Chet el sayyohlari va elchilarning asarlari tarixiy manba sifatida - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	88.9KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

830 Sotish

Chet el sayyohlari va elchilarning asarlari tarixiy manba sifatida

Sotib olish

Chet el sayyohlari va elchilarning asarlari tarixiy manba sifatida
Mundarija:
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
I.Bob.Samarqand viloyati turistik salohiyatining tahlili ................................................................................ 4
1.1. Samarqand viloyati turistik salohiyatining tahlili .................................................................................. 4
1.2.Samarqand turizmi: Sayyohlar fikri qanday? ....................................................................................... 11
II.Bob.Chet el sayyohlari va elchilarning asarlari tarixiy manba sifatida .................................................... 13
2.1.A.Vamberining “O’rta Osiyoga Sayohat” asarida Buxoro va Samarqand shahri tarixiy- me’moriy
binolari, hamda, ziyoratgohlarining tadqiq etilishi .................................................................................... 13
2.2.A. Vamberining ayniqsa Labi hovuz me’moriy obidasi haqida keltirgan fikrlari ................................... 15
Xulosa ........................................................................................................................................................ 24
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 26

Kirish
Mavzuning dolzarlbligi: O’zbekiston mustaqillikka erishgach, bozor
iqtisodiyotiga asoslangan jamiyat qurishni o’zining asosiy maqsadi qilib
belgilab oldi. Bu ishda turizm sohasi ham yetakchi tarm oqlardan biri
hisoblanadi. Turizm nafaqat o’tmishni o’rganish, o’zga xalqlar va elatlar
bilan tanishish, ularning madaniy yodgorliklaridan bahramand bo’lish,
shuningdek, u katta biznes hamdir. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
Shavkat Mirziyoyev raisligida joriy yilning 22-fevral kuni videoselektorda
quyidagi masalalar ko‘rib chiqildi. Unda xorijiy turistlar oqimini
ko’paytirish va ichki turizmni yanada rivojlantirish, sayyohlik xizmatlarini
yaxshilash va turlarini kengaytirish bo’yicha ko’rilayotgan choralar
natijadorligi tanqidiy tahlil qilindi.
Mamlakatimiz turizm sohasida ulkan salohiyatga ega bo’la turib, uzoq
yillar bu imkoniyatdan to’liq va samarali foydalanilmadi. Turizm rivoji
uchun qulay iqtisodiy va tashkiliy-huquqiy shart-sharoitlar yaratilmadi,
hamma o’z bilganicha faoliyat yuritib keldi.
Turizm – bu xordiq chiqarish va dam olish sog’lomlashtirish
mehmondorchilik, kasbiy va ish maqsadlarida insonlarning bo’sh vaqtida
o’zlarining doimiy yashash joylaridan vaqtinchalik boshqa davlatlar yoki
joylardagi vaqtinchalik xarajat qilishlaridir (tashrif buyurgan joyda haq
to’lanadigan ish bilan shug’ullanmasdan).
Mamlakat iqtisodiyoti va turizm bir biri bilan o’zaro bog’liq
harakatdadir. Umumiqtisodiy omillar turizmga ijobiy va salbiy ta‘sir
ko’rsatadi. Ijobiy ta‘sir omillariga quyidagilar kiradi:
1. Real daromadning oshishi – real daromadning oshishida iste‘molchilar o’z
ixtiyorlarida katta mablag’ga ega bo’ladilar va tegishli ravishda turizmga
talab ortadi;

2. Daromadning tekisroq taqsimlanishi jamiyatda daromad bir tekisda
taqsimlansa, ko’proq shaxslar turistik mahsulotni xarid qilishlari mumkin
bo’ladi;
3. Valyutaning barqaror holati – agarda chet el valyutasining kursi
barqaror bo’lsa, aholi uni ko’p hajmda xarid qilishi mumkin.
Turizmga salbiy ta‘sir ko’rsatuvchi omillarga quyidagilar kiradi:
1. Iqtisodiy inqiroz holatlari;
2. Ishsizlikning oshishi, ish haqining kamayishi va hokazolar;
3. Valyuta bilan nobarqaror holat – agarda chet el valyutasining kursi
yuqori
bo’lsa, aholi uni kam xarid qiladi va natijadi mamlakat aholisining chet
ellarga chiqishi qimmatga tushadi.
Turizm rivojlanayotgan hudud iqtisodiyotiga katta ta‘sir ko’rsatadi.
Turizmning jamiyat ta‘sirini uch asosiy yondashish bo’yicha ajratish
mumkin: iqtisodiy, ijtimoiy va gumanitar.

I.Bob.Samarqand viloyati turistik salohiyatining tahlili
1.1. Samarqand viloyati turistik salohiyatining tahlili
Mamlakatimizda turizm sohasiga mustaqillikning ilk
kunlaridan boshlab ijtimoiy iqtisodiy rivojlanishiga salmoqli hissa
qo‘shuvchi tarmoq sifatida qaralib, tarmoqning barqaror rivojlanishini
ta’minlash maqsadida zaruriy me’yoriy hujjatlar qabul qilingan.
Respublikada sayyohlik industri yasini jadal rivojlantirish maqsadida
2016 2022 yillar davomida O’zbekiston Respublikasi Prezi dentining
quyidagi bir qator Farmon va qarorlari qabul qilindi:
2017 yil 4 maydagi “O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
ayrim farmonlariga kiritilayotgan o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish
to’g’risi”dagi PF 5033 son Farmonda mehmonxona va turistik xizmat
ko‘rsatuvchi tashkilotlarga bir nechta imti yozlar berilishi ko‘rsatib
o‘tilgan;
2017 yil 16 avgustdagi “2018 2019 yillarda turizm sohasini
rivojlantirish
bo‘yicha birinchi navbatdagi chora tadbirlar to‘g‘risida”gi
PQ 3217 son
qarorda “Mamlakatimiz turizm indus triyasi jadal
rivojlanishi
uchun qisqa muddatda eng qulay shart sharoit, iqtisodiy,
ma’muriy
va huquqiy muhit yaratish, … milliy turizm mahsu
lotlarini
jahon bozorida faol va kompleks ilgari surish” maqsad
qilib
olindi;
2018 yil
3 fevraldagi “O‘zbekiston Respub likasi turizm
salohiyatini
rivojlantirish uchun qulay sharoitlar yaratish bo‘yicha
qo‘shimcha
tash kiliy chora tadbirlar to‘g‘risida”gi PF 5326 son
Farmonda
bir qator xorijiy mamlakatlar fuqarolari uchun O‘zbekiston
hududiga
kirish vizasi tartibi soddalashtirildi hamda elektron kirish
vizalarini berish
tizimi ishga tushirilishiga ko‘rsatma berilgan;

