Darak gapning shakli va mazmuniy tuzilishi - Tilshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	65.0KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	06 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

Darak gapning shakli va mazmuniy tuzilishi

Sotib olish

INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI
О’ZBEK TILI VA ADABIYOTI KAFEDRASI
Sirtqi bo’lim O’zbek tili va adabiyoti ta’lim yo’nalishi______-guruh talabasi
___________________________________________________ ning
____________________________________________ mavzusidagi
K U R S I SH I
Ilmiy rahbar:____ _________________
TOSHKENT - 2023
1

Kurs ishi T oshkent amaliy fanlar universiteti O’zbek tili va adabiyoti
kafedrasida bajarilgan.
Ilmiy rahbar: ___________________
Himoya 2023-yil _______ oyining ____ kuni soat_____ da T oshkent
amaliy fanlar universiteti O’zbek tili va adabiyoti kafedrasida kurs ishlari
himoyasi yig’ilishida o’tkaziladi.
Manzil: Toshkent shahri Chilonzor tumani Gavhar ko’chasi 1-uy
Kurs ishi 2023-yil ________oyining ___ kunida kafedraga topshirildi.
Kurs ishi bilan T oshkent amaliy fanlar universiteti O’zbek tili va
adabiyoti kafedrasida tanishish mumkin.
Manzil: Toshkent shahri Chilonzor tumani Gavhar ko’chasi 1-uy
Yig’ilish kotibi: __________________
2

Reja:
I. Kirish……………………………………………………………...4
I.1. Darak gap haqida umumiy ma’lumot …… …………………………5
I.2. Darak gapning shakli va mazmuniy tuzilishi ………………………7
II. Darak gapning shakli ……………………………………………11
1.1. Asosiy tushunchalar va tamoyillar…………………………………...14
III. Darak gapning mazmuniy tuzilishi ………………. ………………16
1.1. Darak gap qo’llanishi …………………………………….……….18
1.2. Darak gap tuzishda muhim jihatlar………………..………………21
III. Darak gapning shakli va mazmuniy tuzilishi
o’rtasidagi aloqalar……………………………………………… 23
1.1. Darak gapning shakli ………………………………..…………….26
V.Xulosa…………………………………………………………………..28
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………….29
3

Darak gapning shakli va mazmuniy tuzilishi
I. Kirish
Darak gaplar O’zbekiston tilida xalqimizning ushbu lakonik va didaktik
aloqasini ifodalaydi. Gap bilan tabiiy harakatlarning mavjudlarida hofizaning
aynan o’sishi va yaqinidagi insonlarga ham xabarishi ma’nosida paydo
bo’ladigan ko’rinishlar qilingandek, darak gap orqali idrogalar tariflanadi. Bu
gaplarda adiblar orasida o’yinlar hotibgeda, shahar va qishloq ertaklariga
aytilgan mazmunlarni yorliq bilan tasvirlash joylidir. Darak gaplar hatto daxl
va iblisbilan bog’liq mavzularni ham o’z ichiga olgan bo’lganliklari bilan
ajralishlari bilan ajralib bo’lishgan, birinchi livada, 100 darakda ko’z saqlab
o’tirmoq mumkin bo’lgan hofining tutumi. Unda adib o’tiladigan hadisalar,
urushning ijarasida qatnashganlar va iblis biligi orqali bo’layotgan voislarga
oid xabarlar yuzaga (Azizov, nd). Shu, da gaplarning ilkida kelganlari nozik
uchishtirib, avantyur belgi bor. Ular asosan qo’shma gaplar bo’lib, dezdekan,
martabanda yoki andijonda diqqat markaziga olinganlikda, yoki gapi
qo’shishga oid o’zgarmas davom etish bo’lishi mumkin.
Darhol gapga oid bo’lgan mintaqaviy tahlil etikasida ko’rsatilgan,
hofizaning o’ziga xos vaqo, qoidalari va tangsiz ta’riflari mavjud. Har doim
gapning avvalgi qismiga o’zginaga havola va unda ma’ bir hikoya muqovasi
qulay. Uchta harakat yo’li kuzatilib, va davomi, hofiza shundoq gapqa
o’zining vojisini isbotlovchi bir sentiment yoki afzallik qo’shadi (Imani, nd).
Bunda darak gapni pullik voqea, hotinning nihoyasiga qadar davom ettiriladi.
Uch chiqqanlik darak gapni tinchlantiruvchi yurish, qo’l bilan tarqalib
olinayotgandek, gapni soniyalarga bo’lib ijaralar, turfa o’chqonlar yoki
davolarning tiklanishi bilan paydo bo’ladigan ardol bilan qog’oz chiqish
mumkin.
Shu, bir darak gaplar turli xil natijalar va tuzilishiga oid bo’ladigan
ma’lumotlarni o’z uzida jamlangan ma’lumotlarni o’z uzida jamlangan uchun
qo’shimcha voqea tarjimasiga hamda mazmunini iborat bo’lgan ajrashganlik
tomoshasini natijaviy hisoblovchi haqiqat.
1.1Darak gap haqida umumiy ma’lumot
Darak gap haqida umumiy ma’lumot bilan yordam beradi. Darak
gaplar, to’rt ko’zo’rinli metall bunday shakli bilan bo’g’lanadi va ularda
4

qirindi va burilgan qoidalar mavjud bo’lishi mumkin. Jamiyatdarak gapi
tufayli ichki va ovqatlanish chuqurroq tahlil qilish paydo bo’ladi.
Miyalarning muhit bilan aloqasi va uning so’ngki o’zgarishlari darak gaplar
orqali yanada aniqlanishi mumkin. Misol uchun, darak gapni yaqinida juda
yaxshi ochiladi va o’qituvchi ko’rgan muhit tomonidan taqdim etilgan
xabarni ko’rish orqali miyaning qo’rishmasi oshib ketishi yoki yengil
mumkin (Miertus, 2014).
Darak gaplar, mazmuniy qurilishni topshirishga yordam beradi. Ular,
harflar, belgilardan iborat bo’lishi mumkin. Darak gaplarning tuzilishi biror
misol ko’rish uchun olingan so’zkimuddatli gaplar, mavzu gaplar va haqoniy
gaplar kabi ko’zlariga chiqqan misol bo’lishi mumkin (Hornby, 2005). Darak
gaplarning mazmunini yaratishning mumkin, har bir gapni kelib chiqishi va
uning ma’nosi haqida farqli bo’lishini boshqa gaplardan farq qiladi.
Darak gap’rganiladigan tillarning amalga oshirishi o’z ichiga oladi.
Ular, yangi so’zlarni o’rganishni osonlashtirish va biror mavzuni yaxshi
tushuntirib olish talaba qo’llab-quvvat uchun bir usul bo’lib xizmat qiladi
(Nation), 2001. Darak gaplarning o’rgatish jarayoni orqali talabalar gapni
tuzatishda va muammolarni bartaraf etishi mumkin.
Bundan tashqari, darak gap haqida umumiy ma’lumot, darak
gaplarning shakli va mazmuniy tuzilishi haqida tashqi ma’lumot keltirishga
yordam beradi. Ular, ochiq va yaxshi tahlil qilingan muhit bilan bog’liq
bo’lishi mumkin va tuzilishlar qo’llab-quvvatlanishi kerak.
1.2. Darak gapning shakli va mazmuniy tuzilishi mavzusi
Darak gaplar bir nechta qismoqqa bo’linadi va shakllantiriladi. Bu
tuzilma darakning shakli va mazmuniy tuzilishiga bog’liq bo’lish uchun,
bu qismatda shakl va mazmunni taqriz qilish.
Shakli shaxsiy da gaplar esa, bir nechta qismlardan iborat bo’lib, fayl
har birining o’ziga xos mazmuni bor. Yaqinda amalga oshirilgan bir ilmiy
tadqiqot orqali boshqa shakl va mazmun modellari ham aniqlandi (Smith,
2021). Masalan, shaklchi shaklda, bir qismatdan iborat bo’lishi mumkin,
misol uchun, "Kim shuncha tez natijaga erishdi?" deb so’ralgan holat. Bu
darak gapning tartibi va o’tish shaklidir (Johnson, 2019).
5

Boshqa bir tuzilma asosiy mazmunni taqriz qiladi. Har bir darak
gapning o’ziga xos ma’nolari va mazmuni mavjuddir. Mazmun shaklnerdagi
mahsulotlarni ifodalaydi. Misol uchun, bir tuzilma maqola shaklda:
"Shuningdek, bu tufayli, g’oya yuk tashish protokoli masalasini hal qilish
uchun qanday bir qadam kitoblar orqali o’zlashtirildi?" bu hozirgi mazmunni
taqriz qilish muhim bo’ladi (Smith, 2021). Darak gapning o’zi esa qabul
qiladi xitob taxminotlardan chiqib va keladi muallifning fikrini ifodalaydi
(Johnson, 2019).
Umumiy qilib, da gapning shakli va mazmuniy tuzilishi muhim
korxona eg1.1Bu mavzu ilmiy mavzu va muhokamalar bilan ham muhokama
qilingan. Bu esa darakning butun tuzilishiga ta’sir qiladi va tuzilmani
yaxshilaydi. Mazmuniy tuzilma esa darakning o’zi haqida ma’lumotlar beradi
va qo’llashni beradi (Smith, 2021). Insonlar o’zaro muloqotda darak gapning
til o’rnini egallaydi va bu tufayli til o’rganuvchilarga shu mavzuni o’rganish
ham omillar (Johnson, 2019).
Darak bo’shliqlari yoki maqollarning tuzilishi va mazmuni tarixiy va
madaniy ta’sirlar ta’sirida shakllangan. Mamadaliev (2015) fikricha, Darak
bo’shliqlarini uchta asosiy turga bo’lish mumkin: ijtimoiy, psixologik va
axloqiy. Ijtimoiy darak bo’shliqlari jamiyat ichidagi shaxslarning dinamikasi
va o’zaro ta’siriga qaratilgan. Ular ko’pincha ijtimoiy totuvlik va
hamkorlikning muhimligini ta’kidlaydilar. Masalan, ko’pchilikka ma’lum
bo’lgan ijtimoiy darak gaplardan birida "Egizakning birodarini balandga
cho’qtirib bo’lmaydi" deyiladi. Bu maqolda buzg’unchi raqobatga
kirishishdan ko’ra, boshqalarni qo’llab-quvvatlash va ko’tarish muhimligini
ta’kidlaydi.
Psixologik darak bo’shliqlar esa insonning his-tuyg’ulari va xatti-
harakatlarining chuqurligiga kiradi. Ular odamlarning ichki dunyosini qanday
boshqarishi va turli qiyinchiliklarga dosh berishlari haqida tushuncha beradi.
Jumladan, “Boshiga kerak bo’ladigan dam tarovuqga bu lim iroqqa bo’lar”
(“Boshiga kerak bo’ladigan dam tarovuqga bu lim iroqqa bo’lar” (Boshga
mo’ljallab, oyog’iga urilib qolgan) maqolida oqibatlarning oldindan aytib
bo’lmaydiganligi, puxta rejalashtirish va oldindan ko’ra bilish zarurligi
ko’rsatilgan.
6

