Chet el valyutasidagi operatsiyalar va ularning buxgalteriya hisobi - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	1.4MB
Покупки	6
Дата загрузки	13 Август 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Chet el valyutasidagi operatsiyalar va ularning buxgalteriya hisobi

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIOLIY VA O‘RTA MAXSUS TA'LIM
VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
“ SIRTQI ” FAKULTETI
“_______________________________________________________ ” kafedrasi
“ ___________________________________________ ” TA'LIM YO‘NALISHI
BO‘YICHA ________________________________________________________
KURS ISHI
Tayyorladi: ________________
talabasi ___________________
Amaliyot rahbari:
O’ qituvchi ________________ Kafedra tomonidan ro‘yxatga
olingan tartib raqami № ________
“___” ______ 202 3 yil ________
imzo
Hisobot ximoyaga tavsiya
qilindi (qilinmadi)
Sana “____” ________ 202 3 yil
Raxbar imzosi:
__________________ Xisobot baxosi ________ ball
Komissiya a'zolari:
_____________________________
_____________________________
_____________________________

Chet el valyutasidagi operatsiyalar va ularning
buxgalteriya hisobi
Reja:
Kirish 3
1. Chet el valyuta tizimi va uning rivojlanish bosqichlari 6
2. Chet el valyuta operatsiyalari hisobining iqtisodiy mohiyati 18
3. Chet el valyuta operatsiyalari hisobining me’yoriy- huquqiy asoslari 22
4. Valyuta operatsiyalari hisobining zamonaviy holati va ularning
buxgalteriya hisobi 26
Xulosa 32
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 33
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Ma'lumki, respublika bank tizimida buxgalteriya
hisobini yuritish va buxgalteriya ishlarini tashkil qilish bo'yicha asosiy normativ
hujjat O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 2018 yil 3
maydagi 11/5-sonli qarori bilan tasdiqlangan “O'zbekiston Respublikasi banklarida
buxgalteriya hisobini yuritish va buxgalteriya ishlarini tashkil qilish tartibi
to'g'risida”gi yo'riqnoma (ro'yxat raqami 1834, 2018 yil 11 iyul) hisoblanadi.
Lekin, o'tgan davr mobaynida respublika iqtisodiyotida, xususan bank tizimi
va buxgalteriya sohasida bosqichma-bosqich amalga oshirilayotgan islohotlar
natijasida banklar faoliyatini tartibga soluvchi normativ-huquqiy hujjatlarda katta
o'zgarishlar amalga oshirildi. Jumladan, O'zbekiston Respublikasining 2020 yil 26
dekabrdagi O'RQ 360-sonli qonuni bilan Qonunchilik palatasi tomonidan 2020 yil
28 avgustda qabul qilingan va O'zbekiston Respublikasi Senati tomonidan 2020 yil
12 dekabrda ma'qullangan “O'zbekiston Respublikasining Byudjet kodeksi”
tasdiqlandi. Shuningdek, O'zbekiston Respublikasining Fuqarolik Kodeksi, Soliq
kodeksi va boshqa qonun hujjatlariga ham bir qator jiddiy o'zgartirish va
qo'shimchalar kiritildi.
Bundan tashqari, O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining
2020 yil 26 apreldagi N 9/1-son qarori bilan “O'zbekiston Respublikasida naqd
pulsiz hisob-kitoblar to'g'risida”gi Nizom yangi tahriri tasdiqlandi va 2020 yil 3
iyunda 2465-son bilan davlat ro'yxatiga olindi hamda O'zbekiston Respublikasi
Markaziy banki Boshqaruvi va Moliya vazirligi 2019 yil 11 fevraldagi 38/1 va 89-
son qaroriga asosan “O'zbekiston Respublikasi Davlat byudjetining kassa ijrosi
to'g'risidagi yo'riqnoma” (ro'yxat raqami 1009, 2020 yil 19 fevral) o'rniga
“O'zbekiston Respublikasi Davlat byudjetining kassa ijrosi to'g'risidagi
yo'riqnoma” yangi tahrirda tasdiqlandi va 2019 yil 1 fevralda 2320-son bilan davlat
ro'yxatiga olindi. Shu bilan bir qatorda, “O'zbekiston Respublikasi banklarida
depozit operatsiyalarini amalga oshirish tartibi to'g'risidagi yo'riqnoma” (ro'yxat
raqami 2205, 20201 4 mart), “Xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning bank hisob
3

raqamlaridan pul mablag'larini hisobdan chiqarish tartibi to'g'risida” Yo'riqnoma
(ro'yxat raqami 2342, 2019 yil 15 mart) va boshqa normativ hujjatlarga bir necha
bor o'zgartirish va qo'shimchalar kiritildi. Tabiiyki, mazkur o'zgarishlar moliyaviy
axborotlashtirish tizimi bo'lgan, banklarda buxgalteriya hisobini yuritish
masalalariga ham o'z ta'sirini o'tkazmay qolmadi.
Shu munosabat bilan, O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki
Boshqaruvining 2014 yil 30 dekabrdagi 47/7-sonli qarori bilan 1834-sonli
Yo'riqnomaga” 4-o'zgartirishlar va qo'shimcha tasdiqlandi va 2015 yil 9 fevralda
1834-4-son bilan davlat ro'yxatiga olindi. Endi, ushbu 1834-sonli Yo'riqnomaga
kiritilgan o'zgartirishlar va qo'shimcha to'g'risida fikr yuritamiz.
Shuni alohida ta'kidlash lozimki, 1834-sonli Yo'riqnomaga kiritilayotgan
navbatdagi o'zgartirishlar va qo'shimcha loyihasi bo'yicha bir necha marta tijorat
banklaridan yozma fikr va mulohozalar olindi va ularning mutaxassislari bilan
davra suhbati o'tkazildi. Bundan tashqari, xalqaro amaliyot tajribasi o'rganildi.
Ma'lumki, Fuqarolik kodeksining 6-moddasida tadbirkorlik faoliyatining
biron-bir sohasida vujudga kelgan va keng qo'llaniladigan, qonun hujjatlarida
nazarda tutilmagan xulq-atvor qoidasi, biron-bir hujjatda yozilganligi yoki
yozilmaganligidan qat'i nazar, ish muomalasi odati deb hisoblanishi hamda
fuqarolik qonun hujjatlarida tegishli normalar bo'lmagan taqdirda, bu
munosabatlarni tartibga solishda mahalliy odat va an'analar qo'llanilishi
belgilangan.
Shuningdek, O'zbekiston Respublikasining "Buxgalteriya hisobi
to'g'risida"gi Qonunining 5-moddasi to'rtinchi qismiga muvofiq banklarning
buxgalteriya hisobi va hisobotini tartibga solish Markaziy bank tomonidan qonun
hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladi. Binobarin, Markaziy bank o'zining
banklarni buxgalteriya hisobini yuritish va hisobot tuzishni tartibga soluvchi
normativ hujjatlar ishlab chiqishda nisbiy mustaqillikka egadir. Yoki, u o'zining
yuqoridagi qonuniy vakolatidan foydalangan holda ushbu normativ hujjatlarda
banklar faoliyati xususiyatlarini inobatga olgan holda ayrim cheklovlar va
qo'shimchalar kiritishi mumkin.
4

Yuqorida aytganimizdek, banklarda buxgalteriya hisobini tashkil qilishga
doir asosiy normativ hujjat 1834-son Yo'riqnoma hisoblanadi. Mazkur
Yo'riqnomada (2-band) banklarda buxgalteriya hisobi ishlarini yuritish va
buxgalteriya apparatini tashkil qilish tamoyillari, mijozlarga xizmat ko'rsatish
hamda hujjatlar aylanmasini yo'lga qo'yish usullari to'g'risida ko'rsatmalar berilgan,
bank operatsiyalari hisobini yuritish va ularni nazorat qilish qoidalari hamda
bajarilgan bank operatsiyalarining qonuniyligi bo'yicha javobgarlik belgilangan.
5

1. Chet el valyuta tizimi va uning rivojlanish bosqichlari
Chet el valyutasidagi operatsiyalar, shu jumladan quyidagilar bo yichaʻ
operatsiyalar, buxgalteriya hisobida ular amalga oshirilgan sanadagi O zbekiston
ʻ
Respublikasi Markaziy banki kursi bo yicha so'm ekvivalentida aks ettiriladi:
ʻ
Buxgalteriya hisobini yuritish maqsadida chet el valyutasidagi ayrim
operatsiyalarni so‘mga qayta hisoblash sanasi O zbekiston Respublikasi Moliya
ʻ
vazirligining 2004-yil 23-martdagi 51-sonli buyrug'i bilan tasdiqlangan
O zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobining milliy standarti (22-son BHMS)
ʻ
“Chet el valyutasida ifodalangan aktivlar va majburiyatlarning hisobi”ning (2004-
yil 21-may, ro‘yxat raqami 1364, - O zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari
ʻ
to plami, 2004 y., 20-son, 246-modda) ilovasida keltirilgan.
ʻ
Chet el valyutasidagi operatsiyalar ushbu valyutaning so mga nisbatan
ʻ
Markaziy bankning operatsiya amalga oshirilgan sanasidagi kursi bo'yicha so mda
ʻ
qayta hisoblanishi lozim.
Buxgalteriya hisobida chet el valyutasini xarid qilish va sotish Markaziy
bankning valyutani xarid qilish yoki sotish kuniga bo lgan kursi bo'yicha aks
ʻ
ettiriladi.
6
a ) k a s s a d a g i, b a n k d a g i d e p o z it v a s s u d a h is o b r a q a m la r i d a g i, a k k r e d iti v la r d a g i v a ly u t a
m a b la g ʻla r i , v a l y u t a d a g i s s u d a q a r z la r i;
b ) c h e t e l v a ly u t a s id a g i d e b it o r lik v a k r e d i t o r lik q a r z la r i, k r e d it la r v a q a r z la r ;
d ) t u z ilg a n s h a r t n o m a la r b o ʻy ic h a c h e t d a n k e lti r ilg a n t o v a r -m o d d iy b o y lik la r v a b o s h q a
a k ti v l a r n i b o j x o n a y u k d e k la r a t s iy a s in i r a s m iy la s h ti r is h s a n a s id a k ir im q i lis h ;
e ) c h e t e l v a ly u t a s id a b o jx o n a t o ʻlo v la r in i a m a lg a o s h i r is h ;
f ) c h e t e l v a ly u t a s i d a if o d a la n g a n p u l h u j ja t la r i;
g ) c h e t e l v a ly u t a s id a g i q im m a t l i q o g ` o z la r .