2018 yil 6 fevraldagi “Kirish turizmini rivo jlantirish chora -
tadbirlari
to‘g‘risida”gi PQ 3509 son qarorda kirish turizmini yanada
rivojlantirish maqsadida
viza rejimini yanada soddalashtirish bo‘yicha
amaliy
chora tadbirlar rejasi ishlab chiq ilgan;
2018
yil 7 fevraldagi “Ichki turizmni jadal rivo jlantirishni
ta’minlash
chora tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ 3514 son qarori asosan ichki
turizmni
rivojlan tirish mexanizmini takomillashtirishga qaratilgan.
Shu
bilan birga, O’zbekiston Respublikasi Pre zidentining 2019
yil
5 yanvardagi «O‘zbekiston Respublikasida turizmni jadal
rivojlantirishga
oid qo‘shimcha chora tadbirlar to‘g‘risida»gi PF–5611
son,
2019 yil 13 avgustdagi «O‘zbekiston Respub likasida turizm
sohasini
yanada rivojlantirish chora tadbirlari to‘g‘risida»gi PF–5781 -
son
Farmonlari, 2019 yil 5 yanvardagi «Turizm tarmog‘ini jadal
rivojlantirishga
oid chora tadbirlar to‘g‘risida»gi PQ 4095 son, 2020 yil
19
iyundagi «Turizm sohas ini sanitariya epidemiologik xavfsizlikning
kuchay tirilgan
rejimi talablariga qat’iy rioya qilgan holda
rivojlantirishga
doir qo‘shimcha chora tadbirlar to‘g‘risida»gi PQ 4755 -
son
qarorlari respublikada sayyohlik industriyasini rivojlantirishga
qaratilgan hujjatlar
hisoblanadi.
Shuni
alohida ta’kidlab o‘tish joizki, O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining
2016 yil 2 dekabrdagi “O‘zbekiston Respublikasining
turizm
sohasini jadal rivojlantirishni ta’minlash chora tadbirlari
to‘g‘risida”gi
PF 4861 sonli Farmoni soha rivojlan ishini yangi bosqichga
ko‘tardi.
Ushbu Farmonga binoan mamlakat iqtisodiyotining strategik
tarmog‘i
sifatida turizmni jadal rivojlantirish uchun qulay iqtisodiy va
tashkiliy huquqiy
shart sha roitlar yaratish, hududlarning ulkan turizm
salo hiyatidan
yanada to‘liq va samarali foydalanish, turizm
tarmog‘ini
boshqarishni tubdan takomil lashtirish, milliy turizm

mahsulotlarini yaratish va ularni jahon bozorlarida targ‘ibot qilish,
turizm
1-rasm. O‘zbekiston Respublikasiga tashrif buyurgan sayyohlar
sonining dinamikasi (ming kishi)1.
sohasida O ‘ zbekistonning ijobiy qiyofasini shak llantirish
maqsadida
bir qator vazifalar va ularni amalga oshirishning asosiy
ustuvor
yo ‘ nalishlari belgilab olindi . Shundan kelib chiqqan holda ,
mamlakatda
turizmni jadal rivojlantirish , mavjud ulkan turizm
salohiyatidan yanada to ‘ liq va sama rali foydalanish ,
an ’ anaviy madaniy -
tarixiy turizm bilan birgalikda turizmning boshqa salohiyatli tur larini
rivojlantirish mamlakat oldida turgan dolzarb masala hisoblanadi .
Samarqand viloyatining turistik salohiyatini tahlil qilish orqali
barqaror turizm elemenlarini joriy qilish. Maqolada turizm
to‘g‘risidagi xorijiy jurnal, maqola, ilmiy to‘plam va nufuzli
tashkilotlarn ing yillik hisobotlaridan: Travel and Tourism Economic
Impact 2019; World travel and Tour ism Council; Global Economic
Impact and Trends 2020; O zbekiston
ʻ Respublikasi Davlat statis tika
qo‘mitasining “O‘zbekiston Respublika sida turizm va dam olish
rivojlanishining asosiy ko‘rsatkichlari” 2016 2020 yillardagi statistik
byulleten ma’lumotlari; O zbekiston
ʻ Respublikasi Prezidentining 2018 yil
3 fevraldagi 5326 sonli, 2018 yil 4 oktyabrdagi 5551 sonli, 2019 yil 3 -

yanvardagi 5610 sonli, 2019 yil 5 yanvardagi 5611 sonli, 2019 yil 18 -
martdagi 5691 sonli hamda 2019 yil 13 avgustdagi 5781 sonli Farmon
lari hamda mamlakatimizdagi iqtisodchi olim lar B.A.Erkayeva,
Sh.Sh.Raxmonov, M.T.Alimova, N.G.Muminovlarning ilmiy
maqolalaridan foy dalanilgan.
Keltirilgan tadqiqotlarga tayangan holda maz kur maqolada
turizm sohasining rivojlanish tendensiyalari, respublikaning sayyohlik
imkoniyatlari, hukumat tomonidan sohaga berilayotgan e’tibor hamda
Samarqand viloyatining turistik salohiyat ini yuzaga chiqarish, undan
yanada samaraliroq foydalanish borasida izlanishlarni amalga oshirish
ilmiy va metodik ahamiyatga ega.
Tadqiqot jarayonida Samarqand viloyati turistik salohiyatini
o‘rganishda dialektik va tizimli yondashuv, kompleks baholash,
qiyosiy va sol ishtirma tahlil, statistik va dinamik yondashuv,
hamda barqaror turizm elemenlarini joriy imkoni yatlarini tahlil qilish
maqsadida statistik tahlildan foydalanilgan.
2010 2020 yillar davomida O‘zbekiston Respublikasiga tashrif
buyurgan sayyohlar soni dinami kasini tahlil etadigan bo‘lsak,
turizm sohasini rivojlantirishga qaratilgan islohotlar natijasida
O‘zbekistonga tashrif buyurgan chet ellik mehm onlarning soni 2020 yil
mart oyigacha (pandemiya sababli chegaralarning to‘liq yopilguniga
qadar) sezilarli darajada oshganligini kuzatishimiz mum kin. 2017 yilda
2690,0 ming xorijiy sayyoh tashrif buyurgan bo‘lib, 2016 yilga nisbatan
24,7% o‘sgan. Keyingi yillarda ham mutanosib o‘sish kuzatilgan,
xususan 2018 yilda 6433,0 ming, 2019 yilda 8278,0 ming xorijiy
sayyohlar tashrif buyurib, ularning 92,5% MDH davlatlaridan hamda
7,5% uzoq xorijiy davlatlardan tashrif buyurgan (1 rasm)

Ta kidlashʼ lozimki, 2018 yilda (pandemiyaga qadar)
mamlakatimizga tashrif buyurgan sayyoh lar oqimini o‘sishiga
sezilarli ta‘sir ko‘rsatgan muhim omillardan biri bu turizm salohiyatini
rivo jlantirish uchun qulay sharoitlar yaratish bo‘yicha qo‘shimcha
tashkiliy chora tadbirlar yani viza rejimi va mamlakatda qolish
qoidalarining sod dalashtirilganligi bo‘ldi.
Jumladan, dunyoning 90 ta
mamlakat
fuqarolari uchun 30 kunlik muddatga vizasiz, 48 ta
mamlakat
fuqarolari uchun tranzit sayyoh bo‘lgan holda 5 kunlik
muddatga1
va 16 yoshga to lmagan xorijiy fuqarolarning O zbekiston ʻ ʻ
Respublikasiga
90 kunlik muddatga vizasiz kirish iga2 ruxsat berildi .
Shu
bilan birga, sayyohlarga viza olishda qulay lik yaratish
maqsadida
2018 yil 15 iyuldan boshlab elektron kirish vizalarini berish
tizimi
ishga tush irildi . 2021 yil 15 mart holatiga ko ra, ʻ elektron viza
olish mumkin bo lgan
ʻ mamlakatlarning umu miy soni 57 tani tashkil
qildi.
Shuni alohida ta’kidlash joizki, O‘zbekistonda COVID 19
pandemiyasi oqibatlariga qaramas dan AQSH “Forbes” moliyaviy -
iqtisodiy jurnali O‘zbekistonni 2022 yilda sayohat qilish uchun 50 ta
eng yaxshi manzil qatoriga kiritgan .
Ushbu ro‘yxatni shakllantirishda
asosan
davlatlarning sayyohlarni qabul qilish jarayoniga siyosiy nuqtai
nazardan
berilgan e’tibor, ya’ni pandemiyaga mos lashuvchanlik
(chegaralarning
ochiqligi) hamda xavfsiz sayohat qilish imkoniyatlariga
e’tibor
berilgan.
Ushbu
beqaror davrda turistlar oqimini ken gaytirish uchun
butun
jahon sayyohlik hamjami yati kabi O‘zbekiston ham
sayohatchilarning
salo matligi va xavfsizligini ta’minlashga jiddiy va
sama rali
yondashib, zarur choralarni ko‘rishni hamda samarali
loyihalarni
amalga oshirishni boshladi. Jumladan, “O‘zbekistan. Safe

