Chorizmning Turkiston ma’muriy boshqaruvidagi siyosati - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	14000UZS
Hajmi	341.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

193 Sotish

Chorizmning Turkiston ma’muriy boshqaruvidagi siyosati

Sotib olish

MUNDARIJA
Kirish…………………………………………………………………...……….…2
I bob. CHORIZM ISTILOSINING BOSHLANISHI
1.1. Chorizmning O’rta Osiyoda olib borgan mustamlakachilik
siyosati ...................5
1.2. Chorizmning istilosi va Turkiston general-gubernatorligining tashkil
etilishi ........................................................................................................................9
II bob. CHORIZM BOSQINIDAN KEYINGI AHVOL
2.1. Mustamlaka boshqaruv organlarining ta’sis
qilinishi. .......................................17
2.2. Turkiston general-gubernatorligida politsiya va sud organlari. ...
…..................24
Xulosa.....................................................................................................................27
Foydalanilgan manba va adabiyotlar
ro’yxati.....................................................29
Ilovalar………………………………………....…………………………………30
1

KIRISH
XIX asr oxirlariga kelganda Rossiya Yevropadagi eng yirik davlatlardan biri
bo’lib qoldi. Uning hududi (taxminan 16 mln.kv.km) shimolda Barens dengizidan
tortib, januda Kavkaz va Qora dengizgacha, g’arbda Boltiq dengizidan tortib,
sharqda Tinch okengacha bo’lgan yerlarni o’z ichiga olgan edi. Rossiya xalqlari
o’zlarining mehnati va qahramonona kurashi bilan qudratli davlat barpo qildilar,
ilgari hech kim yashamagan ko’p yerlarni o’zlashtirdilar, jahon tarixi va
madaniyatiga buyuk hissa qo’shdilar. Rossiya territoriyasida iqlim sharoiti juda
xilma-xildir. Mamlakat Yevropa qismining shimolida hamda Sibirda sovuq qutb
iqlimi hukum suradi, ya’ni qish qattiq va uzoq vaqt davom etadi, yoz esa juda
qisqa bo’ladi. Rossiyaning o’rta mintaqasida iqlim mo’tadil bo’lib, janubiy
rayonlarda esa iliqdir. Rossiyada o’rmonlar, daryo va ko’llar juda ko’p. Janubda
bepoyon cho’l-adirlar cho’zilib ketgan bo’lib, bu yerlarda aholi kam yashaydi.
Rossiyaning aholisi XIX asr davomida ko’paya borib, 11 million kishidan 36
million kishiga yetdi. Rossiya aholisining yer jihatidan Yevropadagi yirik
mamlakatlardan biri bo’lib qoldi. Bu vaqtda Fransiyada 27 million kishi,
Angliyada esa mustamlakalarni hisoblamaganda) 16,4 million kishi yashardi.
Lekin Rossiyada aholining zichligi juda kam bo’lib, 1 kv. km ga 1,25 kishi to’g’ri
kelardi. Rossiya – ko’p millatli davlat. Uning tarkibiga turli xalqlar (ruslar,
ukrainlar, beloruslar, polyaklar,finlar, litvaliklar, chuvashlar, marilar, mordvalar,
buryatlar, yoqutlar, evenklar va boshqa ko’pgina xalqlar) kirgan bo’lib, ular
ijtimoiy taraqqiyotning turli bosqichlarida turar edilar. Aholining asosiy qismi
ruslardan iborat bo’lib, ular butun aholiga nisbatan 60-70 foizini tashkil etar edi.
70- yillarda rus hukumati bilan ingliz hukumati o’rtasida O’rta Osiyodagi ta’sir
doiralarini aniqlash uchun muzokaralar boshlandi va 1873-yili bitim tuzish bilan
yakunlandi. Bunga muvofiq, Rossiya Afg’onistonni o’z ta’siridan tashqari deb
2

topdi. Angliya esa Xivani da’vo qilmaydigan bo’ldi. Bu bitim O’rta Osiyodagi
kurashni vaqtincha susaytirdi, ammo Qo’qon xonligining Rossiyaga qo’shib
olinishi inglizlar siyosatini faollashtirib yubordi va rus-ingliz munosabatlarining
keskinlashuviga olib keldi. Bu narsa, chunonchi, 1878-yilda boshlangan ingliz-
afg’on urushida va “Sharq inqirozi” davomida Angliyaning Rossiyaga nisbatan
dushmanlik siyosatini olib borganligida na-moyon bo’ldi.
Mavzuning dolzarbligi: Chorizmning O’rta Osiyoga bosqini jahon tarixida
chuqur iz qoldirgani va jahon davlatchiligi va tarixida katta o’rin tutganiga hech
qanday shak-shubha yo’q. Bu mavzu jahon davlatchiligi madaniy hayotida muhim
burilish nuqtasi bo’lganligi tufayli yanada chuqur tadqiqotlarga muhtoj. Ana shu
jihatlar tufayli ham bu mavzuning dolzarbligini tushunish mumkin.
Kurs ishi tadqiqotining maqsadi: Ushbu kurs ishining maqsadi Chorizmning
O’rta Osiyoga bosqini davriga doir ma’lumotlar bazasini kengaytirish va uni ilmiy
nuqtai nazardan o’rganib mohiyatini yanada oydinlashtirish. Hamda mavzuga oid
mavjud ma’lumotlardagi noaniqlik va xatolarga oydinlik kiritish. Chorizmning
O’rta Osiyoga bosqini siyosiy voqealarni dunyo siyosiy hayotiga ta’sirini o’rganib
tahlil qilishdan iborat.
Kurs ishining vazifasi: Chorizmning O’rta Osiyoga bosqini O’zbekiston
davlatchiligi tarixida tutgan o’rnini turli ilmiy tadqiqot metodlari asosida o’rganish
maqsadida quyidagi vazifalar belgilab olindi:
- Chorizmning O’rta Osiyoga bosqini davrida O’zbekiston tarixining o’rganilishi
natijalarini tahlil qilib, umumlashtirish va ularning XIX asr tarixi va
rolinio’rganishdagi ahamiyatini ochib berish;
- Chorizmning O’rta Osiyoga bosqini davrida O’zbekiston tarixiga oid to’plangan
ma’lumotlarni dunyo xalqlari davlatchiligi tarixining yangi sahifalarini yoritishda
muhim manba sifatida tahlil etish;
3

- Chorizmning O’rta Osiyoga bosqini dunyoning XIX asrdagi siyosiy va iqtisodiy
jarayonlarini qamrab olgan holda tadqiq etish; - mavjud ma’lumotlarni qiyoslagan
holda O’zbekiston siyosiy faoliyatini o’rganish hamda siyosiy masalalariga
yangidan baho berish, manbalar va so’nggi tadqiqotlar asosida ushbu masalalarni
oydinlashtirish, munozarali masalalarga aniqlik kiritish;
- manba va adabiyotlarni tahliliy o’rganib, Chorizmning O’rta Osiyoga bosqini va
uning jahon siyosiy faoliyatidagi ilmiy muammolarni, ularning o’rganilishi
natijalari, tadqiqotchilar xulosalarini qiyoslab, yangi asoslarda tadqiq etish;
- Chorizmning O’rta Osiyoga bosqini dunyo xalqlarining o’rta asrlar davlatchiligi
tarixida tutgan o’rnini va uning siyosiy-tarixiy jarayonlarda tutgan mavqeyini
yoritib berish.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi: Chorizmning O’rta Osiyoga bosqini
bugungi kungacha olimlar, tarixshunoslar tomonidan juda ko’p tadqiq qilingan.
Shuningdek bugungi vaqtda ham bu davr haqida qandaydir bir shaklda ilmiy yoki
amaliy izlanishlar olib borilayapti. Ayrim ilmiy tadqiqotlar esa hali hanuz davom
etmoqda. Hozirgi zamonaviy texnologiyalar rivojidan keyin ham bu tarixiy
voqeaga boshqa voqealar singari jiddiy chuqurroq e’tibor berilayapti. Natijada esa
Chorizmning O’rta Osiyoga bosqini haqida ma’lumotlar bazasi oshdi. Xususan bir
qator tarixiy arxivlarida hamda yevropa va rus ensiklopedik asarlari orqali bu
mavzu yaxshi o’rganilgan.
Davriy (xronologik) chegaralanishi: Kurs ishining davriy chegarasi Chorizm
O’rta Osiyoni bosib olinishidan boshlab uning O’rta Osiyoda boshqaruv
siyosatining ahamiyatini o’rganib tahlil qilishdan iborat.
Ishning hajmi: Ushbu kurs ishi kirish, 2 bob , 4 bo’lim, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxat i va ilovadan iborat.
4

I bob. CHORIZM ISTILOSINING BOSHLANISHI
1.1. Chorizmning O’rta Osiyoda olib borgan mustamlakachilik siyosati
turkistonda imperiyasi davlatchiligining joriy etilishi O’rta Osiyo istilosidan
so’ng, Rossiya, Pyotr I vasiyatini bajarib, jahonning eng yirik imperiyalaridan
biriga aylandi. Yevropaning ilg’or jamoatchiligi XIX asr oxirida Rossiyani beadad
miqdordagi mulk o’g’risi, deb ta’riflab, hisob-kitob vaqti kelganda, u bu mulklarni
o’z egalariga qaytarishga majbur bo’ladi, deb bashorat qilgan edi. Rossiya
imperiyasi jahonning qudratli davlatlari Buyuk Britaniya, Fransiya va Germaniya
imperiyalari qatori katta mustamlakachi davlat bo’lib qoldi. Boltiq bo’ylaridan
Kavkaz togiarigacha, Ukraina dashtlaridan Uzoq Sharq va O’rta Osiyo
hududlarigacha cho’zilgan yerlarda imperiyaning ikki boshli burgut tasviri
tushirilgan oq-yashil bayrog’i o’matilib, Rossiya Polsha, Finlyandiya, Boltiqbo’yi
mamlakatlari, Kavkaz o’lkasi, Boshqirdiston, Sibir va qalmoqlar yurti uning taxti
tasarrufiga muhrlandi. 1
O’z mustamlakalari hududi jihatidan endi Rossiya Buyuk
Britaniya, Fransiya va Germaniyani orqada qoldirib ketdi. Angliya mustamlakalari
13 million kvadrat kilometr, Fransiyaniki 11 million kvadrat kilometmi tashkil
qilsa, Rossiyaning birgina Sibir mustamlakasi hududi 13 million kvadrat kilometmi
tashkil qilardi. Rossiyaning Turkiston general-gubematorligi hududi esa kengligi
jihatidan Fransiya, Germaniya va Avstro-Vengriya imperiyalari maydoniga teng
bo’ldi. Turkiston ma’muriyati imperiyaning boshqa o’lkalari boshqamvidan
o’zining keskin harbiylashgani bilan alohida ajralib turgan. Rossiya hukumatining
Turkiston uchun 1865-1916 yillar davomida ishlab chiqqan va amalga tatbiq
etilgan o’nta qonun loyihasi (1865, 1867, 1871, 1873, 1882, 1884, 1886, 1908,
1
Azizxo’jayev A. Davlatchilik va ma’naviyat. T.: 1992 yil. 95 b
5

