajatlari
xususiyati hamda tarkibi turlicha bo ladi. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda
ʻ
davlatning iqtisodiyot, i.ch., milliy daromadni taqsimlash va qayta taqsimlashga
faol aralashuvi byudjet mavqeining oshishiga sabab bo ladi, milliy daromad davlat
ʻ
ixtiyorida yig iladi va uning byudjet orqali qayta taqsimlanadigan qismi ko payadi.
ʻ ʻ
Mamlakatimizda istiqbolda davlat budjetini o’rta muddatli muddatga
rejalashtirish, byudjetga mablag’ni ajratishda natijaga e’tibor qaratish, 2022-2026
yillarga mo’ljallangan. Taraqqiyot strategiyasida mahalliy budjetlar daromadlar
qismini mustahkamlash, davlat budjeti xarajatlarining ijtimoiy yo’naltirilganligini
saqlab qolgan holda turli darajadagi budjetlar mutanosibligini ta’minlash kabi
vazifalar nazarda tutilgan. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev
soliq-budjet siyosatiga haqida to’xtalib shunday deydi: “Soliq-budjet siyosatiga
qat’iy amal qilish, davlatning ijtimoiy majburiyatlarini bajarish, ish haqi, pensiya,
nafaqa va stipendiyalar hajmi, yirik investitsiya loyihalari va mamlakat mudofaa
qobiliyatini mustahkamlashni moliyalashtirish – ushbu eng muhim vazifalarni
amalga oshirish, avvalo, Moliya vazirligi hozirda, mamlakatimiz soliq tizimi
oldida bozor munosabatlarini to’laqonli shakllantirish uchun shart-sharoit yaratish
bilan bir qatorda, davlat budjetini mablag’lar bilan ta’minlash hamda ustivor
yo’nalishdagi iqtisodiy faoliyatni soliqlar vositasida qo’llab-quvvatlashni talab
etiladi1”. D а vl а t m о liy а sini isl о h qilish yuz а sid а n о lib b о ril а y о tg а n
о ‘zg а rishl а rning m а rk а zid а d а vl а t byudjetining sh а kll а nishi v а uning
11

m а bl а g’l а rid а n y а n а d а s а m а r а li f о yd а l а nish, byudjet t а q с hilligi о ‘sishig а t а ’sir
е tuv с hi о mill а rning о ldini о lish, shu bil а n birg а byudjet m а bl а g‘l а rid а n
f о yd а l а nish j а r а y о nid а byudjet intiz о ml а rig а ri о y а е tilishini v а bund а m о liy а viy
n а z о r а tni ku с h а ytirish, q о l а v е rs а , s а m а r а li m о liy а viy n а z о r а t tizimini
sh а kll а ntirish о rq а li d а vl а t byudjetining m а ml а k а t ijtim о iy-iqtis о diy
riv о jl а nishid а gi а h а miy а tini о shirish m а s а l а l а ri tur а di. Byudjet m а bl а g‘l а rini
sh а kll а ntirish v а ul а rd а n о qil о n а f о yd а l а nishg а s а m а r а li n а z о r а t tizimini
sh а kll а ntirm а sd а n turib е rishib b о ‘lm а ydi. M а ’lumki, byudjet j а r а y о nining а s о siy
b о sqi с hl а rid а n biri d а vl а tning m о liy а viy n а z о r а ti his о bl а n а di. M о liy а viy n а z о r а t
m а ml а k а timizd а а m а lg а о shiril а y о tg а n n а z о r а t f ао liy а tining t а rkibiy qismi
his о bl а n а di. D а vl а t byudjeti iqtis о diy о t riv о jl а nishining turli b о qi с hl а rid а byudjet
siy о s а tini а m а lg а о shirish qur о li, m о ‘lj а ll а ng а n d а sturl а r v а t а dbirl а rni а m а lg а
о shirish u с hun pul m а bl а g‘l а rining а s о siy m а nb а i his о bl а n а di. Byudjet
m а bl а g’l а rid а n f о yd а l а nish yuz а sid а n d а vl а t m о liy а viy n а z о r а ti m о liy а viy
b а rq а r о rlik u с hun sh а rt-sh а r о itl а r y а r а tishg а q а r а tilg а n d а vl а t m о liy а viy siy о s а tini
if о d а l а ydi. Byudjet t а shkil о tl а rini m о liy а viy m а bl а g‘ bil а n t а ’minl а shd а
umud а vl а t m о liy а viy n а z о r а tni must а hk а ml а sh v а y а n а d а ku с h а ytirish, m о liy а viy
n а z о r а t о rg а nl а ri f ао liy а tini muv о fiql а shtirish mu а mm о si h а mish а d о lz а rb m а s а l а
b о ‘lib k е lg а n v а h о zirgi sh а r о itd а h а m d о lz а rbligi с h а q о lm о qd а . Bu е s а m а zkur
s о h а d а ilmiy t а dqiq о tl а r о lib b о rishning n а q а d а r muhimligini y а n а d а а niqr о q
k о ‘rs а tib b е r а di. Shuning u с hun h а m biz m а zkur bitiruv m а l а k а viy ishimizd а
ushbu m а s а l а ni t а dqiq е tishni о ‘z о ldimizg а m а qs а d qilib q о ‘ydik. Bugungi kunda
byudjet jarayonining barcha bosqichlarida byudjet intizomiga rioya qilinishi
ustidan doimiy va samarali nazoratni ta’minlash dolzarb masalalardan biri bo’lib
qolmoqda. Zero, mamlakatda amalga oshirilayotgan iqtisodiy-ijtimoiy islohotlarni
moliyaviy ta’minlashda byudjet xarajatlarining samaradorligini oshirish, ularning
aniq maqsadli va manzilli bo’lishiga erishish eng muhim vazifalardan biri sanaladi.
Bu maqsadga erishish uchun byudjet intizomiga rioya etilishini yanada
kuchaytirish, byudjet mablag’larining belgilangan maqsadlarda sarflanishi ustidan
qattiq nazoratni ta’minlash juda muhimdir. Byudjet mablag’laridan foydalanish
12

ustidan samarali davlat nazoratini amalga oshirishda moliyaviy nazorat organlar
tizimi faoliyatini ham takomillashtirib borish muhim ahamiyatga egadir.
О ‘zb е kist о nlik iqtis о d с hi M.M.T о ‘l а x о ‘j ае v а ning fikricha “M о liy а viy n а z о r а t -
d а vl а t t о m о nid а n t а shkil е tilg а n, n а z о r а t qilish v а zif а l а ri yukl а tilg а n d а vl а t y о ki
must а kil j а m оа t о rg а nl а ri t о m о nid а n xukum а t, k о rx о n а l а r, t а shkil о tl а r v а
mu а ss а s а l а r f ао liy а tining s а m а r а d о rligini а niql а shg а q а r а tilg а n n а z о r а t tizimidir.
D а vl а t byudjetini sh а kll а ntirish v а s а rfl а shd а gi z а xir а l а rni, m о liy а viy v а m о ddiy
r е sursl а rni b о shq а rishning b а r с h а d а r а j а l а rid а о p е r а tsiy а l а rning m а qs а dg а
muv о fiqligi v а s а m а r а d о rligini, q о nuniylik printsipl а rid а n с h е tg а о g‘ish v а ul а rni
buzishl а rni а niql а sh n а z о r а t tizimi v а zif а sig а kir а di. N а z о r а t m а ks а di–tuz а tish
с h о r а l а rini k о ‘rish, а ybd о rl а rni j а v о bg а rlikk а t о rtish v а buzishl а rning о ldini
о lishd а n ib о r а t.
1.2. Davlat byudjeti taqchilligi sabablari
Defitsit tushunchasi. Davlat organlarining daromadlari va xarajatlari, qoida
tariqasida, muvozanatli bo'lishi mumkin. Biroq, haqiqiy hayotda bu, qoida
tariqasida, sodir bo'lmaydi va etishmovchilik yoki ortiqcha bo'ladi. Naqd pul
taqchilligi yoki profitsiti davlat byudjetiga nisbatan ham, byudjetdan tashqari
fondlarga nisbatan ham yuzaga kelishi mumkin. Ushbu bandda muhokama
qilingan davlat byudjeti taqchilligi va uni qoplash muammolari markaziy o'rinni
egallaydi.
Davlat budjeti taqchilligi - bu davlat organlari moliyasini shakllantirish
hamda daromadlar va xarajatlarni tasniflashning belgilangan tamoyillariga
muvofiq belgilanadigan xarajatlar va sof kreditlashning olingan daromadlar va
rasmiy transfertlar summasidan ortib ketishi. Kamomad kontseptsiyasiga bunday
kontseptual yondashuv umumiy davlat sektori o'z xarajatlarini va davlat siyosatini
amalga oshirish maqsadida berilgan kreditlarni daromadlar, rasmiy transfertlar va
ilgari berilgan kreditlarni to'lashdan olingan mablag'lar hisobidan qoplash
darajasini aniqlash imkonini beradi. qarz majburiyatlarini oshirish va likvid
mablag'lar hajmini kamaytirmasdan. Ushbu tamoyildan kelib chiqqan holda,
13