travel GARANTEED” –bunday loyihalardan biridir. Bu loyiha
sayyohlarn ing
O‘zbekistonning tarixiy va madaniy obidalariga tashrifi
davomida
xavfsizligini ta’minlashga qara tilgan xalqaro
sertifikatlashtirish
dasturining joriy etilishidir.
“ Travel Uzbekistan ”
milliy turistik veb portalidan
mamlakatimizga tashrif buyurishni istagan harqanday sayyoh o ‘ ziga
kerakli ma ’ lumotlarni olishi mumkin .
Ayni paytda ushbu saytda
respublika mizdagi xavfsiz manzillar registri ko‘rsatib beril gan.
Xususan, Samarqand viloyatida joylashgan 39 ta tarixiy madaniy
hamda sayyohlarga xizmat ko‘rsatuvchi ob’yektlar ro‘yxati keltirilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi tomondan
taqdim etilgan ma‘lumotlarga ko‘ra, 2020 yil 1 yanvar holatida
respublikada sayyohlik faoliyati bilan shug‘ullanadigan firma va
tashkilotlar soni 517 tani tashkil etdi, ularn ing eng katta ulushi
Toshkent shahriga (64.2%) va Samarqand viloyatiga (13.2%) to‘g‘ri
keladi .
Samarqand viloyatida sayyohlik faoliyati bilan shug‘ullanadigan
68
ta firma va tashkilotlar, bir vaqtning o‘zida 6100 nafar
mehmonni
qabul qil ish imkoniyatiga ega 138 ta mehmonxona hamda
93
ta mehmon uyi faoliyat ko‘rsatmoqda. Bundan 820 nafar mehmonga
bir
vaqtning o‘zida aynan 93 ta mehmon uyi sifatli faoliyat
ko‘rsatmoqda
.
Samarqand
viloyat turizm va sport bosh boshqarmasi rahbari
Dilshod
Narziqulovning ma’lumotlariga ko‘ra viloyatda 2019-2021-yil-
lar davomida Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki kredit liniyasi orqali
turizm infratuzilma obyektlarini rivojlantirish maqsadida 74 ta loyi-hani
qamrab olgan 1311,8 milliard so mlik 44 ta manzilli dastur ishlab
ʻ
chiqilgan
]. Asosiy maqsad sayyohlar oqimini ko paytirish, sayyoh ʻ lar
uchun
yangi yo‘nalishlar, yangi xizmatlar joriy etilganini dunyo

mamlakatlariga ma’lum qilish, xorijdagi sayyohlik firma va
kompaniyalari
bilan hamkorlik o‘rnatish, xizmat ko rsatish sifatini ʻ
yanada
oshirish hamda turli yirik xalqaro tadbir larni o tkazish uchun ʻ
hududning
har tomonlama tayyorgarligini ta’minlash.
Shu
sababli Samarqand viloyati hokimining turizmni
rivojlantirish
masalalari bo‘yicha o‘rinbosari, viloyat turizmni
rivojlantirish
departamenti mas’ul xodimlari va viloyatdagi turistik
kompaniya lar
vakillari turli mamlakatlarda o‘tkazilayotgan xalqaro
ko‘rgazma
va yarmarkalarda faol ishtirok etmoqda. Jumladan, 2019
yilda
Ispaniyada “FITUR 2019”, Turkiyadagi “EMITT 2019”,
Rossiyadagi “MITT 2019”,
Germaniyadagi “ITB BERLIN 2019”,
Latviyadagi
“Balttour 2019”, Birlashgan Arab Amir liklaridagi “Arabian
tarvel
market” xalqaro turistik ko‘rgazmalarida Samarqandning
sayyohlik
salohi yati va imkoniyatlari haqida taqdimotlar o‘tkazildi.
Shuningdek,
xorijiy davlatlarning telekanallari ijodkorlari Samarqandga
kelib,
maxsus ko‘rsatuvlar tayyorladi .
E’tiborlisi,
2019 yilda Samarqand Jahon sayyoh lik shaharlari
federatsiyasi
(WTCF) a’zoligiga qabul qilindi2. Demak, endi
Samarqand
haqiqatdan ham dunyo turizm shaharlari orasida o‘z o‘rnini
topib, yirik
sayyohlik markaziga aylanishi shubhasiz. Samarqand 2023 -
yilda
UNWTO3 Bosh Assamb leyasining 25 sessiyasiga mezbonlik
qiladi.
Samarqandda yangi ochilgan “ Buyuk ipak yo ‘ li ” xalqaro turizm
markazi yiliga 2 mln turistga xizmat ko ‘ rsatishi mumkin . Bu haqda prezident
matbuot xizmati xabar berdi .
Majmua qurilishi 2019-yili Samarqand tumanidagi eshkak eshish
kanali bo‘yida, 212 gektar maydonda boshlandi.

Markaz ichida “Congress Hall”, “Boqiy shahar” majmuasi, amfiteatr
va ko‘plab boshqa inshootlar bor.
Shu jumladan, dunyoning yetakchi mehmonxonalari ro‘yxatiga
kiritilgan 22 qavatli “Samarqand Regency Amir Temur” va yana yettita
mehmonxona kiradi.
Markazda shu yilning kuzida O‘zbekistonda ilk bor “ Silk road literary
festival ” bo‘lib o‘tadi.
Yangi turizm markazi kelgusi yillarda Samarqandga keladigan xorijiy
sayyohlar sonini 1,5 mlndan oshirishda muhim o‘rin tutadi. Kelgusi besh
yilda keladigan sayyohlar sonini hozirgi 2 mlndan 9 mlnga yetkazish maqsad
qilingan.
Eng muhimi, turizm sohasida mehnat qilayotganlar soni 500 mingdan
oshadi. Samarqand viloyatiga tashrif buyurishgan edi.
1. 2. Samarqand turi zmi : Say y ohlar fi k ri qanday ?
Sayqali ro‘yi zamin - azim Samarqand haqida videolavhalar namoyish
etildi. Biroq Samarqandga tashrif buyurgan vaqtimizda xorijlik turistlar va
xalq vakillari bilan bo‘lgan suhbatimizda ular shaharning juda bebaho
ekanligini, shu bilan birga u yerda mavjud bo‘lgan kichik muammolar haqida
aytib o‘tishdi.
O‘ylashimcha, hammasi yaxshi ketmoqda. Hech qanday muammolar
mavjud emas. Restoranlar xizmati yaxshi. Shirin taomlar tanovul qilish
mumkin. Mehmonxonalar shinam. Tashrif buyurish mumkin bo‘lgan joylar
ko‘p. Transport xizmati juda toza, hattoki Italiyaga nisbatan ham. Ko‘chalar
chiroyli. Lekin asosiy ko‘cha faoliyati yaxshi tartibga solinmagan, yer osti
yo‘li yo‘q va yo‘llar chuqur o‘yiqlarga to‘la, - deydi italiyalik sayyoh
Fransiyadan kelgan mehmonlar ham shuni ta'kidlashdi. Bundan tashqari,