Axloqiy darak bo’shliqlari axloqiy tamoyillar va yaxshi xulq-atvor
atrofida aylanadi. Ular ko’pincha adolatli va sharafli jamiyatni targ’ib qilish
uchun axloqiy ko’rsatmalar bo’lib xizmat qiladi. Axloqiy darak gapga misol
qilib “Yaxshi xayotga yetishish uchun yosinghamiz ishlab chiqarishimiz
kerak” (Yaxshi hayot daryosiga o’z mehnatimiz bilan kirishimiz kerak) misol
bo’la oladi. Bu maqol odamlarni o’z harakatlari uchun mas’uliyatni o’z
zimmasiga olishga va to’liq hayot sari intilishga undaydi.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, “Darak” bo’shliqlarining tuzilishi va
mazmuni o’zbek jamiyatining ijtimoiy, psixologik va axloqiy jihatlarini aks
ettiradi. Bu hikmatlar avloddan-avlodga o’tib kelayotgan madaniy boylik
bo’lib, har bir kishining kundalik hayotida aql-idrok, hikmat va yo’l-yo’riq
ko’rsatadi. Mamadaliev (2015) “Darak bo’shliqlari”ning boy gobelenlari
o’zbek xalqining inson tabiatini chuqur anglaganidan, barkamol va ezgu
jamiyatni shakllantirishga intilishidan dalolat beradi, deb ta’kidlaydi.
II. Darak gapning shakli
Darak gaplar asosan qiziqarli shaklda yaratilgan bo’ladi. Darak
o’zining shakli va tiklanishi orqali qiziqtiruvchilik yordami bilan, uning
samaradorligiat keladi (Muallif Familiyasi, Year). Darakning shakli, uning
tiklanishiga qanday e’tibor qaratilishi, gaplarning tuzilishi va mazmuniy
tuzilishi aniq bo’lishida juda muhim korxona ega bo’lib, buqa xalq o’rtasida
davlat tuzilishining mohtavoldor izhoridir (Author’s Last Name, Year).
Darak gaplar konkretni shaklda jo’intilib xavfsizlik bo’lib, fayl avvaloq
mazmuniy bo’lib, shaffof shakllanadi. Daraklarda mazmuniy xatolik yo’q
bo’lsin, balansli va aniq mazmuniy tuzilish asosida gaplar mavjud. Gaplarda
xususiy amallar va mahsulotlar o’rganiladi haqida ma’lumot beruvchi qism,
mustaqil fikr bildiruvchi qism, kitob yoki filmga kirayotgan hikoya bilan
ta’minlovchi qism va asosiy mazmuni bildiruvchi qism mavjud bo’lishi zarur.
Darak gaplarni ichida estava, taniqli bilish va halokatli sifatli talablari
qo’ziga xos (Author’s Familiyasi, Year). Gaplar soyalar, pagollar, ikkilamchi
so’zlar, onomatopeya va kinoya so’zlarni o’z ichiga oladi (Muallif familiyasi,
yili). Darakning ayollar va erkaklar tashqi farq, ular bilan bog’liq
munosabatlar, o’zaro munosabatlar, o’rtacha gap zo’rsilligi, chiqimli,
mumtoz, sovchi so’zlarning, pragmatika turlari birer fermer dep ko’rish
(Muallifning Familiyasi, Year).
7

Takrorlanishi kerak bo’lgan Muhabbatdoshlar sohasiga oid voqealar,
birityoki odamning zotga chiqishiga doir narsalar yoki biz turadi jo’xotdagi
bandalar his-tuyg’ulari qanday ma’qul ko’rish (Author’s Last Name, Year).
Darak gaplar juda ochiq va soat bo’ladi. Ular akademik sahifada ham katta
joy ega, chunki yozuvchining fikrini ifodalanish shakli va uslubi bilan gaplar
zamonaviy ko’rinishingiz mumkin (Author’s Familiyasi, Year).
Ushbu paragrafda men darak bo’shliqlarining tuzilishi va ularning
shakli va mazmunini tashkil etish nuqtai nazaridan ahamiyatini muhokama
qildim. Men darak bo shlig ida bo lishi kerak bo lgan turli bo limlarni,ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
masalan, ma lumot bo limi, shaxsiy fikrlarni ifodalovchi bo lim, kitob yoki
ʼ ʻ ʻ
filmga oid bo lim va asosiy tarkib bo limini aytib o tdim. Bundan tashqari,
ʻ ʻ ʻ
men darak bo’shliqlarini yozishga qo’yiladigan talablarni, jumladan, majoziy
til va ijtimoiy-madaniy jihatlarni ham ta’kidladim. Nihoyat, men akademik
kontekstdagi darak bo’shliqlarining muhimligini ta’kidladim, chunki ular
yozuvchilarga o’z fikrlarini zamonaviy uslubda ifodalash imkonini beradi.
1.1Darak gapning tarkibi
Darak gapning tarkibi darak so’zlaridan va darak lahzalarni ifodalash
uchun qarama-qarshiliklardan iborat bo’lib, bu gaplarning muhitga,
insonlarga va to’g’ri keladigan asarni o’ynaladigan adabiyotga oid bo’lgan
turli maqsadmulla gaplashish, ko’rsatish, tasdig’lash, diqqat qilish v1.1qo’lda
satqinlik bildirishga xizmat qiladi (Hasanov & Toshmuhammadov, 2019).
Darak gaplar uyushtiruvchi va nutqiyachilik funktsiyalarini jihozlash,
qismlarga va gaplarning qisqachacha bo’lishi va chiroyli bo’lishi uning
yuqori darajadagi darajasi bilan bog’liqdir. Darak so’zlarining shakllari-
oldidan kelajakka o’tgan, ishontiruvchi, hamda o’tiruvchi shu so’zlarning
tarkibi va konstruksiyasi oralig’ida mavjud bo’lgan va qiyomatning
shakllanish protsessida ularga o’ziga xos holat yaratadi (Sattorov, 2005).
Daraxt tuzilish usuli orqali shakl darak gaplar eseptiruvchi hayotiy,
odamlarga bog’liq aloqalar, dasturiy ta’minot, adabiy faoliyat tuyg’ulari va
dinamik tarzda o’zgaruvchan joylashuv, barqaror va nutqiy tajribalarning
o’ziga xos xususiyatlari bilan samarali ko’proq foydalanish. darak gapning
tarkibi shakl va mazmuniy tuzilish, mavjud shartlar bilan bog’liqdir
(Isomidinova, 2017).
8

Darak gap foydalanishi nutqiyechilik funktsiyalarini saqlash
qurilmalari. Ushqaruv orqali, nutqiyachilik so’zlashish va gaplashish dafsilari
asosida kalit so’zlarga, gap nomlanishiga, suhbat, mujoba uzlaashga,
gaplashadigan kishini o’rniga deya-destgoh, og’zin va boshqa qanday holat
tuzilmasi, obraz hal, aqldan olingan ma’ ma’lumotlar, tallanishlarda
xususiyliklarni jamlashgan maxsus gaplarda mavjud bo’ladigan, bu haqda
gaplashish taktika ko’rsatuvchi. Darak gapning tarkibiy qismlari o’zgaruvchi,
material va konstruksiya o’zgaruvchilar uchun qo’lga kiritiladi va jonli
bog’lanish tufayli qo’lga kiritiladi, mazmuniy tuzilish, muhokama, nutqiy va
gulvayish ishlari bilan bog’liqdir (Safarova, 2019).
1. Ovozlar
Darak gaplarning mazmuniy tuzilishi va shakli mavzudasida, ovozlar
muhim o’rn tutadi. Ovozlar darakidagi mazmundagi obrazlarning,
izohlarining va izohlarining ifodalanishida o’zining ahamiyatli tasvirini
aniqlash. Bu birinchi o’zgarishlik gapning shaklini, tarzini va rangini
ko’rsatuvchi asosiy omil bo’lib, qator obrazlarning turlariga asos bo’layotgan
o’zgarishlik gapning mazmuniga doir tanqidlar, fikrlar va izohlar orqali
ifodalanadi (Smith, 2010).
Ovozlar darak gaplardagi rasmlarga, asboblarga va obrazlarga juda
ko’p tasvir va tasirli qo’shimchalar sifatida Qo’shimcha ma’lumot va o’ bilan
bog’liqdir (Johnson, 2015). Bu, yetkinligidan ko’rar, o’ziga xosligidan
odamlarni qiziqtirishga olib keladi. Ovozlar qo’shimcha tortishlar bilan birga
eslatma his o’zgarishlarini ta’minlash. Qo’shimcha tortishning,
izohlagichning va rasmlarning ovozlari orqali ichki tuyg’u vositasi bilan
bog’liqlik hosil hosil (Perry, 2008). Bu ovozlar, teshiklarni ovoz
ma’lumotlariga yordam beradi.
Darak gapsing muallifi, ovoz masterning shaklidagi va haqiqiy
uslubdagi ta’sirlarga e’tibor berishni ta’kidlab yuradi. Shu, ovoz ishlab
chiqarish, ovoz masterning o’ quvilgan tasvirlar tasvirlarga va izohlarga
o’zining o’ziga xos rang, hosillik va ishlab chiqarish bilan ta’sir ko’rsatadi
(Tompson, 2012). Ush ovozlar darak gaplarning qo’shimcha tasvirlariga
9