taqchillik tovarlar, xizmatlar va transfertlarga sarflangan xarajatlarga, sof
kreditlash minus daromad va minus rasmiy transfertlarga tengdir. Daromadning
xarajatlardan oshib ketishi (ortiqchaligi) odatda ijobiy belgi bilan, kamomad esa
salbiy belgi bilan ko'rsatiladi. Kamomad moliyalashtirish hisobidan qoplanadi,
uning qiymati kamomadga teng, lekin teskari belgiga ega.
Defitsit yoki profitsitning mavjudligi tushumlar va to'lovlarni ixtiyoriy
ravishda balanslash va davlat daromadlari va xarajatlarini o'zgartirish orqali
iqtisodiy rivojlanishni tartibga solish uchun davlat moliyasidan foydalanish
imkoniyatini tan olish bilan bog'liq. Defitsit va profitsitning hajmi va ularning
YaIMga nisbati umumiy davlat sektorining asosiy moliyaviy natijalari hisoblanadi.
Kamomadning mavjudligi ko'pincha kambag'al davlat moliyasining alomatidir.
Kamchilikni aniqlashning muqobil usullari. Ba'zi hollarda etishmovchilikni
aniqlashning muqobil usullariga ehtiyoj bor. Belgilangan maqsadlarga qarab, turli
yondashuvlardan foydalanish mumkin.
Hisoblangan, ammo to'lanmagan majburiyatlar summalarini hisobga olgan
holda kamomadni aniqlash. Davlat va munitsipal hokimiyat organlarining
tushumlari va to'lovlari naqd pul usuli yordamida, ya'ni mablag'larning haqiqiy
oqimidan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Shunga ko'ra, barcha darajadagi
byudjetlarni tuzishda ularning hisoblangan, ammo to'lanmagan majburiyatlari
bo'yicha qarzlari hisobga olinmaydi. Bunday majburiyatlarga to'lanmagan davlat
buyurtmalari, xaridlar, davlat xizmatchilariga ish haqi bo'yicha qarzlar va pensiya
jamg'armasiga qarzlar kiradi. Shuningdek, byudjet taqchilligiga o'z vaqtida
to'lanmagan subsidiyalar va subsidiyalar kiritilmaydi, masalan, ko'mir sanoati va
boshqalar. To'lanmagan majburiyatlar rasmiy ravishda belgilangan to'lov muddati
bilan shartnoma majburiyatlari shaklini olmaydi. Ular ko'pincha iqtisodiyotning
boshqa tarmoqlaridan to'g'ridan-to'g'ri davlat kreditlariga ekvivalent bo'lib, byudjet
taqchilligini moliyalashtirish sifatida ko'rib chiqilishi mumkin. Bunday hollarda
kontseptual asosga muvofiq aniqlangan kamomadga to'lanmagan majburiyatlar
summalarini qo'shgan holda davlat va munitsipal moliyalar byudjeti taqchilligining
muqobil hisob-kitobini amalga oshirish kerak. Shunga o'xshash hisob-kitoblar
14

to'lov majburiyatlarining muhim qismini keyingi yilga o'tkazish holatlarida ham
amalga oshirilishi mumkin. Bunday o'tkazma mablag'larga bo'lajak talabning
oshishini anglatadi va joriy qarzning ko'payishiga olib keladi. Kelgusi yilda
to'lovlar uchun mablag'larni sarflash va shakllantirish bo'yicha to'lov
topshiriqnomalari berilmagan daromadlar va xarajatlarni shakllantirish bosqichlari
to'g'risidagi ma'lumotlarni tahlil qilish zarur. Iqtisodiyotning boshqa tarmoqlarining
moliyaviy aktivlari va majburiyatlariga umumiy davlat operatsiyalarining ta'sirini
baholash uchun defitsitlarni aniqlash. Bunday yondashuv moliyaviy operatsiyalarni
simmetrik aks ettirish qoidasiga asoslangan holda ham kamomadni
moliyalashtirishni, ham sof kreditlashni o‘z ichiga olgan sof qarz olish
ko‘rsatkichini aniqlashni nazarda tutuvchi Milliy hisoblar tizimi konsepsiyasiga
mos keladi. Ushbu maqsadlar uchun byudjet taqchilligini moliyalashtirishga sof
kreditlash, shu jumladan aktsiyalarni sotish qo'shiladi. Kredit operatsiyalari
moliyaviy operatsiyalarga o'xshash tarzda ko'rib chiqilishi mumkin va shuning
uchun xarajatlar bilan birlashtirilmaydi. Bu davlat organlarining moliyaviy
operatsiyalarini likvidlikni ta'minlash va foyda olish, davlat sektorining
iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari moliyaviy aktivlari va passivlari holatiga
umumiy ta'sirini aniqlash nuqtai nazaridan tahlil qilish imkonini beradi. Kreditlash
minus to'lov toifasini moliyalashtirish toifasi bilan birlashtirib, umumiy davlat
sektorining sof moliyaviy holatini yoki boshqacha aytganda, uning aktivlari va
passivlari nisbatini (moliyaviy aktivlar va passivlarning farqini) aniqlash mumkin
bo'ladi.
Hukumatning ichki talab va to'lov balansiga ta'sirini baholash uchun
defitsitlarni aniqlash. Hukumatning ichki va tashqi operatsiyalari mamlakatning
iqtisodiy ko'rsatkichlariga turlicha ta'sir ko'rsatadi. Bundan tashqari,
norezidentlardan tushumlar va tashqi to'lovlar miqdori sezilarli darajada buzilgan
taqdirda, tashqi tushumlar hajmi import ehtiyojlarini qoplamasligi mumkin.
Davlatning ichki talabga va mamlakat ichidagi pul massasi hajmiga ta'sirini
baholash uchun ichki byudjet va ichki byudjet taqchilligi hajmini hisoblash
mumkin. Ushbu maqsadlar uchun moliyalashtirishning umumiy miqdori faqat ichk
15

moliyalashtirishni o'z ichiga oladi va kelajakdagi to'lov majburiyatlaridan qat'i
nazar, ichki talabni qondirish uchun resurslar manbai sifatida tashqi
moliyalashtirishni istisno qiladi. Davlat faoliyatining to'lov balansiga bevosita
ta'sirini baholash va tashqi iqtisodiy omillarning davlat sektori va makroiqtisodiy
ko'rsatkichlariga ta'sirini tahlil qilish uchun tashqi byudjetni hisoblash mumkin.
Tashqi byudjetda norezidentlar bilan xorijdagi davlat organlarining daromadlari,
rasmiy o‘tkazmalari, xarajatlari, qarz olish, kreditlash va naqd pul o‘zgarishi bilan
bog‘liq barcha operatsiyalar aks ettiriladi. Ushbu hisob-kitoblarda byudjetdan
tashqari jamg'armalarning operatsiyalari ham hisobga olinishi kerak.
Tashqi kamomad (ortiqchalik) jami tushumlardan daromadlar, xarajatlar,
kreditlash, qarz olish, naqd pul qoldiqlari, rezidentlar va norezidentlar bilan
operatsiyalar bilan bog‘liq o‘tkazmalar o‘rtasidagi farqga nisbatan to‘lovlarning
umumiy hajmini quyidagicha ayirish yo‘li bilan aniqlash mumkin. Daromad chet
eldan tushumlar va olingan rasmiy transfertlar yig'indisi sifatida aniqlanadi. Chet
eldan tushumlarga norezidentlardan olingan soliqlar, litsenziya to‘lovlari,
dividendlar, foizlar, yig‘imlar, jarimalar, tovar va xizmatlarni notijorat va tasodifiy
sotishdan tushgan tushumlar, asosiy vositalarni sotishdan tushgan tushumlar,
nodavlat manbalardan o‘tkazmalar kiradi. Jami to lovlar tarkibiga boshqaʻ
mamlakatlarga foizlar to lovlari, xorijga o tkazilgan joriy transfertlar, chet elga
ʻ ʻ
o tkazilgan kapital transfertlari, to lovlarni chegirib tashlagan holda tashqi
ʻ ʻ
kreditlash va boshqa tashqi xarajatlar kiradi. Tashqi daromadlar va xarajatlar
o'rtasidagi farq tashqi moliyalashtirishni talab qiladigan tashqi taqchillikni yoki
profitsitni tashkil qiladi.
Belgilangan maqsadlarga qarab, boshqa muqobil defitsit hisob-kitoblari
mumkin. Ulardan foydalanish kontseptual metodologiya tomonidan ishlab
chiqarilgan taqchillik hisobkitoblari va moliyalashtirish usullarini to'ldiradi, unga
muvofiq taqchillikni moliyalashtirish muammolari keyingi ko'rib chiqiladi. Qarz
olish uchun umumiy ehtiyoj. Kamomad (ortiqchalik)ni aniqlashning umumiy
konsepsiyasi davlat vazifalarini bajarish uchun mavjud daromadlar, rasmiy
transfertlar va oldingi kreditlar bo‘yicha to‘lovlardan tashqari, davlatning sof qarz
16

va naqd pul mablag‘lariga bo‘lgan ehtiyojini baholash imkonini beradi. Yalpi qarz
olishning umumiy miqdorini va naqd pul mablag'larining pasayishini aniqlash
uchun siz qarzni to'lash miqdorini xarajatlar va sof kreditlash miqdori bilan
birlashtirishingiz mumkin. Bu qarzni o'z vaqtida to'lash va xarajatlarni amalga
oshirish va kreditlash uchun yalpi qarz olish va daromadlar, o'tkazmalar va ilgari
berilgan kreditlarni qaytarish miqdoridagi pul zaxiralarining kamayishi hisobga
olinadi.
Davlat moliyasida moliyalashtirish va kreditlash operatsiyalari farqlanadi.
Operatsiyalarni moliyalashtirish yoki kreditlash deb tasniflash mezoni ko'zlangan
maqsaddir. Davlat organlari tomonidan amalga oshiriladigan kredit
operatsiyalarining asosiy maqsadi (iqtisodiyotning boshqa tarmoqlaridan farqli
o'laroq) ortiqcha likvidli mablag'larni amaytirish va daromad olish emas, balki
iqtisodiy siyosat muammolarini hal qilishdir. Shuning uchun ham davlat kreditlari
va boshqa korxona va tashkilotlarning qimmatli qog’ozlarini davlat tomonidan
sotib olish moliyalashtirishda emas, balki “sof kreditlash” (qarz berish minus
to’lov) toifasida o’z aksini topadi. Bunday holda, kreditlar, qoida tariqasida,
imtiyozli stavkalarda beriladi.
Agar kreditlash operatsiyalari likvid aktivlarni boshqarish va foyda olishga
qaratilgan bo'lsa, u holda ular moliyalashtirish deb hisoblanadi. Moliyaviy bitimlar
davlat sektori tomonidan iqtisodiyotning boshqa tarmoqlarining qimmatli
qog'ozlariga likvidlikni boshqarish maqsadida amalga oshirilgan investitsiyalar
hisoblanadi. Shunga o'xshash operatsiyalar O’zbekiston Respubliksi hukumatlari,
Federatsiyaning ta'sis sub'ektlari, mahalliy hokimiyat organlari, Pensiya
jamg'armasi va Ijtimoiy sug'urta jamg'armasi tomonidan amalga oshiriladi.
Qimmatli qog'ozlarni davlat tomonidan sotib olish maqsadlari to'g'risida
hech qanday ma'lumot mavjud bo'lmaganda, moliyalashtirish va kreditlash
operatsiyalari o'rtasidagi farq bitimda ishtirok etayotgan boshqaruv darajasi bilan
belgilanadi. Yuqori yoki bir xil darajadagi boshqaruv tomonidan chiqarilgan qarzni
sotib olish operatsiyalarining maqsadi likvidlikni boshqarish ekanligi odatda qabul
qilinadi. Shuning uchun kreditorning organiga nisbatan bu bitim moliyalashtirish
17