hojatxonalar kamligi muammosi ham mutasaddi tashkilotlar tomonidan hal
etilishi lozim, deb aytdi turistlar.
O‘sha yerda faoliyat yuritadigan Ulug‘bek rasadxonasi muzeyi xodimi
Ikromiddin Sirojiddinovning fikricha, turizmda xalq uchun ham xorijlik
mehmon uchun ham sharoitlar yaxshi bo‘lishi kerak. Ichki turizm vakili
uchun sharoitlar uyidan chiqqandan boshlab boshlanishi kerak. Ya'ni
transport qatnovi yaxshi yo‘lga qo‘yilishi lozim. Kelib tushgandan so‘ng
mehmonxona masalasida umuman qiyinchiliklarga duch kelmasligi kerak.
Ba'zan eshitamiz, sayyohlar joy muammosiga duch kelmoqda. Sayyohlar
hojatxona muammosiga ham duch kelmoqda. Oshxonalar yetarli bo‘lib,
barcha shart-sharoit yetarli va toza, ozoda bo‘lishi kerak. Samarqanddagi
barcha tarixiy obidalar pokiza saqlanishi kerak. O‘zimizning fuqarolarimiz bu
yerga tashrif buyurganda shevada emas adabiy tilda gaplashishi kerak.
Horijlik sayyohlar yo‘l-yo‘riq so‘raganda albatta bilsak, ularning tilida javob
berishimiz kerak, shunda ularning qalbiga yo‘l topamiz. Shu bilan birga
xavfsizlik va tez tibbiy yordam masalasi har bir obektda o‘z vaqtida yo‘lga
qo‘yilishi kerak deb ta'kidlab o‘tdilar. Rossiyadan kelgan sayyoh shunday
deydi: "Bu safar hech qanday salbiy jihatlarni ko‘rmadim. Men faqat ijobiy
jihatlarni sanab o‘tmoqchiman. Menga ko‘proq nimalar yoqdi? Birinchidan,
tozalik. Ikkinchidan, har safar tashrif buyurganimda turistlarni jalb qiladigan
binolar qayta ta'mirdan o‘tkazilmoqda. Nafaqat Samarqandda balki,
Toshkent, Buxoro va Xiva shaharlarida ham. Yana ijobiy tomonlaridan
hamma joyda shirin ovqatlar pishirilmoqda. Ajoyib oshxonalar. Eng katta
ijobiy jihatlardan biri hamma joyda maysalar ekilib, shahar yashil libosga
aylantirilmoqda. Bu safargi taassurotlarimiz ham ijobiy. Keyingi safar yana
yangi do‘stlarimizni olib kelamiz". Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki,
turizm sohasi kun sayin vatanimizda rivojlanib bormoqda. Yutuqlarimiz
talaygina. Lekin yutuqlar doim o‘zimiz bilan birga qoladi. Shu bilan birga

muntazam ravishda yuqoridagi kamchiliklarni maksimal darajada kamaytirib
borishimiz kerak. Axir umumiy maqsadimiz O‘zbekistonda turizm sohasini
rivojlantirish emasmi?!
II.Bob. Chet el sayyohlari va elchilarning asarlari tarixiy manba sifatida
2.1.A.Vamberining “O’rta Osiyoga Sayohat” asarida Buxoro va
Samarqand shahri tarixiy- me’moriy binolari, hamda,
ziyoratgohlarining tadqiq etilishi
Buxoro azal-azaldan Buxxor (Vixar) - “ilmlar markazi” sifatida
mashhur bo’lgan. Islomiyat davrida u “Buxoroyi Sharif” deb ulug’langan,
“Qubbat-ul islom” unvoni bilan sharaflangan. Buxoro Markaziy Osiyodagi
tarixan boy o’tmishga ega bo’lgan, Buyuk Ipak yo’lida joylashgan va jahon
ilm-fani, madaniyatida o’ziga xos qiyofasi, madaniy meros obyektlari,
tarixiy-me’moriy yodgorliklari bilan ajralib turadigan eng qadimiy
shaharlardan biridir. Mutaxassislar tomonidan Buxoro shahriga ochiq osmon
ostidagi ulkan muzey, tirik kitobdir, deya ta’rif beriladi. Shonli tariximizdagi
yuksak mahoratli me’mor ustalarning binokor avlodlari tomonidan o’ziga xos
me’morchilik uslublarida barpo etilgan Buxoro shahri Vatanimiz, millatimiz
iftixoridir. Ikki yarim ming yildan ko’proq vaqt ichida yaratilgan yaxlit
arxitektura ansambllari Buxoro me’morchilik maktabining mevasidir.
Buxoroning arxitekturaviy ansambllari bir necha ming yilliklar davomida
shakllangan bo’lib, ular yagona rejaviy va hajm - fazoviy kompozitsiya bilan
bog’liqdir. Buxoro tarixan uzoq davr mobaynida o’zining qulay geografik
sharoiti, tabiiy resurslari hamda boy madaniyati bilan Yevropa davlatlari
nigohida bo’lgan. Ular o’z vakillarini ko’proq sayyoh, savdogar, elchi
qiyofasida O’rta Osiyoga jo’natishdi. Shunday shaxslardan biri 1863-1865-
yillarda O’rta Osiyo bo’ylab sayohat qilgan vengriyalik sayyoh A. Vamberi
hisoblanadi.

XIX asrda Buxoro amirligiga tashrif buyurgan xorijlik elchi va
tadqiqotchilar asarlari alohida ilmiy tadqiqot obyekti sifatida o’rganilmagan
bo’lsa-da, ularning esdalik va qaydnomalari o’lkamiz tarixini o’rganishda
muhim manba bo’lib xizmat qiladi. XIX asrlarda Buxoro amirligidagi chet el
elchi hamda tadqiqotchilari faoliyati yoritilgan ilmiy adabiyotlarni shartli
ravishda quyidagi guruhlarga ajratish maqsadga muvofiqdir:
1. Buyuk Britaniya tarixchi va ilmiy tadqiqotchilari tomonidan yozilgan
asarlar.
2. Rossiyada nashr etilgan tarixiy asarlar va yozma adabiyotlar.
3. O’zbeksitonda yaratilgan tarixiy, adabiy asarlar va ilmiy tadqiqotlar.
Birinchi guruh ingliz tadqiqotchilari, tarixchilari tomonidan yozilgan esdalik
asarlar bo’lib, asarlarda muhim tarixiy ma’lumotlar, xususan, xonlik hamda
amirlikning qal’a va shaharlari, karvon yo’llari, qadimiy inshootlar,
shahardagi mavjud diniy muhit, Buxoro va Samarqanddagi ziyoratgohlarga
oid ma’lumotlar o’z aksini topgan. Bu asarlarni XIX asrga oidlari asosan
yurtimizda faoliyat yuritgan elchilar, turli missiya vakillari tomonidan
yozilgan esdaliklar, ilmiy ma’lumotlar va boshqalar bo’lsada, keyingi
davrlarda ham Britaniya tarixchilari va olimlari tomonidan inglizlarning
O’rta Osiyodagi faoliyatlari, ayniqsa ingliz-rus raqobatiga bag’ishlangan
asarlari, shuningdek ularning qadimiy Buxorodagi faoliyatiga
bag’ishlangan asarlari va ilmiy tadqiqotlari soni ortganini ko’rishimiz
mumkin. Ingliz tarixchilari bu jarayonlarni turli xil ta’riflashgan va tarixchi,
yozuvchi, tadqiqotchilar tomonidan yozilgandir 1
.
Arminiy Vamberi 1832-yilning 19-mart kuni Dunay orollaridan
birida joylashgan kichik venger shahri Duna Sherdaxelida yahudiy oilasida
tug’ilgan. 12 yoshgacha qishloq maktabida tahsil olgan, so’ngra Avliyo
Georgiy gimnaziyasiga qabul qilingan. 16 yoshida u major, lotin tillaridan
tashqari, fransuz, nemis, ingliz, hamda skandinaviya tillarini yaxshi bilgan,