Chet el valyutasini Markaziy bank kursidan past yoki yuqori qiymatda sotish
(xarid qilish) natijasida vujudga keladigan kurs farqlari xo jalik yurituvchiʻ
subyektning moliyaviy natijalariga moliyaviy faoliyatdan daromadlar (xarajatlar)
sifatida olib boriladi.
Buxgalteriya hisobida chet el valyutasini sotish quyidagi tartibda aks
ettiriladi:
a) chet el valyutasini Markaziy bank kursi bo yicha valyuta schyotidan
ʻ
o tkazilishi (ko chirilishi):
ʻ ʻ
debet bankdagi maxsus schyotlardagi pul mablag larini hisobga oluvchi
ʻ
schyotlar (5500);
kredit chet el valyutasidagi pul mablag'larini hisobga oluvchi schyotlar
(5200);
b) chet el valyutasini Markaziy bank kursidan yuqori bahoda sotilganda
sotilgan chet el valyutasining so mdagi ekvivalentini hisob-kitob schyotiga kirim
ʻ
qilinishi:
debet hisob-kitob schyotidagi pul mablag larini hisobga oluvchi schyotlar
ʻ
(5100) - sotilgan chet el valyutasining sotish kunidagi valyuta bozoridagi bitim
kursi bo yicha so mdagi ekvivalent qiymatiga;
ʻ ʻ
kredit bankdagi maxsus schyotlardagi pul mablag larini hisobga oluvchi
ʻ
schyotlar (5500) - sotilgan chet el valyutasining Markaziy bank kursi bo yicha
ʻ
so mdagi ekvivalent qiymatiga;
ʻ
kredit 9540 “Valyutalar kurslari farqidan daromadlar” schyoti - sotilgan chet
el valyutasining sotish kunidagi valyuta bozoridagi bitim kursi bo yicha so mdagi
ʻ ʻ
ekvivalent qiymati bilan sotilgan chet el valyutasining Markaziy bank kursi
bo yicha so mdagi ekvivalent qiymati o rtasidagi farq summasiga;
ʻ ʻ ʻ
d) chet el valyutasini Markaziy bank kursidan past bahoda sotilganda
sotilgan chet el valyutasining so mdagi ekvivalentini hisob-kitob schyotiga kirim
ʻ
qilinishi:
7

debet hisob-kitob schyotidagi pul mablag larini hisobga oluvchi schyotlarʻ
(5100) sotilgan chet el valyutasining sotish kunidagi valyuta bozoridagi bitim kursi
bo yicha so mdagi ekvivalent qiymatiga;
ʻ ʻ
debet 9620 “Valyutalar kurslari farqidan zararlar” schyoti sotilgan chet el
valyutasining sotish kunidagi valyuta bozoridagi bitim kursi bo yicha so mdagi
ʻ ʻ
ekvivalent qiymati bilan sotilgan chet el valyutasining Markaziy bank kursi
bo yicha so mdagi ekvivalent qiymati o rtasidagi farq summasiga;
ʻ ʻ ʻ
kredit bankdagi maxsus schyotlardagi pul mablag larini hisobga oluvchi
ʻ
schyotlar (5500) - sotilgan chet el valyutasining Markaziy bank kursi bo yicha
ʻ
so mdagi ekvivalent qiymatiga.
ʻ
Buxgalteriya hisobida chet el valyutasini sotib olish quyidagi tartibda aks
ettiriladi:
a) chet el valyutasini sotib olish uchun xarid kuniga bo lgan valyuta
ʻ
bozoridagi bitim kursi bo yicha hisob-kitob schyotidan so'm mablag larini
ʻ ʻ
o'tkazish (ko chirish):
ʻ
debet bankdagi maxsus schyotlardagi pul mablag larini hisobga oluvchi
ʻ
schyotlar (5500);
kredit hisob-kitob schyotidagi pul mablag'larini hisobga oluvchi schyotlar
(5100);
b) chet el valyutasini Markaziy bank kursidan yuqori bahoda xarid
qilinganda:
debet chet el valyutasidagi pul mablag larini hisobga oluvchi schyotlar
ʻ
(5200) - xarid qilingan chet el valyutasining Markaziy bank kursi bo yicha
ʻ
so mdagi ekvivalent qiymatiga;
ʻ
debet 9620 “Valyutalar kurslari farqidan zararlar” schyoti – xarid qilingan
chet el valyutasining Markaziy bank kursi bo yicha so mdagi ekvivalent qiymati
ʻ ʻ
bilan xarid qilingan chet el valyutasining xarid kunidagi valyuta bozoridagi bitim
kursi bo yicha so mdagi ekvivalent qiymati o rtasidagi farq summasiga;
ʻ ʻ ʻ
8

kredit bankdagi maxsus schyotlardagi pul mablag larini hisobga oluvchiʻ
schyotlar (5500) - xarid qilingan chet el valyutasining xarid kunidagi valyuta
bozoridagi bitim kursi bo yicha so mdagi ekvivalent qiymatiga;
ʻ ʻ
d) chet el valyutasini Markaziy bank kursidan past bahoda xarid qilinganda:
debet chet el valyutasidagi pul mablag larini hisobga oluvchi schyotlar
ʻ
(5200) - xarid qilingan chet el valyutasining Markaziy bank kursi bo yicha
ʻ
so mdagi ekvivalent qiymatiga;
ʻ
kredit bankdagi maxsus schyotlardagi pul mablag larini hisobga oluvchi
ʻ
schyotlar (5500) - xarid qilingan chet el valyutasining xarid kunidagi valyuta
bozoridagi bitim kursi bo yicha so mdagi ekvivalent qiymatiga;
ʻ ʻ
kredit 9540 “Valyutalar kurslari farqidan daromadlar” schyoti - xarid
qilingan chet el valyutasining Markaziy bank kursi bo'yicha so mdagi ekvivalent
ʻ
qiymati bilan xarid qilingan chet el valyutasining xarid kunidagi valyuta
bozoridagi bitim kursi bo yicha so'mdagi ekvivalent qiymati o rtasidagi farq
ʻ ʻ
summasiga;
Buxgalteriya hisobida konsignantga bo lgan chet el valyutasidagi kreditorlik
ʻ
qarzi konsignatsiyaga olingan tovarlarni sotish sanasidagi Markaziy bankning kursi
bo yicha vujudga keladi. Qarzning keying hisobi mazkur Nizomga muvofiq
ʻ
amalga oshiriladi.
Mahsulot (ish, xizmat)larga chet el valyutasi ekvivalentida baho (tarif)
belgilaydigan, to lovlarni esa, milliy valyuta - so mda oladigan xo jalik yurituvchi
ʻ ʻ ʻ
subyektlar, mahsulot (ish, xizmat)larni sotish sanasidan to lov kelib tushgan
ʻ
(amalga oshirilgan) sanasigacha bo lgan davrda Markaziy bank kursining
ʻ
o zgarishi sababli vujudga kelgan ijobiy kurs farqini 9540 “Valyutalar kurslari
ʻ
farqidan daromadlar” schyotiga, salbiy kurs farqini esa 9620 “Valyutalar kurslari
farqidan zararlar" schyotiga olib boradi.
Valyuta munosabatlari - tashqi savdo, iqtisodiy va ilmiy-texnik hamkorlik,
xorijga kredit hamda qarzlarni berish va olish, valyuta va valyuta aktivlarini sotib
olish bilan bog’liq bitimlarni amalga oshirishda ishtirok etadigan, valyuta bilan
bog’liq munosabatlardir.
9

Valyuta munosabatining ayrim elementlari - antik davrda - Qadimgi
Gretsiya va Qadimgi Rimda - qarzga pul to’lashga berilgan tilxat va pul
almashtirish shaklida paydo bo’lgan. Keyingi bosqich bo’lib, Yapon, Antverpen va
G’arbiy Yevropani boshqa savdo markazlarida “veksel yarmarkalari” rivojlanishi
bilan yuzaga chiqqan. Bu davrda hisob-kitoblarni amalga oshirish, valyuta
yordamida amalga oshirilgan. Feodalizm davrida va kapitalistik ishlab chiqarish
rivojlanishida, xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish tizimi banklar orqali
rivojlandi. O’tgan asrga kelib esa, xalqaro munosabatlar o’zining mutlaqo yangi
ko’rinishini boshdan kechirdi.
Shunday qilib, xalqaro valyuta munosabatlari rivojlanishi, ishlab chiqarish
kuchlari rivojlanishi, jahon bozori tashkil etilishi, xalqaro mehnat taqsimotini
chuqurlashuvi, jahon xo’jaligining tarkibiy tuzilishi hamda xo’jalik munosabatlari
baynanmilallashuvining natijasidir.
Valyuta munosabatlari ishtirokchilariga quyidagilar kiradi: davlat (hukumat,
Markaziy va davlat banklari), xalqaro tashkilotlar, yuridik shaxslar (tijorat
banklari, korxonalar: import va eksport qiluvchilar, birjalar) va jismoniy shaxslar
(brokerlar, chayqovchilar va sayyohlar).
Zamonaviy tashqi iqtisodiy aloqalarda, shu bilan birga valyuta
munosabatlarida siyosat va iqtisodiyot, diplomatiya va tijorat, sanoat va savdo
uyg’unlashib borayotganligini kuzatish mumkin.
Xalqaro valyuta munosabatlarining davlat tomonidan shakllantiriladigan
huquqiy-tashkiliy shakli valyuta tizimi deyiladi. Milliy, hududiy va jahon valyuta
tizimlarini ajratib ko’rsatish mumkin.
Milliy valyuta tizimi deganda ma’lum davlatni, boshqa davlatlar bilan
pulli hisob-kitoblarini amalga oshirishda qo’llaydigan usullari, instrumentlari va
milliy organlarining umumiy yig’indisi tushuniladi. Milliy valyuta tizimi nisbatan
mustaqil va faoliyat doirasi milliy chegaralardan chiqsada, u mamlakat pul-kredit
tizimining tarkibiy qismi hisoblanadi. Milliy va jahon valyutalar tizimlari aloqasi
va rivojlanishi, ularning elementlarida namoyon bo’ladi (1-jadval).
10