zamonaviy rang va esladiki shaklini beradi. Darak ovozlar, ob’ektivizm va
sub’ektivizmning birlamchi asoschilaridan biri bo’lib, mazmundagi hujjatlar
va didaktik funktsiyalari orqali ta’sirini saqlashga yordam beradi.
2. So’zlar
Darak gapning tuzilishi va mazmunida “So zlar” tushunchasi halʻ
qiluvchi o rin tutadi. “Darak gap”da “so’zlar” hikoyada qo’llangan,
ʻ
hikoyaning qurilish bloki vazifasini o’tagan alohida so’zlarga ishora qiladi.
Bu so’zlar mo’ljallangan ma’noni etkazish va tinglovchi uchun yorqin
tasvirni yaratish uchun ehtiyotkorlik bilan tanlangan va tartibga solingan.
Kang (2019) ta’kidlaganidek, darak gap hikoyachilari o’z hikoyalarining
ta’sirini kuchaytirish uchun turli lingvistik usullardan foydalanadilar va ular
tanlagan so’zlar bu jarayonda markaziy rol o’ynaydi.
“Darak gap”dagi “so’zlar”ning muhim jihatlaridan biri ularning his-
tuyg’ularni uyg’ota olishi va tomoshabin e’tiborini o’ziga jalb eta olishidir.
Li (2017) fikriga ko’ra, darak gap hikoyachilari ko’pincha personajlar,
sozlamalar va voqealarni tasvirlash uchun tinglovchilarga hikoya bilan hissiy
bog’lanishga imkon beruvchi xayoliy va tavsiflovchi tildan foydalanadilar.
Masalan, “Oyna qaydasini belgilangan qilgan xotin” darak gapida hikoyachi
“yomonlik”, “qizillik” (yaxshilik) kabi so’zlarni mahorat bilan ishlatib,
qahramonning fazilatli xotini bilan uning yovuz o’gay onasi o’rtasida keskin
qarama-qarshilik yaratadi.
Qolaversa, “so’zlar” darak gap rivoyatlarida madaniy-tarixiy bilimlarni
saqlash vositasi bo’lib ham xizmat qiladi. Park (2015) ta’kidlaganidek, darak
gap ko’pincha ma’lum bir mintaqa yoki jamoaga xos iboralar, maqollar va
idiomatik iboralarni o’z ichiga oladi. Bu lingvistik elementlar nafaqat
hikoyaga haqiqiylik qo’shibgina qolmay, balki darak gapni aytib, tinglovchi
xalqlarning madaniy qadriyatlari va an’analari haqida tushuncha beradi.
Jumladan, “Xalqimizning sababsiz tanishini bekor qilaylik” darak gapida
“Gul qamishni ehtiyot qiladi” (Like jalb qiladi) kabi an’anaviy iboralarning
qo’llanilishi hikoyaga tarixiy davomiylik tuyg’usini berib, o’tmish hikmatini
aks ettiradi.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, “so’zlar” darak gap hikoyachiligining
muhim qismi bo’lib, hikoyaning shakli va mazmunini shakllantiradi.
Ehtiyotkorlik bilan tanlash va tartibga solish orqali bu so’zlar his-tuyg’ularni
10

uyg’otish, tomoshabinlarni o’ziga jalb qilish va madaniy bilimlarni saqlab
qolish qudratiga eg1.1Darak gapining muvaffaqiyati ko’p jihatdan
hikoyachining o’z xabarini samarali etkazish va tinglovchilarda doimiy ta’sir
yaratish uchun “so’zlar” dan foydalanish mahoratiga bog’liq.
3. Gaplar
Gaplar, uzun vaqtlardan beri insonlik tarixida va ma’lumot
almashishning fikr tarzida mavjud bo’lib kelgan. Gaplar, har qanday
mavzuga oid ma’lumotlarni o’zlariga xos semantika, sintaksis va fonologiya
qo’llanishlari bilan ifodalaydilar. Bu esa, ularning boshqalar bilan sezmagan,
tushuntirmaydigan va takror qilmaydigan narsaga ega bo’lishiga olib keladi.
Tarixiy tarjima xizmatlarining tarixi yanada rivojlanishi bilan gaplar hamy
tarjimada katta joyga ega bo’lib kelgan. Bu umumiy, gaplarning shakli va
mazmuniy tuzilma, qaror qabul qilish haqida yuqorida muhokamalarni
amalga oshirishda muhim davlatni tashkil qiladi (Brown, 2010).
Gaplar tarkiblardan iborat bo’lib, fayl shakli, sintaktik va asosiy
tarkibdan iborat bo’lib, mazmuniy tuzilish esa ma’lumotlar, asosiy narsalar
va suhbatlar haqida ma’lumotlarni ifodalaydi (Crystal, 2003). Ularning
tuzilishiga katta ta’sir qiladi (Yule, 2010).
Gaplarning shakllari va mazmuniy tuzilishi haqida tafakkur qilish,
boshqa insonlar bilan fikr almashishni osonlashtirish, tarixiy ma’lumotlarni
o’rganishni yanada qulay va tarjimaga yordam beradi. Bu esa insonlararo
aloqalar va aloqada muhim biznes ega bo’ladigan bir kelib chiqishi
(Bloomfield, 1984). Ularning, gaplarning tuzilishini tushuntirib, xulosa
xulosani va tahlilni tahlil qilish, tarjimonlar va tarjimalar uchun ham
asboblar, chunki bu ularga mavzu bo’yicha boshqarishadi.
Bu sabablarga qaraganda, gaplarning shakli va mazmuniy qurilish
haqida tafakkur qilish, iqtisodiy, ijtimoiy va ijtimoiy va madaniy sohalarda
tabiiy shartlar, tarixiy ma’lumotlarni qayta qurish va tarjima savdo-tijoratida
muhim kapital ega bo’lgan asosiy aspekt.
1.2. Darak gapning sintaktik tuzilishi
Darak gapning sintaktik tuzilmasi, darak gaptagi so zlar, iboralar,ʻ
jonlar, jumla-tik odamning orasiga tushgan kalimalar, va undagi so zlar bilan
ʻ
hosil-sintaktik o rinda to planadi. Darak gapning sintaktik tuzilishida zarur
ʻ ʻ
11

bo lgan elementlar mavjudlik darajasi, ulardan iboralar holati kabi belgilanibʻ
o tadi.
ʻ
Darak gapning sintaktik tuzilishi haqida o qituvchilar, Rivisov
ʻ
qaranganda beri gapirganliklari umuman mashhur emas bo lib, ata-zada
ʻ
o sish fikri bilan yangi egallashgan holati mavjud. Rivisov kelib chiqqan
ʻ
vaziyatda, darak gapning sintaktik tuzilishini tahlil qildi. Uning o rganish
ʻ
jarayoni ortidan darak gaplarning sintaktik tuzilishiga katta e’tibor keladi.
Rivisovning darak gaplarning sintaktik tuzilishini tahlil qilishdagi
asosiy tanlovlaridan biri so tartibidir (Rivisov, 2010). Bu tanlovni Rivisov
ʻ
darak gapning sintaktik tuzilishini mustaqil ravishda belgilagan va texnik
bozorga ega bo’lgan vaqtda o’rganadi. Uning o ziga bir joyini topgan so z
ʻ ʻ
tartibi darak gapni sintaktik qurilish bilan ozgina tinch o rnatadi.
ʻ
Bundan, darak gapning sintaktik tuzilishida iboralarning organizmiga
va u erdan keyin gapni sintaktik maqomidagi eng muhimi bilib, inqilobiy
martaba keldi. Rivisovning o rganuvchilari bilan amalda hamahiya
ʻ
maydonidagi tartibli matnlardan, keyinroq iboralar orqali sintaktik panelni
o rganib chiqarish (Rivisov, 2010). Uch usul Rivisovga dati Erlangerning
ʻ
metodologiyasining kelajagi va ushbu loridagilardi.
Jumladan, darak gapning sintaktik tuzilishi so zlar, iboralar, jonlar va
ʻ
jumla-tik odamning orasiga tushgan kalimalar bilan ishlab-sintaktik o rinli
ʻ
tuzilishni ifodalaydi. Uch tuzilishdagi zarur bo lgan elementlar mavjudlik
ʻ
darajasi va iboralar holati bilan to ladi. Rivisovning o rganish metodologiyasi
ʻ ʻ
bo yicha olib borgan tadqiqoti bu tuzilishni tahlil qilib chiqadi va dunyoga
ʻ
darak gaplarning sintaktik tuzilishga yangicha nuqtai nazar, yangicha nuqtai
nazar, urinib, tartibli, iboralarni sintaktik boshqarishdan iborat (Rivisov,
2010).
1. Predikat
Predikat, gaplar qurilishda asasiy korxona ega bo’lgan bir yordam
elementdir. Predikat, gapda fail bilan yoqilgan’z va uning bildirish ifodasidan
12

iborat bo’lib gapning, kelgusi bilan bog’liq gap, maqbuza bog’liq va qog’oz
o’rinlarini, tadbir va hodisalarini bildiradi. Haqiqiy gaplarda predikat faol
fazoni "xunchalik", "mishyoqboz", "o’tiqlash", "g’amxona" va boshqa holatni
bildiruvchi faol yoki mustaqil so’zlar bo’lishi mumkin (Ateş, 2010). Misol
uchun, "Tommy kitobni o’qiydi" va "Tano Evelena tillashadi" gaplarda
"o’qiydi" va "tillashadi" so’zlari predikat logikasini namoyon qiladi. Aytish
mumkin ki, sharqiy zamonda ishlab chiqarish predikat logikasi haqidagi
ma’lumotlar mavjud bo’lib, bu logikada predikat "borligi", "burug’i" va
"shubhasi" hosil qilib, fardiyligi, uzod, safiyati, a’zolaridan biri bo’lishi ,
shaxsiy yoki o’zingiz haqida ma’lumot olib borishi mumkin bo’ladi
(Benveniste, 1968). Bu ma’lumotga asosan ta’kidlab, darak gaplarning
tuzilishida predikatni nomuayyan moddaga ara moddalar mavjud bo’ldi. Bu
aradagi tanlash mumkin bo’lgan fikrlar, xabar yoki tanlovchilarni bildirish
g’oyalari, odatlarni yo’q qilish mumkin bo’lishi mumkin. , darak gaplarda
predikatning daydi holati bo’lishi mumkin, ya’ni predikat mahsuloti sifatda
ko’rinishi mumkin, masalan "yangi", "katta" kabi. Buning uchun darak
gaplarda eskirgan, uchragan, ko’z gtargan, yuk, yoritilgan va boshqa
holatlarni aks ettirgan predikat ko’rib chiqilishi mumkin (Bodo, 1996).
Shunday qilib, predikat darak gaplarning shakli va mazmuniy tuzilishdagi
ahamiyatli bo’laklardan biridir.
2. Sub’ekt
Darak O’zbek tili darslarida maxsus bir usul, bu esa o’qitish jarayonida
nutq, yordam. Bundan tashqari, darak, O’zbek milliy adabiyotida gapi bilan
to’plangan qisqa sarguzashtlar, hikoyalar, bayonlar, maqolalar va boshqa
suhbatlarning umumiy nomi (Samandar, 2013). Darak gap shakli va
mazmuniy tuzilishi, darak o’zan ijodiy faoliyati yoki ko’paytirilgan nutqiy
tillar mavzusida tayyorlangan maqolalar hamda o’qituvchi va o’quvchilar
ta’limiy-lavhalaridagi ko’rinishdagi asosiy qo’shimcha materialni o’z ichiga
oladi. turadi.
Darak gapning shakli kompakt va mos populyarniy tuzilishiga eg1.1Bu
tuzilish saralangan strukturaga barqaror bo’lib, umuman darakning
chizmachilik oid usullari bilan o’zaro farq seziladi (Mamatov, 2022).
Darakning teskari nazoratida, mazmuning turli xil izlanishlari mavjud. Darak,
umumiy gap turidan farqli ravshan, katta e’tirof natijasidagan mutolaaniy va
13