rus va boshqa slavyan tillaridan xabardor bo’lgan 2
. Dunyoga mashhur
venger sayyohi Arminiy (German) Vamberi o’z asarlarida Turkistonning
tarixi, geografik muhiti, madaniyati, tarixiy-me’moriy tavsifi haqida ham
ma’lumotlar beradi 3
. Arminiy Vamberi 1863-yilda o’z safarini boshlaydi.
Dastlab chin musulmon “hoji” sifatida Tatariyaga tashrif buyurgan
tadqiqotchi Xiva orqali o’sha yilning yozida Buxoro amirligiga tashrif
buyuradi. O’zini buxorolik nufuzli musulmon kishilarga Hoji Rashid afandi
deya tanishtiradi va ular bilan mustahkam aloqa o’rnatishga, ular
yordamida xavfsiz bo’lish, hamda shaharni tadqiq etishga harakat qilgan.
Zero, ular yordamisiz ushbu vazifani bajarish tadqiqotchi (josus) uchun
g’oyat mushkul bo’lar edi. Tez orada Hoji Solih va yana to’rt nafar do’stlari
hamrohligida A. Vamberi shahar va bozorlarni ko’zdan kechirishga
muvaffaq bo’lgan. Tadqiqotchining qaydlarida xolislik hamda vaziyatni
hissiy baholash kabi xususiyatlarni ko’ramiz. Quyida keltiriladigan
ma’lumotlar Vamberining esdaliklari sahifalarida keltirilgan. Sayyoh
hamda josus shaharga nisbatan “garchi ko’chalar va uylarning qashshoqligi
Fors shaharlaridagi eng achinarli uylar ortida yashiringan qashshoqlikdan
ancha ustun bo’lsa-da, Buxoro “zodagon” nomini saqlab qolgan” deya
ta’rif beradi 4
.
2.2.A. Vamberining ayniqsa Labi hovuz me’moriy obidasi haqida
keltirgan fikrlari
A. Vamberining ayniqsa Labi hovuz me’moriy obidasi haqida
keltirgan fikrlari e’tirofga loyiqdir. “Uch soatga yaqin yurganimizdan so’ng,
men yo’lboshchim va olijanob do’stim Hoji Solihdan meni dam olish va
tetiklashadigan joyga olib borishini so’radim. Hoji Solih meni “Timche choy
furushi” (choy bozori) orqali taniqli Labi hovuz Devonbegi maydoniga
(ya’ni Divanbegi hovuzining qirg’og’iga) olib bordi, men uni Buxoroning

eng go’zal joyi deb bilaman” 5
. Bu deyarli muntazam to’rtburchak, uning
o’rtasida 100 fut uzunlikdagi va 80 fut kenglikdagi chuqur suv havzasi
joylashgan 6
. Hovuzning qirg’oqlari to’rtburchak plitalar bilan o’ralgan;
sakkizta qadam suv havzasi yuzasiga olib boradi. Sohil bo’ylab bir nechta
chiroyli qarag’aylar ko’tarilib, ularning soyasida Rossiyada Buxoro uchun
maxsus tayyorlangan ulkan samovarlari bo’lgan Buxoro choyxonalari
joylashgan. Shuningdek, ushbu asarda Labi hovuz atrofidagi vaziyat, undagi
ko’chma do’konlar to’g’risida ham ma’lumotlar keltirilgan. Maydonning uch
tomonida chodirlar bilan soya solingan peshtaxtalarda shirinliklar, non,
meva, issiq va sovuq gazaklar sotilayotganligi, yuzlab ko’chma do’konlar
asalarilar singari tinmas chanqagan va och odamlar bilan o’ralganligi,
bularning barchasi o’ziga xos manzara kasb etishi kabi ma’lumotlarga duch
kelamiz. Sayyoh hovuzning g’arbiy tomonida masjid (Masjidi Devonbegi)
joylashganligi, uning oldida, daraxtlar ostida, darveshlar va rivoyatchilar
taniqli jangchilar hamda payg’ambarlar haqida hikoya va she’rlar aytishini
qayd etadi 7
.
A. Vamberi o’z esdaliklarida Bahouddin Naqshband majmuasiga ham biroz
to’xtalib o’tib, bu yerda masjid borligi va Bohauddin qishlog’ida
B.Naqshband qabridagi marmar qabr toshini Abdulazizxon 1490- yilda
o’rnatishni buyurganligini aytib o'tadi. A. Vamberining asaridagi
( Путешествие по Средней Азии ) ma’lumotlar orasida Bohauddin
Naqshbandning qabri haqidagi faktlar ham mavjud. “Bohauddin qishlog’i
Buxorodan ikki soatlik masofada joylashgan bo’lib, ushbu qishloqda shu
nomdagi ta’limot asoschisi va asosiy tashabbuskori bo’lgan mashhur
Bohauddin Naqshbandning qabri bor. Ushbu ziyoratgoh Buxoroliklar uchun
g’oyatda qadrli. Bohauddin, ikkinchi Muhammad kabi Turkistonning milliy
avliyosi sifatida hurmat qilinishini alohida ta’kidlashimiz mumkin 8
”. A.
Vamberi mazkur ziyoratgoh haqida to’xtalib, unga borish va qaytishdagi