sifatida qaralishi kerak. Quyi boshqaruv organi tomonidan chiqarilgan qimmatli
qog'ozlarni sotib olish kreditor organining buxgalteriya hisobida qarz berish
sifatida aks ettirilishi kerak. Shu bilan birga, qarz oluvchining boshqaruv organlari
davlat organi tomonidan qimmatli qog‘ozlarni sotib olish (iqtisodiy siyosatni
yuritish maqsadida kredit berish yoki likvidlikni boshqarish maqsadida
moliyalashtirish) maqsadidan qat’i nazar, sotilgan qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha
mablag‘lar tushumini moliyalashtirish deb hisoblaydi. Bundan kelib chiqqan holda,
kreditor organlari kreditlarni "qarz berish" toifasida, qarz oluvchilar tomonidan esa
- "moliyalash" toifasida ko'rib chiqishlari kerak.
Byudjet taqchilligi sabablari. Byudjet taqchilligi xarajatlar daromadlardan
oshib ketganda yuzaga keladi. Byudjet taqchilligining asosiy sabablari urushlar va
ishlab chiqarishning pasayishi hisoblanadi.
Urushlar armiyani qurollantirish va saqlash uchun resurslardan foydalanishni
talab qiladi. Bundan tashqari, keskinlik nafaqat jangovar harakatlar paytida, balki
tinchlik davridagi harbiy xarajatlar natijasida ham yuzaga keladi. Ushbu xarajatlar
soliqlarni oshirish, pul mablag'larini yaratish va davlat qarzlarini chiqarish orqali
moliyalashtiriladi. Ushbu manbalarning har biri o'z cheklovlariga ega. Soliq
stavkalarining oshishi mehnat va ishlab chiqarishni rivojlantirishni
rag'batlantirishni cheklaydi. Yangi pullarning chiqarilishi inflyatsiyaga olib keladi.
Qarz berish kreditlarni joylashtirish imkoniyati bilan bog'liq. Biroq, davlat
obligatsiyalarini sotish byudjet taqchilligini qoplashning muhim Manbai ekanligi
haqiqatda qolmoqda.
Tanqislikni keltirib chiqaradigan yana bir muhim omil - ishlab chiqarishdagi
tanazzullar, turg'unlik va tushkunlik davrlari. YaIM va milliy daromad pasaygan
yillarda soliq tushumlari ham avtomatik ravishda kamayadi. Shu bilan birga,
xarajatlar bir xil darajada qoladi. Natijada, xarajatlar va daromadlar o'rtasida
tafovut paydo bo'ladi yoki ko'payadi va defitsit o'sadi.
Kamomadning oshishi moliyaviy imkoniyatlarni va ularning samarasizligini
hisobga olmaydigan xarajatlarning asossiz ko'payishi bilan bog'liq bo'lishi mumkin
(xususan, boshqaruv xodimlarini saqlash, zarar ko'rmaydigan sohalarga
18

subsidiyalar va boshqalar). Iqtisodiy faoliyatni cheklash va qisqartirish
tendentsiyasining paydo bo'lishi tufayli irratsional soliq siyosati va oddiy soliq
yukining oshib ketishi ham salbiy natijaga olib kelishi mumkin. Byudjet taqchilligi
va shu bilan bog'liq ravishda davlat qarzining o'sishi va unga xizmat ko'rsatish va
to'lash xarajatlari byudjet taqchilligi zarurligini asoslovchi nazariyalarga e'tiborni
kuchaytirish va byudjet taqchilligidan foydalangan holda davlat xarajatlarini
ko'paytirish orqali iqtisodiy rivojlanishni rag'batlantirishning Keynscha
kontseptsiyalarini tanqid qilish sabablaridan biriga aylandi. .
Shunga qaramay, Yevropa mamlakatlarida haqiqiy vaziyatni hisobga olgan
holda, ular kamomadsiz byudjetni shakllantirishni maqsad deb e'lon qilmaydilar va
taqchillikni iqtisodiy o'sish omili deb bilishadi. 70-90-yillarda. o'tmishda va bu
asrning boshlarida byudjet taqchilligi Evropa mamlakatlari uchun odatiy hodisadir.
Maastrixt kelishuvlari shartlariga ko'ra, byudjet taqchilligining maqbul darajasi
YaIMning 3% ni tashkil qiladi. 90-yillarda O’zbekiston byudjeti taqchilligining
asosiy sabablari. yalpi ichki mahsulotning qisqarishi, xarajatlarni qisqartirishdagi
qiyinchiliklar va mablag‘larning sezilarli darajada noto‘g‘ri ishlatilishi tufayli
byudjet daromadlarining keskin kamayishi kuzatildi. 90- yillarda ishlab
chiqarishning chuqur inqirozi va pul tizimining buzilishi. Davlat moliyasining
parchalanishi bilan yonma-yon bordi. 1992-yilda narxlarni liberallashtirish talab va
taklifni muvozanatlashga urinish edi. U bemalol amalga oshirilgach, keng ko‘lamli
inflyatsiyani keltirib chiqardi va boshqa omillar bilan birgalikda chuqur
moliyaviyiqtisodiy inqirozga olib keldi. Moliyalashtirish operatsiyalariga
banklardagi davlat pul mablag‘lari qoldig‘i va pul zaxiralaridagi o‘zgarishlarning
kiritilishi, chunki bu operatsiyalarning iqtisodiy rivojlanishga ta’siri ssuda
operatsiyalariga o‘xshashdir. Ilgari to'plangan resurslardan foydalanish qarz
mablag'larini jalb qilish bilan birga bo'lmasa-da, bu iqtisodiyotda umumiy
talabning oshishiga olib keladi, chunki markaziy bankdan kreditlar olish kabi,
chunki har ikkala holatda ham boshqa tarmoqlar ehtiyojlari. iqtisodiyotning
moliyaviy resurslari joriy davrda kamaymaydi. Xuddi shunday, boshqa
tarmoqlardan mablag'larni jalb qilish orqali davlat banklari qoldiqlarining
19

ko'payishi ma'lum bir davrda resurslarga bo'lgan umumiy talabni kamaytiradi,
xuddi markaziy bank oldidagi qarzni to'lash kabi.
Yuqoridagi vositalar bilan bir qatorda, valyuta kursining o zgarishi natijasidaʻ
chet el valyutasi va oltinni qayta baholashdan olingan operatsion bo lmagan foyda
ʻ
(zarar)ni ifodalovchi markaziy bank o tkazmalari byudjet taqchilligini
ʻ
moliyalashtirish omillari bo lishi mumkin. Bunday o'tkazmalar markaziy bankdan
ʻ
kredit olishga o'xshaydi, garchi ular hukumatning markaziy bank oldidagi qarz
majburiyatlarini oshirmasa ham. Faoliyatdan tashqari foyda - buxgalteriya hisobi
bo'yicha xorijiy valyuta zaxiralari yoki oltin zahiralarini milliy valyutada qayta
baholash natijasida yuzaga keladigan buxgalteriya yozuvi. Faoliyat bilan bog'liq
bo'lmagan foydaning bunday hisoblanishi chet eldan bironbir mablag'ni olishni
anglatmaydi va mamlakat ichidagi boshqa iqtisodiy bo'linmalarning moliyaviy
resurslarga bo'lgan talablari hajmini kamaytirmaydi. Shu sababli, qayta baholash
bilan bog'liq bo'lmagan operatsion foydaning har qanday o'tkazmalari markaziy
bankning davlat mablag'lari tarkibiga kiritilishi kerak. Hukumat tomonidan
etkazilgan operatsion bo'lmagan qayta baholash yo'qotishlari markaziy bankdan
olingan moliyalashtirishda salbiy yozuv sifatida aks ettiriladi. Ushbu turdagi
moliyalashtirish operatsiyasi o'zgaruvchan valyuta kursi sharoitida muhim
ahamiyatga ega. "Valyuta koridori" msharoitida ushbu turdagi moliyalashtirish
operatsiyalarining roli kamayadi.
Davlat byudjeti taqchilligini moliyalashtirish tashqi qarzlar hisobidan ham,
mamlakat ichidagi qarzlar hisobidan ham amalga oshirilishi mumkin. Mamlakat
moliyaviy resurslari miqdori, to’lov balansi va iqtisodiy faollikning o’sishiga ichki
va tashqi qarzlarning ta’siri har xil. Shu nuqtai nazardan, ichki va tashqi qarzlarni
farqlash muhim ahamiyatga ega.
O‘zbekiston Respublikasitomonidan kredit tashkilotlaridan o’zbek
valyutasida olingan kreditlar; O’zbekiston Respublikasinomidan qimmatli
qog'ozlarni chiqarish orqali amalga oshiriladigan davlat kreditlari; O’zbekiston
Respublikasibyudjet tizimining boshqa darajadagi byudjetlaridan olingan byudjet
ssudalari. Tashqi manbalar: O’zbekiston Respublikasi nomidan qimmatli
20