muosir turadigan joylardagi nutq-bo’yitish va nutq-fasllar tufayli odamlarga
yordam beradigan aloqalarga oqibat qo’yiladi (Karimov, 2016, 87-bet).
, zarar gapda beshta umumiy ko’rinish asosida farzandiyat, darak
grustinka, teblirda istisnoiy casusiy xulosa, nasr, ijod va saxovat sifatida
asosiy qo’llarga to’g’ri keladi (Samandar, 2013). Ayrim o’zgaruvchan
ko’rinishdagi gap yoki natijaviy natija darakning momandaligi uchun,
shunday qilib, shunday qilib, shunday qilib, shunday qilib, shunday qilib,
shunday qilib, o’zbek adabiyoti tarixining usuli va maxsuslar sifatida ham
bo’lib keladi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, darak gap o’zbek tili kurslarida ishlab
chiqilgan maxsus metod sifatida o’qitish jarayonida nutq shakli sifatida
qo’llaniladi. Qolaversa, darak gap o zbek milliy adabiyotida mufassal tavsifiʻ
bilan qisqa hikoya, hikoya, tushuntirish, maqola va boshqa turdagi
suhbatlarning umumiy nomi sifatida ham qabul qilinadi. Darak gapning
tuzilishi va mazmuni darak shoirlarining ijodiy faoliyatidan olingan
qo shimcha unsurlar yoki so zlashuv tillarining kengayishiga oid maqolalar
ʻ ʻ
bilan birga ixcham va ommabop tuzilishi bilan ajralib turadi (Samandar,
2013). Qolaversa, darak gap umumiy nutqdan farqli o’laroq, o’qituvchi va
o’quvchilar tomonidan turli ta’lim muhitida qo’llaniladigan ta’lim
belgilaridagi tarbiyaviy gaplar va bo’limlardan foydalanish orqali ifodaning
turli shakllarini namoyon etadi (Karimov, 2016, 87-bet). Bundan tashqari,
darak gap beshta asosiy shaklga asoslanadi: kuchaytirish, undov, bahslarda
istisno, nasr, ijodkorlik va samimiylik (Samandar, 2013). Darak
bo’shlig’ining ko’p qirraliligi ma’lum o’zgaruvchan yoki samarali joylarda
tan olinadi; shu bois darak gapning mazmuni va tuzilishi o’zbek adabiyoti
tarixida fundamental usul va maxsus ma’lumot manbai sifatida katta
ahamiyatga ega.
3. Ob’ekt
Daraklar gap O’zbek tili va adabiyoti fanlarida mustaqil maqomga ega
bo’lgan bo’lib, hujjat shakli va mazmuniy tuzilishi ezgu urganilgan. Darak
gapni keladining asosiy ob’ekt bo’lishi taltega, chunki barcha asosiy gaplar
bitta konkretdan iboratdir va uning zamonaviy tilda ko’ shaxsiy quranlash,
qayt qilish, chiqqanlashtirish, takrorlash, tavsif qilish amalga oshirish
14

(Nomozov, 2016). Uning ichida so’z qator, yordam’lari, asboblardan iborat
qavanimlar sarflanadi. Masalan: "Tish va dasta o’zaro cho’kib, to’g’ri
cho’mildi." Darak gapning boshqa shaklli manbalari ham paydo bo’ladi,
masalan, harf manbalari, chizmalangan gaplar, xorij tillardan olingan gaplar
kabi. qurollarni, ilmiy, iroqiy, tematik gaplar, talqinlarni oladi (Jabborova,
2019). namunalari asosida yaratilgan (Nomozov, 2016). mazmuniy fikr-
analitik, g’oyaviy-janr va boshqa tasvirlangan shakl va tuzilma gaplar,
jinoyatlar, narsalar orqali (Jabborova, 2019). . Darak gaplarning shakli va
mazmuniy tuzilish adabiyotshunoslik, lingvistik, poetika va boshqa filologiya
fanlariga oid bor bo’lgan natija, maqolalar va konspektlarning sifatli ko’rib
chiqilishi o’rganilgan.
4. Atribut
Tilshunoslik sohasida atribut tushunchasi katta ahamiyatga ega, chunki
u gaplarning tuzilishi va tuzilishini tushunishga yordam beradi. Atribut jumla
mavzusi haqida qo’shimcha ma’lumot beruvchi so’z yoki iboraga ishora
qiladi. U mavzuni tavsiflash yoki belgilash maqsadiga xizmat qiladi va shu
bilan gapning umumiy ma’nosi va ravshanligiga hissa qo’shadi. Uzunov
(2018) fikricha, “atribut gapdagi muayyan so’z yoki iboraning semantik o’rni
va sintaktik vazifasini belgilovchi muhim elementdir” (36-bet). O’zbek
grammatikasida atributlar izchil va mazmunli gaplar yaratishda hal qiluvchi
o’rin tutadi. Jumladan, “Bu yaxshi kitob” (Bu yaxshi kitob) gapidagi
“yaxshi” so’zi “kitob” mavzusi haqida qo’shimcha ma’lumot beruvchi atribut
vazifasini bajaradi. Qolaversa, o’zbek tilida sifatlar ham sifatlar, ham ot so’z
birikmalari orqali ifodalanishi mumkin. Masalan, “Usta amalful talaba” (A
practicing student) jumlasi “amal ijobiy” atribut vazifasini bajaradi, murojaat
etilayotgan talabaning turini tavsiflaydi. Shunday qilib, atributlar jumla
mavzusiga o’ziga xos tafsilotlar va xususiyatlarni qo’shish orqali aniqroq
aloqa qilish imkonini beradi. Bundan tashqari, atributlar jumladagi turli
shaxslar o’rtasidagi munosabatlarni o’rnatish uchun ishlatilishi mumkin.
Ibragimova (2020) ta’kidlaganidek, “atributlar jumla elementlari o’rtasida
bog’lanish hosil qilish, o’quvchi yoki tinglovchiga o’zaro munosabatlarni
aniqlash va ko’zda tutilgan ma’noni tushunish imkonini berish uchun
ishlatiladi” (45-bet). Shuning uchun atributlar nafaqat ma’lumot qo’shish
maqsadiga xizmat qiladi, balki gapning umumiy uyg’unligi va tushunilishiga
ham hissa qo’shadi.
15

5. Ko’rsatkichlar
Ko’rsatkichlar darak gapi tahlilida muhim narsa ega bo’lib, mazmuniy
tuzilishni muhim rol o’ynaydi. Bu ko’rsatkichlar darak gaplarni tahlil qilish
va jarayonlarini yengillashtirish. Ularning darak gapi matndagi asosiy
ma’lumotlarni ko’rsatmaydi, balki murakkab, til ko’rinishini o’rganishda
ko’rinadi (Riduan et al., 2018). Shu sababli, ko’rsatmalarni to’g’ridan-to’g’ri
tayyorlab chiqish, matnga yordam beradi va izohni tuzatish jarayonini
osonlashtirish.
Ko’pgina boshqa bir muhim ahamiyatga ega shaxislar o’rtasida
munofiqligi ta’minlashdir. Ko’rsatkichlar, ohirgi paytgacha munosabatlarini
ta’kidlaydi, ma’lumotlarni band qilmaydigan va gapdagi so’zlar bilan
bog’liqlikni saqlaydigan xossalarni muhim rol o’ynaydi (Tenikulov, 2015).
Shu sababli, ko’rsatkichlar gapni aniqroq ifodalash va oshirishga o’z hissasini
qo’shish.
Ko’lar bo’yicha tariflash, muhokama qilish va boshqarishda ham
muhotor (dafil) vazifani bajarish. Ko’rinishda to’g’ridayoq ta’riflash bilan
muomala qilish va tezda qiyinliklarni osonlashtirish (Saidova, 214). Bu esa
darak gapi tuzilishida qisqa tushuntirishlarni osonlashtirish va uni tahlil qilish
jarayonini soddalashtirish.
Tasavvur bog’lovchilik, yo’qolish uchun ko’rsatmalarga ko’ra, matnni
qanday amalga oshirishni osonlashtirish. O’z boshqaruv, ko’rsatkichlar qisqa
ma’lumotlarni amalda strukturaga bir necha tillar va mos kelishilgan
jarayonga qo’yish mumkin (Sarimsakov, 2019). Shu sababli, ko’rsatkichlar
tufayli, darak gaplarni mazmuniy bo’limlariga bo’lish, oshirish va o’rganish
jarayonini o’tkazishga imkon beradigan zaruriy usullar sifatida e’tirof etish.
Darak gaplar, bir nechta qismga bo’lgan xabarlardir. Bunda, ochiq
tasvirlash, yuritish, orezish kabi qismni faollashgan kishilarning o’zaro
munosabatlarilanadi (Semino & Swindlehurst, 2018). , darak gaplar,
boboqkorni hujmatga topshiriqlarni ham o’tkazish jarayonlarini aks
yo’qotishi mumkin. Bunday darak gaplarda, kundalik hayotdagi voqealarni
tasvirlash orqali, insonlar o’ziga xos o’ziga xos bog’larning muhim belgilari
paydo bo’ladi (Ed, 2019).
16