1912, 1916)gava uning moddalariga adliya, moliya, harbiy, ichki ishlar va boshqa
vazirliklar kiritgan o’zgartirishlarda ana shu holat o’z aksini topgan. 2
Turkiston
o’lkasi siyosiy tizimida Sankt-Peterburg oliy harbiy-siyosiy doiralarining
niqoblangan va jahon afkor ommasini chalg’itishga qaratilgan nayranglari ham
ro’y-rost gavdalangan. Harbiy vazirlikning Bosh shtabi Osiyo bo’limi, Ichki ishlar
vazirligi polisiya departamenti, imperator hazrati oliylarining o’z mahkamasi,
Vazirlar qo’mitasi va Vazirlar Kengashining Turkiston idorasiga oid hujjatlarida
Rossiya hukumati Turkiston xalqlarining xohish-irodasi va roziligiga qarab
qolmasligi hamda o’z faoliyatida to’la erkin bo’lishlari zamrligi alohida uqtirilgani
bejiz emas. Ana shu hujjatlarda aholi amaldorlarga to’lanadigan maoshni o’zlari
berayotga nidan voqif boim asliklari hamda bu ishni hukumat marhamati deb
tushunishlari uchun zarur choralar ko’rish ham ta’kidlangan. O’lka boshqaruvi
zoiavonlikka asoslangan va u doimiy usul sifatida saqlanib kelgan. Oqsuyak rus
zodagonlaridan biri baron A.B.Vrevskiy ham shu zaylda fikr yuritib, Turkiston
xalklari o’zlarini boshqaruvchi va sud qiluvchi yagona hokimiyatga ko’nikkan,
deya oikada qattiqqo’1 mustabid idora zarurligiga ishora qilgani ham tasodifiy
emas. Turkistonda imperiyachilik boshqaruvining mustamlakachilik tamoyili
rasman Turkistonning birinchi general-gubematori fon Kaufmanning 1868-yil 22-
yanvarda Toshkent shahri aholisi bilan boigan uchrashuvda so’zlagan dasturiy
nutqida o’zining yaqqol ifodasini topgan edi. U mazkur nutqida mslami O’rta
Osiyo xalklarining katta og’asi deb atab, Turkistonda bu hokimiyatning qat’iy va
doimiy o’mashganligini alohida uqtirgandi. Fon Kaufmanning Turkiston general-
gubematori etib tayinlanishi tasodifiy emas edi. Romanovlar sulolasi
podshohlikning ishonchli xizmatkorlarini tanlashda hamma vaqt xorijdan
yollanganlarga katta e’tibor bergan. Birinchi navbatda, nemis dvoryanlariga boigan
ishonch kuchli edi. Fon Kaufman shunday ishonchni qozongan, sinalgan, hamma
lavozimlarda podshoh siyosatini ko’ngildagidek amalga oshirganlardan biri edi.
Shuning uchun ham unga kuchli va qudratli hokimiyat podshoh Aleksandr II
tomonidan oltin yorliq tarzida (vakolat yorligining muqovasi oltindan boigani
2
O’zbekistonning yangi tarixi. Turkiston Chor Rossiyasi mustamlaka bozori. T. “Sharq”, 2000. 241 b
6

uchun yorliq shunday atalgan) in’om etilgan edi. Kaufmanning cheklanmagan
koiam da faoliyat koisatish strategiyasi 1868-1876 yillardagi harbiy yurishlarda
amalga oshirildi. Bu yurishlar uning nomini Rossiyada Turkiston oikasining
omadli generali va istilochisi sifatida mashhur qildi. Kaufman hukmronligi davrida
Turkistonda general-gubematorlik boshqamvi uning jilovlanmagan istibdodi
asosida amalga oshirilgan. Maxfiy maslahatchi F. Girs qayd etganidek,
generalgubematoming hokimiyati qonun bo’ykha ish yuritilishini taqoza etgan
boisa-da, amalda, o’zi xohlagancha ish tutdi. Generalgubemator o’lka
hokimiyatining yagona boshqamvchisiga aylangan edi. Hokimiyatni bir y o’lka
markazlashtirish oqibatida barcha ish qonun asosida emas, aksincha, general-
gubematoming koisatm asi asosida amalga oshirildi. Toshkent shahri olinganidan
(1865) keyin, mustamlaka sharoitidan kelib chiqqan holda, Sirdaryo hududi hamda
1864 va 1865-yillarda bosib olingan yerlar hisobiga, Orenburg general
gubematoriga bo’ysundirilgan Turkiston viloyati tashkil etildi. Turkiston viloyatini
boshqarish uchun 1865-yil 6-avgustda Muvaqqat nizom e’lon qilindi. Uning asosiy
maqsadi, Rusiyaning yangi bosib olingan erlarda, boshqaruvning umumiy
asoslarini belgilash orqali, tinchlik va xavfsizlikni ta’minlash boigan. Joylarda
butun hoki-miyat harbiy boshliqning qoiida boigan, ma’muriy organlarga esa
mahalliy xalq ustidan nazoratni o’matish vazifasi yuklatilgan. 1865-yilda
imperator Aleksandr II ning azmi qaroriga ko’ra, Orenburg va G’arbiy Sibir
general-gubernatorligi hamda Turkiston viloyati aholisining turmushi va umumiy
ahvolini o’rganish uchun Dasht komissiyasi tuziladi. 3
Dasht hay’ati tomonidan
ishlab chiqilgan Yettisuv va Sirdaryo viloyatlarini boshqarish haqidagi qoidalar
loyihasi bo’yicha Vazirlar mahkamasi qabul qilgan qarorda quyidagilar qayd
etiladi:
1. Loyihada ko’rsatilgan hududlarda Yettisuv va Sirdaryo viloyatlari tarkibida
Turkiston general-gubernatorligi tashkil etilsin.
3
Ziyoyev H. Turkistonda Rossiyaa tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash. T.: “Sharq”, 1998 yil. 157 b
7

2. General-gubematorga oikani boshqarish uchun loyihada nazarda tutilgan
shtatlardan kelib chiqqan holda, boshqarish uchun amaldorlar olishga imkoniyat
berilsin.
3. General-gubematorga loyihada ko’rsatilgan yerlarda, o’lkadagi mahalliy sharoit,
tuzem xalqlaming ehtiyojlarini hisobga olgan holda, so’nggi marta qonuniy
tartibda ko’rib chiqish va qabul qilish uchun uning qismlari bo’yicha va yaxlit
holda o’zining xulosasini berish topshirilsin. Ungacha, loyihada ko’rsatilgan
holatlami asos sifatida qabul qilib, o’lka tuzilishi uchun favqulodda muhim va
foydali deb hisoblangan hamma choralami ko’rish topshirilsin.
1873-yil boshida Turkiston o’lkasidagi viloyatlaming barcha boshliqlari
ishtirokida loyihadagi qoidalar qayta ko’rib chiqilgandan keyin qonun loyihasi
harbiy vazirlikka yuboriladi. Fon Kaufman loyihasining tahrir etilgan nusxasida
Rossiyaning boshqa oikalaridagi general-gubematorlamikidan farqli oiaroq,
Turkiston general-gubematorining huquq va imtiyozlarini kengaytirish ko’zda
tutilgan. Jumladan, u Turkiston oikasida harbiy vazirlikka bevosita bo’ysundirilgan
barcha vazirliklar organlarini ta’sis etishni taklif etgan edi. 1878-yil o’rtalarida
harbiy vazirlik Turkiston general-gubernatoriga vazirliklaming taklif va
mulohazalarini, shuningdek, Farg’ona viloyati va Amudaryo boiim ini hisobga
olgan holda, loyihani toidirish va qayta ishlashni taklif etdi. 1881-yilda harbiy
vazirlikda Turkiston general-gubernatorligi sarf-xarajat smetasi ko’rib
chiqilayotganda boshqarish bo’yicha xarajatlami qisqartirish va uning
daromaddarini oshirish zarurligiga e’tibor qaratildi. Turkiston general-gubematori
etib tayinlangan general-leytenant M.G.Chemyaev (1882-1884) taklifi bilan 1882-
yil 8-mayda imperatoming Turkiston general-gubernatorligini taftish qilish
to’g’risidagi farmoni e’lon qilindi. Taftish ishlarini olib borishga rahbar etib Ichki
ishlar vazirligi kengashi a’zosi, Dasht komissiyasining sobiq raisi, maxfiy
maslahatchi F.K.Girs tayinlandi. Girs 1883-yilda taftish ishlarini tugallab,
imperatorga general-gubernatorlik va unga qarashli tashkilotlaming ahvoli
to’g’risidagi hisobotni, O’lkani boshqarish to’g’risidagi nizom loyihasini
8