Hududiy valyuta tizimi - milliy va jahon valyuta tizimlarining oraliq
elementi hisoblanib, u mamlakatlar hududiy guruhi integratsiyasiga xizmat qiladi.
Bunga misol qilib, Yevropa valyuta-iqtisodiy ittifoqini keltirish mumkin.
Jahon valyuta tizimi - bu, alohida olingan milliy iqtisodiyotni jahon
xo’jaligi bilan bog’lovchi mexanizmdir.
1-jadval
Milliy va jahon valyuta tizimining asosiy elementlari
Milliy valyuta tizimi Jahon valyuta tizimi
Milliy valyuta Milliy valyutani konvertirlanish shartlari
Milliy valyuta pariteti Milliy valyuta kursining tartibi
Valyutaviy chegaraning va nazoratning bor
yukligi Mamlakatning xalqaro valyuta likvidligini
tartibga solish
Xalqaro kredit ayriboshlash vositalaridan
foydalanishni tartibga solish Mamlakatning xalqaro hisob-kitoblarini tartibga
keltirish
Milliy valyuta bozori va oltin bozorining
tartibi Mamlakatni valyuta munosabatlarini
boshqaruvchi va tartibga soluvchi milliy organlar
Xalqaro valyuta hisob-kitob birliklari
valyuta zahirasi Valyutalarni o’zaro konvertirlanish shartlari
Valyuta paritetini birxillashtirish tartibi Valyuta kursining tarribining reglamentatsiyasi
Valyutaviy chegaralarning davlatlararo
tartibga solish Xalqaro valyuta likvidligini davlatlararo tartibga
solish
Xalqaro kredit ayriboshlash vositalaridan
foydalanish qoidalarini yaxlitlashtirish Xalqaro hisob-kitoblarning asosiy shakllarini
yaxlitlashtirish
Jahon valyuta bozori va oltin bozorining
tartibi Davlatlararo valyutaviy tartibga solishni amalga
oshiruvchi xalqaro tashkilotlar
Xalqaro kelishuvlar, ikkiyoqlama va ko’pyoqlama shartnoma va aktlar,
jahon valyuta tizimining huquqiy asosini tashkil etadi.
Jahon valyuta tizimining asosiy maqsadi - eksport va import uchun
to’lovlarni, tovar, kapital, xizmatlar va boshqa faoliyat turlarini amalga oshirishda
xalqaro hisob-kitoblarni tashkil etish orqali samarali vositachilik qilish,
11

shuningdek, xalqaro mehnat taqsimotini rivojlantirish uchun, mamlakatlar
o’rtasidagi munosabatlarda qulay muhitni yaratishdan iborat.
Jahon valyuta tizimi yordamida iqtisodiy resurslarning bir mamlakatdan
boshqasiga ko’chish i yoki aksincha, ushbu jarayon chegaralanishi, milliy
iqtisodiyot mustaqilligi cheklanishi yoki kengayishi, iqtisodiy muammolarni
(masalan, ishsizlik, inflyatsiya) bir mamlakatdan boshqasiga “ko’chib o’tishi”
mumkin.
Jahon valyuta tizimi faoliyat yuritish va tartibga solishning alohida
mexanizmlariga ega va jahon xo’jaligining global maqsadlarini ko’zlasada, u milliy
pul va hududiy valyuta tizimlari bilan chambarchas bog’langan.
Jahon valyuta tizimi xalqaro pul munosabatlari tashkil topishining tarixiy
shakli bo’lib, u davlatlararo shartnomalar orqali mustahkamlangan.
Jahon, hududiy va milliy valyuta tizimlari doirasida, quyidagi moliyaviy
operatsiyalar amalga oshiriladi:
1) Valyuta konvertirlanishi - milliy valyutani xorijiy valyutaga
almashtirish;
2) Tijorat banklari va birjalarda valyuta oldi-sotdi operatsiyalari. Bu
valyuta dilingi deyiladi.
Hozirgi kunda, operatsiyalarning asosiy qismi naqd pulsiz holda amalga
oshiriladi. Bir bankdan boshqasiga pul o’tkazish vakillik hisobvaraqlar orqali
amalga oshiriladi. Banklararo amaliyotda LORO (Siz bizda) va NOSTRO (biz
Siznikida) hisobvaraqlari mavjud.
3) Tijorat banklarining depozit-kredit deb nomlanuvchi, valyuta
mablag’larini jalb qilish va joylashtirish bilan bog’liq operatsiyalari.
Bu operatsiyalar - o’zaro kreditlash, o’z va jalb qilingan mablag’larni
joylashtirish, kreditlarni taqdim etish, rasmiylashtirish va monitoring bilan bog’liq
banklararo operatsiyalardir.
4) Tashqi savdo operatsiyalarida, xalqaro amaliyotda qabul qilingan
turli shakldagi hisob- kitoblarda bank xizmati ko’rsatish;
5) Oltin va fond instrumentlari (mulkchilik titullari, obligatsiyalar,
12

ikkilamchi moliyaviy instrumentlar va h.k.) sotish yoki sotib olish maqsadida,
moliya bozorida amalga oshiriladigan operatsiyalar. Bu operatsiyalarning barchasi
investitsiya maqsadlarida, shuningdek, chayqovchilik yoki xejerlash (sug’urta)
maqsadlarida amalga oshiriladi. Banklar ushbu operatsiyalarni o’z nomidan yoki
mijoz topshirigiga ko’ra amalga oshiradilar;
6) Kredit (debit) kartochkalarining egalariga xizmat ko’rsatish bilan
bog’liq operatsiyalar;
7) Bank xalqaro transfertlari (dividend, foiz, pensiya to’lovi, aliment,
hadyalar, sayyohlarga xizmat ko’rsatish va h.k.) amalga oshirish.
Zamonaviy valyuta tizimi, uning ham hududiy (geografik jihatdan), ham
vaqt jihatdan (kechayu-kunduz ishlovchi valyuta bozori), ham texnologik jihatdan
(axborot texnologiyalari va tarmoqlarining yaxlitligi) globallashganligi bilan
tavsiflanadi.
Zamonaviy valyuta tizimining globallashuvining o’ziga xos jihatlari
quyidagilardan iborat:
• valyuta kurslari va foiz stavkalarining kutilmaganda va keskin
o’zgarishi bilan tavsiflanadigan bozor mexanizmi;
• bir tomondan, oldindan kutilmagan voqealarga (neft falajlari yoki
Germaniyaning birlashuvi kabi) tezda moslashishga zarurat, boshqa tomondan,
mamlakatlar hukumatlarining inflyatsion siyosat yuritishi va davlat qarzdorligi
o’sishi siyosatidan kafolatlovchi ma’lum xalqaro tartibga solish instrumentlarini
yaratish.
Jahon valyuta tizimining eng asosiy xususiyati shundaki, u har doim
o’zgarib, rivojlanib turadi. Bu o’zgarishlarning eng umumiy sabablari - jahon
xo’jaligini rivojlantirishdagi xalqaro hamkorlikning kuchayishi, tovar ishlab
chiqarish va bozorlarning baynalminallashuvidir. Bugungi kunda uni tartibga
solish mexanizmlarining doimiy o’zgarishi va valyuta tizimining barqarorligi,
valyuta tizimining evolyutsiyasi bilan qanchalik mos tushishiga bog’liq.
13

Xalqaro valyuta tizimlarining ma’lum shakllari, ishlab chiqarishning
rivojlanishi, xalqaro aloqalar, milliy pul tizimlari, jahon maydonidagi kuchlar
nisbatiga, yetakchi mamlakatlarning manfaatlariga qarab belgilanmoqda.
Parij jahon valyuta tizimi (1867-1914y.) Pulning xalqaro almashuvi,
xuddi pulning o’zi singari qadimiy bo’lsada, hozirgi shaklda valyuta bitimlarining
paydo bo’lishi XIX asr oxiriga borib taqaladi. Birinchi jahon valyuta tizimi - 1865
yilda to’rtta G’arbiy Yevropa mamlakatlari tomonidan tashkil etilgan va «Oltin
andozasi» asosida faoliyat yuritgan - Lotin tanga ittifoqi hisoblanadi. Mazkur
valyuta tizimi, rasmiy ravishda 1867 yilda Parij konferentsiyasida tan olindi va
dunyoning 30 dan ortiq mamlakati tomonidan maxsus xalqaro shartnomaga imzo
chekildi. Bu valyuta tizimi Oltin andozasi»ga ya’ni, oltinni etalon (mezon) metall
sifatida qabul qilishga asoslangan milliy pul tizimlarini birlashtirdi. Shuning
uchun ham Parij valyuta tizimi «Oltin tanga andozasi» deb yuritila boshlandi.
Bunga muvofiq, jahon puli oltin tangalar va oltinga konvertirlanadigan pullardan
tashkil topgan edi.
Oltin andoza tartibi bosqichma-bosqich uch shaklni boshdan kechirdi. 1914
yilgacha oltin tanga bosqichi, 1922 yildan 1929 yilgacha oltin qo’yilma
andozasini, 1944 yildan 1971 yilgacha oltin deviz andozasi. Oltin tanga andozasi
davrida zarbxonalar oltin qo’yilmalardan oltin tangalar ishlab chiqarish huquqiga
ega edilar. Bu erkin tarzda va deyarli tekin amalga oshirilgan, shuning uchun ham,
bu tangalar pul massasining asosini tashkil qilgan. Qog’oz pullar xuddi oltin
tangalar qatori muomalada bo’lgan va ular oltinga to’la konvertirlangan. Oltin
bilan konvertirlanganlik doimo ta’minlanishi uchun, qog’oz pullar emissiyasi
chegaralangan. Yangi tizimning dunyo bo’ylab keng tarqalishi bilan, unga
bo’lgan ishonch ortdi. Bu amalda, xalqaro hisob-kitoblarda to’lov vositasida oltin
va boshqa shu kabi qimmatbaho metallarni olish yoki berish o’rniga, xorijiy
schetni debitlash yoki kreditlash orqali to’lovni amalga oshirishga olib keldi.
Valyuta dilerlari qo’lida telegraf, telefon, teletayp kabi vositalarning paydo
bo’lishi, xalqaro valyuta savdosini professional darajada yuritishga imkoniyat
berdi.
14