yo’lning ahvoli hamda mahalliy transport tizimi to’g’risida axborot beradi.
“Bu yerni hatto uzoq Xitoyliklar ham ziyorat qilmoqda. Buxoroda
ziyoratgohga haftada bir marta kelish odat bo’lib, shahar bilan aloqa Darvaza
Mozori oldida turgan va bir necha o’q (kichik mis tanga) uchun yollanishi
mumkin bo’lgan 300 eshak yordamida amalga oshiriladi. Muallif esdaligida
nafaqat ziyoratgoh haqida, balki hazrat Bahouddin Naqshbandning qabrlari
haqida ham ma’lumotlar keltiradi. Qabr kichik bog’da, uning yonida masjid
joylashgan. Bunga faqat ko’zi ojizlar va boshqa nogiron tilanchilar
yashaydigan hovli orqali yetib borishingiz mumkin. Hazratning maqbarasi
to’rtburchak shaklda bo’lib, balandligi 1,75 m, har bir tomoni 12 qadam
uzunlikda. Mavzoleyning bir tomoniga Buxoroliklar tomonidan Sangi
Murod deb ataluvchi qora tosh qo’yilgan 9
. Buxoroliklar qabrni ziyorat
qilishdan oldin bu toshni qo’llari bilan silab, yuzlariga tekkizadilar Qabrning
o’zida ko’plab qo’chqor shoxlari, bayroq va supurgi bor, ular uzoq vaqt
davomida Makkadagi ma’badni supurish uchun xizmat qilgan.
Shuningdek, Vamberi 26 ta do’kondan iborat kitob bozoriga borganini,
u yerda bosma ishlar hali ham kamdan-kam uchrashini yozadi. U bu yerda
va katta omborlarda joylashgan kitob sotuvchilarining uylarida Sharqni
o’rganayotgan tarixchilar va filologlar uchun juda foydali bo’lgan juda ko’p
xazinalarni ko’rganligini, ammo ularni olish uchun imkoni yo’qligini bir
qator sabablar bilan izohlaydi. Buxoro va Samarqandning kitob bozorlarida
mavjud bo’lgan, sharqshunoslidagi katta bo’shliqlarni to’ldirishi mumkin
bo’lgan asarlarni tark etishga majbur bo’layotganidan afsusdaligini
yozadi 10
. Kitob bozoridan chiqqach ancha uzoq bo’lgan Registonga borgani,
garchi u yerda ilgari aytib o’tilgan Labi Hovuzga qaraganda ancha kengroq
va ko’proq odam bo’lgan bo’lsa-da, u qadar jozibali emasligini qayd etadi.
Shuningdek, bu yerda choy do’konlari (choyxonalar) bilan o’ralgan suv
havzasi mavjud. Uning qirg’og’idan amirning balandlikda joylashgan

qal’asini yoki saroyini (arkini) ko’rish mumkinligini aytadi 11
. “Darvoza
yaqinidagi yerda 14 ta mis to’p bor edi. Ularni amir Buxoroga , Qo’qonga
qarshi g’alabali yurishining sovrinlari sifatida olib kelgan”,- deb yozadi
A.Vamberi. Saroydan uncha uzoq bo’lmagan yerda Shayboniy tomonidan
qurilgan Buxorodagi eng katta masjid - Masjidi-Kalon ko’tarilgan.
A. Vamberi esdaligida qayd etilgan ma’lumotlar orasida Buxoroning suv
ta’minoti bilan bog’liq faktlar ham anchagina qimmatlidir. “Buxoro shahri
suvni Zaravshondan oladi. Zaravshan daryosining suvlari Pomirning g’arbiy
qismida, Qashqar-Dovonda joylashgan Iskandarko’ldan, uning asosiy
yo’nalishi sifatida sharqdan g’arbga qarab, yuqori qismida Penjikent
shahriga, vodiyga tomon oqadi 12
. Har tomondan baland tog’ tizmalari bilan
chegaralangan, janubda joylashgan Altaba tog’lari janubi-g’arbiy tomonga
qarab, asta-sekin terrasalarda daryoga tushadi. Zarafshonning suvga boy
ekanligi suvni Buxoroga yetkazib berishga imkon beradi. Vaholanki suvning
o’zi tabiiy ravishda Buxoroga kirib kelmaydi”. A. Vamberi bu borada
to’liqroq ma’lumot keltiradi: Bu esa o’z navbatida kanallar qazishni talab
etadi (masalan, Shohrud kanali). Nurato tog’idan janubga to’rtta muhim
daryo quyiladi. Birinchisi, Qora-Abdal Sariq-Bel tog’ dovonidan boshlanib,
Xodum-Tog’ va Qoracha-Tog’ oralig’ida oqadi. Ikkinchisi, Tursun, Uxum
bulog’idan janubga oqib o’tadi va Karacha tog’lari bo’ylab to’g’ri yo’lni
bosib o’tadi. Uchinchisi, Pshat (Penkent qishlog’i yaqinida), Qora-Tagning
janubiy shoxlaridan biridan kelib chiqadi va Oq-Tog’ va Qoracha-Tog’
o’rtasida oqadi. Irmoqlarning suvi baland tog’larda joylashgan dalalarga
ishlatiladi. Shimoldan Zarafshanga quyiladigan to’rtinchi irmoq - Jisman,
Xatirchidan shimolga, Tikenlik tog’ dovoni yaqinidagi Oq-Tog’dan
boshlanadi. Pshat va Jisman o’rtasida Oq-Tog’dan uchta kichik daryolar
oqadi: Zerbant, Andak va Buyurgan 13
. Zarafshonga janubdan quyiladigan
ko’plab mayda daryolarning eng ahamiyatlisi quyidagilar: 1) Penjikentning

sharqidagi Chorvoq; 2) uchta daryodan tashkil topgan Churcha, (Penjikent
yaqinida); 3) Daul qishlog’i yaqinidan shimolga oqib tushadigan Kumanik;
4) Qorasu va 5) Inom Yaxshi (Katta-Qo’rg’on yaqinida). Yozda, havo issiq
bo’lgan kezlarda daryo shaharni juda kam miqdorda suv bilan ta’minlaydi.
Mozor darvozasi ichidagi kanal orqali shaharga suv kiradi (u ham bo’lsa
daryo sathi o’zgarishiga qarab har 8 yoki 14 kunda).
O’rta Osiyo hududida o’n asr oldin ham pochta aloqasi yo’lga qo’yilganligi
shubhasizdir 14
. A. Vamberi, aynan pochta aloqasi, shuningdek cho’l
qismida mavjud bo’lgan yomlar haqida ham to’xtalib o’tgan. “Karmanadan
quyosh botishi bilan yo’l oldik, tungi salqinlik bizning toliqqan otimizga
biroz yengillik berdi. Yarim tunda biz ikki soatcha to’xtadik va ertalab,
issiqlik boshlanishidan oldin, biz keyingi bekatga yetib bordik. Yo’lda, ko’p
joylarda men tosh bekatlarni payqadim (tosh turkchada “tash”, bu so’z milni
belgilash uchun ham ishlatiladi). Ba’zilari buzilmagan, boshqalari esa juda
ta’mirtalab 15
. Bularning barchasi Amir Temur tomonidan qurilgan 16
”, bu
ajablanarli emas, chunki O’qtoy (1186-1241.11.7) - mo g ullar davlati ulugʻ ʻ ʻ
qooni 17
(1229-1241.11.7) davrida Marko Polo Markaziy Osiyoda muntazam
pochta aloqasi bo’lganligini ko’rsatib o’tgan. Ayni vaqtda bunday bekatlar
saqlanmagan. Shuningdek A.Vamberi ushbu yomlar (bekatlar)ning XIX
asrdagi holatiga to’xtalib “Buxorodan Qashqargacha bo’lgan butun yo’lda
hali ham avvalgi madaniyat izlari saqlanib qolgan. Hozirgi amir ham o’zini
e’tirof etishlarini xohlaydi va odamlarga yoqish uchun yo’l yaqinidagi bir
necha joylarda namoz o’qish uchun maxsus joylar qurishga buyruq bergan.
Bu turdagi qo’lbola masjidlar har bir o’tayotgan odamga o’z e’tiqodiy
vazifasini bajarishini eslatishi kerak 18
” degan fikrni bildiradi.
Sharqshunos A. Vamberi esdaligining yana bir ilmiy jihati shundaki,
unda sahro ichidan o’tuvchi yo’l hamda undagi suv resurslari haqidagi