tushuntirish xati bilan birga taqdim etdi. 1884-yil 21-yanvarda imperator
Aleksandr III ning ko’rsatmasi bilan Davlat Kengashi a’zosi, general-ad’yutant,
graf N.Ignatev raisligida Turkiston o’lkasini boshqarish to’g’risidagi nizomning
qayta ishlangan so’nggi loyihasini ishlab chiqish bo’yicha komissiya tashkil etildi.
Graf Ignatev komissiyasi tarkibiga Girs boshchiligidagi hay’at a ‘zolari, 1881 yilgi
loyihani tuzganlar, Osiyo departamenti maxfiy maslahatchisi Kobeko, Bosh
shtabning Osiyo boiim i boshligi polkovnik Ivanov, general-mayor A.N.
Kuropatkin (boiajak harbiy vazir) va boshqa yuqori martabali shaxslar a’zo
boidilar. Komissiya kengashida general-leytenant Chemyaev o’miga tayinlangan
Turkiston general-gubematori, general-ad’yutant N.O.Rozenbax (1884-1889) ham
ishtirok etadi. 4
Chorizmning oliy doiralari tomonidan tuzilgan komissiyaning
asosiy vazifasi O’lkani Rossiyaga qat’iy qaram qilib qo’yish maqsadlari va uni
boshqarishda xarajatlarni kamaytirish, daromadlami esa oshirishga, shuning bilan
birga, fuqarolami boshqarish talablariga va joylaming shart-sharoitlariga to’g’ri
keladigan nizom tuzilishini amalga oshirishdan iborat edi. Komissiya o’z ishiga
Girs tomonidan ishlab chiqilgan Turkiston oikasini boshqarish to’giisidagi va
general-leytenant Kolpakovskiy rahbarligidagi Toshkent kotnissiyasiga takdim
etilgan 1881-yilgi nizom loyihasini hamda Turkiston ma’muriyatining oldingi
barcha loyihalarining xulosalarini asos sifatida qabul qiladi. Graf Ignatev
komissiyasining Turkiston oikasini boshqarish to’giisidagi nizom loyihasi o’lkani
boshqarish bo’yicha tuzilgan oltinchi loyiha edi.
1.2 Chorizmning istilosi va Turkiston general-gubernatorligining tashkil
etilishi
Imperator tomonidan Turkiston oikasini boshqarish to’g’risidagi Nizom 1886-
yil 12-iyunda tasdiqlangandan keyin ham ma’muriy qurilish bo’yicha e’tirozlar
davom etdi. Ammo imperator Turkiston olkasida sobiq general-gubernatorlik
boshqaruvining asosiy tamoyillarini saqlab qolgan holda unga ba’zi o’zgartishlar
4
Alimova D. Turkiston birligi va mustaqilligi uchun kurash sahifalari. T.: Muxlis”, 1996 yil. 191 b
9

kiritdi. 5
Turkiston o’lkasini boshqarish to’g’risidagi nizom bo’yicha Turkistonning
viloyatlarga bo’linishi, harbiy vazir fikricha, aholining etnografik, maishiy va
iqtisodiy shart-sharoitlarini o’rganish asosida emas, balki oikani bosib olish
jarayoni bilan bog’liq holda amalga oshirildi. Uezdlarga bolinish esa aholining
Rusiya bosqinigacha bo’lgan markazlarida tashkil etilgan edi. Turkiston o’lkasini
boshqarish to’g’risidagi nizomda ko’rsatilganidek, sud hokimiyatini
ma’muriyatdan to iiq ajratish tamoyili Turkiston general-gubematori baron
Vrevskiyning fikricha, Yangi Yevropa qonunchiligining natijasi bo’lib, uni
Rossiya aholisiga ham, shuningdek o’z hukumatining qullik zulmidan xoli bo’lgan
O’rta Osiyo xalqlariga ham tadbiq etib boimaydi. Shunday qilib, Turkiston
o’lkasida Rossiya hukmronlik qilgan yillarda qonun loyihalari doimo to’ldirilib,
o’zgartirilib turildi. Buning siri juda oddiy edi. Chor Rossiyasining qonun
loyihalari Turkistonni Rossiya imperiyasining markazlashgan boshqaravi tizimiga
kiritib, uni rus burjuaziyasi va dvoryan-pomeshchiklar mulkiga aylantirishga
qaratilgan edi. Imperiya asoschisi Pyotr I ning armonini qondirgan holda o’zbek
xonliklaridagi ming yillik davlatchilik zaminlarini qo’porishni ko’zlagan edi.
Asosiy maqsad butun jahonga tanilgan Amir Temur saltanati vorislarini tobe
qullarga aylantirish, xalqlarini esa sekin-asta ruslashtirish jarayoniga tortib, koim a
Turon zaminni imperiyaning chekka gubemiyalaridan biriga aylantirish edi.
Imperiyachilar qachonlardir, aniqrog’i XIV asr oxirida sohibqiron Amir Temur rus
knyazliklarini o’ziga lobe qilib, Moskva ostonasida barchaga dahshat solganini sira
unutishmagan. Rus solnomalarida muhrlangan bu dahshat ularda adovat cho’g’ini
alangalatgan. Qo’sh boshli burgut ramzi tushirilgan Rossiya imperiyasi tug’i Amir
Temur vatani zaminiga qadalgach, imperiyachilar asriy orzularini amalga
oshirishga qatiyan kirishdilar. Sankt-Peterburgning siyosiy doiralari harbiy-
mirshablik tartiblarini oikada qo’llashlari zamratligini quyidagicha izohlaganlar:
Turkiston tuzem aholisi hali juda quyi aqliy taraqqiyot bosqichidadir. Ular huquq,
m a’muriyat, qonun nimaligini bilishmaydi. Jamiyat qonun tomonidan beriladigan
huquqdan foydalanishni bilmaydi, bu huquq uning zarariga xizmat qiladi. Ana
5
Karimov Sh, Shamsutdinov R Turkiston Rossiya bosqinida. Andijon.1999 106 b
10

shunday kalondimoglik va mensimaslik nuqtai nazaridan kelib chiqilgan holda
Turkiston general-gubematorligi boshqaruv tizimi yuzaga kelgan edi. O’lka idorasi
markaziy, viloyat, tuman (uezd), jabha (uchastka), qishloq va shahar boshqaruvi
shaklida tashkil topdi. Binobarin, Markaziy o’lka boshqaruvi general-gubemator,
uning kengashi va mahkamasidan iborat boigan. Quyida chorizmning Turkistonda
amalga oshirgan hukmronlik boshqaruv tizimi maxsus jadvallarda berildi. Ular
tadqiqot materiallari tahlili asosida tuzilgan boiib, mualliflaming ilmiy xulosalari
natijasidir: Turkiston general-gubematori o’z qo’lida harbiy va fuqaro hokimiyatini
birlashtirgan. Bir vaqtning o’zida u podsho noibi, harbiy okrug qo’shinlari
qo’mondoni, Yettisuv kazak qo’shinlari atamani, bosh mirshab, bosh prokuror
vazifasini ham o’tagan. Unga Buxoro amiri va Xiva xoni ham bo’ysungan.
General-gubemator vassallari bo’lmish Buxoro amirini Rossiya imperator agentligi
(1885-1917), Xiva xonini esa Amudaryo bo’limi (1873-1918) boshligi orqali
nazorat qilgan. 1882-1884 yillarda Turkiston o ‘lkasidagi boshqamvni atroflicha
taftish qilgan markaz vakili - imperatoming maxfiy maslahatchisi F.Girs general-
gubernatoming Rossiyadagi kasbdoshlaridan farqli o’laroq, Turkistonda mustabid
hokim ekanligi, imperiya qonunchiligiga mutlaqo rioya qilmay, o’zicha qonunlar
chiqargani va o’z maylicha hukm yuritganini e’tirof qilgan edi. Xarbiy
gubematorlar, sud palatasi raisi, prokuror, okrug shtabi boshlig’i, general-
gubemator yordamchisi, general-gubemator Kengashi o’lka boshqamvining muhim
masalalarini o’zlaricha hal qilgan. Markaziy boshqaruvda general-gubemator
mahkamasining ham ahamiyati beqiyos katta bo’lgan. Bosh boshqarmaning ijroiya
organi boigan general-gubemator mahkamasi dastlab to’rt boiim dan iborat edi.
Birinchi boiim ma’muriy va nazorat ishlarini boshqargan. Ikkinchisi bosh
boshqarmaning moliyaviy-xo’jalik ishlariga qaragan. Uchinchi bosim esa soliqlar,
shaharlar m ablagiari hamda boshqaruvga doir nizomlar loyihalarini tayyorlash
bilan shug’ullangan. 6
To’rtinchi bosim maxsus boiim boiib, uning faoliyat doirasi
g’oyat keng va serqirra boigan. 1886-yilgacha mustaqil ish koigan bu boiim harbiy
va adliya vazirlari koisatm alariga xilof ravishda sud qarorlarini ham qayta koiish
6
Ziyoyev H. Chorizm va paxta yakka hokimligi. T.: 1992 yil. 158 b
11

bilan shug’ullangan. Rossiya imperiyasi gubemiyalaridagi bironta tashkilot
generalgubemator mahkamasidek cheklanmagan vakolatlarga ega boim agan.
Maxfiy maslahatchi Girsning so’zlariga qaraganda, Kaufmanning mahkamasi
imperiya qonunlarini ham cheklovchi o’z qonunlarini chiqargan. General-
gubematorning o’zi Afg’oniston va Koshg’ar masalalari bo’yicha shug’ullanuvchi
elchilik boiinm asini ham 1899-yilgacha boshqarib turgan. 1899-yildan esa bu
vazifani bajarish uchun general-gubemator huzurida diplomatik ishlar bo’yicha
maxsus lavozim joriy qilinadi. Turkiston ommaviy kutubxonasi, Toshkent muzeyi,
markaziy arxiv, Turkestanskie vedomosti gazetasi va bosmaxonasi ham mazkur
mahkama ixtiyoriga berilgan edi. General-gubernator bepoyon o ik a hayoti bilan
asosan mahkama boshqaruvi orqali tanishib borgan. Shuning uchun ham bu idora
oikaning ijtimoiy-siyosiy hayotida hal qiluvchi rol o’ynagan. Mahkama o’lka
hokimi uchun axborotnoma, ma’ruza va malumotnomalar tayyorlagan, general-
gubematoming shaxsiy manfaatlarini ko’zlab ish yuritgan. Shuning uchun ham
mahkama boshqamvchisi general-gubematorlikdagi eng nufuzli amaldorlar qatori
yuksak mavqeda turgan. Turkiston oikasi Markaziy Bosh boshqarmasi tarkibida
generalgubematorga bo’ysunmaydigan markaz vakillari - adliya, moliya, ziroat va
davlat mulklari vazirliklari idoralari ham boigan. Turkiston general-gubematorligi
XX asr boshlariga kelib besh viloyatga boiindi: Sirdaryo, Farg’ona, Samarqand,
Yettisuv, Kaspiyorti viloyatlari. Ulami rus armiyasi generallaridan shaxsan
podshohning o’zi tayinlaydigan harbiy gubematorlar boshqargan. Ular harbiy va
fuqaro hokimiyatini o’z qo’lida tutishgan. Harbiy sohada ular viloyatlardagi
qo’shinlar (diviziya yoki korpus) qo’- mondoni, fuqaro ishlarida esa gubemator
huquqiga ega boiishgan. Barcha m a’muriy, polisiya va sud hokimiyati ham
ularning izmida boigan. Harbiy gubernatorial qo’shida viloyat boshqarmalari boiib,
ular guberniya boshqarmasi huquqlariga ega boiishgan. Viloyat ijtimoiy hayotining
barcha masalalari shu boshqarmalarda ko’rilgan. Viloyatlar o’z navbatida
tumanlarga (uezdlarga) boiinib, ulami tumanboshilar idora etishgan. Tumanlar
Turkiston general-gubernatorligi m a’muriy tuzilmasining asosini tashkil etgan.
Ular aholining turmushi, hududning xususiyatlari, millatlari yo elatlaridan qat’i
12