Parij valyuta tizimi birinchi jahon urushigacha amalda bo’ldi. Uning asosiy
xususiyati, paritetlari oltinga nisbatan o’rnatiladigan, belgilangan valyuta
stavkalarida edi. Bu davlat tomonidan kafolatlangan bo’lib, «valyutaning oltin
pariteti» yoki «valyutaning oltin tarkibi» deb nom oldi. Oltin tanga andozasi
davrida, oltin hisobiga ikkiyoqlama funktsiya amalga oshirilgan. Mazkur
funktsiyalar: xalqaro hisob-kitoblarda tan olingan to’lov vositasi sifatida hamda
bir vaqtning o’zida, ichki bozorda yagona qabul qilingan almashuv va to’lov
vositasi edi.
Oltin ushbu funktsiyalarni ta’minlashi uchun, quyidagi shartlar
bajarilishi shart bo’lgan:
1) Markaziy bank oltinni, belgilangan kurs bo’yicha, chegaralangan
miqdorda sotishni va sotib olishni kafolatlashi.
2) Oltin egasiga, davlat zarbxonasida tayyorlangan oltinni tanga va quyma
shaklida har qanday miqdorda saqlashi. Oltin zahiralarni saqlash jarayoni esa,
tezavratsiya degan nom olgan.
3) Oltinning import va eksporti chegaralanmaganligi.
Ushbu shartlarning bajarilishi, tangani metall qiymati va nominali har
doim bir xilda bo’lishi ta’minlangan. O’z-o’zidan, oltin tanga andozasi
sharoitida, likvidlilik - sanoat maqsadlari uchun zarur bo’lgan oltinni ishlab
chiqar ish tezligi va oltinning miqdori bilan aniqlangan.
Barcha valyutalar va oltin o’rtasidagi yaqin bog’liqlik, xalqaro hisob-
kitoblarni amalga oshirishda, ma’lum ta’sirini o’tkazdi.
Oltin andozasining avtomatik faoliyati deb ataladigan jarayon quyidagicha
amalga oshdi: to’lov balansida taqchillik mavjud mamlakat, ma’lum miqdordagi
oltinni chet elga olib chiqishi shart bo’lgan. Bu muomaladagi pul massasini
kamaytirib, deflyatsiyaga olib kelgan (deflyatsiya - muomaladagi pul massasi
o’sishini chegaralash jarayoni, inflyatsiyaning teskarisi). Va aksincha, bir
mamlakatdan ikkinchi mamlakatga oltinning olib kelinishi, ikkinchisida
15

inflyatsiyani keltirib chiqar gan. Shu yo’l bilan hosil qilingan narxlar o’rtasidagi
farq, oltin olib chiqilgan mamlakat uchun foydali hisoblangan. Eksportni
kengaytirish, importni qisqartirish orqali, bunday mamlakat to’lov balansini
yaxshilagan.
Shuningdek, tartibga solish jarayonida pul (oltin) taqchil bo’lgan
mamlakatda hisob stavkalarini oshirish va aksincha, pul (oltin) ortiqcha bo’lgan
mamlakatda hisob stavkasini tushirish qo’llanilgan. Yuqoridagilar natijasida
yuzaga keladigan kapital ko’chishi, ikki mamlakat o’rtasi dagi to’lov holati
balanslanishiga yordam bergan.
Oltin andozasi sharotida, birja almashuv kurslari juda tor chegarada +1%ga
tebranishi mumkin edi. Bu holat yuqori va quyi «oltin nuqtalari», deb nom
oldi. Rasmiy paritetdan bunday og’ishishni, oltin oldi-sotdisi paytida fraxt va
sug’urta bilan bog’liq xarajatlarning kelib chiqish i, tashiladigan oltin qiymatining
+l%ini tashkil etganligi bilan tushuntirish mumkin. Agar, ma’lum valyutaning
almashuv kursi, o’z paritetidan yuqori bo’lsa, xorijiy valyutani sotib olishdan,
oltinni tashib keltirish arzon hisoblangan. Debitor o’z pulini oltinga almashtirib,
qarz to’lagan. Boshqa tomondan, agar valyuta kursi tushsa, kreditor qarzni oltin
bilan to’lanishini talab qilgan. Bu tizimda valyuta munosabatlari davlatning
aralashuvidan xolis tarzda amalga oshirilganligidan hamda almashuv kursining
tebranishi sezilarsiz bo’lganligidan, valyuta riski past edi. Mazkur tizim 1914
yilgacha amalda bo’ldi. Birinchi Jahon urushi yillarida yuzaga chiqqan
iqtisodiyot uchun yirik hajmdagi zaruriy mablag’lar, faqatgina qo’shimcha pul
chiqarish yo’li bilan qondirilishi mumkin edi. Ichki bozorga salbiy ta’sirini
inobatga olib, ko’pgina mamlakatlar oltin andozasiga asoslangan qoidalarni bekor
qiluvchi chora-tadbirlarni qo’lladilar. Bu esa, Parij Jahon valyuta tizimini amalda
parokandalikka olib keldi.
Genuya jahon valyuta tizimi (1922-1929y). Ikkinchi jahon valyuta tizimi
1922 yilda o’tkazilgan xalqaro Genuya konferentsiyasi qarorining natijasi edi. Bu
tizim - oltin andozasiga taalluqli bo’lib, uning yangi ko’rinishi «oltin qo’yilma
andozasi» hisoblanadi. Oltin qo’yilma andozasi amal qilgan sharoitda,
16

muomaladagi pullar yoki qisman, yoki to’liq qog’oz pullar edi. Huquqiy jihatdan,
mazkur qog’oz pullarni hohlagan paytda emission bankdan oltinga
almashtirish mumkin bo’lgan. Amalda esa, ushbu pullarning ma’lum qismini shu
yo’l bilan almashtirish mumkin bo’lgan. Emission bank, albatta, pulni to’liq
ta’minlash uchun zarur bo’lgan oltinni saqlashi shart emas edi. Belgilangan
ta’minot (oltin) qanchalik oz bo’lsa, davlatning qo’shimcha qog’oz pullarni
chiqarish imkoniyati shunchalik ko’p bo’lgan. Shu sababli, muomaladagi
qog’oz pul miqdori saqlanadigan metall pul miqdoridan yuqori bo’lgan. Oltinga
almashinadigan valyutalar sifatida dollar, frantsuz franki va funt sterling
tanlandi.
Genuya valyuta tizimi atigi 1929 yilgacha amalda bo’ldi. Ushbu tizimning
parokandalikka uchrashiga asosiy sabab, urushdan keyingi inflyatsiya ta’sirida
valyuta pariteti norealligining o’sib borishi bo’ldi. Aksariyat mamlakatlarda
inflyatsiya sur’atlarining turli darajada bo’lishi, xalqaro narxlarga bog’liqlikda
nomutanosiblikning kuchayishiga olib keldi. Masalan, 1925 yilda funt sterling
dollarga nisbatan 44 foizdan past bo’lmagan baholanishga ega bo’lgan. Ko’pgina
mamlakatlarda, iqtisodiyotning ichki va tashqi sohalarida dollar orqali
muvofiqlashtirish sezilarli darajadagi inflyatsiyani keltirib chiqardi. Bitta
valyutaning almashinuv kursining pasayishi, boshqalarining ham qayta
baholanishiga olib keldi. Oldingi paritetni tiklash maqsadida, almashuv kursi
ko’tarilgan mamlakatlarda ham inflyatsiya yuz berdi. Natijada, yuzaga kelgan
devalvatsiya barcha asosiy valyutalarga ta’sir etdi.
Ikki jahon urushi oralig’ida xalqaro pul tizimi barqarorligini buzilishiga
sabab bo’lgan omillar, faqatgina inflyatsiya va devalvatsiya emas edi. 1931
yildan boshlab, butun jahon iqtisodiyotini falaj ahvolga solib qo’ygan inqiroz
tufayli, valyuta nazorati joriy qilindi. Asosiy ehtiyojlarni qondirish bilan bog’liq,
joriy to’lovlarni amalga oshirishga yetarli xorijiy valyuta zahirasini ta’minlash,
nazorat qilishning asosiy vazifasi edi.
Buning uchun, hukumatlar xorijiy valyutaning importi va eksporti ustidan
nazoratni amalga oshirishlariga to’g’ri keldi. Haqiqatda, tizim uchta valyuta
17

blokiga ajraldi: dollar, funt streng va frank hududli. Bular Ikkinchi jahon
urushigacha amal qildi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, frank hududi, Afrikaning
frantsuz tilida so’zlashuvchi mamlakatlarida evro muomalaga chiqqunga qadar
faoliyat yuritdi
18