ma’lumot mavjuddir. Shuningdek, Vamberi Samarqand shahrining uzoqdan
ko’rinishini, hamda o’ziga xosligini real tuyg’ular orqali ifodalaydi.
“Yaqinlashayotganingizda, avval maftunkor kichkina gumbaz ko’rinadi,
so’ng janubda yana balandrog’i. Birinchisi -qabr, ikkinchisi esa - Temur
masjidi. To’g’ridan-to’g’ri sizning oldingizda shaharning janubi-g’arbiy
chekkasida, tepalikda, qal’a joylashgan. Uning atrofida boshqa binolar,
masjidlar va qabr toshlarini ko’rish mumkin. Bularning barchasini
bog’larning zich ko’kalamzorlarida tasavvur qiling, shunda siz Samarqand
haqida g’ira-shira fikrga ega bo’lasiz, chunki forscha maqolda shunday
deyilgan: “Inson nafaqat eshitish, ko’rish, balki his etishi ham kerak 19
”.
Samarqandga tashrif sharqshunos uchun ayni muddao edi. Uning
tadqiqot obyekti endi “Sayqali ro’yi zamin” 20
ga qaratiladi. “Samarqand
o’zining hozirgi ko’rinishiga qaramay, Markaziy Osiyodagi boshqa
shaharlarga qaraganda boyroq 21
”. Uning esdaligida quyidagi arxitektura
yodgorliklari haqida to’xtalib o’tilgan:
Hazrati Shohi Zinda . Ushbu avliyoning asl ismi Qosim bin Abbos 22
; U
shaxs Islomni Samarqandga olib kelgan arablarning boshlig’i sifatida juda
hurmatga sazovor. Uning qabri shahar tashqarisida, uning shimoli-g’arbiy
qismidagi devor yonida, buyuk Temurning yozgi qarorgohi bo’lib xizmat
qilgan va o’zining oldingi hashamatini saqlagan binoda joylashgan. Butun
inshoot 40 ta keng marmar zina orqali chiqiladigan tepalikda joylashgan.
Yuqoriga ko’tarilib, o’zingizni kichik bog’ning oxirida joylashgan binoda
ko’rasiz. Bir nechta tor zallar katta xonaga olib boradi va undan o’ng
tomonga tor yo’l avliyoning qadimiy qabriga olib boradi. Binoning masjid
vazifasini bajargan ushbu qismidan tashqari, boshqa xonalar ham mavjud.
Ularda turli rangli g’ishtlar va mozaikalar eng ajoyib ranglar bilan porlaydi,
xuddi kechagina usta qurib bitkazgandek. Har bir yangi kirgan xonamizda biz

ikki rakat 23
o’qishimiz kerak edi.
Masjidi Temur (Temur masjidi). Ushbu masjid shaharning janubiy
qismida joylashgan 24
bo’lib, uning kattaligi va hashamatli bezaklari (rangli
g’ishtlar) Abbos II Isfaxonda qurishni buyurgan Masjidi Shohga juda
o’xshaydi, ammo gumbaz, Fors masjididan farqli o’laroq, qovun shaklida.
Qur’ondan oltin harflar bilan “sullar” yozilgan yozuvlar, men ko’rganlarning
eng chiroylisidir, biroq Sultoniya xarobalaridagi yozuvlardan tashqari.
Ark (qal’a). Qal’a anchagina mustahkam qurilgan bo’lib, u ikki
qismga bo’linadi: ichki va tashqi 25
. Tashqi qismda xususiy kvartiralar, ichki
qismda esa amir saroyi joylashgan. Garchi saroy menga avvalida ko’p
jihatdan ajoyib tuyulgan bo’lsada, deyarli yuz yil muqaddam qurilgan bu
oddiy uyning qiyofasida qiziq narsani topmadim. Dastlab ular menga
amirning xonalarini ko’rsatdilar. Ulardan biri, Oynaxonalar. Nometall
parchalari bilan ishlangan ushbu xona dunyoning ajabtori deya hisoblanadi,
ammo bu menga Talari-Temur (Temurning ziyofat zali) deb nomlangan
xonadan ham kamroq qiziqish uyg’otdi. Bu yopiq galereya bilan o’ralgan
uzun, tor hovli. Uning old tomonida mashhur ko’ktosh, ya’ni amir uchun taxt
vazifasini bajargan ko’k tosh joylashgan.
Turbati Temur (Temurning qabri, maqbarasi 26
) shaharning janubi-sharqida
joylashgan. U yerda devor bilan o’ralgan, muhtasham gumbazli chiroyli
maqbara mavjud. Baland darvozalarning ikkala tomonida katta gumbazlarga
o’xshash ikkita kichkina devor bor va devor bilan maqbara oralig’ida
daraxtlar ekilgan, u bog’ bo’lishi kerak edi, ammo hozir bularning barchasi
dahshatli xarobadek ko’rinadi. Maqbara kirish qismi sharqdan, uning
peshtoqi reja bo’yicha Makka (qibla) tomonga burilgan. O’rtada, gumbaz
ostida, sharafli joyda, Makkaga qaragan ikkita qabr bor. Ulardan biri ikkiga
bo’lingan va quyuq yashil rangli tosh ko’rinishida. (Tosh nega bo’linib

ketganligi haqida turli xil hikoyalar mavjud). Bu Temurning qabri. Boshqa
tomonda xuddi shu uzunlikdagi, ammo biroz kengroq qora tosh mavjud. bu
Temurning ustozi Mir-Sayid Barakaning qabri, uning yoniga minnatdor
ulug’ amir dafn etilishni xohlagan. Ushbu qabrlar atrofida amirning xotinlari,
nabiralari dafn etilgan katta-kichik bir qancha odamlar bor, ammo, agar
yanglishmasam, keyinchalik ular shaharning turli qismlaridan bu yerga
ko’chirilgan. Fors va arab tillaridagi qabr toshlari, hech qanday sarlavhasiz,
hatto amir qabridagi yozuv ham juda sodda, hamma joyda faqat “ko’ragon”
so’zi yozilgan 27
. Maqbara ichki bezashiga kelsak, juda mukammal va
yorqin moviy lazurga ega mohirona ijro etilgan arabesklar chindan ham
ajoyibdir. Hammaning ko’ziga tegishi uchun turbotning 28
etagida, ko’k
yuzada oq harflar bilan: “Isfahonlik Mahmudning o’g’li bechora Abdulloh
tomonidan tayyorlangan” deb yozilgan. Sana topilmadi. Ushbu binodan yuz
qadam narida yana bir gumbaz ko’tarilgan, me’morchiligi sodda, ammo
qadimiyroq.
A. Vamberining Samarqanddagi madrasalar haqidagi faktlari ham
diqqatga sazovordir. “Samarqandda hali ham yaxshi saqlangan madrasalar
mavjud, boshqalari bo’sh va tez orada xarobaga aylanadi. Eng yaxshi
saqlanib qolgan madrasalar Sherdor va Tillakori bo’lib, ular Temur davridan
ancha keyin qurilgan 29
”. Tillakori madrasasi oltin bilan bezatilgan, shuning
uchun uning nomi “oltindan qilingan” degan ma’noni anglatadi. U 1028
(1618) - yilda Islomni qabul qilgan Yalangtosh ismli boy qalmoq tomonidan
qurilgan 30
. Uning “xonaqoh” deb nomlangan qismi, haqiqatan ham shu
qadar boy bezatilganki, undan faqat Imom Rizoning masjidi o’tib ketishi
mumkin. Ushbu madrasalar qarshisida Temurning nabirasi, astronomiyani
ishtiyoqli sevuvchi, o’zining nomi bilan atashlarini buyurgan Mirzo
Ulug’bek madrasasi joylashgan. Ushbu binoda dunyoga mashhur rasadxona
joylashgan bo’lib, uning qurilishi 832 (1440) - yilda G’iyosiddin Jamshid,