nazar, rus amaldorlari xohishicha o’zboshimchalik bilan tuzilavergan. Podsho
hukumati milliy, elat va tarixiy xususiyatlardan kelib chiqmagan holda,
mustamlakachilik nuqtai nazaridan bu masalaga yondoshgan. O’lkaning tub
viloyatlari hisoblangan Sirdaryo, Farg’ona, Samarqanddan tashqari Yettisuv,
Kaspiyorti viloyatlari ham shu asosda tumanlarga boiinib idora qilingan. Sirdaryo
viloyati quyidagi tumanlarga boiingan: Toshkent, Avliyoota, Qozoli, Perovsk,
Chimkent. Amudaryo tumani ham shu viloyatga bo’ysungan. Farg’ona viloyatiga
Marg’ilon, Andijon, Qo’qon, Namangan, 0 ‘sh tumanlari qaragan. Samarqandga
Jizzax, Kattaqo’rg’on, Xo’jand, Samarqand tumanlari; Ettisuvga Vemiy, Jarkent,
Kopal, Lepsinek, Pishpak, Prjevalsk; Kaspiyorti viloyatiga Ashxobod,
Krasnovodsk, Mangishloq, Marv va Tajan tumanlari kirgan. Har bir tuman o’z
tarkibidagi shahar va qishloqlari bilan tuman hokimi - tumanboshiga bo’ysungan.
Tumanboshi Rossiyadagi ispravnik, zemstvo boshligi, polismeyster, shahar
boshqarmasi boshlig’i huquqlariga teng boigan. Tumanboshi viloyat harbiy
gubernatori tavsiyasi bilan bevosita gubemator tomonidan tayinlangan. Turkiston
oikasidagi tumanboshilaming Rossiyadagi hamkasblaridan farqli tomonlari shunda
ediki, ular m a’muriy, polisiya va harbiy hokimiyatni o’zlarida birlashtirganlar.
Tumanboshilaming juda keng vakolatlari va o’ta mustaqil hamda zo’ravonlarcha
ish yuritishlarini yuksak lavozimda turgan rus amaldorlari e‘tirof etishgani
diqqatga sazovordir. Senator graf K.K.Palen Turkiston tumanboshilarini o’zbek
xonliklaridagi beklarning huddi o’zginalaridir, deb atagani bejiz emas. Ular qo’l
ostidagi aholidan istagan kishiga jarima solishlari va 7 kungacha qamab qo’yishlari
mumkin boigan. Tumanboshilar rus armiyasi katta zobitlaridan, asosan mayor,
rotmistrdan to polkovnik unvonigacha boiganlardan tayinlangan. Xalq ulami
hokim to’ra deb atagan. 7
Tumanlar bir necha jabha (uchastka)larga boMinib idora
qilingan. Jabhalarni kichik unvondagi (poruchik, shtabs-kapitan) harbiy zobitlar
boshqarishgan. Ular jabha pristavlari nomi ostida Turkiston oikasini boshqarish
haqidagi nizomda tilga olinadi. 8
Imperator tomonidan 1886-yilda tasdiqlangan bu
Nizomda jabha pristavlariga mahalliy aholidan istalgan odamga jarima solish (5
7
O’zbekistonning yangi tarixi. Turkiston Chor Rossiyasi mustamlaka bozori. T. “Sharq”, 2000. 273 b
8
Azizxo’jayev A. Davlatchilik va ma’naviyat. T.: 1992 yil. 136 b
13

rubldan 10 rublgacha) va 3 kungacha hibsda saqlab turish huquqi berilgan edi.
Jabha pristavlari harbiy - xalq boshqaruvidagi harbiy bo’g’inning eng quyisi
bo’lib, ularga mahalliy o’z-o’zini boshqaruv, ya’ni xalq boshqaruvi amaldorlari -
volost boshqaruvchilari, qishloq oqsoqollari, yuzboshi hamda ellikboshilar
bo’ysunishgan. Turkiston olkasida podsho ma’muriyati qishloq boshqaruvini yerli
(tuzemnoe) va rus kabi ikki toifaga ajratgan. Rus amaldorlari yerlilar (tuzemes)
atamasi bilan Turkistondagi barcha o’zbek, qozoq, qirg’iz, turkman, tojik,
qoraqalpoq, arab, uyg’ur va dunganlami tushungan. Turmush tarziga kelsak esa,
rus amaldorlari barcha aholini ikkiga: qirg’izlar va sartlarga bo’lishgan. Qirg’izlar
deganda ko’chmanchi, sartlar deganda o’troq aholi nazarda tutilgan. Chor
hukumati siyosiy nuqtai nazardan kelib chiqib, qishloq, uning boshqaruvini
mahalliy va rus boshqaruvi sifatida ajratib, uni asta-sekin umumimperiya turidagi
ruscha idoraga o’tkazishni ko’zladi. Shu maqsadda 0 ‘rta Osiyoga mutlaq yot
bo’lgan geografik islohni boshlab, volost, qishloq yig’ini kabilami joriy qildi.
1867-yildagi Turkiston general-gubematorligi viloyatlarini boshqarish haqidagi
Vaqtli Nizom loyihasi deb atalgan qonunlar majmuasiga ko’ra, ko’chmanchi
aholiga ikki bosqichli (volost va ovullar), o’troq aholiga esa bir bosqichli
(oqsoqolliklar) boshqaruv tarzi joriy qilindi. Volost asosini mingdan ikki ming
xonadongacha, ovul jamoalarini esa yuz o’tovdan ikki yuz o’tovgacha aholi tashkil
etgan. Chorizm shu bilan ko’chmanchi aholining urug’chilik asosidagi tarixiy
bo’linishiga xotima bermoqchi bo’ldi. Rus amaldorlaridan iborat hay’at uzoq vaqt
davomida qishloq ma’muriyatini tashkil qilish harakatida Turkiston aholisining
birinchi umumiy ro’yxatini oldi. Natijada soliqlar miqdori oshdi, aholi tumanlar,
jabhalar, volostlarga taqsimlanib, ilk bor saylovlar asosida mahalliy m a’muriyat
saylandi. Volost boshqaruvchisi - mingboshi, qishloq oqsoqoli, ovul starshinasi
aholi tomonidan uch yilga saylanar, ulaming nomzodlari esa rus ma’muriyati
tomonidan tasdiqdan o’tardi. Saylovchilar yig’inida har o’n xonadon, yoki
o’tovdan vakil ishtirok etib, ular o’nboshi sifatida qishloq oqsoqoli yoki ovul
starshinasi va ulaming muovinlarini saylashgan. Volost boshqamvchisi -
mingboshini esa har 50 xonadon yoki 50 o’tovdan tayinlangan vakillar -
14

ellikboshilar yig’ini saylagan. Bu tartibga 1886-yilda bir necha o’zgarishlar
kiritildi. 1886-yilda kuchga kirgan yangi qonunlar majmuasi - Turkiston o’lkasini
boshqarish haqidagi Nizom o’troq aholining bir bosqichli boshqamvini ikki
bosqichliga aylantirib, oqsoqolliklami volostlarga birlashtirdi. Ovul jamoalari va
oqsoqolliklar vakillari yig’ini umum saylovchilar yig’ilishi bilan almashtirildi.
Ellikboshilaming volost yig’iniga har 50 xonadondan vakil qilib yuborilishi butun
qishloq yo ovul yig’inidan har 50 xonadondan vakillar saylash bilan o’zgartirildi.
Rus m a’muriyatiga, harbiy gubemator va general-gubematorga saylov bekor
qilinganda qishloq ma’muriyati vakillarini bevosita tayinlash huquqi berildi. 1886-
yilgi Nizom avvalgidek aholini qirg’izlar va sartlar sifatida emas, balki o’troq va
ko’chmanchi degan atama bilan ajratdi. Volost boshqamvchisini saylovchilar
vakillarining qumltoyi saylagan. Qurultoy vaqtini va o’tkaziladigan joyini
tumanboshi belgilagan. Saylov arafasida tumanboshi yoki uning yordamchisi
ro’yxat bo’yicha ellikboshilar sonini aniqlangan, chunki qumltoyda saylovchi
vakillaming uchdan ikki qismi ishtirok etmasa, u kuchga kirmagan hisoblangan.
Saylov yashirin ovoz berish yo’li bilan o’tkazilib, ovozlar qutiga tashlangan
soqqalar vositasida aniqlangan. Ellikboshilar birma-bir tumanboshi oldida turgan
usti yopiq quti oldiga kelib, o’zlari istagan nomzodning ismi-sharifini aytishgan va
qoilaridagi taqsimchadagi soqqani qutiga tashlashgan. Bu marosim barchaning
ko’z oldida ochiq o’tgan va uning yakunida kim ko’p ovoz olgani e’lon qilingan.
Ovoz berish natijalari qog’ozda barcha ellikboshilaming muhri va imzosi bilan
muhrlangan va tumanboshi yoki uning yordamchisi tomonidan tasdiqlangan. 9
Volost qumltoyi ikki nomzodni saylagan, biri volost boshqamvchisi, ikkinchisi
unga nomzod bo’lgan. Harbiy gubemator qurultoydagi saylov natijasini ko’rib
chiqib, nomzodlami tasdiklagan. U tasdiqlamagan taqdirda, qumltoy qayta
chaqirilgan yoki lavozimga to’g’ridan-to’g’ri gubemator tanlagan shaxs qo’yilgan.
Shu yo’sinda mahalliy boshqaruv tizimi rus ma’muriyati qoiida saqlangan. Volost
qumltoyi volost boshqamvchisiga maosh belgilagan. 10
Uning miqdori odatda 300
rubldan 500 mblgacha bo’lgan. Qishloq oqsoqollari, nomzodlari va oqsoqol
9
Karimov Sh, Shamsutdinov R Turkiston Rossiya bosqinida. Andijon.1999 135 b
10
Alimova D. Turkiston birligi va mustaqilligi uchun kurash sahifalari. T.: Muxlis, 1996 yil. 216 b
15