2. Cet el valyuta operatsiyalari hisobining iqtisodiy mohiyati
Pul mablag‘lari xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning ishlab chiqarish
faoliyatining uzluksizligini ta’minlash, majburiyatlari yuzasidan to‘lovlarni o‘z
vaqtida amalga oshirishning zaruriy sharti hisoblanadi. SHu sababli, pul
mablag‘larining etarliligini ta’minlash maqsadida pul oqimining barqarorligiga
erishish xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar uchun muhim amaliy ahamiyat kasb etadi.
Taniqli iqtisodchi olimlar S.Van Xorn va M.Vaxovichlarning fikriga ko‘ra,
kompaniyalarning pul oqimi barqarorligini ta’minlashda asosiy e’tibor operatsion
pul oqimining barqarorligiga qaratilishi kerak. Bunda operatsion pul oqimi
investitsion xarajatlarni moliyalashtirishga, qarzlar va dividendlarni to‘lashga
etishi lozim 1
.
S.Van Xorn va M.Vaxovichlar alohida ta’kidlashadiki, operatsion pul
oqimining zaiflashuvi debitor qarzdorlik va tovar zaxiralari qoldig‘ining o‘sishi
natijasi bo‘lishi mumkin. Ushbu xulosa O‘zbekiston amaliyoti uchun dolzarb
ahamiyat kasb etadi. CHunki, respublikamizning qator korxonalarida debitor
qarzdorlikning o‘sishi hisobiga joriy aktivlar hajmining oshishi va operatsion pul
oqimining zaiflashuvi kuzatilmoqda.
Rossiyalik iqtisodchi olim V.Savchuk korxonalarning pul oqimi
barqarorligini ta’minlashda asosiy e’tiborni CVPga (Cost-Volume-Profit –
korxonaning zararsizlik nuqtasi) qaratishni maqsadga muvofiq, deb hisoblaydi 2
.
Fikrimizcha, korxonalarning pul oqimini barqarorligini baholashda ular
faoliyatining zararsizlik nuqtasini aniqlash hamda mazkur nuqtaning o‘zgarishi va
foyda me’yori o‘rtasidagi aloqadorlikni baholash muhim amaliy ahamiyat kasb
etadi. Buning sababi shundaki, birinchidan, zararsizlik nuqtasi korxona umumiy
pul oqimining eng quyi chegarasini belgilaydi; ikkinchidan, foyda korxonalarda
pul oqimi kirimining muhim elementlaridan biri hisoblanadi.
1
Ван Хорн Дж., Вахович М. Основы финансового менеджмента. Пер с англ. – М.: ООО «И.Д.Вильямс»,
2011. – С. 322-323.
2
Савчук В.П. Управление финансами предприятия. Монография. – М.: БИНОМ. Лаборатория знаний, 2011.
– С. 178-179.
19

Fikrimizcha, o‘tish iqtisodiyoti mamlakatlarida moliya bozorlarining
rivojlanib borishi bilan korxonalarning moliyaviy operatsiyalari hajmi oshadi. Bu
esa, moliyaviy operatsiyalarning korxonalar umumiy pul oqimining barqarorligini
ta’minlashdagi ahamiyatini oshishiga olib keladi. Xususan, korxonalar
hukumatning qimmatli qog‘ozlariga investitsiya qilish yo‘li bilan joriy likvidlilik
darajasini oshirishlari mumkin. Garchi, yuqori likvidli qimmatli qog‘ozlarga
investitsiya qilish korxonalar uchun pul oqimining chiqim elementi hisoblansa-da,
ushbu investitsiyalar korxonaga daromad keltiradi va bu daromadlar soliqqa
tortilmaydi. Buning ustiga, yuqori likvidli qimmatli qog‘ozlarni istalgan vaqtda
sotish
YU.Brigxem korxonaning joriy likvidliligini baholashda pul mablag‘larini
joylashtirish samaradorligiga e’tiborni qaratishni tavsiya qiladi. Uning fikriga
ko‘ra, yuqori darajadagi joriy likvidlilik koeffitsienti kompaniyaning katta
miqdordagi pul mablag‘larini past daromadli aktivlar sifatida joylashtirilganligi
oqibati bo‘lishi mumkin. Bunday sharoitda joriy likvidlilik koeffitsientining yuqori
darajasini pul oqimining barqarorligini tavsiflovchi ko‘rsatkich sifatida baholash
maqsadga muvofiq emas. SHu sababli, YU.Brigxemning fikriga ko‘ra, joriy
likvidlilik koeffitsientini baholashda uni o‘rtacha tarmoq ko‘rsatkichi bilan
baholash holatni realroq baholash imkonini beradi 4
.
YU.Brigxemning ushbu xulosasi juda o‘rinli va amaliy ahamiyat kasb etadi.
CHunki, taraqqiy etgan mamlakatlarda kompaniyalarning joriy likvidliligini
baholashda haqiqatda o‘rtacha tarmoq ko‘rsatkichlari bilan solishtirish keng
qo‘llaniladi. Ammo O‘zbekiston sharoitida korxonalarning joriy likvidlilik
koeffitsienti bo‘yicha e’lon qilinadigan o‘rtacha tarmoq ko‘rsatkichi mavjud emas.
SHu sababli, fikrimizcha, korxonalarning joriy likvidlilik koeffitsientini
baholashda asosiy e’tibor debitor qarzdorlik va tovar-moddiy zaxiralarning
aylanish koeffitsientlarining o‘zgarishiga qaratilishi lozim.
Taniqli rossiyalik iqtisodchi olim O.I.Lavrushinning fikriga ko‘ra, joriy
likvidlilik koeffitsientining yuqori darajasi debitor qarzdorlik va tovar zaxiralari
qoldig‘ining o‘sishi hisobiga ta’minlangan sharoitda aylanish koeffitsientlari orqali
20

korxonalarning moliyaviy barqarorligini ta’minlash maqsadga muvofiqdir 5
.
Fikrimizcha, O.Lavrushinning mazkur xulosasi o‘tish iqtisodiyoti
mamlakatlari uchun, shu jumladan, mamlakatimiz iqtisodiyoti uchun muhim
amaliy ahamiyat kasb etadi. Buning sababi shundaki, birinchidan,
respublikamizning xo‘jalik amaliyotida, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasida
debitor-kreditor qarzdorlik muammosi mavjud; ikkinchidan, ayrim xo‘jalik
yurituvchi sub’ektlarda tovar zaxiralarining omborxonalarda to‘planib qolish
holatlari mavjud.
M.Sokolovning fikriga ko‘ra, korxonalarning pul oqimi barqarorligini
ta’minlashda amortizatsiya ajratmalari muhim o‘rin tutadi. Uning hisob-kitoblariga
ko‘ra, amortizatsiya ajratmalari korxonaning investitsion faoliyatida ishlatilganda
ichki foyda me’yori korxona foydasiga qaraganda 2 marta yuqori, bank kreditiga
nisbatan 4 marta yuqori bo‘ladi.
1-rasm. O‘zbekiston Respublikasida so‘mning AQSH dollariga nisbatan
yillik qadrsizlanish sur’ati, foizda
O‘zbekistonlik iqtisodchi olimlardan J.Ismailovning taklifiga ko‘ra,
korxonalarning debitor qarzdorligi miqdorini kamaytirish maqsadida ular
o‘rtasidagi debitor-kreditor qarzdorlikni inventarizatsiya qilish va uning yuzaga
kelish sabablarini aniqlash, hukumat va Markaziy bank tomonidan mamlakatda
monetizatsiya koeffitsienti darajasining o‘rta muddatli davriy oraliqda 50 foizdan
kam bo‘lmagan darajasiga erishish chora-tadbirlarini ishlab chiqish,
21

«O‘zkimyosanoat» DAK tizimiga kiruvchi korxonalar tomonidan fermer
xo‘jaliklariga etkazib berilgan mineral o‘g‘itlar bo‘yicha debitor qarzdorlikni to‘liq
to‘lanishiga erishish orqali «O‘zbekneftgaz»ning «O‘zkimyosanoat» korxonalariga
bo‘lgan debitor qarzdorligini undirishga erishish, yirik sanoat korxonalarining
bank kreditlaridan foydalanish darajasini oshirish orqali ushbu korxonalarning
debitor qarzdorligi miqdorini kamaytirish lozim.
A.Karimov, F.Islomov va A.Avloqulovlar hammuallifligida yozilgan
“Buxgalteriya hisobi” darsligida pul mablag‘lari hisobini yuritishni to‘g‘ri tashkil
etish pul mablag‘lari, to‘lov, hisob-kitob va kredit muomalalarini o‘z vaqtida va
to‘g‘ri amalga oshirish va rasmiylashtirishning zaruriy shartlaridan biri sifatida
e’tirof etilgan.
S.Mehmonov, D. Ubaydullaev hammuallifligida yozilgan “Byudjet
tashkilotlarida buxgalteriya hisobi” nomli darslikda byudjet tashkilotlarida naqd va
naqdsiz pul mablag‘lari hisobining nazariy va amaliy jihatlari yoritilgan bo‘lib,
jumladan shunday deytilgan: “byudjet tashkilotlarining pul mablag‘lariga ularning
hisobvaraqlaridagi pul mablag‘lari, kassadagi pul mablag‘lari, pul hujjatlari, pul
jo‘natmalari, vaqtinchalik depozitga qo‘yilgan pul mablag‘lari kiradi” 9
.
YUqorida bildirilgan fikrlardan ko‘rinib turibdiki, pul mablag‘lari hisobi
korxonalar va tashkilotlarning xo‘jalik-moliyaviy faoliyatini tashkil qilishda
muhim o‘rin tutadi.
Iqtisodchi olimlar tomonidan xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning valyuta
operatsiyalari hisobini tashkil qilish va takomillashtirish bo‘yicha xulosalar
shakllantirilgan, takliflar va tavsiyalar ishlab chiqilgan.
A.To‘ychievning xulosasiga ko‘ra, “majburiyatlar summasining
qadrsizlanishini buxgalteriyada aks ettirish g‘oyasining ma’nosi pul olingan
kundan boshlab, ya’ni “kechagi pul” summasi “bugungi pul” bilan hisoblanadigan
majburiyatning o‘sishini ko‘rsatadi”.
Bu erda muallif milliy valyuta qiymatining o‘zgarishi natijasida
majburiyatlar qiymatini buxgalteriya hisobida aks ettirish g‘oyasini ilgari surgan.
22