qog'ozlarni chiqarish yo'li bilan xorijiy valyutada berilgan davlat kreditlari; xorijiy
hukumatlar, banklar va firmalar, xalqaro moliya tashkilotlarining chet el
valyutasida berilgan kreditlari. Rossiya Respubliksining ta'sis sub'ektlarining
byudjet taqchilligini moliyalashtirish manbalari sifatida Byudjet kodeksi Rossiya
Respubliksining ta'sis sub'ekti tomonidan qimmatli qog'ozlar chiqarish yo'li bilan
ichki davlat kreditlari, O‘zbekiston Respublikasibyudjet tizimining boshqa
darajalaridan olingan byudjet ssudalari bilan ta'minlanadi. O‘zbekiston
Respublikasiva kredit tashkilotlaridan olingan kreditlar. Byudjet kodeksiga
muvofiq, Federatsiya sub'ektlari O‘zbekiston Respublikasiqonunchiligida
belgilangan tartibda tashqi kreditlarni ham jalb qilishlari mumkin. Mahalliy
byudjet taqchilligini moliyalashtirish manbalari shahar hokimiyati nomidan
qimmatli qog'ozlar chiqarish yo'li bilan amalga oshiriladigan munitsipal kreditlar
va kredit tashkilotlarining kreditlari bo'lishi mumkin.
Davlat byudjetining daromadlari va xaraj atlari muvozanatda bo’lishini
taqozo qiladi. Lekin ko‘pchilik hollarda davlat byudjeti xarajatlarining
daromadlardan ortiqchaligi kuzatiladi, buning oqibatida byudjet taqchilligi ro‘y
beradi. Bu holning sabablari ko‘p bo‘lib, ularning ichida davlatning jamiyat
hayotining barcha sohalaridagi rolining uzluksiz o‘sib borishi, uning iqtisodiy va
ijtimoiy vazifalarining kengayishi alohida o‘rin tutadi. Byudjet taqchilligining
o‘sishi yoki kamayishi mutlaq miqdorda va uning yalpi ichki mahsulot (YaIM)ga
nisbatida aniq namoyon bo‘ladi. Davlat qarzi ichki va tashqi qarzlardan iborat
bo‘ladi.
Davlat ichki qarzi - bu davlatning mamlakat ichida zayomlar va boshqa
qimmatli qog‘ozlarini chiqarish, turli nobyudjet fondlari (sug‘urta fondi, ishsizlik
bo‘yicha sug‘urtalash fondi, pensiya fondi)dan qarz olish ko‘rinishidagi qarzlari.
Byudjet taqchilligini moliyalashtirish (qoplash)ning muhim ko‘rinishlaridan biri
davlat krediti hisoblanadi. Davlat krediti - davlat qarz oluvchi yoki kreditor sifatida
maydonga tushadigan barcha moliyaviy-iqtisodiy munosabatlar yig‘indisi.
Moliyaviy resurslami davlat tomonidan qarzga olishning asosiy shakli - bu davlat
qarz majburiyatlari (zayomlari)ni chiqarish hisoblanadi. Ulami joylashtirish
21

jarayonida davlat aholi, banklar, savdo va sanoat kompaniyalarining vaqtincha
bo‘sh turgan pul mablag‘larini jalb qiladi. Davlat o‘z majburiyatlarini nafaqat
xususiy sektorda joylashtirishi, balki ularni Markaziy bankda hisobga olishi ham
mumkin. Bunda bank muomalaga pulning tovar hajmining ko‘payishi bilan bog‘liq
bo‘lmagan qo‘shimcha miqdorini chiqaradi. Mazkur holda, davlat byudjetini
moliyalashtirish pul muomalasiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri inflyatsion ta’sir ko‘rsatadi.
Pul massasining o‘sishi jamiyat haqiqiy boyligining ko‘payishi bilan birga
bormaydi. Davlat qarzlarining to‘xtovsiz ko‘payib borishi, milliy daromadni foiz
to‘lovlari shaklida tobora ko‘proq qayta taqsimlanishga olib keladi. Katta byudjet
taqchilligi va davlat majburiyatlari bo‘yicha foiz to‘lovlari o‘sish sharoitida davlat
qarzlarini to‘lash vaqtiniimkon darajada cho‘zishga harakat qiladi. Buning uchun
turli xil usullardan foydalanish mumkin. Jumladan davlat o‘zining qisqa muddatli
majburiyatlarini o‘rta va uzoq muddatli zayomlarga almashtiradi. U o‘zining qisqa
muddatli majburiyatlarini ancha yuqori foiz bo‘yicha yangi, uzoq muddatli
zayomlar chiqarish hisobiga ham sotib olishi mumkin. Bunday turdagi tadbirlar
qisqa davrli samara berishi va vaqtincha davlatning moliyaviy ahvolini
yengillashtirishi mumkin, chunki u odatda kelgusida foiz stavkasining oshishi va
qarzlar umumiy miqdorining o‘sishi bilan bog‘liq. Xo‘jalik hayoti
baynalminallashuv jarayonlarining tez o‘sishi, xalqaro kreditning jadal rivojlanishi
natijasida davlat o‘ziga zarur bo‘lgan moliyaviy resurslami jalb qilish uchun bo‘sh
pul mablag‘larining milliy chegaradan tashqaridagi manbalaridan faol foydalanadi.
Buning natijasida tashqi qarz vujudga keladi.
Davlat tashqi qarzi - xorijiy davlatlardan, ulardagi jismoniy va yuridik
shaxslardan, shuningdek, xalqaro moliyaviy tashkilotlardan olingan qarz. Tashqi
qarzning me’yoridan oshib ketishi milliy iqtisodiyotning rivojlanishiga salbiy ta’sir
ko‘rsatadi. Agar tashqi qarz bo‘yicha to‘lovlar mamlakat tovar va xizmatlari
eksportidan tushumning ahamiyatli qismi, masalan, 20-25 foizdan oshib ketsa, bu
holat mamlakatning kredit bo‘yicha reytingini pasaytirib yuboradi. Natijada,
chetdan yangi qarz mablag‘larini jalb etish mushkullashadi. Shunga ko‘ra,
davlatlar muntazam ravishda tashqi qarzni tartibga solish choratadbirlarini amalga
22

oshirib boradilar. Bular qatoriga mamlakat oltin-valyuta zaxirasi hisobidan
qarzlarni to‘lab borish; kreditorlarning qarz to‘lov muddatlarini o‘zgartirishlari,
ayrim hollarda ularning ma’lum qismidan voz kechishlariga erishish; qarzlarni
mamlakatdagi ko‘chmas mulklar, qimmatli qog‘ozlar, kapitalda ishtirok etish va
boshqa huquqlami sotish hisobiga to‘lash; xalqaro banklar va boshqa moliyaviy
tashkilotlardan yordam olish va h.k.
Mamlakatimiz iqtisodiyotiga to’xtaladigan bo’lsak, 2021 yilda iqtisodiyotni
bosqichmabosqich tiklanishi Konsolidatsiyalashgan byudjet taqchilligi 37 534,2
mlrd so‘m miqdorida prognoz qilinmoqda (YaIMga nisbatan 5,4%).
Jami davlat qarzi 2021 yil yakunida 28,3 mlrd AQSh dollari miqdorida
bo‘lishi prognoz qilinmoqda (YaIMga nisbatan 45,3%). O‘sish dinamikasiga
qaramay davlat qarzi mo‘’tadil bo‘lib, makroiqtisodiy barqarorlikka xavfsiz
darajada qolmoqda.
2021 yil yakuniga davlat tashqi qarzi 25,7 mlrd AQSh dollari hisobida
prognoz qilinmoqda, shundan 18,6 mlrd AQSh dollari – O‘zbekiston Respublikasi
nomidan (O‘zbekiston Respublikasi Hukumati) va 7,1 mlrd AQSh dollari –
O‘zbekiston Respublikasi kafolati ostida jalb qilingan.
1-jadval
O’zbekiston Tovar va xizmatlarini eng ko’p eksport qilgan davlatlar top
5 taligi
mamlakat
nomi yanvar-
mart yanvar-
aprel yanvar-
may yanvar-
iyun yanvar-
iyul yanvar-
avgust yanvar-
sentabr yanvar-
oktabr
Afg'oniston 165
359,70 234
014,50 296
297,90 350
514,10 404
612,60 441
875,40 486
732,70 521
607,20
Albaniya 750,3 750,3 976,3 1
397,10 1
599,60 1 796,70 1
992,70 2 185,60
Aljir 123,9 141,3 150,6 157,9 508 517,5 528,3 539,5
Amerika
Samo 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 10,5 12,8
Angola 2,4 2,4 3,6 3,9 4,5 4,3 4,9 5,5
23

Jami: 2 398
099,20 3 482
030,00 5 734
276,60 7 055
450,70 8 117
495,90 9 277
902,90 10 329
206,30 12 434
994,20
Mamlakatimiz o’z Tovar va xizmatlarini Afg’onistonga eng ko’p eksport
qilgan va eng katta summa ham aynan shu davlatda aks etgan. Keyingi o’rinlarda
esa Albaniya, Aljir, Samoa va Angola hisoblanadi. Bu haqida batafsil ma’lumot
tepadagi jadvalda aks ettirilgan.
Shu bilan bir qatorda, asosiy kapitalga o’zlashtirilgan investitsiyalar 2021-yil
1-noyabrholatiga ko’ra quyidagi ko’rsatkichlarni aks ettirgan
2-jadval
Asosiy kapitalga ozlashtirilgan investitsiyalar viloyatlar kesimida
O` zbek ist on Respublik asi
2018 2019 2020 2021-yil yanvar-sentabr
129,9 138,1 95,6 105
Qoraqalpag'iston Respublikasi 169,9 100,3 69,9 100,6
Andijon 113,7 129 110,6 111,5
Buxoro 60,6 95,9 104,7 125,1
Jizzax 158,1 194,9 147,4 98,2
Qashqadaryo 112,4 131,2 76,5 67,9
Navoiy 188 144,3 77,1 84,7
Namangan 178,1 131,1 88 102,9
Samarqand 131,4 134,5 128,8 119,4
Surxondaryo 164,2 144 77,4 124,2
Sirdaryo 131 186 111,2 100,4
Toshkent 139,9 158,5 92,2 117,8
Farg`ona 145,9 132 113,5 103,1
Xorazm 111,7 150,7 92,7 135,2
Toshkent sh 138,2 145,8 108,6 119,1
Ushbu holatni tahlil qiladigan bo’lsak, mamlakatimiz 2018-yilda 29,9%,
2019-yil 38,1 % o’sish ko’rsatkichiga erishgan, 2020-yil esa koronavirus
24

pandemiyasi sababli 4,4% ga pasaygan va 2021-yil yanvar-sentabr hisobiga ko’ra 5
% ga o’z holatini tiklagan va yana 5 % o’sish ko’rsatkichiga erishgan.
2021 yilda Davlat byudjeti xarajatlari 165 879 mlrd so‘m miqdorida
tasdiqlangan, bu YaIMning 24,1 foizi miqdori tashkil etib, 2020 (20,1 foiz) yilga
nisbatan qariyb 4 foizga ko‘p. Sog‘liqni saqlash sohasiga – 19 648 mlrd so‘m
ajratilgan, 2021 yilda koronavirus pandemiyasiga qarshi kurashish va vaksina sotib
olish uchun.
COVID-19 pandemiyasi inqirozi barcha mamlakatlarda ijtimoiy himoya
muammolarini kuchaytirdi. Aholini qo‘llab-quvvatlash choralarida ijtimoiy zaif
toifalarni qo‘llabquvvatlash byudjet xarajatlarining dolzarb masalalariga aylandi.
Ijtimoiy himoya xarajatlari – 10 244,7 mlrd so‘m. 2021-yilda oilalarni ijtimoiy
nafaqalar bilan qamrab olishning o‘sishi davom etadi. Ijtimoiy nafaqa oladigan
kam ta’minlangan oilalar soni 2020-yil boshiga nisbatan 2 baravarga ko‘payadi.
Mamlakatimizda samarali moliyaviy nazorat tizimi yo’lga qo’yilganligi,
byudjet mablag’laridan maqsadli, tejamli foydalanishni ta’minlash maqsadida
Nazorat-taftish bosh boshqarmasi va uning hududiy nazorat-taftish boshqarmalari
tashkil etilganligiga qaramasdan, moliya organlari va byudjet muassasalari
faoliyatida ba’zan byudjet mablag’larini noto’g’ri sarflash, noqonuniy xarajatlarni
amalga oshirish, hamda byudjet mablag’larini o’zlashtirish holatlari barham
topmayapti.
25