yordamchilari qishloq jamoasi tomonidan bevosita volost boshqaruvchisi
ishtirokida saylangan. Ulami lavozimga tumanboshi tasdiklagan. Qishloq jamoasi
yig’ini ularga yiliga 200 rubldan maosh belgilagan. Yig’in ariqlarga qarovchi
miroblami ham saylab, ularga maosh tayinlagan. Katta ariqlami to’g’ridan-to’g’ri
harbiy gubemator tomonidan tayinlanadigan ariq oqsoqollari boshqarib, ular
irrigasiya mudiriga itoat qilishgan. Rus m a’muriyatining aholiga o’z-o’zini
boshqarish va saylov huquqini berishi g’irt siyosiy lo’ttibozliqdan iborat boiib,
aslida ishning tizgini ulaming qo’lida qolgan. Xuddi shunday usul shaharlar
boshqamvida ham o’z aksini topgan. Turkiston o’lkasida viloyat va tuman
boshqarmalari shaharlarda joylashgan. Toshkent, Samarqand, Qo’qon, Andijon, M
argilon, Namangan va Ashxobod oikaning asosiy shaharlari hisoblangan. Ana shu
qadimiy shaharlardan tashqari, Chimkent, Jizzax, Termiz va Kattaqo’rg’on kabi
shaharlar ham mavqe tuta boshlagan edi. Bundan tashqari, chor qo’shinlarining
istilochilik yurishlari natijasida vujudga kelgan shaharlami ham aytish lozim. Rus
zobitlari kazarmalar torligidan qo’shin manzilgohi atrofida o’zlari uchun uy qurib
olishgan. Ko’chganda ulami yangi kelganlarga sotib ketishgan. Iste’foga chiqqan
katta-kichik zobitlar, quyi unvondagi harbiy xizmatchilar m aium mulkka ega
boiib, o’sha joylarda qolaverishgan. Bu hoi mustamlaka m a’muriyati xodimlari
o’rtasida ham ro’y bergan. Ular xizmat joyida muqim qolib ketishgan. Huddi
shunday kishilar, o’lkada qolgan birinchi mslar asosan harbiy xizmatchilar edilar.
Qo’shinlar ortidan yurgan savdo ahli ham doimiy manzilgohlarda qolib faoliyat
ko’rsatganlar. Qozoli, Perovsk, Petro-Aleksandrovsk kabi shaharlar shu tariqa
vujudga kelgan edi. Bosib olingan shaharlarda mslar uchun maxsus ajratilgan
dahalar paydo boiadi. Shaharlar tuzilishi va ulami mslashtirishga podsho hukumati
katta ahamiyat qaratgan edi. Ana shu maqsadda, dastlab, Ettisuv viloyatidagi
Seriopol va Kopal shaharlariga maxsus imtiyozlar berildi. Bu shaharlardagi
xunarmandchilik korxonalari va fabrikalar ochgan kishilar barcha soliqlar hamda
harbiy majburiyatlardan ozod etildi. Savdo-sotiq, sanoat, hunarmandchilik uchun
imtiyozlar yaratildi. Bunday mavqega Sirdaryo viloyatining Toshkent, Xo’jand,
Jizzax, Turkiston, Chimkent, Avliyoota, Perovsk, Qozoli kabi shaharlari ham
16

erishdi. Bu imtiyozlar shaharlarning barcha aholisiga emas, balki faqat
mslarigagina berildi.
II bob. CHORIZM BOSQINIDAN KEYINGI AHVOL
2.1. Mustamlaka boshqaruv organlarining ta’sis qilinishi
Oliy harbiy-siyosiy doiralar musulmon aholisini kuchaytirib yubormaslik uchun
ulami imtiyozlardan maxmm etish o’rinli boiadi, deb ochiqdan-ochiq aytishgan.
Turkiston shaharlari ichida general-gubematorlikning siyosiy, ma’muriy va
madaniy markazi Toshkent boshqamviga mustamlaka ma’muriyati alohida e’tibor
berdi. Shahar bosib olingandan (1865) keyin general-mayor Romanovskiy zobitlar
va amaldorlar uchun uning sharqiy qismidan joy tanladi. Rus Toshkentini barpo
etish uchun maxsus qo’mita tuzildi. 11
Qo’mitaning ikki yillik faoliyati (1866-
1868) davomida mahalliy aholining yuzlab uy-joylari buzib tashlandi, musodara
qilingan hududda zobitlar hamda ularning oilalari uchun turar joylar, ko’chalar va
oromgohlar baipo etildi. Shu tarzda ko’hna Toshkent bag’ri ikkiga b o iib
tashlandi. Ruslar istiqomat qiluvchi qism yangi shahar, o’zbeklar yashaydigan
qism Eski shahar, deb atala boshlandi. Eski shahar aholisiga yangi shaharga o’tish
qat’iyan man etildi. Yangi shaharda qator zamonaviy binolar, istirohat boglari va
boshqa katta obodonchilik ishlari olib borildi, lekin yuz ming aholisi bo’lgan eski
shahar o’sha xonlik zamonida qanday bo’lsa, shundayligicha qolaverdi. Uning
obodonligi uchun hech qanday mablag’ ajratilmadi. 12
XIX asrning 70-yillarida
Toshkent boshqaruvini o’zgartirish haqida Turkiston ma’muriyati harakat boshladi.
Chunki birgina shahar boshlig’i - hokim idorasi rivojlanib va kengayib borayotgan
shahar xo’jaligini boshqarishga qodir bo’lmay qoldi. 1872-yilda Sirdaryo viloyat
11
Ziyoyev H. Chorizm va paxta yakka hokimligi. T.: 1992 yil. 175 b
12
Ziyoyev H. Turkistonda Rossiyaa tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash. T.: “Sharq”, 1998 yil. 171 b
17

boshqarmasining umumiy rayosati Toshkentda Shahar nizomini qollash masalasini
kolarib chiqdi. Rossiya ichki gubemalarida 1870-yildan qollana boshlagan Shahar
nizomini mustamlaka ma’muriyati manfaatlariga mos ravishda o’zgartirish,
qo’shimchalar kiritish asosida Toshkentda joriy etilishiga doir loyiha tayyorlandi.
Polkovnik Fridriks boshchiligidagi maxsus komissiya uni atroflicha muhokama
qildi. Toshkent shahrida Nizomni joriy etish masalasi byurokratik rus apparatida
uzoq sarsonlikdan keyin besh yil olib , Sankt-Peterburg mahkamalarining ruhsati
oliysi olingandan keyin hal bo’ldi. Shahar nizomini qollash bo’yicha Vaqtli
komissiya tuzilib, u 1877-yildan ish boshladi. Mustamlakachi oliy amaldorlardan
tashkil topgan komissiya saylovchilar ro’yxatini tuzib ularni tabaqalarga bo’ldi.
Mulk miqdoriga qarab, saylovchilar uch tabaqaga ajratildi. 3000 rubldan ortiq
qo’zg’almas mulkka ega bolganlar birinchi, 1000 rubldan ortiqlari ikkinchi, 500
rubldan ziyod mulk egalari uchinchi toifaga kiritildi. Mustamlakachilik nuqtai
nazaridan yangi shahar qismida mulk senzi mulk qiymatining bir foizi sifatida
belgilandi. Shahar ziyolilari, ishchilar va hunarmandlaming qo’zg’almas mulkka
ega boimaganlari saylov huquqidan mahrum etildi. Har bir toifa shahar boshligl -
hokim to’ra raisligida saylov yiglnini tuzdi. 2400 saylovchi ishtirokida o’tgan
yig’inda shahar dumasi va boshqannasi saylandi. Shahami boshqaradigan noiblar
(glasniy) sonini belgilashda ham eski shaharga nisbatan adolatsizlik qilindi.
Ozchilikni tashkil qilgan ruslardan esa noiblaming uchdan ikki qismi saylanganligi
dalili buni yaqqol ko’rsatadi. Shahar dumasi farmoyish beruvchi, noiblardan
(glasniy) saylanuvchi boshqarma (uprava) esa ijroiya hokimiyatga ega boidi.
Mustamlakachilar o’zlaricha imperiyada amal qiluvchi Nizomga o’zgartirishlar
kiritishib, shahaming o’z-o’zini boshqaruvi ustidan nazorat qiluvchi Shahar ishlari
bo’yicha viloyat idorasi (prisutstvie) tuzishib, raisligiga Sirdaryo harbiy
gubematorini tayinlashdi. SanktPeterburg sartlar hali o’z-o’zini boshqarishga
tayyor emas, degan fikrda ish koi’di. Toshkent shahar dumasidagi qoidalar va
o’zgartirishlar shuning uchun ham qizg’in qo’llab-quvvatlanib, imperator
Aleksandr 111 tomonidan 1888-yilda rasman tasdiqlandi. Shahar o’z-o’zini
boshqaruvi timsoli boigan Toshkent dumasi faoliyati ustidan podsho hukumati
18