3. Chet el valyuta operatsiyalari hisobining me’yoriy-
huquqiy asoslari
Pul mablag‘lari va valyuta operatsiyalari hisobining me’yoriy-huquqiy
asoslaridan biri – bu O‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi
to‘g‘risida (yangi tahrir)”gi qonunidir 13
. Ushbu Qonun O‘zbekiston Respublikasi
Oliy majlisi Qonunchilik palatasi tomonidan 2016 yil 3 martda qabul qilingan va
Senati tomonidan 2016 yil 31 martda ma’qullangan.
“Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi qonunning 4-moddasiga muvofiq,
buxgalteriya hisobi barcha xo‘jalik operatsiyalarini yaxlit, uzluksiz, hujjatlar
asosida hisobga olish yo‘li bilan buxgalteriya axborotini yig‘ish, qayd etish va
umumlashtirishning tartibga solingan tizimidan, shuningdek, uning asosida
moliyaviy va boshqa hisobotni tuzishdan iboratdir.
Mazkur Qonunning 6-moddasiga muvofiq, davlat hokimiyati va boshqaruvi
organlari, O‘zbekiston Respublikasida ro‘yxatga olingan yuridik shaxslar, ularning
O‘zbekiston Respublikasi hududida hamda undan tashqarida joylashgan sho‘‘ba
korxonalari, vakolatxonalari, filiallari va boshqa tarkibiy bo‘linmalari buxgalteriya
hisobi sub’ektlaridir.
SHuningdek, Qonunning ushbu moddasida aniq belgilanganki, yuridik shaxs
tashkil etmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi shaxslar,
fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, shuningdek, chet el yuridik
shaxslarining O‘zbekiston Respublikasi hududidagi vakolatxonalari, filiallari va
boshqa tarkibiy bo‘linmalari qonun hujjatlarida belgilangan tartibda hisob yuritadi
hamda hisobot taqdim etadi.
SHunisi ahamiyatliki, “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi qonunning 10-
moddasida buxgalteriya hisobi standartlari buxgalteriya hisobini yuritish va
moliyaviy hisobotni tuzishga doir minimal talablarni belgilashi, bunda
23

buxgalteriya hisobining milliy standartlari buxgalteriya hisobini tashkil etish,
yuritish va moliyaviy hisobotni tuzishga doir maxsus talablarni belgilashi va
buxgalteriya hisobi sub’ektlarini moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarini
qonun hujjatlarida belgilangan tartibda qo‘llashining mumkinligi e’tirof etilgan.
Mazkur Qonunning 13-moddasiga ko‘ra, pul, tovar-moddiy boyliklarni va
boshqa boyliklarni qabul qilish hamda berish uchun asos bo‘lib xizmat qiladigan
hujjatlar, kredit va hisob-kitob majburiyatlari, shuningdek, moliyaviy va boshqa
hisobotlar buxgalteriya hisobi sub’ektining rahbari tomonidan yoki u belgilaydigan
shaxslar tomonidan imzolanadi.
E’tirof etish joizki, “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi qonunning 14-
moddasida boshlang‘ich hisob hujjatlarining majburiy rekvizitlari aniq belgilangan
bo‘lib, ular quyidagilardan iborat:
* buxgalteriya hisobi sub’ektining nomi;
* hujjatning nomi va raqami, u tuzilgan sana va joy;
* xo‘jalik operatsiyasining nomi, mazmuni va o‘lchov birliklari
ko‘rsatilgan miqdor o‘lchovi (natura va pulda ifodalangan holda);
* xo‘jalik operatsiyasini bajargan shaxslarning (shaxsning)
identifikatsiya qilish uchun zarur bo‘lgan familiyasi hamda ismi va otasi ismining
bosh harflari yoxud boshqa rekvizitlari ko‘rsatilgan holda lavozimlari nomi va
imzolari.
Boshlang‘ich hisob hujjatlarini tuzgan va imzolagan shaxslar ularning o‘z
vaqtida, to‘g‘ri va ishonchli tuzilishi, shuningdek, buxgalteriya hisobida aks
ettirish uchun belgilangan muddatlarda topshirilishiga javobgardir.
Ta’kidlash joizki, “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi qonunning 14-
moddasida moliyaviy hisobot shakllari majmui aniq belgilab berilgan bo‘lib, u
quyidagi shakllarni qamrab oladi:
* buxgalteriya balansi;
* moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot;
* pul oqimlari haqidagi hisobot;
* xususiy kapital to‘g‘risidagi hisobot;
24

* izohlar, hisob-kitoblar va tushuntirishlar.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning pul mablag‘lari va valyuta
operatsiyalarining me’yoriy-huquqiy asoslaridan yana biri bo‘lib, O‘zbekiston
Respublikasi Markaziy bankining 2015 yil 16 maydagi 12/17-sonli (O‘zbekiston
Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2015 yil 22 iyulda 2687-raqam bilan
ro‘yxatdan o‘tkazilgan) “YUridik shaxslar tomonidan kassa operatsiyalarini
amalga oshirish qoidalarini tasdiqlash haqida”gi yo‘riqnomasi hisoblanadi.
Mazkur Yo‘riqnomaga muvofiq:
* barcha xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar, mulkchilik shaklidan qat’iy
nazar, o‘zlarining pul mablag‘larini banklarda saqlashlari shart;
* korxona va tashkilotlar o‘rtasidagi hisob-kitoblar naqd pulsiz
tartibda amalga oshiriladi. Agar qonun hujjatlarida ko‘zda tutilgan bo‘lsa, ushbu
hisob- kitoblar naqd pulda ham amalga oshirilishi mumkin;
* tashkilotlar bankdan olgan naqd pullarini qaysi maqsad uchun
olgan bo‘lsalar, uni faqat o‘sha maqsadda ishlatishlari shart;
* tashkilotlar ish kuni oxirida o‘z kassalarida qolgan naqd pul
mablag‘larini belgilangan limit doirasida saqlashlari mumkin;
* kassadagi naqd pul qoldig‘i limitini belgilash va tushum hisobidan
xarajat qilish har yili yanvar oyida tashkilotlar va banklar o‘rtasidagi buyurtma
hisob- kitobga muvofiq amalga oshiriladi.
O‘rtacha kunlik naqd pul tushumi eng kam oylik ish haqi summasiga (2016
yil 1 oktyabrdan boshlab 149 775 so‘m) etmaydigan tashkilotlar uchun limit 2 yil
muddatga belgilanadi.
“YUridik shaxslar tomonidan kassa operatsiyalarini amalga oshirish
qoidalarini tasdiqlash haqida”gi yo‘riqnomada aniq belgilab qo‘yilganki,
tashkilotlar har kuni o‘z kassasidagi naqd pul mablag‘larining belgilangan limit
doirasidan ortiqcha qismini banklarning kunduzgi va kechki kassalariga yoki
banklarga etkazib berish uchun inkassatorlarga topshirishlari shart.
Tashkilotlar o‘z kassasidagi naqd pul mablag‘larining belgilangan limitdan
ortiqcha qismini mehnatga haq to‘lash, mukofotlar, sug‘urta to‘lovlari, nafaqalar,
25

stipendiyalar va pensiyalarni to‘lash uchun, bankdan olingan kunni qo‘shib
hisoblaganda 3 ish kunidan ortiq bo‘lmagan muddat mobaynida saqlash huquqiga
ega.
SHuningdek, mazkur Yo‘riqnomada xizmat safari xarajatlari uchun berilgan
mablag‘larning sarflanmay qolgan qismini xizmat safari muddati tugagandan so‘ng
3 ish kunidan kechiktirmasdan tashkilot kassasiga naqd pulda qaytarish, agar
xizmat safari xarajatlari xodimning bank plastik kartasi hisobraqamiga o‘tkazib
berilgan bo‘lsa, mablag‘larning sarflanmay qolgan qismi to‘lov terminali yoki
xodimning arizasiga binoan 5 ish kuni ichida qaytarilishi aniq belgilab qo‘yilgan.
“YUridik shaxslar tomonidan kassa operatsiyalarini amalga oshirish
qoidalarini tasdiqlash haqida”gi yo‘riqnomaga asosan, kassa operatsiyalarida
birlamchi hujjat bo‘lib, kassa kirim orderi va kassa chiqim orderi hisoblanadi.
Bunda, naqd pul qabul qilinganda buxgalteriya hisobi va moliyaviy boshqarish
vazifalarini amalga oshiruvchi shaxs hamda kassir tomonidan imzolangan, kassir
muhri (shtamp) bilan tasdiqlangan kassa kirim orderi yoki kassa apparatining izi
tushirilgan chipta (slip) pul topshirgan shaxsga beriladi.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan Bank boshqaruvining
2020 yil 26 apreldagi 9/1-sonli qarori bilan “O‘zbekiston Respublikasida naqd
pulsiz hisob-kitoblar to‘g‘risida”gi nizomning tasdiqlanganligi pul mablag‘lari
hisobining huquqiy asoslarini mustahkamlash yo‘lidagi jiddiy qadam bo‘ldi 14
.
SHuningdek, Inventarizatsiyani tashkil etish va o‘tkazish nomli 19-sonli
Buxgalteriya hisobi milliy andozasiga binoan kassa inventarizatsiyasini har oyda
o‘tkazish belgilab qo‘yilgan.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning valyuta operatsiyalari hisobining
me’yoriy-huquqiy asoslaridan biri bo‘lib, shubhasiz, O‘zbekiston Respublikasining
“Valyutani tartibga solish to‘g‘risida”gi qonuni (2020 yil 11 dekabrda qabul
qilingan) hisoblanadi.
Mazkur Qonunga muvofiq:
* chet el valyutasi, chet el valyutasidagi qimmatli qog‘ozlar, chet el
valyutasidagi to‘lov hujjatlari va sof quyma oltin valyuta boyliklari hisoblanadi;
26