II BOB. DAVLAT BYUDJETINING KAMOMADLILIGI
MUAMMOLARI VA UNI BARTARAF ETISH YO'LLARI.
2.1. Budjet taqchilligining asosiy turlari va ularning yuzaga kelish sabablari.
Byudjet taqchilligi - yillik byudjet xarajatlari uning daromadlaridan oshib
ketadigan miqdor.
Davlat qarzi - bu davlatlarning o'z yoki xorijiy jismoniy yoki yuridik
shaxslarga qarzi. Bunga qarab ichki va tashqi davlat qarzlari farqlanadi.
Byudjet taqchilligi va davlat qarzi o'zaro chambarchas bog'liqdir. Yillik
kamomadni davlat qarzini oshirish yoki pul emissiyasi hisobidan qoplash mumkin.
Agar davlatning katta qarzi bo'lsa, hatto kamomadsiz davlat byudjeti ham
iqtisodiyotning sog'lig'ini ko'rsata olmaydi. Shuning uchun davlat byudjeti
taqchilligiga juda ehtiyotkorlik bilan yondashish kerak.
Ushbu bobda men byudjet taqchilligining asosiy turlarini muhokama
qilaman. Quyidagi turlar tahlil qilinadi:
-Byudjetning tsiklik taqchilligi o'rnatilgan stabilizatorlar ta'sirining
natijasidir.
-Byudjetning tarkibiy taqchilligi - bu to'liq bandlik sharoitida byudjet
xarajatlari va daromadlari o'rtasidagi farq.
-Operatsion byudjet taqchilligi - bu davlat byudjetining umumiy
taqchilligidan davlat qarziga xizmat ko'rsatish bo'yicha foizlar to'lovlarining
inflyatsion qismini olib tashlagan holda.
-Birlamchi byudjet taqchilligi umumiy taqchillik va qarz to'lovlarining
umumiy summasi o'rtasidagi farqdir.
-Davlat byudjetining kvazifiskal taqchilligi - davlatning kvazfiskal faoliyati
natijasida yuzaga keladigan davlat byudjetining yashirin taqchilligi.
26

-Davlat byudjetining siklik taqchilligi.
Davlat byudjetining siklik taqchilligi (profisiti) iqtisodiyotning o'rnatilgan
stabilizatorlari natijasidir. "O'rnatilgan" (avtomatik) stabilizator - bu iqtisodiy
siyosatda tez-tez o'zgarishlarga murojaat qilmasdan, bandlik va ishlab chiqarish
darajasidagi tsiklik tebranishlar amplitudasini kamaytirishga imkon beruvchi
iqtisodiy mexanizm. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda bunday stabilizatorlar
odatda progressiv soliq tizimi, davlat o'tkazmalari tizimi (shu jumladan ishsizlik
sug'urtasi) va foydani taqsimlash tizimini o'z ichiga oladi. "O'rnatilgan" iqtisodiy
stabilizatorlar ixtiyoriy fiskal siyosatda uzoq vaqt kechikishlar muammosini
nisbatan yumshatadi, chunki bu mexanizmlar hukumatning bevosita aralashuvisiz
"yoqiladi".
Iqtisodiy fiskal siyosatga muvofiq, iqtisodiy faoliyatning pasayishi davrida
yalpi talabni rag'batlantirish uchun hukumat bandlik va ishlab chiqarish darajasini
oshirishga qaratilgan maxsus qarorlar qabul qiladi. Ushbu qarorlarni amalga
oshirish jarayonida davlat xarajatlarining ko'payishi (masalan, yangi ish o'rinlari
yaratish dasturlarini moliyalashtirish) yoki soliqlarni qisqartirish tufayli hukumat
ataylab davlat byudjeti taqchilligini keltirib chiqaradi. Shunga ko‘ra, tiklanish
davrida inflyatsiya tendentsiyalarini jilovlash maqsadida maqsadli ravishda byudjet
profitsiti yaratilmoqda.
Hukumatning ixtiyoriy siyosati sezilarli vaqt ichida ichki kechikishlar bilan
bog'liq, chunki davlat xarajatlari yoki soliq stavkalari tarkibidagi o'zgarishlar
parlamentda ushbu choratadbirlarni uzoq muhokama qilishni talab qiladi.
Diskretsiya bo'lmagan fiskal siyosatda byudjet taqchilligi va profitsiti
iqtisodiyotning o'rnatilgan stabilizatorlari natijasida avtomatik ravishda yuzaga
keladi, chunki bu mexanizmlar davlatning bevosita aralashuvisiz "yoqiladi".
Barqarorlashtirish siyosatining ob'ektiv qiyinchiliklari tegishli soliq, pul-
kredit va boshqa makroiqtisodiy boshqaruv mexanizmlarining yo'qligi bilan
uyg'unlashgan o'tish davridagi mamlakatlar uchun progressiv soliqqa tortish va
bandlikni sug'urtalashning samarali tizimlarini yaratish ustuvor vazifa hisoblanadi.
27

Sikllik taqchillik (ortiqchalik) miqdori soliq va byudjet funktsiyalari
grafiklarining “tik” darajasi bilan belgilanadi. T soliq funksiyasining qiyaligi
soliqning marjinal stavkasi t bilan, davlat xarajatlari funksiyasining G qiyaligi esa
olingan transfert summasining o‘zgarishi bilan summaning o‘zgarishi o‘rtasidagi
munosabatni tavsiflovchi qiymat bilan belgilanadi. daromaddan. Daromad darajasi
qanchalik yuqori bo'lsa, to'lanadigan soliq shunchalik yuqori bo'ladi va
hukumatdan olinadigan o'tkazma shunchalik kam bo'ladi.
Davlatning barcha xarajatlari G joriy daromad dinamikasiga bog'liq
bo'lmagan doimiy qiymat sifatida soddalashtirilgan taqdirda ham, soliq stavkalari
darajasi t va T chizig'I qanchalik baland bo'lsa, o'rnatilgan barqarorlik darajasi
shunchalik yuqori bo'ladi. Byudjetning tsiklik taqchilligi va profitsiti T2
pozitsiyasiga qaraganda kattaroqdir va shuning uchun o'rnatilgan stabilizatorlar
yalpi talabning o'sishi yoki pasayishiga kuchli ta'sir qiladi.
Boshqa barcha narsalar teng bo'lsa, marjinal soliq stavkalari darajasi
qanchalik yuqori bo'lsa va davlat transfertlari miqdorining o'zgarishi bilan milliy
daromadning o'zgarishi o'rtasidagi nisbat qanchalik yuqori bo'lsa, marjinal soliq
stavkalari darajasi shunchalik yuqori bo'ladi. iqtisodiyotning o'rnatilgan
barqarorligi.
Shu bilan birga, iqtisodiyotning o'rnatilgan barqarorlik darajasini oshirish
soliq-byudjet siyosatining boshqa, uzoq muddatli maqsadiga - ishlab chiqarish
omillari taklifini kengaytirish va iqtisodiy salohiyatni oshirishni rag'batlantirishni
kuchaytirishga ziddir. Investitsiya qilish, tadbirkorlik tavakkalchiligini qabul qilish
va ishlash uchun rag'batlar nisbatan kuchliroq, chunki marjinal soliq stavkalari
asta-sekin pasayadi. Biroq, bu pasayish davriy byudjet taqchilligi va profitsiti
hajmining qisqarishi va natijada iqtisodiyotning o'rnatilgan barqarorligi
darajasining pasayishi bilan birga keladi.
Fiskal siyosatning qisqa muddatli va uzoq muddatli ta'siri o'rtasida
ustuvorliklarni tanlash sanoat va o'tish iqtisodiyoti mamlakatlari uchun murakkab
makroiqtisodiy muammodir.
28

O'rnatilgan stabilizatorlar muvozanatli YaIMning potentsial darajasi atrofida
tsiklik tebranish sabablarini bartaraf etmaydi, faqat bu tebranishlarning
amplitudasini cheklaydi. Byudjetning tsiklik taqchilligi va profitsiti to'g'risidagi
ma'lumotlarga asoslanib, soliqbyudjet siyosati choralarining samaradorligini
baholash mumkin emas, chunki tsiklik muvozanatsiz byudjetning mavjudligi
iqtisodiyotni resurslar bilan to'liq bandlik holatiga yaqinlashtirmaydi, lekin har
qanday vaqtda sodir bo'lishi mumkin. ishlab chiqarish darajasi. Shuning uchun,
o'rnatilgan stabilizatorlar odatda ixtiyoriy moliyaviy siyosat choralari bilan
birlashtiriladi.
Davlat byudjetining tarkibiy taqchilligi.
Davlat budjetining tarkibiy taqchilligi (profisiti) to‘liq bandlik sharoitidagi
xarajatlar va byudjet daromadlari o‘rtasidagi farqdir. Tsikllik taqchillik ko'pincha
byudjetning haqiqiy taqchilligi va tarkibiy taqchilligi o'rtasidagi farq sifatida
baholanadi.
Tarkibiy taqchillikni baholash asosan sanoati rivojlangan mamlakatlarda
qo'llaniladi, bu erda byudjet taqchilligi hajmi hukumatning ixtiyoriy harakatlaridan
ko'ra ko'proq davriy tebranishlar bilan belgilanadi. Resurslarning to‘liq bandlik
darajasini, ishsizlikning tabiiy darajasi va potentsial ishlab chiqarish hajmini
aniqlashdagi qiyinchiliklar davlat byudjetining tarkibiy profitsiti va taqchilligini
hisoblashni qiyinlashtirmoqda, garchi bu makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar dinamikasi
asosida samarali bo‘lsa ham. uzoq muddatli istiqbolda soliq-byudjet siyosati chora-
tadbirlari baholanadi.
O'tish davri iqtisodiyotida davlat byudjeti taqchilligi muammosi, qoida
tariqasida, uning hajmini manipulyatsiya qilish - sun'iy ravishda ko'paytirish yoki
ko'pincha byudjet taqchilligi hajmini kamaytirish keng qo'llanilishi tufayli yanada
murakkablashadi. Joriy yilda. Ushbu manipulyatsiya, masalan, quyidagi vositalar
yordamida amalga oshirilishi mumkin:
Ilgari soliq to‘lashdan bo‘yin tovlagan soliq to‘lovchilarga yig‘imning
umumiy summasining ma’lum qismiga teng bo‘lgan barcha summani bir vaqtning
o‘zida to‘lash imkonini beruvchi “soliq amnistiyasi”;
29