shaxsan general-gubematoming o’zi nazorat qilishini buyurdi. Sankt-Peterburgning
oliy hukmron doiralari shahar nizomida belgilangan ichki ishlar vaziri huquqini
Turkistonda qoilashni harbiy vazir zimmasiga yukladi. Toshkent dumasi oqsoqoli
(golova) bevosita markaz tomonidan tayinlanadigan boidi. Shahar boshqarmasi
a’zolarining uchdan ikki qismi ruslardan, bir qismi esa rus tilini biluvchi
tuzemeslardan bo’lishi shart qilib qo’yilganligini ta’kidlash joizdir. Toshkent
shahar dumasining oqsoqoli vazifasini 1877-yildan 1907-yilgacha shahar boshligi -
hokim toianing o’zi boshqargani ham mustamlaka ma’muriyatining qiyofasini
koisatib turibdi. Sirdaryo viloyati harbiy gubematori 1885-yil 15-sentyabrda
podshoga yoilagan maktubida yana ham kengroq huquq berilishini so iab yozadi:
Shahaming ma’muriy - polisiya hokimiyatiga toki itoatkorligini hisobga olib, ana
shu itoatkorlik qonunlashtirib qo’yilsa, ya’ni shahar oqsoqoli lavozimi shahar
boshligi lavozimi bilan qo’shib yuborilsa.. Amalda shunday boiganini ziyrak
zamondoshlardan biri bunday e’tirof etgan: Saylanadigan shahar oqsoqoli
tuzemeslar ko’z o’ngida doimo boy, savdogar qiyofasida gavdalansa, shahar
boshligi esa hokim to’radir. Rossiya imperiyasida amalda boigan shaharga oid
ikkita nizom (1870, 1892-yilgi) Turkistonda faqat Toshkent va Yettisuvdagi
Vemiy (hozirgi Almati) shaharlarida qoilanilib, boshqa shaharlarda joriy etilmadi.
Rus ma’muriyati Toshkent tajribasi bu chorani Turkiston oikasidagi boshqa
shaharlarga qoilashning foydasi haqida fikr yuritishga erta degan tahqiromuz
xulosaga kelgan edi. Chorizmni, rus xalqlarvarlari, mirshablik podshohligi deb
atagani bejiz emas. Ana shu polisiya tuzumiga suyangan podshoh hukumati
Turkiston o’lkasi idorasini eng quyi bo’g’inidan oliy bo’g’inigacha o’z qo’lida
tutgan. General-gubematoming o’zi bosh mirshab vazifasini o’tagan. Hokimi
mutlaq general-gubemator o’lkadagi istagan odamini, xoh o’zbek, xoh ms
boiishidan qat’i nazar, imperiyaning chekkalariga 5 yil muddatgacha surgun qilishi
huquqi qonunan mustahkamlangan edi. U harbiy boim agan fuqarolar ustidan
harbiy sudlar hukmini tasdiqlashdek ichki ishlar vaziri vakolatlarini ham o’z
qo’lida jamlagan. Viloyatlaming harbiy gubematorlari, tumanboshilar, qasaba
pristavlari ham polisiya generallari va zobitlari vakolatlariga ega boiganlar.
19

Bundan tashqari, o’lkada ichki ishlar vazirligining idoralari, uning vakillari ham
shunga muqobil tarzda ish ko’rishgan. Turkiston shaharlarida polismeyster
lavozimi joriy etilib, ularning huquqlari tumanboshilar huquqlari bilan
barobarlashtirildi. Toshkentda yangi va eski shahar polismeysterlari ish olib
borgan. Ularga polisiya pristavlari bo’ysungan. Mahalliy ma’muriyat - volost
boshqamvchilari va oqsoqollar ham quyi mirshablik zobitlari vakolatlariga ega b
oiib, ularga yollangan mirshablar xizmat qilgan. Turkistondagi adliya boshqamvida
ham o’ziga xos mustamlakacha mezonida ish tutildi. 1867-1886 yillar mobaynida
oikada umumsaltanat ras sudlari va xalq sudlari, ya’ni shariat asosida ish ko’ravchi
qozi sudlari faoliyat ko’rsatar edi. Rus sudlariga tuman sudlari, sud palatasi
huquqidagi viloyatlar boshqarmalari, mirovoy sudyalar quraltoylari, harbiy sud
komissiyalari kirgan. Tuman sudyalari mulkdan mahram etishga daxldor boim
agan jinoiy ishlar, davlat xazinasi manfaatlariga oid boim agan 2000 rublgacha
mikdorda boigan da’volami ko’rishgan. 13
Viloyatlar boshqarmalari esa tuman
sudlari hukmlaridan shikoyatlar, qayta qurish kabi masalalami hal qilgan. Davlat
vazifalarini bajarishdagi jinoyatlar, hokimiyatga qarshilik ko’rsatish, qaroqchilik,
davlat mulkini o’g’irlash, soxta pul yasovchilaming ishlari kabi tuman sudlari
vakolatlariga kirmagan ishlami ham ko’rishgan. Marg’ilon, Samarqand, O‘sh kabi
shaharlarda faoliyat ko’rsatgan harbiy sud komissiyalari esa harbiy jinoyat
ustaviga asoslanib, davlatga xiyonat, hokimiyatga qarshilik, pochta, telegrafga
hujum, nasroniylami oidirish, mansabdor shaxslarga nisbatan qotillik qilish, o’zga
dindagilami nasroniylikka o’tgani uchun ulami oidirishga oid ishlar, ms millatiga
mansub kishilaming jinoyatlarini ko’rish bilan shug’ullangan. Rasman xalq sudlari
deb atalgan qoziyu quzzotlar shariat qonunlari asosida mahalliy o’troq va
ko’chmanchi aholining fuqarolik va jinoiy ishlarini ko’rishgan. Lekin davlat
ahamiyati kasb etadigan, shuningdek, siyosiy ishlar ulaming vakolat doirasiga
kirmagan. 1886-yilda tasdiqlangan Turkiston o’lkasini boshqarish haqidagi Nizom
mavjud sud tartibini saqlab qolgan holda unga ayrim o’zgartirishlar kiritdi. Tuman
sudlari bekor qilinib, ulaming o’rniga murosa (mirovoy) sudlari joriy etildi.
13
O’zbekistonning yangi tarixi. Turkiston Chor Rossiyasi mustamlaka bozori. T. “Sharq”, 2000. 295 b
20

O’lkada viloyat sudlari tashkil qilinib, ularga murosa sudyalar vazifalari yuklandi.
Viloyat sudi avvalgi viloyat boshqarmalari ixtiyorida bo’lgan vakolatlami oldi va
murosa sudlari hal etuvchi masalalami ko’rish huquqiga ham ega bo’ldi. Viloyat
prokurori va uning o’rindoshi, sud tergovchisi lavozimlari joriy qilindi. Nizom
rasmiy ravishda sudning hokimiyatdan mustaqil bo’lishini qonunlashtirgan bo’lsa
ham, amalda u bir butun hokimiyatni o’z qo’llarida tutgan harbiy ma’muriyatning
kuchli ta’sirida qolaverdi. Imperiya sudlarida ms hokimiyatiga bevosita va
bilvosita qarshi qaratilgan mahalliy aholi vakillari ishlari ko’rilgan. Ruslarga qarshi
jinoyat qilgan o’zbeklar yoki mslar bilan birga noqonuniy ishga qo’l urgan
o’zbeklami shu sudlar jazolagan. Rus qishlog’i, shahar qismi va umuman mslar
istiqomat qilib turgan yerlarda jinoyat qilgan o’zbeklar imperiya sudida
javobgarlikka tortilgan. Turli millatlarga mansub kishilaming jinoyatlari ham ms
sudida ko’rilgan. Shu tariqa tub aholining ms yoki qozi sudida sudlanishi 1886-
yilgi Nizomga qo’ra quyidagicha belgilangan:
1. Ayblanuvchining u yoki bu millat, yo elatga mansubligiga qarab;
2. Sodir etilgan jinoyat turiga ko’ra;
3. Jinoyat sodir bo’lgan hududga ko’ra;
4. Jinoyat kimga va nimaga qarshi qaratilganiga ko’ra. Huddi ana shu belgilarga
ko’ra jazo belgilangan va jinoyat rasman shariat asosidami yo Rossiya imperiyasi
jinoiy qonunlariga ko’ra belgilanishi aniqlangan.
Turkiston olkasidagi qonunchilik bo’yicha yana bir yangilik 1898-yilda sodir
bo’ldi. Chor hukumati 1864-yilgi sud islohotini 33 yildan keyingina mustamlaka
Turkistonda amalga oshirishga kirishdi. 14
1864-yil 20-noyabrda Rossiyada joriy
etilgan sud islohoti sudni qonunchilik, ijroiya hokimiyatdan ajratish, ko’riladigan
ishlardagi oshkoralik va maslahatchilar ishtiroki kabi bir qator ilg’or burjuacha
tartiblami amalga oshirgan bo’lib, buning natijasida ikki sud tizimi dunyoga keldi.
Ulardan birinchisi saylanib qo’yiladigan sudyali sudlar, mirovoy sudya va mirovoy
14
Azizxo’jayev A. Davlatchilik va ma’naviyat. T.: 1992 yil. 158 b
21

sudlar qurultoyi; ikkinchisi esa tayinlanadigan sudyali sudlar - okrug sudlari va sud
palatalari edi. 1864-yilgi sud islohoti boshqa qonunlar kabi Turkistonda
mustamlaka qolipiga tushirib anchagina o’zgartirishlar bilan qoilandi. Rus
amaldorlari mahalliy xalqlaming madaniyati past ekanligini ta’kidlab, mirovoy
sudyalarni saylash o’miga hukumat tomonidan tayinlab, mirovoy sudlar qurultoyi
vazifasini okrug sudlariga, mirovoy sudlarga taalluqli shikoyat ishlarini sud
palatasiga yuklashga qaror qilindi. Rus sudlariga ishonchsizlik mahalliy aholi
o’rtasida kuchli boigani uchun ham sud organlariga shikoyatlar kam tushgan. Bu
holatni m a’murlar noto’g’ri talqin qilishgan. Sankt-Peterburgdan kelgan general-
ad’yutant graf Ignatev boshchiligidagi komissiya fikri bunga yorqin misol boiadi:
Tekshirishlar shunday ajib bir holatni ko’rsatdiki, mahalliy aholining shikoyat-
ariza idorasi boiim iga ehtiyoji kam ekan. Buning aniq dalili sifatida Farg’ona
viloyatida sudya qarorlaridan 3 foiz, Sirdaryoda 4,5 foiz shikoyat tushganini
ko’rsatish mumkin. Bu. masalan, Sankt-Peterburg mirovoy okrugidagidan ancha
kam demak. Lekin o ik a xalklari turmushida rus sudlari emas, balki mahalliy
shariat sudlari salmoqli o’rin tutgan. O’troq aholining qozi-sudlari va
ko’chmanchilaming biy sudlari mahalliy sudlarni tashkil etgan. Shunga alohida
e’tibor qilish kerakki, chor hukumatining siyosiy boim agan barcha fuqarolik
ishlarini qozi va biy sudlariga topshirishida g’arazli maqsad yotgan.
Mustamlakachilar shariat qonun-qoidalaridan o’z istibdod tuzumlarini
mustahkamlashda foydalanmoqchi boiganlar. Oliy harbiy arboblardan biri
imperatorga yozgan axborotida Rossiyaning millionlab musulmonlari bilan
imperiya doimo hisoblashib kelgani sababini o’zicha sharhlab va imperiyaning
musulmonlar ustidan 350 yildan beri hukmronligiga to’xtalib, islom dini bilan
muomalada dinga e’tiborni susaytirmaslikni uqtiradi. Ana o’sha arbob - infanteriya
generali S.M.Duxovskoy islom o’z qiyofasida nufuzli bir kuchdirki, u bilan biz
uzoq davrlargacha muqarrar ravishda hisoblashib turishga majburmiz, deb e’tirof
qilganida chuqur ma’no bor edi. Xullas, Turkiston oikasida uch turdagi xalq
sudlari mavjud boigan. Sirdaryo, Samarqand, Farg’ona va Yettisuv viloyatlarining
o iro q aholisi uchun shariat, ko’chmanchilar uchun odat, ya’ni biy sudlari va
22