* valyuta operatsiyalariga quyidagilar kiradi:
– valyuta boyliklariga bo‘lgan mulk huquqining va boshqa
huquqlarning o‘zga shaxsga o‘tishi hamda valyuta boyliklarini to‘lov vositasi
sifatida ishlatish bilan bog‘liq operatsiyalar;
– valyuta boyliklarini O‘zbekiston Respublikasiga olib kirish va
jo‘natish, shuningdek O‘zbekiston Respublikasidan olib chiqish va jo‘natish;
– xalqaro pul jo‘natmalarini amalga oshirish;
– rezidentlar va norezidentlar o‘rtasida milliy valyutadagi
operatsiyalar;
* rezident yuridik shaxslarning chet el valyutasidagi mablag‘lari
O‘zbekiston Respublikasi hududidagi vakolatli banklardagi valyuta
hisobvaraqlarida saqlanadi va ular tomonidan qonun hujjatlariga muvofiq mustaqil
ravishda foydalaniladi;
* O‘zbekiston Respublikasi hududida barcha hisob-kitoblar va
to‘lovlar milliy valyutada amalga oshiriladi.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020 yil 29 iyundagi
245-sonli “Birjadan tashqari valyuta bozorini yanada rivojlantirish va
mustahkamlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorining qabul qilinishi xo‘jalik
yurituvchi sub’ektlarning valyuta operatsiyalarini rivojlantirishga kuchli turtki
berdi. Mazkur Qarorga muvofiq, 2020 yil 1 iyuldan boshlab birjadan tashqari
valyuta bozorida xorijiy valyutani sotish mexanizmi joriy etildi 15
.
Xulosa qilib aytganda, O‘zbekiston Respublikasida xo‘jalik yurituvchi
sub’ektlarning pul mablag‘lari va valyuta operatsiyalarining me’yoriy-huquqiy
asoslari yaratilgan bo‘lib, ular doimiy ravishda takomillashtirib borilmoqda.
4. Valyuta operatsiyalari hisobiningzamonaviy holati va ularning
buxgalteriya hisobi
Mamlakat xududida va uning tashkarisida joylashgan bankdagi xorijiy
valyuta schyotlaridagi pul mablag‘larining xarakati va holati to‘g‘risida
umumlashtirilgan ma’lumot quyidagi Hisobvaraqlarda amalga oshiriladi: 5210-
27

«Mamlakat ichidagi xorijiy valyuta Hisobvaraqlari» 5220-«Xorijdagi
valyuta hisobvaraqlari».
Korxonaning valyuta mablag‘lari hisobvaraqlari debetida korxona valyuta
schyotlariga mablag‘larning tushumi, kredit tomonida esa ushbu mablag‘larning
chiqimi aks ettiriladi.
Buxgalteriya hisobida valyuta schyotlari bo‘yicha muomalalar bank
ko‘chirmalari va ularga ilova qilingan pul-hisoblashishish xujjatlari asosida olib
boriladi. Korxona valyuta mablag‘larining tahliliy hisobi xorijiy valyutada pul
mablag‘larini saklash uchun bank muassasalarida ochilgan xar bir hisobvaraq
bo‘yicha ochiladi.
2-jadval
5202 – “Valyuta hisobvaraqlari”dagi pul mablag‘larini hisobga oluvchi
hisobvaraqlarning korrespondensiyasi
№ Xo‘jalik muomalalarining
mazmuni Hisobvaraqlar
korrespondensiyasi
YOzuvlarni
asdiqlovchi xujjatlar
Debet Kredit
1 Qarzdor korxonalar
tomonidan
ueoq muddatli qarzlarning 5210-5220 7820 Valyuta schyotidan
qaytarilishi ko‘chirma
2 Mahsulot (ish, xizmat)larni
sotishdan tushgan valyuta
kirimining aks ettirilishi 5210 4010 Valyuta schyotidan
ko‘chirma
3 Asosiy valyutalar va boshqa
aktiqvlarning sotilishidan
bankka kelib tushgan valyuta
kirimining aks ettirilishi 5210 4010 Valyuta schyotidan
ko‘chirma
4 Valyuta mablag‘larining
kassadan valyuta schyotiga
berilishi 5210 5010 Pul topshirish e’loni
valyuta
Hisobvarag‘idan
ko‘chirma
5 Bankdan kassaga valyuta
mablag‘larning kelib tushishi 5010 5210 Valyuta schyotidan
ko‘chirma
28

6 Kelib tushgan TMBlar
uchun mol etkazib
beruvchilar va pudratchilarga
bo‘lgan qarzning o‘tkazilishi 6010 5210 To‘lov topshriqnomasi
va valyuta schyotidan
ko‘chirma
7 Bankning ueoq va qisqa
muddatli qarzlarning uzilishi 7810-6810 5210 To‘lov topshriqnomasi
va valyuta schyotidan
ko‘chirma
Xorijiy valyuta xarakati to‘g‘risidagi ma’lumotni bank muassasasi
korxonaga valyuta schyotidan ko‘chirma berish yuli bilan xabar beradi. 5210-
“Mamlakat ichidagi valyuta hisobvaraqlari”ning kredit oboroti 2/1-jurnal-
orderda aks ettiriladi. Bu xisobvaraqlarning debet oboroti 2/1-qaydnomani
yuritish bilan nazorat ko‘ilinadi. Valyuta hisobvarag‘i bo‘yicha tahliliy hisob
kartochkalarda, valyutalarning nomlari bo‘yicha yuritiladi.
Xorijiy valyutani sotish va sotib olishda sodir bo‘ladigan kursdagi fark
ijobiy bo‘lsa 9540-«Kurs farklaridan olingan daromadlar» hisobvarag‘ida, salbiy
bo‘lsa - 9620-K'urs farklaridan zararlar» hisobvarag‘ida hisobga olinadi.
Milliy valyutamiz-so‘mning nominal almashuv kursi Respublika valyuta
birjasida aniqlanadi.
Respublikamizda so‘mning nominal birja kursi valyutalarning buyurtmali
savdosi asosida amalga oshiriladigan oldi - sotdi mexanizmi orqali shakllanadi.
Mazkur mexanizmning mohiyati shundaki, O‘RVBga a’zo bo‘lgan tijorat banklari
ikki xildagi buyurtmalarni birjaga beradilar: a) AQSH dollarini sotib olish
maqsadida so‘mda berilgan buyurtmalar; b) AQSH dollarini sotish maqsadida
berilgan buyurtmalar (dollarda berilgan buyurtmalar). Markaziy bankning Bosh
dileri buyurtmalarni qabul qilishni to‘xtatish to‘g‘risidagi buyruqni bergandan
so‘ng har ikkala xildagi buyurtmalar bo‘yicha jami nominal miqdorlar aniqlanadi.
SHundan keyin so‘mda berilgan buyurtmalarning jami summasini AQSH
dollaridagi buyurtmalar summasiga bo‘lish yo‘li bilan o‘zbek so‘mining 1 AQSH
dollariga nisbatan nominal birja kursi aniqlanadi. So‘mning valyuta kursini 1
AQSH dollariga nisbatan aniqlanayotganligi so‘mning to‘g‘ri kotirovka rejimiga
ega ekanligidan dalolat beradi.
29

Xorijiy valyutaning sotilishi buxgalteriya hisobida quyidagicha aks
ettiriladi: valyuta schyotidan xorijiy valyutani Markaziy bank kursi bo‘yicha
utkazilishi: '<Banklardagi maxsus schyotlar» hisobvarag‘ining «Blokschyot»
analitik hisobvarag‘i
D-t «Valyuta hisobvarag‘i».
Markaziy bank kursi bo‘yicha xorijiy valyutani «Blokschet»dan chiqarilishi:
D-t «Boshqa aktivlarning sotilishi»
K-t «Banklardagi maxsus schyotlar» hisobvarag‘ining «Blokschyot» analitik
hisobvarag‘i.
valyuta bozorida kelishilgan kurs bo‘yicha sotilgan xorijiy valyutaning so‘m
ekvivalentining hisob-kitob hisobvarag‘iga utkazilishi:
D-t «Hisob-kitob schyoti»
K-t «Boshqa aktivlarning sotilishi».
xorijiy valyutani sotishda xosil bo‘lgan ijobiy kurs farqini Markaziy bank
kursidan ortigining aks ettirilishi:
D-t «Boshqa aktivlarning sotilishi»
K-t «Kurs farklaridan olingan daromadlar».
Xorijiy valyutani sotishda xosil bo‘lgan salbiy kurs farqining (Markaziy
Bank kursidan past) aks ettirilishi:
D-t «Kurs farklaridan zararlar»
K-t «Boshqa aktivlarning sotilishi».
Korxonalar joriy valyuta operatsiyalari bilan birgalikda tijorat banklari bilan
muddatil valyuta operatsiyalarini amalga oshiradilar.
Muddatli valyuta operatsiyalarining 3 shakli mavjud:
1. Forvard valyuta operatsiyalari.
2. Valyuta opsionlari bilan amalga oshiriladigan operatsiyalar.
3. Valyuta fyucherslari bilan amalga oshiriladigan operatsiyalar.
Forvard valyuta operatsiyasi deganda, ma’lum bir valyutani belgilangan kurs
bo‘yicha kelgusida sotib olish yoki sotish operatsiyasiga aytiladi.
Forvard valyuta operatsiyalari valyuta zaxiralarini valyuta riskidan himoya
30