-muddati o'tgan soliq to'lovlarini undirish bo'yicha faoliyat;
-vaqtinchalik yoki qo'shimcha soliqlarni joriy etish;
-etkazib beruvchilarga to'lovlarni kechiktirish;
-davlat sektori xodimlarining ish haqini kechiktirish;
-inflyatsiya darajasi dinamikasiga muvofiq ish haqini majburiy indeksatsiya
qilishni kechiktirish;
-davlat mulkini xususiylashtirish, shu jumladan ilmiy-tadqiqot va tadqiqot
ishlariga bo‘lgan huquqlarni sotish amaliyoti kengaytirildi.
Iqtisodiyotning o‘tish davridagi mamlakatlarda davlat byudjeti taqchilligi
iqtisodiyotdagi tsiklik tebranishlarga qaraganda ko‘proq davlat tomonidan joriy
tartibga solish choralari bilan belgilanadi. Ushbu chora-tadbirlarning ta'sirini va
umumiy iqtisodiy tebranishlarning ta'sirini hisobga olgan holda joriy byudjet
taqchilligini to'g'irlashdan keyingina, ba'zan asosiy byudjet taqchilligi sifatida
tavsiflanadigan o'tish davri iqtisodiyotiga xos bo'lgan tarkibiy taqchillikni olish
mumkin.
2.2. Byudjet taqchilligini bartaraf etishning asosiy yo'nalishlari.
Defitsitni monetizatsiya qilishda (ya'ni, ichki bank moliyalashtirish)
ko'pincha senyoraj paydo bo'ladi - pulni chop etishdan davlat daromadi. Senyoraj -
bu pul massasining o'sishsur'atining real YaIMning o'sish sur'atlaridan oshib ketishi
oqibatidir, bu esa o'rtacha narxlar darajasining oshishiga olib keladi. Natijada
barcha xo’jalik sub’ektlari o’ziga xosinflyatsiya solig’ini to’laydilar va ularning
daromadlarining bir qismi narxlarni oshirish orqali davlat foydasiga qayta
taqsimlanadi.
Inflyatsiyaning o'sishi sharoitida "Tanzi effekti" deb ataladigan narsa paydo
bo'ladi – soliq to'lovchilar tomonidan davlat byudjetiga soliq to'lovlarini to'lashni
ataylab kechiktirishi, bu ko'plab o'tish davri iqtisodiyoti uchun xosdir. Inflyatsiya
keskinligining kuchayishi soliqlarni to'lashni "kechiktirish" uchun iqtisodiy
rag'batlarni keltirib chiqaradi, chunki "kechikish" paytida pul qadrsizlanadi, buning
30

natijasida soliq to'lovchi foyda oladi. Natijada davlat byudjeti taqchilligi va moliya
tizimining umumiy beqarorligi kuchayishi mumkin.
Davlat budjeti taqchilligini monetizatsiya qilish bevosita naqd pul chiqarish
bilan birga bo‘lishi mumkin emas, balki boshqa shakllarda, masalan, Markaziy
bankning davlat korxonalariga imtiyozli stavkalar bo‘yicha kreditlarini
kengaytirish shaklida yoki shaklda amalga oshiriladi. kechiktirilgan to'lovlar.
Kechiktirilgan to'lovlar - bu byudjet taqchilligini moliyalashtirishning bir
usuli bo'lib, bunda davlat tovarlar va xizmatlarni o'z vaqtida to'lamasdan sotib
oladi. Agar xaridlar xususiy sektorda amalga oshirilsa, ishlab chiqaruvchilar
mumkin bo'lgan to'lovlardan sug'urta qilish uchun narxlarni oldindan oshiradilar.
Bu umumiy narxlar darajasi va inflyatsiya darajasining oshishiga turtki beradi.
Agar kechiktirilgan to'lovlar davlat sektori korxonalariga nisbatan to'planib
qolsa, u holda bu kamomadlar ko'pincha bevosita Markaziy bank tomonidan
moliyalashtiriladi yoki to'planadi.Monetizatsiyadan farqli o'laroq, ular rasman
byudjet taqchilligini moliyalashtirishning inflyatsion bo'lmagan usuli hisoblanadi,
amalda bu bo'linish chiqadi. juda shartli bo'lish.
O'tish davridagi iqtisodiyotlarda davlat taqchilligini monetizatsiya qilish
odatda katta tashqi qarz mavjud bo'lgan va bu chet el manbalaridan imtiyozli
moliyalashtirishni istisno qiladigan va ichki qarzni moliyalashtirish imkoniyatlari
ham asosan tugaydigan hollarda qo'llaniladi, bu ko'pincha yuqori ichki foiz
stavkalarining asosiy sababidir. Agar markaziy bankning rasmiy valyuta zaxiralari
tugasa, to‘lov balansini muvofiqlashtirish birinchi navbatdagi vazifa bo‘lib qolsa
va iqtisodiyot yuqori inflyatsiyaga bardosh berishi kutilayotgan hollarda
moliyalashtirishning bu usuli maqsadga muvofiqdir.
Agar hukumat byudjetdan moliyalashtirishning emissiyaviy usulini tanlasa,
u holda Markaziy bank odatda xususiy sektorga kredit cheklovlarini davlat
korxonalari va tashkilotlariga kreditlashning tegishli limitlarini joriy etish orqali
hamroh qiladi. Bunday cheklovlarsiz xususiy sektorning kredit bozoridan to'liq
siqib chiqishi va investitsiya faolligining keskin pasayishi xavfi mavjud.
31

Valyuta zaxiralari darajasining o'zgarishi bo'yicha to'lov balansiga eng kuchli
salbiy ta'sir bevosita Markaziy bank tomonidan moliyalashtiriladigan davlat
byudjeti taqchilligi bilan bog'liq.
Natijada pul taklifi ko'payadi, ortiqcha naqd pullar aholi qo'lida to'planadi.
Bu muqarrar ravishda mahalliy va import qilinadigan tovarlarga, shuningdek, turli
moliyaviy aktivlarga, shu jumladan chet elga bo'lgan talabning oshishiga olib
keladi, bu esa o'z navbatida narxlarning oshishiga olib keladi va to'lov balansiga
bosim hosil qiladi.
Bunday sharoitlarda to'lov balansi muvozanatini tiklash mexanizmi valyuta
zaxiralarining "infuziyasi" yordamida ortiqcha pul massasini "bog'lash" ga
asoslangan bo'lib, bu pul bozorini barqarorlashtirishga imkon beradi. Davlat
byudjeti taqchilligini monetizatsiya qilish ichki inflyatsiya darajasining kamroq
o'sishiga olib keladi, iqtisodiyot qanchalik ochiq bo'lsa va Markaziy bank milliy
valyutaning nisbatan qat'iy belgilangan kursini qo'llab-quvvatlash va valyutadagi
muvozanatni tiklash uchun sarflashi mumkin bo'lgan ko'proq valyuta zaxiralari.
to'lov balansi.
Byudjet taqchilligini monetizatsiya qilish natijasida inflyatsiyaning o'sishi,
rasmiy valyuta zaxiralari xarajatlari nisbatan qisqargan bo'lsa-da, moslashuvchan
valyuta kursi rejimida muhimroqdir.
Inflyatsiyaning eng katta o'sishi valyuta kursining mutlaqo erkin o'zgarishi
sharoitida sodir bo'ladi, buning natijasida pul bozorida muvozanat tiklanadi. Oxirgi
holatda, Markaziy bankning rasmiy valyuta zaxiralari darajasi deyarli o'zgarishsiz
qolmoqda Tashqi qarzni moliyalashtirish
Byudjet taqchilligini tashqi imtiyozli moliyalashtirishning muqobil
imkoniyatlari (masalan, chet eldan tekin subsidiyalar yoki uzoq muddatli to'lov
muddati bilan past stavkalarda imtiyozli kreditlar olish) eng jozibador hisoblanadi,
chunki bu holda taqchillik nafaqat salbiy ta'sir ko'rsatmaydi. iqtisodiyot, lekin
bunday moliyalashtirish resurslardan unumli foydalanish bilan bog'liq bo'lsa ham
juda foydali bo'lishi mumkin.
32

Biroq, ko'pincha, o'tish davridagi mamlakatlarda imtiyozli moliyalashtirish
imkoniyatlari katta tashqi qarz tufayli cheklangan yoki hukumatlar tomonidan
birinchi navbatda samarasiz maqsadlarda - iste'molchi subsidiyalari, pensiya
to'lovlari, davlat apparatini kengaytirish va boshqalar uchun foydalaniladi.
Kafolatlangan ichki qoplash manbalari yo‘qligi sababli tashqi subsidiyalar
to‘xtatilsa, budjetning bunday qo‘shimcha xarajatlarini tezda qisqartirib bo‘lmaydi,
bu esa byudjet va soliq sohasidagi umumiy keskinlikni kuchaytiradi.
Byudjet taqchilligini tashqi qarz bilan moliyalashtirishdan foydalanish ichki
foiz stavkalari darajasi jahon o‘rtacha darajasidan yuqori bo‘lganda va valyuta
kursini nisbatan barqarorlashtirish mumkin bo‘lganda nisbatan samarali
hisoblanadi.
Hukumatning ekspansion fiskal siyosati inflyatsiyani pasaytirish maqsadida
Markaziy bank tomonidan pul massasini cheklash bilan birga olib borilganda ichki
foiz stavkalari ayniqsa sezilarli darajada oshadi. Bunday sharoitda ma'lum bir
mamlakatning qimmatli qog'ozlariga tashqi talab ortadi, bu esa kapital oqimini
keltirib chiqaradi.
Mahalliy qimmatli qog'ozlarga tashqi talabning ortishi ularni sotib olish
uchun zarur bo'lgan milliy valyutaga global talabning ortishi bilan birga keladi.
Natijada, milliy valyuta kursi o'sish tendentsiyasiga ega bo'lib, bu eksportning
qisqarishiga va importning ko'payishiga yordam beradi.
Agar valyuta kursini nisbatan barqaror ushlab turishning imkoni bo‘lmasa,
sof eksportning qisqarishi milliy iqtisodiyotga to‘xtatuvchi ta’sir ko‘rsatadi:
eksport va import o‘rnini bosuvchi tarmoqlarda bandlik va mahsulot ishlab
chiqarish kamayadi, ishsizlik arajasi oshadi.
Shu sababli, byudjet taqchilligining dastlabki rag'batlantiruvchi ta'siri
nafaqat "cheklash effekti" tufayli, balki mamlakatning joriy hisobidagi to'lov
balansini yomonlashtiradigan salbiy "sof eksport effekti" tufayli ham zaiflashishi
mumkin. Ammo shu bilan birga, kapital oqimi ichki resurslarni oshiradi va ichki
foiz stavkalarining nisbatan pasayishiga yordam beradi.
33