Kaspiyorti viloyati uchun ulardan farqli maxsus xalq sudlari faoliyat koisatgan.
Mustamlaka markazi Sankt-Peterburg Turkiston xalqlari hayotida katta ahamiyatga
molik mahalliy sudlar - shariat va odat bo’yicha sudlaming faoliyatini puxta
o’rganish uchun Bosh shtab zobiti shtabs-kapitan Davletshinni Turkistonga
yuborgan. lining hisobotini shaxsan harbiy vazir Kuropatkin va podshoh Nikolay II
o’qib, unda bildirilgan fikr-mulohazalarga o’z munosabatlarini qayd etishgan. Bu
hujjatlar chorizmning mustamlaka siyosatining mahalliy ichki boshqaruvidagi
asosiy yo’nalishlarini o’zida yaqqol gavdalantirgan. Davletshin o’lkadagi qozi va
biy sudlari rus ma’muriyati xohish-irodasiga ko’ra ish olib borganligini bayon etib,
Kaspiyorti viloyatida rus ma’muriyati xalq sudini o’z qoiida mahkam tutishda
haddidan oshib ketganini, Turkistonning boshqa viloyatlarida esa podshoh
amaldorlari bo’lar-boimas ishlarga hadeb aralashaverib mahalliy qozi va biylami
obrusizlantirayotganini ta’kidlagan. Davletshin hisobotini o’qigan harbiy vazir
Kuropatkin Kaspiyorti viloyatida xalq o’rtasida shariatning kuchayishiga yo’l
qo^ymaslik haqida maxsus qayd bitgan. 15
Eng muhimi deb yozgan edi harbiy
vazir, - shariatni joriy etmay, odatga rioya etishni qoilab-quvvatlash zarur.
Imperator Nikolay II 1898-yilda Farg’ona viloyati harbiy gubematorining mahalliy
sudlarning bevosita rus ma’muriyatiga bo’ysundirilishi lozimligi to’g’risida
yozgan hisoboti bo’yicha harbiy vazirdan fikr so’ragani va bu masalada oliy
harbiy-siyosiy doiralarning mulohazalari ham mustamlaka siyosatining nozik
qirralarini ko’rsatadi. Qariyb o’n yilcha (1890-1898) Kaspiyorti viloyatini
boshqargan, 1875-1876 yillarda Skobelev diviziyasida shtab boshlig’i lavozimida
0 ‘rta Osiyoni istilo qilish harb-zarblarida qatnashgan harbiy vazir A. N.
Kuropatkin (1898-1903) Turkiston o’lkasini o’rganish borasidagi o’z tajribalaridan
kelib chiqib, qozi va biy sudlarini rus adliya ma’muriyatiga bo’ysundirishga qarshi
chiqdi. Kuropatkin bu chora katta xarajatlardan tashqari, mahalliy odatlar va
shariatni yaxshi bilishni talab qilishi, bunga rus amaldorlari sira ham qodir
emasligini alohida ta’kidladi. Turkiston generalgubernatori uning fikriga qo’shilib,
xalq sudini tubdan isloh qilmay, balki uning vakolat doirasini toraytirib borishni va
15
Alimova D. Turkiston birligi va mustaqilligi uchun kurash sahifalari. T.: Muxlis”, 1996 yil. 236 b
23

kelgusida barcha sud ishlarini rus sudiga yuklash uchun puxta tayyorgarlik ko’rish
lozimligini bayon etdi. Harbiy vazir imperatorga xuddi shu xususda o’z xulosasini
berdi, unda qozi va biy sudlari vakolatlari cheklanib, kelgusida ulami tamoman
yo’qotishning uslublari o’z ifodasini topdi va ular imperator tomonidan
ma’qullandi.
2.2. Turkiston general-gubernatorligida politsiya va sud organlari
Mustamlakachilar mahalliy boshqaruv idoralariga mas’ul shaxslar
tayinlanishida nihoyat hushyor ish tutib, basharti ilg’or, taraqqiyparvar va
millatparvar kishilar volost boshqaruvchisi, oqsoqol, yuzboshi yoki qozi sifatida
saylanib qolsa, ulami lavozimga tasdiqlamaslik uchun turli hiylanayranglami
ishlatdi. Turkiston o’lkasini boshqamv haqidagi nizom esa ularga bu borada keng
faoliyat keyin esa ma’muriy-politsiya boshqaruvi deb atalgan bo’lsa ham,
maydonini yaratib bergan edi. Turkistondagi mustamlaka idorasi 1898-yilgacha
harbiy-xalq boshqaruvi, undan uning mohiyati mazmunan o’zgarmadi. Barcha
vakolatlar ms ma’muriyati qolida jamlanib, mustamlaka istibdodi yil sayin
kuchayib bordi. Turkistondagi siyosiy idora tizimi tub aholi o’rtasida har qanday
norozilikni tag-tugi bilan yulib tashlash va shafqatsizlik bilan bostirish, biron-bir
dushmanlik holati sezilsa darhol uning kuchayishiga yo’1 qo’ymay bo’g’ib
tashlash va mslaming kuch-qudratini ko’rsatib qo’yish uchun har qanday chora-
tadbir ko’rish mhi bilan sug’orilgan edi. Chorizmning m a’muriy siyosati o’lkani
iqtisodiy jihatdan qonini so’rish, m a’naviy-mhiy ezish bilan omuxta ravishda olib
borilib, pirovard natijada, uning mazmun-mohiyati O’rta Osiyo xalqlarini
mslashtirishga qaratilgan edi. Bu siyosat tig’i imperiya vasiyligidagi Buxoro
amirligi va Xiva xonligiga ham qaratildi. Imperiyaning ana shu siyosatini
Buxoroda Rossiya imperator siyosiy Agentligi (1885-1917), Xivada esa Amudaryo
bo’limi (1873-1917) olib bordi. Siyosiy agent Buxoro amiri ustidan nazorat olib
24

borib, uning Peterburg bilan aloqa qilishida vositachi bo’lgan. Said Abdulahadxon
(1885-1910) va Said Olimxon (1910-1920) Rossiya imperatori marhamati va
iltifotiga erishish yo’lida barcha vositalami ishga solishgan. Zoti oliylari (svetlost),
so’ng hazrati oliylari (visochestvo) maqomiga ko’tarilgan, imperator mulozim
generali (general-ad’yutant), eng oliy generallik unvoniga (general-ot kavalerii)
erishgan Abdulahadxon imperiyaning birinchi ordeni (Andrey Pervozvannny)
kavaleri bo’lgan. U Rossiya imperatori Aleksandr III (1881-1894) sharafiga sof
oltindan «Iskandar» ordenini ta’sis etib uni ms podshohiga taqdim etgan. Buxoro
amiri Peterburg kiborlari doirasida o’zining sovg’a-salomlari va quyuq ziyofatlari
bilan katta e ‘tibor qozongan. Amiming qimmatbaho hadyalarini imperator
Nikolay II (1894-1917), harbiy vazir general A. N. Kuropatkin (1898-1903) va
hatto reviziya komissiyasi raisi graf, senator К . K. Palen (1908-1910) ham
mamnuniyat bilan qabul qilgan. Amir shuning uchun ham Rossiya panohida o’zini
xotirjam sezib xalqqa behad og’ir soliq-majburiyatlar yuklab rohatda yashagan.
Unga qarshi ko’tarilgan qo’zg’alonlar esa rus miltiqlari yordamida bostirilgan.
1888-yilda Kitob bekligida dehqonlar qo’zg’aloni keng quloch yoyganda Pamir
chegara qo’shini amirga yordam koisatib qo’zg’alonni bostirgan. 1889-yilda esa
Kelif aholisi hokim zulmidan bezor b o iib koiarilganda bekni rus qo’shini o’z
himoyasiga olgan. 16
1910-yilda Buxoroda koiarilgan qo’zg’alon ham chor qo’shini
vositasida bostirilgan. 1914-yilda esa Toshko’prik, Shahrisabz, Kitob, Qarshi va
Hisordagi xalq g’alayonlari ham rus harbiy kuchlari yordamida bartaraf etilgan1.
Amiming ruslarga muteligi ziyolilar, savdo-sanoat ahli va taraqqiyparvar
ulamolaming kuchli noroziligini uyg’otgan. Shuning uchun ham 1910-yilda
Buxoroning 56 ulamosi maxsus xat bilan Turkiya va Afg’oniston xukmdorlariga
murojaat qilib Rossiya vasiyligidan xalos qilishlarini soiashgan. Buxoro ulamolari
1915-yilda Turkiya Rossiyaga qarshi urush e’lon qilganda turklarga yordam jam
g’armasi tuzishgan. 1916-yilda esa ular milliy-ozodlik qo’zg’aloniga koiarilgan
Jizzax aholisiga yordam koisatishga Buxoro xalqini undashgan edilar. Rossiya
imperiyasining mustamlaka zulmi va amir istibdodi yil sayin kuchayib borgani
16
Ziyoyev H. Chorizm va paxta yakka hokimligi. T.: 1992 yil. 301 b
25