qilish maqsadida qo‘llaniladi. SHu bilan birga, tijorat banklari forvard
operatsiyalaridan daromad olish maqsadida foydalanadi.
Forvard shartnomalari quyidagi standart muddatlarga tuziladi: 1 hafta, 1, 2,
3, 6, 9, 12 oy.
Forvard operatsiyalari forvard kurslar asosida amalga oshiriladi.
Forvard kursi forvard shartnomasi imzolanayotgan paytda belgilab
qo‘yiladigan kurs bo‘lib, shartnoma ijrosiga qadar o‘zgarmasdan qoladi.
Forvard kurslari hech qachon spot kurslari kabi aniqlanmaydi. Tijorat
banklarining dilerlari doimo forvard marjasi bilan ishlaydi, xolos. Forvard marjasi
deganda ustama va diskont tushuniladi.
FSO‘F – foiz stavkalari o‘rtasidagi farq. Foiz stavkalari o‘rtasidagi farq
aniqlanayotganda bitim valyutasi bo‘yicha kreditlarning foiz stavkasi olinadi,
baholovchi valyuta bo‘yicha esa, depozitlarning foiz stavkasi olinadi.
FSHM – forvard shartnomasining muddati. BVFS –bitim valyutasi bo‘yicha
foiz stavkasi.
Agar bitim valyutasi bo‘yicha kreditlarning foiz stavkasi baholovchi
valyutadagi depozitlarning foiz stavkasidan kichik bo‘lsa, u holda formula orqali
aniqlangan natija ustama hisoblanadi. Agar bitim valyutasi bo‘yicha kreditlarning
foiz stavkasi baholovchi valyutadagi depozitlarning foiz stavkasidan katta bo‘lsa, u
holda formula orqali aniqlangan natija diskont hisoblanadi.
Forvard marjasi quyidagi sabablarga ko‘ra kotirovka qilinadi:
Birinchidan, forvard marjalari ko‘pchilik holatlarda o‘zgarmasdan qoladi,
spot kurslari esa tez-tez o‘zgaradi, shu sababli, ustama va diskontlarning
kotirovkasiga kam tuzatish kiritiladi.
Ikkinchidan, valyuta bitimlarining sezilarli qismida forvard kurslarini emas,
balki ustama va diskontni bilish talab qilinadi.
Forvard operatsiyalari korxonalar uchun balansdan tashqari operatsiya
hisoblanadi, shu sababli, birinchi navbatda, forvard shartnomalari so‘mmasini
tegishli balansdan tashqari hisobraqamlarda to‘g‘ri aks ettirilganligini tekshirish
lozim.
31

Tahlil jarayonida forvard shartnomalarining muddati tugagandan so‘ng
amalga oshirilgan buxgalteriya o‘tkazmalari ham sinchiklab tekshirilishi lozim.
Balans hisobarqamlari bo‘yicha buxgalteriya o‘tkazmalari berilgandan so‘ng
forvard operatsiyalari bo‘yicha ochilgan balansdan tashqari hisobraqamlar
yopiladi.
Muddati kelmagan valyuta shartnomalarining qiymatining qayta baholash
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining moliyaviy hisobot tuzilayotgan
kundagi birja kursi bo‘yicha amalga oshiriladi. Bunga qadar barcha xorijiy
valyutalardagi shartnomalarning so‘mmasi AQSH dollariga aylantiriladi. Undan
keyin shartnomalarning dollardagi qiymati Markaziy bankning birja kursi bo‘yicha
so‘mga aylantiriladi.
Muddati kelmagan muddatli valyuta operatsiyalari bo‘yicha aniqlangan
foyda va zararlar realizatsiya qilinmagan foyda va zararlar deyiladi.
Muddatli valyuta operatsiyalarining ikkinchi shakli valyuta opsionlari bilan
amalga oshiriladigan operatsiyalar hisoblanadi. Ushbu operatsiyalarni amalga
oshirishda asosiy e’tibor buxgalteriya o‘tkazmalarini to‘g‘ri
rasmiylashtirilganligiga, operatsiyalarning daromadliligiga va mazkur
operatsiyalardan ko‘rilgan zararlarni baholashga qaratiladi. Xalqaro bank
amaliyotida tijorat banklari tomonidan berilgan kol opsionlar alohida, put opsionlar
alohida baholanadi.
Kol opsionlar ma’lum miqdordagi valyutani belgilangan kurs bo‘yicha
kelgusida sotib olish huquqini beradi. Put opsionlar esa, ma’lum miqdordagi
valyutani belgilangan kurs bo‘yicha kelgusida sotish huquqini beradi.
Valyuta opsionlari valyuta forvard operatsiyalaridan farqli ravishda o‘z
egasiga majburiyat yuklamaydi, balki faqat huquq beradi. SHuning uchun ham
valyuta opsionlari valyuta riskidan 100% himoyalanish imkonini beradigan yagona
moliyaviy instrument hisoblanadi.
Valyuta fyucherslari valyutalarni sotib olish yoki sotish to‘g‘risidagi
shartnoma bo‘lib, ular bo‘yicha hisob-kitoblar faqat kliring palatalari orqali amalga
oshiriladi. Kliring palatalari tijorat banklaridan avans to‘lovlari o‘tkazishni talab
32

qiladi. Avans to‘lovlari fyucherslar yuzasidan amalga oshiriladigan hisob-
kitoblarning uzluksizligini ta’minlash maqsaidda o‘tkaziladi. Valyuta fyucherslari
valyuta opsionlaridan farqli ravishda ishtirok etuvchi tomonlarga majburiyat
yuklaydi. Valyuta opsionlarining egalarida esa, huquq bor, ammo majburiyat
mavjud emas.
33

Xulosa.
Xulosa qilib aytganda shuni ta’kitlash lozimki valyuta kursi — bir
mamlakat pul birligining boshqa mamlakat pul birligida ifodalangan narxi. Valyuta
kursining qat iy qayd etilgan va o zgarib turadigan (valyuta bozorida u yoki buʼ ʻ
valyutaga talab yoki taklifga qarab) turlari mavjud. Valyuta kursi mamlakatlar
valyutasining harid qobiliyati, shuningdek xalqaro to lov vositalari (masalan, SDR,
ʻ
yevro) bilan o zaro munosabat va boshqa omillar (tovarlar narxini milliy valyutada
ʻ
taqqoslash) asosida belgilanadi. Ularning harid qobiliyatining o zgarishi bilan
ʻ
( inflyatsiya darajasi, to lov balanslari holati, turli mamlakatlarda turlicha foiz
ʻ
stavkalarining o rnatilishi, jahon valyuta bozoriaya mazkur valyutaga ishonch
ʻ
darajasi, shuningdek boshqa siyosiy sabablar ta sirida) valyuta kursi ham o zgarib
ʼ ʻ
turadi. Markaziy emissiya banki belgilaydigan rasmiy Valyuta kursini hukumat
belgilaydigan yoki valyuta bozorida vujudga keladigan erkin valyuta kursidan
farqlamoq kerak. Bundan tashqari valyuta kursi milliy pul birligining boshqa
davlat valyutasi yoki xalqaro hamda mintaqaviy valyutalar bilan o zaro rasmiy
ʻ
o rnatilgan munosabatlar bo yicha („suzib yuruvchi“, „sirg aluvchan“ kurs)
ʻ ʻ ʻ
belgilanishi ham mumkin ( Yevropa valyuta ittifoqida kurslarning tebranishi +
2,25 % doirasida chegaralangan).
Valyuta savdosi amaliyotida valyuta yuqoriroq kurs bo yicha sotiladi
ʻ
(sotuvchi kursi), harid qilishda esa pastroq (haridor kursi) kursdan foydalaniladi.
Valyuta kursi ikki darajasi o rtasidagi farqdan bankning valyuta savdosidan
ʻ
oladigan daromadi kelib chiqadi. Valyuta kursini rasmiy ko tarish (revalvatsiya)
ʻ
mamlakatni kapitalni chetga chiqarishdan manfaatdor qiladi, importni
qulaylashtiradi, chunki chet el valyutasini arzonroq harid qilishga imkoniyat
tug iladi. Valyuta kursini rasmiy pasaytirish (devalvatsiya) mamlakat savdo va
ʻ
to lov balansining keskin yomonlashuvi, valyuta rezervining holdan toyishi bilan
ʻ
bog liq holda yuzaga keladi. Chet el valyutasi kursining birjadagi maxsus idora
ʻ
tomonidan belgilanishi va maxsus byulletenlarda nashr etilishi valyuta kotirovkasi
deyiladi. Bunday byulleten ma lumotlari matbuotda ham chop etib boriladi.
ʼ
34

O zbekiston Markaziy banki davriy ravishda har haftada buxgalteriya hisobi vaʻ
bojxona to lovlari uchun pul massasi va inflyatsiya dinamikasini hisobga olgan
ʻ
holda xorijiy valyutalarning so mga nisbatan kurslarini matbuotda e lon qilib
ʻ ʼ
boradi. 1 AQSh dollarining so mga nisbatan rasmiy ayirboshlash kursi 2022-yil
ʻ
18-avgust holatiga ko ra, 10 945 so m 32 tiyinni tashkil qildi
ʻ ʻ
35

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati
I. O’zbekiston Respublikasi qonunlari.
1. O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi. - T.: «O’zbekiston», 2017.
II. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va qarorlari
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “2017-
2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947-sonli Farmoni.
III. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qarorlari va O’zbekiston
Respublikasi vazirliklarining huquqiy- me’yoriy hujjatlari
4. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2014 yil 15 iyuldagi
“Zarar ko’rib ishlayotgan va iqtisodiy nochor, past rentabelli tashkilotlarning
foydalanilmayotgan va ortiqcha ishlab chiqarish maydonlarini yanada optimizasiya
qilish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 192-sonli qarori
IV. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari
5. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak.
Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari
va 2017 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor
yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi
ma’ruza, 2017 yil 14 yanvar’. –Toshkent: “O’zbekiston”, 2017.
V. Darsliklar
VIII. Internet saytlari
1. www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasining
rasmiy sayti.
2. www.ceep.uz – O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi
Samarali iqtisodiy siyosat markazi rasmiy sayti.
36

Chet el valyutasidagi operatsiyalar va ularning buxgalteriya hisobi

Купить