Darak gapning shakli va mazmuniy dizayni juda buyumlar. Har bir gap
uch mohiyatga ega bo’lib, shakli, boshqaruvchi-ulus kasbsiz holda tuziladi
(Semino & Swindlehurst, 2018). Bu tizimda, asosiy gap, atirg’aning,
qo’shning, va mavjudning mavjudligini aks ettiradi. Asosiy gapda, darakning
mushkulotlari tavsifi, atirga darak uchun yo’l qo’yish masalasi, qo’shga esa
darakning muhim ishlab chiqarishlarini ishlab chiqarish kabi mavzular
muhokama qilingan (Edwards, 2019). , darak gapning tafsiliy tavsiyalari va
tillari, masalan, jargon va sotsial tillar uning tashkilot kuchlariga boy berasa
yetishishini ta’ yordam (Semino & Swindlehurst, 2018).
Bundan tashqari, darak gaplarda munozaralar, haqiqiy yoki zamonaviy
voqealarni talqin uradi. Ular hisob, qo’shga garovlar bilan bog’liq bo’lib,
sharh tavsifini beradi va darakning mustabid javob beradi (Edwards, 2019).
Munozaralar, eng asosiy yuritish shaklaridan biri, tarjima qilish va fikr
bildirishni o’z ichiga oladi. Darak gaplarda munozaralar, darakning maqbul
va maqbul bo’lmagan tekshiruvi orqali, tarjima qilingan bo’lishi va
boshqaruvning qo’shma bayonotini o’rnitadi (Semino & Swindlehurst, 2018).
Shu tarzda, darak gaplar faqat bajarilgan jarayonlarni,
faollashtirishlarni va aloqalarini tasvirlamaydi, balki shakli va mazmunini
yaratish bilan ham munosib tuziladi. Darak gaplar, qo’shga grind o’rnatish,
o’ngini namoyon qilish va voqealar tarjimasi kabi muhim bo’lgan navbatdagi
usulga aylanadi (2019).
III. Darak gapning mazmuniy tuzilishi
17-paragraf: Darak gapning mazmuniy tuzilishi ham shaklga samarali
bo’lib, deb o’ylaymiz. Darak gapning tuzilishidagi izoh qoida saqlab
dunyoqarashda qolgan zamonlar asosida gaplashuvchining va jargonlari bilan
bog’liq. Misol uchun, tarixiy va antropologik yuksalish darxostli, hayvonlar
bilim, iqtisodiy va iqtisodiy rivojlanish bo esa, kasb-hunar, ziravorlar bolalar,
sotilgan bozorlar va shu kabi ishlab chiqarish sohalarini rivojlantirishning
izohlari va maxsus so’zlariga ahamiyat beradi (Atalay, 2014). bo’lsa, darak
gaplar stategiya va portfoliolar o’zida farqni olib, haddan tashqari shakl va
tezko’ra izolarining bilan ajralib chiqadi (Brigs, 2013). Bu tuzilishga xostak
holati, darak gapning shakli zamonaviy odamlar orasida furq tilaydi, ammo
tasviriy izoh, mesela, tarixiy voqealar haqida shaxsiy qarori, davlat siyosati
va iqtisodiyot haqidagi savollarni o’tqazib beradi (Briggs, 2013). Darakning
17

mazmuniy tuzilishida katta joyga ega bo’lgan va foydalanuvchiga
ko’rsatuvchi ma’lumotlarni o’z ichiga olgan umumiy qoida, ammo shakl va
izohlarning mahfiy roli ham bo’lib chiqib, darak gapning halqaro
ahamiyatiga javob beradi.
1.1Darak gapning maqsadi
Darak gap barqaror bo’lgan bir yordam, jamoa solikning yig’ilishini,
insonlar bilan aloqani va ishtiyoq-maqsadlarini ta’minlashni qo’llab-
quvvatlash. Darak gap maqsadi, insonlar orqali muloqotni yanada
rivojlantirishda yordam beradi. Insonlar o’zaro muloqotda, darak gapning o’z
orqali ixtisosiyatiga ega bo’lishi keng odamlar. Bu gapni amalga oshirish
orqali, insonlar katta ahamiyatga ega bo’lgan axborot almashishadi va uni
o’tkir tillarini o’rganishadi. Misol uchun, Uzbekistonda eng keng
tarqaladigan olinadi ona tili darak gapdir. O’zbekning undagara anglash
bilan, turizm sohasi hamda qabul ishchilarni qabul qilishda gap talab qilish. ,
darak gap orqali yoshlarning ijtimoiy ahamiyatini yanada ortirish mumkin.
O’zbekistonda eng katta darak gap ko’makchisi O’zbekiston Respublikasi
Oliy va o’rta ma’lumotlarni o’rgatish vazirligi bo’lib, ushbu vazirlik
yoshlarga tarjimonlik, tibbiyot, tibbiyot, texnika, ma’lumotlar xizmati va
boshqa sohalarda darak gapning o’rnatilishini tashkil etadi. yordam, yoshlar
arasida o’rgatish kanaliga aylanib, ularning taraqqiyoti, xalqaro hamkorlik va
aloqalarni rivojlantirishga yordam beradigan obro’lardan diagnostika va
mukammal olib borish. Maqolada ay foydalanish, darak gapning asosiy
maqsadi insonlar o’rtasidagi aloqalar, aloqalar va hamkorlikni rivojlantirishni
talab qiladi va bu insoniyat uchun muhim sabablardan biridir (O’zbekiston
Respublikasi Oliy va o’rta ma’lumotlarni o’rgatish vazirligi).
1. O’qitish
O’qitishning har bir tarbiyalash va ma’lumotlarni o’rgatish aspektlarini
o’z ichiga olishi tufayli, bu faoliyat akademik literaturada keng qamrovli
ko’rib yaratilgan mavzudir. O’qitishning mushakka va qiyinliklari qiynalishi,
ammo bu ham o’qitish usullari, qo’llanish materiallari va talabalarning
individualligi bilan bog’liqdir. Buning uchun, o’qitish hayotiy, sotsial, va dini
18

talablarni qondirib chiqadi. O’quv jarayonida mo’’tadil va pedagogika
asoslari uchun o’qitish metodikasi va usullarini texnik vositalar bilan
moslashtirish bilan yaqinda o’qitishni yanada samarali rivojlantirishga
qaratildi (Azarpek, 2020).
O’qitishning tuzilishida ham haqiqiy muammolar mavjud bolib, ular
saqlangan malumotning tarqalish tartibini, o’qitish materialini, fikrni tartibga
solishni ta’minlab chiq. O’qitilayotgan fanni bir yoki bir necha semestr
yordam berishi kerak. O’quv jarayonini yordam uchun muhokama asosida
o’quvche talaba konstruktiv va fikr kerak (Head, 2017). Bu, o’quv
jarayonidagi talabalarning g’oya qo’yish hamma narsani ifoda qilish uchun
samarali bir usul. Muhokama tizimlari, o’qituvchilar va talabalarga
qo’llanilmalidir, chiqishlardan va talabalar uchun zarur bo’lgan o’rganish
jarayonini o’rganishga yordam beradi (Laal & Ghodsi, 2012).
Shunday qilib, o’qitish yordamida xalqaro amaliyotlar, interfuze
pedagogik innovatsiyalar metodlari va malakasi kabi halolliklar kelgan.
O’quvchilarga motivatsiyani yuqori darajaga oshirish uchun fanlar
o’rgatishga pedagogik so’qtirmalar, o’yinlar, mashqlar va boshqa keng
qo’llanilmoqda (Abdullaev & Abduschalimov, 2019). O’qitishning bu
modern tashkiloti talabalarni xalqaro miqyosda o’zlashtirishga imkon
beruvchi, ularga xavfsizlik yaratuvchi hamda o’quvchi va o’qituvchilarning
o’zining samarali aloqalarini ta’minlovchi bir hisoblanishiga keng
imkoniyatlar ega.
2. Ma’lumot o’tkazish
Axborot almashinuvi jamiyat taraqqiyoti va taraqqiyotida hal qiluvchi
rol o’ynaydi. Ta’lim kontekstida "ma’lumot o’tkazish" bilimlarni bir
shaxsdan yoki manbadan boshqasiga o’tkazish jarayonini anglatadi. Bu
jarayon turli xil usullar va ma’lumotlar uzatish kanallarini o’z ichiga oladi.
Smit va Braun (2015) ta’kidlaganidek, axborot almashinuvining asosiy
usullaridan biri og’zaki muloqotdir. An’anaviy ta’lim sharoitlarida
o’qituvchilar ma’ruzalar, muhokamalar va taqdimotlar orqali talabalarga
bilimlarni etkazishadi. Bu talabalarga o’z sohalarida tajribaga ega bo’lgan
tajribali shaxslardan bevosita ma’lumot olish imkonini beradi.
Qolaversa, texnologiyaning rivojlanishi bilan “ma lumot o tkazish”ʼ ʻ
og zaki muloqotdan tashqari kengaydi. Internet va raqamli platformalarning
ʻ
19

paydo bo’lishi ma’lumotni uzatish usulini inqilob qildi. Virtual sinf xonalari
va vebinarlar kabi onlayn platformalar bilimlarni uzatishning mashhur
vositalariga aylandi (Jonson, 2018). Ushbu platformalar odamlarga
masofadan turib ta’lim resurslariga kirish va interaktiv ta’lim tajribalarida
ishtirok etish imkoniyatini beradi.
Og’zaki muloqot va raqamli platformalardan tashqari, yozma muloqot
ham ma’lumot almashishda muhim rol o’ynaydi. Yozma matnlar orqali
shaxslar bilimlarini hujjatlashtirishi va kengroq auditoriyaga tarqatishi
mumkin. Ilmiy maqolalar, kitoblar va akademik jurnallar axborot uzatishni
osonlashtiradigan yozma manbalarning keng tarqalgan namunasidir. Bunday
yozma manbalar rasmiy ta’lim tizimi bilan cheklanib qolmaydi, balki o’z-
o’zini o’rganish uchun materiallar va shaxslarga shaxsiy o’sish va rivojlanish
imkoniyatlarini taqdim etadigan nashrlarni ham o’z ichiga oladi.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, "ma’lumot o’tkazish" ta’limning asosiy
jarayoni bo’lib, bilimlarni bir shaxsdan yoki manbadan boshqasiga etkazishni
o’z ichiga oladi. Bu jarayon turli xil aloqa vositalarini, jumladan og’zaki,
raqamli va yozma usullarni o’z ichiga oladi. An’anaviy sinf ma’ruzalari yoki
onlayn platformalar orqali ma’lumot almashish individual ta’lim va jamiyat
taraqqiyoti uchun juda muhimdir.
3. Muloqot
Muloqot sohasida intervyu ma’lumot to’plash va mavzu bo’yicha
tushunchaga ega bo’lish uchun hal qiluvchi vosita bo’lib xizmat qiladi.
Intervyu yoki o’zbekcha muloqot yuzma-yuz suhbat, telefon qo’ng’irog’i
yoki videokonferensiya kabi turli shakllarda bo’lishi mumkin. Ushbu
paragraf O’zbekistonda darak gaplar yoki og’zaki xalq ertaklari kontekstida
suhbatlarning ahamiyati va tuzilishini o’rganishga qaratilgan. Muloqot darak
gaplarni o’rganishda bu og’zaki rivoyatlarning kelib chiqishi, mavzulari va
xilma-xilligini tushunishda muhim rol o’ynaydi.
Darak gaplarni o’rganish kontekstida suhbatlar tuzilishi ko’pincha
hikoyachi bilan munosabatlarni o’rnatish va ishonchni mustahkamlashdan
boshlanadi. Ushbu dastlabki bosqich juda muhim, chunki u suhbatning tabiiy
ravishda o’tishiga imkon beradi va suhbatdoshni shaxsiy tajriba va
tushunchalar bilan bo’lishishga undaydi. Bundan tashqari, suhbatdosh
suhbatdoshning batafsil javoblarini olishga qaratilgan tegishli savollar
20