ularga qarshi muxolif harakatning rivojlanishiga olib kelgan. Peterburg tazyiqi
bilan oikazilgan boj va pul islohoti Buxoroni imperiya iqtisodiga zanjirband etib
xalq ahvolini tobora og’ir ahvolga soldi. Amir esa, eng itoatgo’y tuman boshligi
sifatida bunga qarshi hech qanday chora ko’rmagan. Said Abdulahadxon ham,
o’g’li Said Olimxon ham rus vasiyligidan xalos boiishga intilmadi. Buxoro
amirlarining itoatgo’yligi Peterburg doiralariga yoqsa ham lekin Buxoro va Xivani
butkul imperiyaga guberna sifatida qo’shib olish niyati ulami tark etmagan. Xiva
xonligida esa siyosiy nazorat gubemator vakolatiga ega boigan Amudaryo bo’limi
boshligi tomonidan amalga oshirilgan. Muhammad Rahimxon II (1865-1910)
amirdan farqli oiaroq mustaqil boiishga intilgan. Zukko davlat arbobi va
ma’rifatparvar inson boigan, xalq o’rtasida Femz shoir sifatida shuhrat qozongan
Muhammad Rahimxon II Afg’oniston amiri, Turkiya va Angliya vakillarini
yashirin qabul qilgani hamda qandaydir muzokaralar olib borgani haqida Turkiston
general-gubematori mahkamasi maxsus bo’limi, okrug shtabi kontrrazvedkasi
axborotlari diqqatga loyiq. Xivada o’tkazilgan boj islohoti (1885) xonlikni rus
mollari bozoriga aylantirgani, pul islohoti esa (1900-1907) iqtisodni mushkul
ahvolga solgani xonni ana shunday harakatlarga undagan edi. Rossiya xonlikning
ichki mustaqilligiga ham rahna solib tanga zarb etishni man etgani Muhammad
Rahimxonni jiddiy tashvishga solgan edi. XX asr boshlarida imperiya hukmron
doiralarida Buxoro va Xivaning ichki mustaqilligini yo’qotib ulami butunlay
Rossiyaga qo’shib olish masalasi 1909-yildagi ikki kengashda, 1910-yil 28-
yanvarda Bosh vazir RStolipin boshchiligidagi Vazirlar Kengashi Maxsus
majlisida, 1916-yilda imperator huzuridagi maxfiy kengashda atroflicha
muhokama etildi. 17
Peterburgning oliy rahbarligi iqtisodiy jihatdan bu tadbir zararli
ekaniga to’xtalib, amir va xon amaldorlari vositasida mustamlaka siyosatini davom
ettirishning siyosiy afzalliklariga urg’u berishdi. Ular yaqin kelajakda Buxoro va
Xivani rus gubemiyasiga aylanishi uchun tegishli zaminlarni yaratish lozimligi
xususida bir qarorga kelishdi.
17
Ziyoyev H. Turkistonda Rossiyaa tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash. T.: “Sharq”, 1998 yil. 183 b
26

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, Rossiya imperiyasi O’rta Osiyoda o’zbek
davlatchiligining barcha ko’rinishlarini tag-tubi bilan yo’qotish va mscha idora
uslubini qat’iy joriy etish bo’yicha izchil yo’nalishda ish olib bordi. Ma’muriy-
boshqaruv tizimi ana shu maqsadga qaratilib, Turkiston o’lkasi, Buxoro amirligi va
Xiva xonligi Rossiya guberniyalariga aylanishi uchun barcha siyosiy, iqtisodiy,
madaniy va m a’naviy choralar ko’rilgan edi. XIX asrning ikkinchi yarmidagi
milliy-ozodlik harakatlari Turkiston o‘lkasining podsho hukumati tomonidan
istilochilik yo‘li bilan bosib olinganligini yana bir karra isbotladi. Istilo qilingan
hududlar imperiyaning tarkibiga mustamlaka sifatida kiritilib, bu yerlarda
imperiyaning siyosiy, iqtisodiy va geopolitik manfaatlarini birinchi o‘ringa qo‘ydi.
O‘lka arzon xomashyo bazasiga, Rossiyada tayyorlangan mahsulotlar uchun tayyor
bozorga, uning aholisi esa arzon ishchi kuchiga aylandi. XIX asrning ikkinchi
yarmida Turkiston o‘lkasida olib borilgan milliyozodlik harakatlari mahalliy
aholining turli ko‘rinishlardagi chiqishlarida o‘z aksini topdi. Bularga asosiy sabab
soliq va majburiyatlarning og‘irligi, mahalliy boshqaruv vakillarining sotqinlarcha
podsho ma’murlariga xizmat qilishi, Rossiya o‘lkalaridan ko‘chirib keltirilgan
aholiga yangi ekin maydonlarining bo‘lib berilishi, narx-navolarning oshib
ketganligi, turmush sharoitlarining yomonligi kabi holatlar tufayli ro‘y berdi.
Bundan tashqari mahalliy aholi uchun tibbiy xizmat ko‘rsatishning yo‘qligi, yangi
ishlab chiqarish va texnologiyalarning faqat imperiya manfaatlariga xizmat qilishi
27

ham tub joy aholi vakillarining ommaviy ravishdagi norozilik chiqishlarida
ishtirok etishiga olib kelgan edi. XIX asrning o‘rtalaridan boshlangan milliy-
ozodlik harakatlari o‘lkaning turli hududlarida to‘xtovsiz tarzda davom etdi. Bu
davrda bo‘lib o‘tgan milliy-ozodlik harakatlarining aksariyati ma’lum bir
hududlarga tegishli bo‘lsa-da, uning aks sadosi butun o‘lka bo‘ylab tarqaldi. Har
bir qo‘zg‘olon boshqa joylarda ham norozilik chiqishlarining ko‘tarilishiga hamda
u yerdagi aholini ozodlik uchun mustamlakachilarga qarshi kurash olib borishiga
ruhan ta’sir ko‘rsatdi. Qo‘zg‘olonlar bostirilgani bilan uning ishtirokchilari
o‘lkaning turli hududlariga qochib borib, o‘z harakatlarini davom ettirdilar. XIX
asrning ikkinchi yarmida bo‘lgan milliyozodlik harakatlarida o‘lka xalqlarining
deyarli barchasidan vakillar ishtirok etganligi bilan ahamiyatga ega. Shu bilan
birga qo‘zg‘olonlarda aholining turli tabaqa vakillari, ya’ni dehqonlar,
hunarmandlar, din ulamolari, qishloq oqsoqollari, mingboshilar, qozilar va hatto
katta mulk egalari, savdogarlar ishtirok etganlar. Bu qo‘zg‘olonlarda podsho
hukumati o‘lka tub aholisining mustaqillik va ozodlik yo‘lidan qaytmasligini, har
qanday jabr-zulm, kuchli nazorat va qattiq jazolar ularni ezgu niyatlaridan
chekintirmasligini tushunib yetdi. Mustamlakachi hukumat o‘lkani qo‘ldan
chiqarmaslik uchun ehtiyotkor va vazmin siyosat olib borish kerakligini anglab,
kelgusida qo‘zg‘olonlar ko‘tarilmasligi uchun har tomonlama ish ko‘rishga harakat
qildi. XIX asrning ikkinchi yarmidagi milliy-ozodlik harakatlari vatanimiz tarixida
milliy mustaqillik va ozodlik kurashi sifatida muhim o‘rin tutadi. Bu davrdagi
milliy-ozodlik harakatlari Po‘latxon, Qurbonjon dodxoh, Yetimxon, Darvishxon,
Muhammad Ali eshon kabilar boshchiligida bo‘lib o‘tdi. XIX asrning ikkinchi
yarmidagi milliy-ozodlik harakatlarida Turkiston aholisining siyosiy, ijtimoiy,
iqtisodiy va milliy-ozodlik uchun kurashlari o‘zaro birlashgan holda sodir bo‘ldi.
Xulosa qilib aytganda, XIX asrning ikkinchi yarmidagi milliy-ozodlik harakatlari
o‘lka aholisining ijtimoiy holati, milliy kelib chiqishidan qat’i nazar, vatan
mustaqilligi, yurt ozodligi, xalq erkinligi barchaning umumiy maqsadi ekanligini
anglatadi. Qo‘zg‘olonlar xarakteriga ko‘ra milliy-ozodlik ko‘rinishida yuz berdi,
chunki bu qo‘zg‘olonlarning asosiy kuchi keng xalq ommasi bo‘lib, ular
28

mustamlakachilik tartiblariga qarshi mardonavor kurash olib bordi. Ular yurtning
haqiqiy fidoyi farzandlari ekanliklarini amalda isbotladilar va jasoratlari bilan
Vatan tarixi sahifalaridan munosib o‘rin egalladilar.
Foydalanilgan adabiyotlar va manbaalar ro’yxati:
Rahbariy adabiyotlar:
1.Karimov I.А. Tarixiy xotirasiz kelajak yo q - T.: O zbekiston, 1998. 1ʼ ʼ 2-b
Umumiy va maxsus adabiyotlar:
1.Azizxo’jayev A. Davlatchilik va ma’naviyat. T.: 1992 yil.
2.Ziyoyev H. Turkistonda Rossyia tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash. T.:
“Sharq”, 1998 yil.
3.Alimova D. Turkiston birligi va mustaqilligi uchun kurash sahifalari. T.:
Muxlis”, 1996 yil.
4.Bobobekov X.N. Qo’qon tarixi. T.: "Muxlis", 1996 yil.
5.Ziyoyev H. Chorizm va paxta yakka hokimligi. T.: 1992 yil.
6.Ziyoyev H. Istiqlol - ma’naviyat negizi. T.: 1999 yil.
7.Karimov Sh, Shamsutdinov R. Turkiston Rossiya bosqinida. Andijon., 1999 yil.
8.Rahimov J. O zbekiston tarixini o rganishda arxiv manbalaridan yuklang. T.:
ʻ ʻ
“O qituvchi”, 1995 yil.
ʻ
9.Rasulov B.M. Turkiston madrasalari //Fan va turmush//. 1996 yil.
29

10.O’zbekiston tarixi. A. Asqarov tahr. T.: “O qituvchi”, 1996 yil.ʻ
11.O’zbekistonning yangi tarixi. Turkiston Chor Rossiyasi mustamlaka bozori. T.
“Sharq”, 2000 y.
12.Mustabid tuzumning O’zbekiston milliy boyliklarini talash siyosati: tarix
shohidligi va saboqlari. T.: “Sharq”, 2000 y.
ILOVALAR
1-ilova
30

Chorizmning Turkiston ma’muriy boshqaruvidagi siyosati

Sotib olish