Muayyid Koshoni va Isroil olimi Silah ad-Din Bag’dodiy boshchiligida
boshlanib, Ali Qushchi rahbarligida qurib bitkazilgan. A. Vamberi
rasadxona, hamda, “Bibixonim” me’moriy obidasiga ham ta’rif beradi.
“Menga rasadxona joylashgan joyni ko’rsatishdi, lekin men u yerdan faqat
bir nechta izlarni topishim mumkin edi. Ushbu uchta madrasa Buxorodagi
Registondan kichikroq, ammo do’konlar va doimiy g’uvillashgan olomon
bilan to’ldirilgan Samarqandning asosiy maydonini yoki Registonni tashkil
qiladi. Ulardan bir oz uzoqlikda, Darvozai-Buxoro yaqinida, Temurning
rafiqasi atab qurilgan ajoyib Madrasai-Xonim (Bibixonim) joylashgan.
Balandligi 100 futdan oshiq (pishtak) 31
baland ingichka frontal binoga ega
xarobalar uning avvalgi ulug’vorligidan dalolat beradi”.

Xulosa
Ushbu tadqiqotchi faoliyatining eng ajablanarlisi shundaki, uning ingliz
josusi ekanligini safari yakuniga qadar hech kim sezmaganligidir. Bu borada
va Buxoro amirligining, Shuningdek, Samarqand shahrining XIX asrdagi
me’moriy obidalari tavsifini yoritishda Armin Vamberi o’z iste’dod, hamda
imkoniyatlarining maksimal foydalangan deyish o’rinlidir. Ushbu tadqiqot
materiallari Buxoro tarixiy-me’moriy obidalariga oid risola yaratishda asos
bo’lib xizmat qilishi mumkin. Shuningdek, chet el tadqiqotchilari faoliyati
bilan bog’liq magistrlik va doktorlik dissertatsiyalarida o’ziga xos yo’nalish
sifatida kiritilishi mumkin.
Hozirgi kunda davlatimiz tomonidan turizm infratuzilmasini
rivojlantirish borasida amalga oshirilayotgan islohotlar o‘zining ijobiy
natijalarini berib kelmoqda. Biroq, murakkab o‘tish davri bilan bog‘liq
talaygina muammolar tufayli bu sohada ham ayrim kamchiliklar mavjud
bo‘lib bular haqida keyingi bo‘limlarda atroflicha to‘xtalib o‘tamiz.
Birinchidan, respublikada turizm sohasida faoliyat ko‘rsatayotgan
ayrim kompaniyalarning monopollashganlik xarakteriga ega ekanligi.
Ma’lum bir sabablarga ko‘ra, ushbu kompaniyalar tarkibidagi ob’yektlarning
xususiylashtirilish jarayoni ancha sust amalga oshirilmoqda. Bundan
tashqari, yangi tashkil qilinayotgan kichik turistik firmalarning ayrimlari
ham yirik turistik kompaniyalarda mavjud imkoniyatlarning ko‘pchiligiga
ega emas;
Ikkinchidan, turizm sohasida yuqori malakali kadrlarning
yetishmasligi oqibatida yangidan-yangi kichik turistik firmalarning tashkil
etilishi va samarali faoliyat ko‘rsatishi ancha dolzarb muammoga
aylanmoqda;
Uchinchidan, respublika viloyatlari va tumanlarining ko‘pchiligida

mahalliy vakillik organlarida faoliyat ko‘rsatayotgan amaldorlarning
turizmni iqtisodiyotiga qo‘shadigan hissasini to‘g‘ri baholay olmasligi
natijasida va ularning ishga eskicha tafakkurda yondashishlari turistik
firmalarning tashkil etilishi, shuningdek, turizm bozoriga bilvosita ta’sir
ko‘rsatadigan kichik va xususiy biznes bilan shug‘ullanuvchi turistik
korxonalarning ochilishiga beparvolik bilan qaralmoqda;

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Hopkirk Peter. The Great Game: On Secret Service in High Asia. London.
John Murray. 2006.
2. Исматуллаев Х . Вамбери олимми , ё жосус ? // Фитна санъати . тўплам .
– Тошкент : “ Фан ”, 1993.
3. Karimov B.. Vamberi-o’zbek she’riyatiga oshufta qalb, “Moziydan sado”.
2.(62).2014 y.
4. Арминий Вамбери. Путешествие по Средней Азии. -Москва.:
“Восточная литература”. 2003.
5. Raximova M.. Usta sangtaroshlar, “Moziydan sado” -Toshkent.:
2(66).2015.
6. В. В. Бартольда (Сочинения. Т . II, ч . 2, M., 1964)
7. Bartold V. V. Asarlar. II jild, 2-qism, b. 444, 446 // Musulmon Uyg'onish
davri. Moskva, 1966.
8. Samarqand tarixi. Toshkent. –B. 298-300.
9. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi (Eng qadimgi davrdan Rossiya
bosqiniga qadar) –Toshkent.
10. Saloydinov, S. Q. (2021). PAXTA TOZALASH ZAVODLARIDA
ENERGIYA SARFINI KAMAYTIRISHNING TEXNIK-IQTISODIY
MEXANIZMINI YARATISH. “ACADEMIC RESEARCH IN
EDUCATIONAL SCIENCES”, 2(9), 886-889.
https://doi.org/10.24412/2181-1385-2021-9-886-889
11. 8. Записки о Бухарском ханстве ( Отчёты П . И . Демезона и И .
Виткевича ). – М ., Гл . редакция восточной литературы . Из-во «Наука».-
1983 -C. 56, -98
12. 9. В. Ханыкова «Описание Бухарского ханства», Санкт-Петербург,
1843, стр. 79-80

13. 10. И. Т. Пославского «Бухара. Топографический очерк»,- «Военный
сборник», 1891, № 12, стр. 456
14. Записки о Бухарском ханстве (Отчёты П.И. Демезона и И.
Виткевича). – М., Гл. редакция восточной литературы. Из-во «Наука».-
1983 -C. 56, -98
15. В. Ханыкова «Описание Бухарского ханства», Санкт-Петербург,
1843, стр. 79-80
16. И. Т. Пославского «Бухара. Топографический очерк»,- «Военный
сборник», 1891, № 12, стр. 456
17. И. И. Умников «К вопросу об исторической топографии
средневековой Бухары»,- «Сборник Туркестанского восточного
института в честь А. Э. Шмидта», -Ташкент.: 1923, стр. 150
18. S.Sh. Nasilloyev, F.Z. Sirocheva E.K. Meyendorfning “Orenburgdan
Buxoroga sayohat” asarida Buxoro tarixiy-me’moriy obidalarining tadqiq
etilishi masalalari.
19. Nasilloyev S.S., Choriyeva M.R. Rus harbiy zobiti I.Vitkevich
esdaliklarida Buxoro karvonsaroylari tavsifi (XIX asrning 1-yarmi
manzaralari). // Интернаука: электрон. научн. журн. 2021. № 13(189)

Chet el sayyohlari va elchilarning asarlari tarixiy manba sifatida

Sotib olish