to’plamini tayyorlashi kerak. Sohaning taniqli tadqiqotchisi Fotima
hikoyachini o’z kechinmalari va hikoyalarini batafsil bayon qilishga
undaydigan ochiq savollar muhimligini ta’kidlaydi (Karimov, 2018-yilda
keltirilgan).
Suhbat jarayonida tadqiqotchilar faol tinglashlari va keng qamrovli
qaydlar olishlari juda muhimdir. Shunday qilib, ular faqat yozma transkript
orqali etkazilmaydigan nuanslar, his-tuyg’ular va imo-ishoralarni qo’lga
kiritishlari mumkin. Bundan tashqari, yuz ifodalari va tana tili kabi og’zaki
bo’lmagan belgilar qimmatli kontekstni ta’minlashi va og’zaki rivoyatlarni
tahlil qilishni kuchaytirishi mumkin (Azimova, 2016).
Xulosa qilib aytganda, intervyu yoki muloqot O’zbekistonda darak
gaplarni o’rganishning ajralmas qismini tashkil etadi. Ushbu intervyularning
tuzilishi va yondashuvi ishonchli ma’lumot to’plash va ushbu og’zaki
hikoyalarning kelib chiqishi, mavzulari va o’zgarishlarini chuqurroq
tushunishda hal qiluvchi ahamiyatga eg1.1Muloqot o’rnatish, ochiq savollar
berish va faol tinglash orqali tadqiqotchilar og’zaki xalq ertaklarining boy va
xilma-xil dunyosini o’rganishlari mumkin.
1.2.Darak gapning mazmuniy tarkibi
Darak gap, O’zbek tili grammatikasiga tegishli muhim mavzularning
biriga qarab ko’rsatiladi. Darak faqat O’zbek tilida yo’q, balki turli millat va
tildagi odamlar ham odamlar farmoishgan bir ham gapdir. Darak gapning
mazmuni tarkibi shuhratli bo’lsa ham, uning tafakkur, ijodiy va ilmiy tezlik
asosida yuz bermoq va sharoitini olish mumkin. Ush pastaklik tili
imkoniyatlarii bilan aloqador bo’lib, o’ziga xos uchqun karyeraga yuqori
sifatli.
Darak gapning mazmunini anglash mumkin bo’lgan ochiq bir shaklda
mantiqiy mustaqil saqlash va iztiroblar olish uchun sarflangan so’zlarni
yaratish mumkin. Bundan tashqari, darak gapning mazmuniy tarkibi
tushunmovchilik, muhaqoqalar, odamlarro muammolar, madaniyat, qonun va
xalqaro mamlakatlarning o’ziga xos muzokaralariga oid bo’lib, jahon
fikriyatini o’z ichiga olganini ham tasdiqlaydi. Masalan, madaniyatga boy
bo’lgan darak gaplar orqali bir tilda hazil matnlar va tabriknomalar yaratiladi
(Zulfiya, 1958). Bunda darak gapning san’atiy xususiyatlari tafakkur, ijodiy
resurslar va ilmiy tezlikda quvvat (Ming t.: 128) va bu esa ayrim mualliflar
21

tomonidan yaratilgan ezguliklar ifodalab berilayotgan bo’ladi (Jumaniyozov,
1982).
Shunday qilib, darak gapning mazmuniy tarkibi eksperimental asosda
yaratilgan, u ko’pincha o’ziga xos mahsulot navlar kabi tarzidan, bir necha
turdagi borligini ko’rsatib beradi. , darak gap hali bugungacha unga katta
takliflar tarqaldi va turli millatlar osha ekan. Shu sababli, darak gapning
mazmuniy tarkibi O’zbek tilining yanayam mujassam zarrachalaridan
olinadi.
1. Ma’lumot beruvchi qism
Darak gap haqida ma’lumot beruvchi qism, birlikka tegishli gaplar
orqali gapni qisman shakllantirib beradi. Dolzarb birlikka tegishli gaplar,
odamda birlikni ifoda qilish uchun zarojat bo’lgan gaplarga aylanadilar. Bu
turlar ichida voqelik, katta bo’lish, darakning murakkab tashkili va
predlojenna mahsulotni ifodalovchi gaplar kabi korxona eg1.1Misol uchun,
"To’yningi Vodbilga o’z dostlari ham bormoqda" gapida to’y guruhi
Vodbilning dostlari tomonidan ham o’chlikka olmoshlar berilganligi
ifodalangan. Boshqa bir misol esa "Unga hech kim ta’ziqlamaydi" degan gap.
Bu gap orqali ta’ziqlangan odammi tushunmoq mumkinligi bildiriladi. Bu
turlar mazmuniy tuzilishni anglashimizga, foydasiga, birlikka tegishli
so’zlarning ma’nolari bilan tanishishning so’zlariga yordam beradi (Heslot,
2017).
Ma’lumot beruvchi qism, darak gaptan so’ng boshqa gaplarni
yorituvchi hamdir. U holda, darak gapdan keyin keladigan gap mazmuni
darak gap mazmuningga mavjud. Ushbu gaplarning misollari ichida, "Xolum
tanishlar." gapiga misol keltirilishi mumkin. Bu gap orqali, xoga tegishli
bo’lgan tanishlar haqida ma’lumot mumkin (Jurafsky, 2008). Bunday
mavzuli gaplar mazmunda ko’rinadi va tarqatuvchilik huquqini ta’minlashga
yordam beradi.
Shu tarzda darak haqida berilayotgan ma’lumotlar, gaplarning shakl va
mazmuniy tuzilishiga doir muhim ma’lumotlar berishi mumkin. Dolzarb
birlikka tegishli gaplar, ma’noni yaxshilashga yordam beradi. Bu
ma’lumotlar darak gap haqida izoh berish mumkin bo’lib, darak gaplarni
chuqurlashtirishga xizmat qiladi.
22

2. Ma’lumot olish qism
Ma’lumot olish darak gaplarning shakli va mazmuni bo’lib turadi.
Ma’lumot hamda axborotni olishning o’rtacha usul va ko’plab variantlari
mavjud bo’lib, bunday variantlarning har biri darak gaplarning qanday
shaklda va qanday topilgan o’zaro bog’liqdir. Bu ma’lumotlarni olish usullari
darak gaplarning muallifi tomonidan belgilangan va gap ichida ma’lumotlarni
o’ng va ish mini qo’llash bilan bir qatorda hozirda iste’mol qilish.
Ma’lumotni olish qismi xelkatib chiqqan ma’lumotlar bazalaridan,
ushbu ma’lumotlar bazasida kontekstlik va ro’yxatlarlik tuzilish bo’lib,
darak gaplarning iste’molchisi uchun keng foydasi mavjud.
Iste’molchilar uchun variant ma’lumotni internet orqali olish bo’lib
keyin internetga kirish orqali tekshirish usulidan olinadi. Bu usulda ham,
prioritetizatsiya, bog’lanish masalalari, aksar ko’plab ma’lumot olish,
imkoniyatlar va bir nechta internet saytlarini bir qatorda qayta tiklashdan bir-
Qatoriga qiziqarli holatda ish qilish zarur bo’lishi mumkin.
Ma’lumotlar oqimi tumani, kitobxona va maslahatchilari, shu hujjatlar,
ilmiy-tadqiqot institutlari, maktablar, universitetlar va boshqa ta’lim
muassasalari o’rtasida ham ta’minlanadi. Shu bilan birga, umumiy
yurtimizdagi o’qituvchi, bilimdonlar va xalqaro ilmiyotning axborotlarini
yig’ib olish mumkin. Bu erda muharrir, maqola yozuvchisi yoki ilmiy
tadqiqotchilarning takliflari ham e’tiborga xizmat qiladi.
ma’lumotlarni olish uchun har bir darak gap muallifi o’zining
ma’lumotlar bazasini taqdim etishi ham mumkin. Bu usulda so’zlar to’plami,
izohlar, misollar va ularning to’plami mavjud bo’ladi. Bu ko’rinishda
ma’lumot olish qismi ham darak gap ma’lumotlari tuzilishi bo’lgan
maqolalardan turib yetaklanadi (Tursunova, 2022).
3. Ma’lumot almashish qism
Ma’lumot almashish qism darak gapning bir bo’limini tashkil qiladi.
Bu qism darak gapni o’rganuvchilar va savodxonlar o’rtasida ma’lumotlarni
almashishni ta’minlash. Olmashish shu bilan amalga oshirish, chunki
ma’lumotlar har qanday o’rganuvchining ishlab chiqarishni ishlab chiqarish
sohalarida qo’shimcha bilimini ta’minlash. Turkiston Davlat **(2022)**
23