Natijada, "tashqariga chiqarish effekti" ko'lami nisbatan qisqaradi, ammo
tashqi qarz ortadi. Tashqi qarzga xizmat ko'rsatish real mahsulotning bir qismini
boshqa mamlakatlarga o'tkazishni o'z ichiga oladi, bu esa kelajakda milliy ishlab
chiqarishning qisqarishiga olib kelishi mumkin.
Byudjet taqchilligini tashqi moliyalashtirish uni monetizatsiya qilishdan
ko'ra kamroq inflyatsion bo'lib chiqadi, chunki ichki bozorda tovarlar taklifi tashqi
kreditlar importni kengaytirishga yordam beradigan darajada oshadi.
Shu bilan birga, o‘tish iqtisodiyoti qanchalik ochiq bo‘lsa va uning
ayirboshlash kursi qanchalik qattiq bo‘lsa, tashqi qarzni moliyalashtirish
shunchalik kam inflyatsiyaga olib keladi, lekin uning to‘lov balansiga ta’siri
shunchalik kuchli bo‘ladi.
Byudjet taqchilligini moliyalashtirish uchun xorijiy manbalardan
mablag'larni jalb qilish quyidagi hollarda o'tish davri iqtisodiyoti uchun nisbatan
jozibador variant bo'lishi mumkin:
-konsession moliyalashtirishni tashkil etishga rahbarlik qiladi;
-ichki bozorda yuqori rentabellik darajasiga ega kapitalning etishmasligi;
savdo balansi nisbatan sog'lom, bozorni kengaytirish uchun qulay istiqbollar
mavjud;
-tashqi qarzning dastlabki summalari ahamiyatsiz;
-Makroiqtisodiy siyosatning asosiy maqsadi inflyatsiya darajasini
pasaytirishdir.
Ichki qarzni moliyalashtirish
Agar davlat moliyalashtirish maqsadida davlat obligatsiyalarini chiqarsa, u
holda kredit resurslariga talab ortadi, bu esa barqaror pul massasi bilan o'rtacha
bozor foiz stavkalarining oshishiga olib keladi. Agar ichki foiz stavkalari erkin
harakatlansa, o'sish bank kreditini xususiy sektordan chalg'itish uchun etarlicha
katta bo'lishi mumkin.
Natijada xususiy ichki investitsiyalar, sof eksport va qisman iste'mol
xarajatlari qisqaradi, bu esa soliq-byudjet siyosatining rag'batlantiruvchi
34

salohiyatini sezilarli darajada zaiflashtiradigan "tashqariga chiqarish effektini"
keltirib chiqaradi.
Agar ichki kapital bozori yomon rivojlangan bo'lsa, foiz stavkalari nisbatan
qat'iy bo'lsa va aholiga obligatsiyalar chiqarish imkoniyati cheklangan bo'lsa, bu
ko'plab o'tish davri iqtisodiyotiga xos bo'lsa, u holda mamlakat ichida o'sib
borayotgan xususiy sektor odatda xorijiy aktivlarga talabni oshiradi, kapital
hisobidagi to'lov balansini muqarrar ravishda buzadi.
Qolaversa, davlat byudjet taqchilligining muhim qismini obligatsiyalar
sotish hisobiga moliyalamoqchi bo'lsa, u bir vaqtning o'zida foiz stavkasini
kutilayotgan inflyatsiya darajasidan past darajada ushlab turgan holda qat'iy fiskal
siyosatni olib bora olmaydi. Obligatsiyalar daromadlilik darajasi etarlicha
jozibador bo'lgan taqdirdagina talabga ega bo'ladi. Agar bu ko'rsatkich past (yoki
salbiy) bo'lsa, ichki kapital bozorining rivojlanish darajasidan qat'i nazar, byudjet
taqchilligini ichki qarz bilan moliyalashtirish imkoniyati sezilarli darajada
kamayadi.
Bunda xo’jalik sub’ektlari tovar sotib olishga yoki o’z moliyaviy resurslarini
xorijda sarmoya qilishga intiladilar, bu bilan davlat byudjet taqchilligini ichki
bankdan tashqari manbalar hisobidan moliyalash imkoniyatini cheklaydi va to’lov
balansini yomonlashtiradi.
Ushbu nomutanosiblik milliy valyutaning devalvatsiyasini kutish sharoitida
(ayniqsa, hukumat va Markaziy bank siyosatiga ishonchsizlik muhitida) kuchayishi
mumkin, bu joriy hisobning nomutanosibligiga yordam beradi va to'lov balansi
inqirozi xavfini keltirib chiqaradi. . Shu nuqtai nazardan qaraganda, davlat byudjeti
taqchilligini ichki qarz bilan moliyalashtirish, agar ichki foiz stavkalari
ko'tarilgandan ko'ra nisbatan barqaror bo'lsa, to'lov balansiga kuchliroq salbiy ta'sir
ko'rsatadi, garchi oxirgi holatda "siqib chiqarish effekti" sezilarliroq bo'ladi. .
Xususiy tadbirkorlik sub'ektlari uchun foyda o'sishini optimistik kutgan
holda, investitsiya talabining ortishi bilan ushbu "cheklash effekti" qisman yoki
to'liq bartaraf etilishi mumkin. Shunday qilib, hukumat va Markaziy bank
siyosatiga ishonch muhitida bir xil mexanizm - davlat byudjeti taqchilligini ichki
35

qarz bilan moliyalashtirish bir vaqtning o'zida siqib chiqarish effektini keltirib
chiqarishi va uni qisman bartaraf etishi mumkin.
O'tish iqtisodiyotida ichki ta'minot qanchalik kam elastik bo'lsa, boshqa
narsalar teng bo'lsa, shunchalik ahamiyatli bo'lsa, "tashqariga chiqarish effekti"
bo'lishi mumkin.
Byudjet taqchilligini ichki qarz bilan moliyalashtirish ko'pincha
monetizatsiyaga qarshi inflyatsiyaga qarshi alternativa sifatida qaraladi. Biroq,
moliyalashtirishning bu usuli inflyatsiyaning o'sishi xavfini bartaraf etmaydi, balki
faqat bu o'sishni kechiktiradi.
Agar davlat zayom obligatsiyalari aholi va tijorat banklari o‘rtasida
joylashtirilsa, u holda inflyatsiya tarangligi ularni Markaziy bankda
joylashtirishdan ko‘ra zaifroq bo‘ladi. Biroq, ikkinchisi qimmatli qog'ozlarning
ikkilamchi bozorida ushbu obligatsiyalarni sotib olishi va shu bilan o'zining kvazi-
fiskal operatsiyalarini kengaytirishi mumkin, bu esa inflyatsiya bosimining
o'sishiga yordam beradi.
Davlat obligatsiyalarini byudjetdan tashqari jamg‘armalarga (pensiya,
sug‘urta va boshqalar) past (hatto manfiy) foiz stavkalari bo‘yicha majburiy
(majburiy) joylashtirishda byudjet taqchilligini ichki qarz bilan moliyalashtirish
mohiyatan mexanizmga aylanadi. qo'shimcha soliqqa tortish uchun. Bundan
tashqari, yuqori foiz stavkalari va davlat byudjetining sezilarli taqchilligi sharoitida
davlat ichki qarzining yalpi ichki mahsulotdagi ulushining keskin o'sishi vaqt
o'tishi bilan, ayniqsa, iqtisodiy o'sishning past sur'atlarida muqarrar ravishda sodir
bo'ladi. Ichki qarz yukining ortishi unga xizmat ko'rsatishga davlat xarajatlarining
ulushini ham oshiradi, bu ham byudjet taqchilligi, ham davlat qarzining o'z-o'zidan
oshishiga olib keladi. Bu fiskal keskinlikni pasaytirish va inflyatsiyani
barqarorlashtirish imkoniyatlarini jiddiy cheklaydi. Umuman olganda, o'tish
davridagi mamlakatlarda byudjet taqchilligini ichki qarz bilan moliyalashtirish
faqat quyidagi hollarda nisbatan o'rtacha xarajatlar bilan bog'liq:
-xususiy sektorga kreditlar berilishini nazorat qilish qiyin;
-ichki ta'minot nisbatan elastik;
36

-tashqi qarzni moliyalashtirish nisbatan qimmat yoki sezilarli tashqi qarz
yuki tufayli cheklangan, mavjud ichki qarz esa ahamiyatsiz;
-o'tish davri bilan birga keladigan inflyatsiya yuqori sur'atlarga yetdi yoki
mutlaqo muqarrar ko'rinadi.
XULOSA
Byudjet iqtisodiy kategoriya sifatida xalq xo‘jaligini boshqarishning turli
darajalarida yaratilgan markazlashtirilgan moliyaviy resurslarni shakllantirish,
taqsimlash va ulardan foydalanish jarayonida jamiyatda rivojlanayotgan va jamiyat
ehtiyojlariga xizmat qilish uchun mo‘ljallangan murakkab ijtimoiy-iqtisodiy
munosabatlar tizimidir. Shu bilan birga, davlat byudjeti mamlakatning
markazlashgan pul fondini shakllantirish, taqsimlash va foydalanish jarayonida
jamiyatda rivojlanadigan barcha ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni birlashtiradi. Bu
fondni tashkil etish zarurati, eng avvalo, davlatning siyosiy, iqtisodiy va boshqa
funktsiyalarini bajarishi munosabati bilan kelib chiqadigan moliyaviy resurslarga
bo'lgan ehtiyoj bilan belgilanadi:
a) ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohalari uchun moliyaviy xizmatlar;
b) ijtimoiy taraqqiyotda ma'lum nisbatlarni yaratish;
v) mamlakat boshqaruv apparatini saqlash;
d) soliq xizmatlari;
e) huquqni muhofaza qiluvchi va sud organlari;
g) qo'shinlar; va hokazo.
37