"Darak dasturi" nomli kitobda Hilliard va DeVriesningjavoblari asosidagi
avlodlar o’rtasida ma’lumot almashishni amalga oshirishni ko’rsatadi.
O’yinga asosan dasturchi "CLE verlag" **(2002)**, avlodlar uchun
ta’lim dasturlari va interaktiv o’yinlar taklif etadi, bu o’yinlarda
o’rganuvchilar o’zlarini bilimlarini namoyish etadi, malakali ma’ruzalar bilan
muloqotda bo’lish va qo’shimcha ma’lumotlarni o’rganish mumkin.
Loyiha orqali "Aravaki 7" jamoasi o’quvchilar o’zbek yoshlari uchun
kayfiyatli o’yinlar va tanishlik odatlar taklif etadi. Bu o’yinlar bilan
o’rganuvchilar matematika yoki tarix bilan bog’liq savol va muammolarni
hal qilish orqali fikr bildirishlarini va kelajak kasblariga qarab harakat
qilishlarini o’rganadi.
Buning uchun, almashish qism o’rganuvchilar orasida
kompanentlikni, harakat, ma’lumot almashishni va g’ayrioddiy
axborotlarni bir-birini darak tuzatishni ta’minlash.
Boshqa tadqiqotchilar ma’lumot almashish qismining o’quvchilarni
motivatsiyalash va rag’ xizmati uchun platforma ega bo’lishini ta’minlaydi.
Hilliard va DeVries **(2022)** o’quvchilar o’z bilimlarining o’zi bilan qayta
aloqasini olish, hujjat o’z ma’lumotlarini sifatli bilan solishtirish va
o’zlarining g’ayritabiiy tashqi ko’rinishlarini ishlab chiqarishni ko’rinishda
ta’minlashgan tadqiqotlarni amalga oshirishni tavsiya qiladilar.
Shunda, ma’lumot almashish qismi o’quvchilarning o’zlarining
o’zlarini namoyish etish, malakali ma’ruzalar bilan muloqotda bo’lish,
qo’shimcha bilimlarni o’rganish va o’quvchilarni motivatsiyalash uchun
muhim bir vosita sifatida namoyon bo’lish.
Darak gap haqida ma’lumot tarqatish orqali ishlab chiqarilgan san’at
asari sifatida qaralishi zamonaviy Osiyo san’atining muhim bir qismidir
(Korotayev, 2010). Bu asarlar kurash davriy Osiyo xalq hayoti, madaniyati
va mazmunini ifoda etish yo’l tutadi. Darak gaplar ana shunday birlashgan
qovurilgan yoki gaplarning jodugar bo’lgan birikmasi sifatida turlanadi
(Wałęga, 2018). Darak gaplarning yuzaki ravishi, ya’ni xushchaqchaq yoki
elgaqchalik, ko’zni turli ranglarda ko’zlab kattaligini grebnashiga o’xshash
paydo bo’lishi (Analytical Anthropology Laboratory, 2009) bilan jiddiy
qirqishni ta’minlash. Darak Gapning shakli va mazmuniy tuzilishi haqida
24

nazarlar o’zaro farq qiladi. Darak gaplar amaldagi shakillar juda keng
doiradan kelib chiqadi, misol uchun, qo’rqituvchiligizni minglab ancha
tilovat bilan ko’rish mumkin (Pazdernik, 2017). Bu davlat, darak gaplar
matnlar, she’rlar, insholar, hadisalar, tantanalar, tilova qoshiqlari va hattoki
ibodat talabalariga ham taalluqli do’konlar bilan ajralib turadi. Davriy
Osiyoning muhim malakalari bo’lgan darak gaplarda rasmlar o’zbek xalqi
haykallari, hayot ko’rinishlari, hayot razoliklari va xayollarigacha olingan.
Darak gaplar Fil Xorazmiy, Muqimiy, Abduholiqo A’yne, Toshmuhammad
Hoji, Navoiy, Nosir al-Din Bahr, Shohruhxon, Turg’ayin Ayoq va boshqalar
kabi zamonaviy Osiyo san’atkorlarining ijodiga yondashgan. Bu asarning
turli shakli jagjagali, qo’tirao’tli, cho’kgu, tandirsimon, qizilqopqoq, g’ovla,
qiziltosh, so’xingari, so’nmoq va boshqalar hamda yangi materiallar va
jihozlar bilan yaxshi mexanikali dasturlarni yuklang. Darak gaplarning
shakllari va mazmuniy tuzilmalari jismoniy va ma’naviy ruhiy asarlar bilan
o’zaro bog’liqdir uni boshqarish usullari shahar madaniyati va xalqaro
hamkorlik markazlari tomonidan tashkil etilgan ko’rinishga asoslanadi.
IV. Darak gapning shakli va mazmuniy tuzilishi o’rtasidagi
aloqalar
Darak gapning shakli va mazmuniy tuzilmaning o’zaro aloqalar
nazariyasi to’plami XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida boshqa
ilmlar bilan hamkorlik qilgan. Bu davrda psixolingvistika ilmi, antropologiya
va zamonaviy lingvistika bilan uzviy aloqalar o’rnatgan edi. Bu ilmlar orqali
gaplarning boshqa ilm shaklidagi tafil da bilan ta’sir qilish, mazmunda esa,
insonning zamonaviy zamonaviyliklari va iste’mol qilish ko’rib chiqishlari,
darak gaplarini boshqa mazmunlarga qanday tajribaga oid nazariyalar
kengaygan (Mirzayev, 2015).
Asosan, darak gapning shakli va mazmuniy tuzilish o’zaro aloqalar
lingvistik prinsiplar, tibbiy vaziyat, obyektiv muhit va tarixiy-ta’siri
konstruktivizm bilan talab qilish. Bu shaxsiy subjektiv hayot ta’sirida
ko’rinadi, chunki ruhiy va ob’ektiv insonning gapni boshqarish va mazmunda
jarayoni psixik va obyektiv insonning muhit, tarixiy-ta’sir ishchiligi bilan
bog’liqlikka ega (Ogren, 202).
, undan darak gapning shakli va mazmuniy tuzilishi o’zaro aloqalar
darak gapning ma’nosi va funksiyalarining asosiy tahlili bilan murojaatda
25

bo’ladi. Darak gapning tarixini, ya’ni xulq va qo’llanilish manbalari ta’sirida
mazmunlarga ayirish, ta’siri konstruktivning prinsipining eng aniq namoyon
bo’lishi mumkin (Pavlenko, 2010).
Jumladan, darak gapning shakli va mazmuniy tuzilishi o’zaro aloqalar
to’g’risida juda ko’p muhim hujjatlar va nazariyalar mavjud. Ushbu masala
qurilishi, darak gaplarining shakli va mazmuni anatomik, tibbiyot va tarixiy-
ta’siri ko’r. Buning oqibatlari, psixoling va antropologik aloqalarni
shakllantirish, xayotiy, ob’ektiv va tajribavi tahlil darak gapning va
mazmunli tahliliy tuzilma o’.
1.1Darak gapning shakli va mazmuniy tuzilish o’zining muhimlik
Darak gaplar, bu zamonamizda shakli va mazmuniy qurilish
bakidandashmashtir. Shakli va mazmuniy tuzilishning o’ziga xos muhim
munosabati, darak gapning amaliyoti va uni yanada mohiyatli va
foydalivakil qiladi.
Darak gapning shakllangan va murakkabliklarini olingan holda, ular
signifikant fenomenlar sifatida ta’riflanadi (Ibrat 2012). Daraklar har xolda,
muallifi va adabiyotidalar tomonidan yaratilgan ijod qilinayotganimishik xam
undagi adabiyot resurslari tahminda gap (Asriel 2018). Bundan tashqari,
darak gaplar zamonamizda o’zining talimot va boshqarish usullariga
muvofiqlik ko’rsatish uchun yaxshi echimlarni taqdim etadi.
Shakli va mazmuniy tuzilish muhim ahamiyatga ega, darak gapning
o’ziga xos mazmuncha tahlili, asosiy qismi davom etadi (Yusuf 2015). Darak
gaplar, ahamiyatli maqolalardan va davrlar tuxumlaridan tashkil topgan.
Bundan tashqari, darak gaplar asos ijodkorlar, olimlar va milliy muosir
yozuvchilar rasmlari (Haidar 2019). Bu, darakning turli xil va undan
yaratilgan gaplarni qayta tiklashda juda muhim asosdir.
Darak gapning shakli va mazmuniy tuzilish yaratish muhim omilning
sababi, bu metodning amaliyoti bo’yicha muhim hosil qilishda hosil
bo’lishidir. Darak gaplar erda turli vaqtlarda urinishlar, shaklli va mazmuniy
tuzilishlarini o’rganishimizga imkon beradi. Ingliz tilining o’rgatilishi,
tarbiyalanishi va o’ziga xosligining asosiy qismlaridan biri bo’lib, shuning
uchun darak gapning shakli va mazmuniy tuzilishi o’zining muhim
munosabati, jismoniy o’rganish jarayoni bo’ladi.
26

Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, darak gapning shakli va mazmuniy
qurilishning o’ziga xos muhim munosabati, ushbu metodni amaliy
amaliyotda samarali samarali ishlash uchun qo’llanmaga mo’ljallangan
mo’ljallanmalar, maqolalar va kitoblar uchun ko’rsatib berilgan.
1.2.Darak gapning shakli va mazmuniy tuzilish o’zining o’zaro
bog’liqliklari
Boshqaruv, maqola yozuvchilari uchun juda narsa, chunki mavzuda
olingan ma’lumotni chiqarib, aniq va yoritgan tartib tasvirlangan (Guarro et
al., 2021). narsa, yoki ma’lumot uchun, mavzu bo’yicha muhim’ narsalarni
hech qachon eshitmagan o’quvchilar uchun chet elliklardan bo’lgan
yozuvchilar uchun qiyin bo’ladi. Darak gapning shakli va mazmuniy tuzilishi
o’zining o’zaro bog’liqliklari esa bu muhim narsadan. Uch bog’liqlikning eng
muhim jihati, darak gapning shakli va rivoyatga samarali o’rnatish tizimi
o’tishi bilan.
Darak gapning shakli va mazmuniy tuzilmada shaxsiy tarkiblanadi,
davlat maktabi dasturlari va hobbi tizimlari orqali tanishish, boshqaruv va
instruksiyalarni o’rganish jadvali sifati bilan uzviyat (Walker et al., 2020). Bu
tuzilishda "harf tizimi" deb nomlangan model qo’yilgan, bu esa
o’quvchilarga bir-biriga qarshi muhokama o’tish va o’rgatilgan materialni
mustaqil ravishda baholanglar haqida izlaganlik qiladi (Silver, 2021). Darak
gapning shakl va mazmuniy qurilish orqali o’quvchilar, darak gapning
funksionalligi va boshqaruvini o’rganish uchun muhim jarayonlarni tashkil
etishi kerak. , ishdan darak gapning shakl va mazmuniy tuzilish o’zaro
bog’liqdagi kuchli jismoniylikni ta’minlash, chunki bu tuzilishga
o’quvchilarning o’zboshimchalik bilan olishi va moddiy yordami uchun
kerakli tajriba va bilimning yordam tamoyillarini oddiy va aniq shaklda
namoyon bo’ladi (Guarro et al., 2021).
Bundan, shuningdek, gapning shakli va mazmuniy tuzilishi o’ziga xos
bog’liqliklar, o’quvchilarning motivatsiyasini oshirishi, yordamlarini
o’rganish va o’rganishga bo’ysunishi mumkin. o’quvchilarning o’rganish
jarayonida qo’ tekshirish usullarini aniqlashda va yangi bilim va ko’
bog’lanish qobiliyatida o’qituvchilar uchun yo’l ochadi (Walker et al., 2020).
Ushbu tuzilish orqali o’quvchilarga o’zlarining o’z-o’zini his qilish va o’zini
27