Ta'rif byudjetning uchta muhim belgisini aks ettiradi:
1) U davlat xarajatlarini qoplash uchun tuziladigan milliy mablag'lar fondi
bo'lib xizmat qiladi. Byudjetning bu xususiyati rasmiy hujjatlarda va davlat ish
amaliyotida byudjetdan moliyalashtirish, ayrim organlar va muassasalarni byudjet
mablag'lari hisobidan saqlash, ayrim xarajatlarni byudjetga kiritish haqida
gapirilganda tushuniladi. . Byudjet shunchaki mablag'lar fondi emas. Bunday fond
hech qachon to'liq mavjud emas, chunki Daromad olinganda, ular rejalashtirilgan
xarajatlarni qoplash uchun ishlatiladi. Byudjet faqat mablag'larning milliy fondini
shakllantirish va undan foydalanish rejasidir. Bu smeta, davlat daromadlari va
xarajatlari ro'yxati bo'lib, ular hajmi bo'yicha ham, olish va foydalanish bo'yicha
ham bir-biri bilan kelishilgan.
2) Byudjet davlatning moliyaviy rejasidir.
3) Bu xususiyat asosiy moliyaviy rejadir. Shu bilan birga, boshqa mustaqil
moliyaviy rejalar mavjud bo'lib, u etakchi o'rinni egallaydi. Yillik byudjetlashtirish
tamoyili katta iqtisodiy ahamiyatga ega.
Har yili Davlat byudjetini qonun bilan mustahkamlash orqali mamlakatning
iqtisodiy holatini to liq hisobga olish, iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishningʻ
indikativ rejasida (prognozida) nazarda tutilgan tadbirlarni amalga oshirish uchun
resurslardan oqilona foydalanish, ustuvor tarmoqlarni va aholini moddiy
ta’minlash darajasini tanlash. Og'ir iqtisodiy inqiroz va pul tizimining inflyatsiyasi
sharoitida byudjetni uzoq muddatli rejalashtirish mumkin emas. Hatto yil uchun
byudjetni rejalashtirish ham individual ko'rsatkichlarni davriy tuzatishni talab
qiladi. Yillik tamoyilning iqtisodiy ahamiyati shundaki, u byudjet ko'rsatkichlari
hisoblab chiqiladigan iqtisodiy me'yorlarning samaradorligini to'liqroq hisobga
olish, xo'jalik ichidagi zaxiralarni to'liqroq aniqlash, ishlab chiqarish hajmining
o'sishi yoki kamayishini tahlil qilish imkonini beradi. sabablari; qo'shimcha
daromadlarni yoki yuzaga keladigan byudjet taqchilligini aniqlash. Huquqiy
tamoyillar byudjetni rejalashtirishning barcha bosqichlari, byudjetga
daromadlarning tushishi va byudjetdan mablag'larning sarflanishi bo'yicha byudjet
intizomiga rioya qilish asosini tashkil etadi. Bu byudjet tasnifi bilan ta'minlanadi,
38

uning huquqiy ahamiyati shundaki, uning chegaralarida barcha darajadagi vakillik
va ijro etuvchi hokimiyat organlarining byudjetni moliyalashtirish va ijrosi
sohasidagi vakolatlari amalga oshiriladi. Davlat xarajatlarini moliyalashtirish – bu
iqtisodiyot rejimiga rioya qilgan holda, doimiy nazorat ostida takror ishlab
chiqarishni kengaytirish jarayonini, ijtimoiy sohani, mudofaa qobiliyatini va davlat
boshqaruvini ta’minlashni ta’minlovchi mablag‘larni rejali, maqsadli, qaytarib
olinmaydigan va tekin chiqarishdir. Byudjet. O’zbekiston Respubliksining byudjet
tizimi va byudjet tuzilishining asosiy xususiyatlari Har qanday davlatning moliya
tizimida markaziy o'rinni davlat byudjeti egallaydi - bu davlatning qonun kuchiga
ega bo'lgan moliyaviy rejasi (daromadlar va xarajatlar ro'yxati). joriy (moliyaviy)
yil.
Byudjet taqchilligi hodisasi yaxshi yoki yomon ekanligi haqida aniq xulosa
chiqarish mumkin emas. Agar kamomadlarning tabiati boshqacha bo'lsa. Ishlab
chiqarishning jiddiy pasayishi va iqtisodiy inqiroz natijasida tanqislik paydo
bo'lishi mumkin. Bu yerda taqchillik hukumatning o‘z xarajatlarini
moliyalashtirishga qodir emasligini ifodalaydi. Ammo defitsit davlatning iqtisodiy
siyosatining natijasi ham bo'lishi mumkin: ishlab chiqarishni rag'batlantirish
maqsadida soliqlarni kamaytirish. Tarix shuni ko'rsatadiki, bu holda davlat, agar
mamlakat iqtisodiyoti yanada jadal sur'atlar bilan rivojlansa, uzoq vaqt davomida
etarlicha katta va hatto ortib borayotgan byudjet taqchilligini ta'minlay oladi.
Ko'p narsa taqchillik qaysi manbalardan moliyalashtirilishiga bog'liq.
Masalan, 80-yillarning tanqisligi. AQShda juda katta bo'lgan, ammo ularning 80%
davlat majburiyatlarini mamlakat aholisiga sotish hisobiga moliyalashtirilgan va
majburiyatlar asosan uzoq muddatli xarakterga ega edi. Bu AQSh hukumatiga
o'zining ulkan uch trillion dollarlik qarzini milliy iqtisodiyot va o'z fuqarolari
farovonligi uchun xavfsiz qilish imkonini berdi. Rossiyada uzoq vaqt davomida
boshqa ekstremal mavjud edi. Davlatga ichki va tashqi kreditorlarning to'liq
ishonchsizligi sharoitida qisqa muddatli majburiyatlarni chiqarishga e'tibor
qaratildi, bu esa, albatta, unchalik real bo'lmagan byudjetga yukni oshirdi.
39

Natijada, kamomadni qoplashning bu usuli moliyaviy inqirozga olib keldi va uy
xo'jaliklari daromadlarining keskin pasayishiga olib keldi.
Boshqacha aytganda, byudjet taqchilligining tabiati va oqibatlari butunlay
hukumatning harakatlariga bog'liq. Xarajatlarning daromaddan ortig'ini tashkil
etuvchi moliyaviy resurslar iqtisodiyotni rivojlantirishga yo'naltirilsa, ustuvor
tarmoqlarni rivojlantirishga sarflansa, ya'ni ulardan samarali foydalanilsa,
kelajakda ularda ishlab chiqarish va foydaning o'sishiga olib keladi. ko'proq
xarajatlarni qoplaydi va butun jamiyat bunday kamomaddan faqat g'alaba
qozonadi.
40

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –T.: “O‘zbekiston”, 2023.
2. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Ta’lim to‘g‘risida. 2021 yil 23 sentyabr
O‘RQ-637-son.
3. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Innovatsion faoliyat to‘g‘risida.
Toshkent sh.,2021 yil 24 iyul, O‘RQ-630-son.
4. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Ilm-fan va ilmiy faoliyat to‘g‘risida.
Toshkentsh., 2022 yil 29 oktyabr, O‘RQ-576-son
5. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida. Toshkent
sh.,2016 yil 13 aprel, O‘RQ-404-son.
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “Raqamli O‘zbekiston -
2030” strategiyasini tasdiqlash va uni samarali amalga oshirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida.Toshkent sh., 2021 yil 5 oktyabr, PF-6079-son.
7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. 2022-2026 yillarga
mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida. Toshkent
sh., 2022 yil 28 yanvar, PF-60-son.
8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoevning Oliy Majlis Senati
va Qonunchilik palatasiga Murojaatnomasi. 2021 yil 24 yanvar. //Xalq so‘zi, 2021
yil 25 yanvar. 19-son.
9. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2019.
10. Mirziyoev SH.M.Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik –
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – Toshkent:
“O‘zbekiston” NMIU, 2019.
11. Mirziyoev SH.M. erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2019.
12. Abulkasimov X. Makroiqtisodiy tartibga solish va O’zbekistonning barqaror
rivojlanishi. Monografiya. - T. “Akademiya”, 2016, 92 b.
41

13. Bekmurodov A.Sh., G‘afurov U.V. O‘zbekistonda iqtisodiyotni liberallashtirish
va modernizatsiyalash: natijalar va ustuvor yo‘nalishlar. O‘quv qo‘llanma. T.:
TDIU, 2019.
14. A.O’lmasov, A.Vahobov Iqtisodiyot nazariyasi.(Darslik) T.: IQTISODIYOT-
MOLIYA” nashriyotida tayyorlandi, 2019.
15. O‘lmasov A., SHarifxo‘jaev M. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. –T.: «Mehnat»,
1995. – 527 b.
16. Jo’rayev T. T. “Iqtisodiyot nazariyasi” “Fan va texnologiya” 2018y
17. Abdurahmonov Q.H. “Mehnat iqtisodiyoti” 2018y.
18. Z.T. Gaibnazarova, Sh.A. Isamuxametov Iqtisodiyot nazariyasi. (Darslik) –
Т .:«Innovatsion rivojlanish nashriyot matbaa uyi», 2021. 526 Ь .
Elektron manbalar:
1. www.aim.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.5baho.uz
4. www.arxiv.uz
5. www.wikipedia.org
6. http://www.edu.uz – O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim, fan va
innovatsiyalar vazirligi sayti.
7. http://www.mf.uz - O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va Moliya vazirligi
sayti.
8. http://www.norma.uz – Axborot-huquqiy portal.
9. http://www.ifac.org – Xalqaro buxgalterlar federatsiyasi sayti.
10. http://www.ziyonet.uz – Ta’lim portali sayti.
42

Iqtisodiyot kurs ishi

Купить