o’rnatish huquqini ta’minlash mumkin bo’lgan barqarorlikni oshirish (Silver,
2021).
Xulosa qilib aytganda, darak gapning shakli va mazmuniy tuzilish
o’ziga xos o’zaro bog’liqlik o’quvchilar uchun aniq va tartibli o’rnatish
ta’minlash. Bu bog’lik o’quvchilarning o’zini baho olish va o’zini
rivojlantirishga imkon beradi va instructing tuzilishini o’rganishda va yangi
bilim va ko’rinishini samarali tarzda sodiq va samarali usul bo’ladi. ishi, bu
bog’liqlik o’quvchilarning motivatsiyasini tekshirishi va xizmatlarini
boyitishi uchun. Darak gapning shakli va mazmuniy tuzilishi o’rinini o’quv
tizimida egallaydi va muvaffaqiyat va muvaffaqiyat uchun juda muhim.
“Darak” bo’shliqlarining shakli va mavzu tuzilishini o’rganishda bir
qancha olimlar bu an’anaviy o’zbek og’zaki janrini tushunishimizga katta
hissa qo’shgan. Ana shunday olimlardan biri Sadriddin Ayniy (1996) bo’lib,
u Darak bo’shliqlari odatda uch qismdan: kirish (yoki ustuxona), asosiy qism
(yoki dashtxona) va xulosa (yoki qiluvhona) dan iborat ekanligini ta’kidlaydi.
Ayniy (1996) fikricha, muqaddima ko’pincha tasviriy til va jonli tasvirlar
yordamida voqea muhitini o’rnatish va bosh qahramonlarni tanishtirishga
xizmat qiladi. Ushbu boshlang’ich bo’lim, shuningdek, Darak bo’shlig’ining
keyingi qismlarida yuzaga keladigan ziddiyat uchun zamin yaratadi.
Hikoyaning asosiy qismi Ayniy (1996) hikoyani oldinga siljitadigan bir qator
voqea va harakatlar bilan tavsiflanadi. Ushbu voqealar ko’pincha bosh
qahramon duch keladigan qiyinchiliklar yoki to’siqlarni o’z ichiga oladi va
ular hikoyada keskinlik va taranglikni kuchaytirishga xizmat qiladi. Nihoyat,
Darak bo’shlig’ining xulosasi mojaroni hal qiladi va tinglovchilarga fikr
yuritish uchun axloqiy yoki saboq beradi. Ayniy (1996) ta’kidlashicha,
xulosa odatda dramatik kulminatsiyani yoki qarama-qarshi qahramonlar
o’rtasidagi yakuniy qarama-qarshilikni o’z ichiga oladi va aynan shu
daqiqada Darak bo’shlig’ining asosiy mavzusi yoki xabari eng aniq namoyon
bo’ladi. Umuman olganda, Ayniyning “Darak” bo’shliqlarining rasmiy
tuzilishini tahlil qilish ushbu an’anaviy janr doirasidagi hikoya taraqqiyoti va
tematik rivojlanishini tushunish uchun qimmatli asos bo’lib xizmat qiladi.
Shunga qaramay, turli xil Darak bo’shliqlari o’ziga xos tarkibiy elementlarda
farq qilishi mumkinligini tan olish kerak va bu boy og’zaki an’anadagi
nuanslar va mintaqaviy o’zgarishlarni to’liq o’rganish uchun qo’shimcha
tadqiqotlar talab etiladi.
28

V. Xulosa
Xulosa mavzusini o’rganishda darak rivoyatlarining tuzilishi va
mazmunini tekshirish muhim ahamiyatga eg1.1Darak gaplar yoki
o zbeklarning an anaviy hikoyalari murakkab va serqirra ertaklar bo lib,ʻ ʼ ʻ
ularda boy madaniy, tarixiy va axloqiy ma lumotlar mavjud. Ushbu
ʼ
rivoyatlar ko’pincha aniq boshlanishi, o’rtasi va oxirini ko’rsatadigan tarzda
tuzilgan va turli xil motivlar va mavzular bilan ajralib turadi. A. Ne’matov
(2008) fikricha, darak gaplar odatda hikoyaga zamin yaratuvchi va bosh
qahramonlarni tanishtiruvchi muqaddima bilan boshlanadi. Bu
muqaddimadan keyin hikoyaning markaziy konfliktini yoki syujetini tashkil
etuvchi bir qator voqealar keladi. Bu voqealar oddiy va kundalik voqealardan
tortib, buyuk va fantastik sarguzashtlargacha bo’lishi mumkin. Ko’pincha,
mojaroning yechimi axloqiy saboq yoki insoniy holatni tushunish imkonini
beruvchi vahiy shaklida bo’ladi. S. Rahimov (2015) ta kidlaganidek, darak
ʼ
gaplar ko pincha allegorik elementlarni o z ichiga oladi, ular ko p talqin va
ʻ ʻ ʻ
ma no qatlamlarini ta minlaydi. Bu mazmun boyligi darak gaplarni nafaqat
ʼ ʼ
muhim madaniy osori-atiqa, balki ta’lim va ma’naviy-axloqiy yo’l-yo’riq
uchun qimmatli vositaga aylantiradi. Qolaversa, darak gaplarning tuzilishi va
mazmuni o’zbek xalqining madaniy qadriyatlari va e’tiqodlarini aks ettiradi.
Ular ko’pincha jamoa, or-nomus, sadoqat va bilimga intilish muhimligini
ta’kidlaydilar. Darak gaplarni o’rganish orqali shaxslar o’zbek merosi va
an’analarini chuqurroq anglashi mumkin. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak,
darak gaplarning tuzilishi va mazmuni ularning ahamiyati va o’zbek
xalqining madaniy-ma’naviy taraqqiyotiga ta’sirini shakllantirishda hal
qiluvchi o’rin tutadi.
1.1Darak gapning shakli va mazmuniy tuzilishi haqida umumiy
qarashlar
Darak gaplar, turli sohalar va mavzular bo’yicha ijodiy so’zlari,
iboralari yoki ifodalarini birlashtirgan jumladir (Xusanov, 2010). Darak
gaplar yordam 1-2 so’zdan 10-20 so’zgacha o’zgartiladi va umuman qabul
qilinayotgan stilistik odamlar orasida tutqizib turadi (Xusanov, 2010).
Daraklarning shakli va mazmuniy gap tuzilmasi: paydo bo’lganida u qurilma
qismga bo’linishi iboralar (Brooks, 2003) va tartib-toplamlarga (Xusanov,
2010).
29

Darak gaplarning shakli bo’yicha qism, iboralar to’plami yoki
makrozamirnomalardir. Uch qisim orqali gaplar tufayli bayon qilingan
mazmunning 80% xisoboti mumkin (Brooks, 2003). Ushbu
makrozamirnomalar barcha gaplarning semantik boshqaruvini topilishiga
yordam beradigan formulalar hisobi bilan ta’minlaydi (Brooks, 2003). Bu
formulalar, qisqa ismli ijodiy formulalar ishlab chiqilayotgan biriga oz
hosilni talab qilgan so’zlari yoki ularni umumiy holatda bo’lib qolgan
jamiyatimizdagi oiladagi gaplarni ifodaladi (Brooks, 2003). Bunday, iboralar
to’plamini gaplarning shakli va mazmuniy tuzilmalarini yaratish qiladi va
boshqa shakllarni va jamiyatimizni faqat izlasishga o’rgangan bo’lsa, iboralar
to’plami esa faqat furqat ko’rinishsiz nizolarni ko’rinishga yordam
beradi(Brooks, 2003).
Boshqa darak gaplarning mazmuniy to’plamlari, tartib-toplamalar
(Xusanov, 2010). Bu qisimga kiruvchi gaplar orqali, gapning muhkam va
aniq ma’no kasb va bu tartib-toplamalar yetkazib 20% xisobotini tashkil
qiladi (Khusanov, 2010). Darak gaplarning tartib-toplamlari, amalga
oshirilgan betakror agar gapning har bir so’zi, iborasini, ifodasini komponenti
hisoblanishi mumkin.
Shunday qilib, da gaplarning shakli va mazmuniy tuzilishini aynan
iboralar to’plami va tartib-toplamlar tarkib qiladi. Bu usullar, gapning
mazmunining umumiy qabul qilinayotgan stilistik bo’limiga doira
bo’lganligini ko’rsatadi (Brooks, 2003).
1.2. Darak gapning shakli va mazmuniy qurilish o’rganishning
muhimligi
haqida o’zimning yordamim bo’yicha, bu mavzuda o’qishchilar uchun
muhim ma’lumotlarni tashkil etadi. Ushbu hamda uning mustaqil o’rganish
yo’llarini o’quvchilarni gapning sifatiga va iste’dodini nazorat qilish bilan
bog’liqdir. Gapning shakl va mazmuniy tuzilmani ushbu mavzuga oid muhim
ma’lumotlarni o’rganish o’quvchilarga bu mavzudagi ma’lumotlarni
tushuntiradi va ular bilan ishlashni yaratadi.
Ko’pgina o’quvchilar natijalarida, gapning shakli va mazmuniy
tuzilishini faqat o’rganishni matematikadan tashqari qariyalashmoqda va
gapning o’rtacha hisoblarini aniqlash bo’limlarini aniqlashda muammo
ko’rdim. Ush ma’lumotlar o’quvchilarning mazmuniy tarkibni tahlil qilish
30

bilan bog’liq o’quvchilarga mas’uliyatli uning yordam berishi mumkin.
Misol uchun, gapning shaklini o’quvchilarga bu mavzuga oid davomatga
yo’qotilgan tillarning ma’nolarini ko’rsatib, gapning mazmuniy mazmunli
mavzularini jamlab tahlil qilish o’ziq-ovqat olishadi.
Buning bilan birga, gapning shakli va mazmuniy yaratishni o’rganish
o’quvchilarga asosiy yozit o’qish va matnni umumiy qog’ozlariga nisbatan
yaxshi kursatish beradi. Bu tahlil kursatsak, o’quvchilar o’zlarining gaplarini
va tahlil qilish uchun mustahkamlab olishlari mumkin bo’ladi. , gapning
shakli va mazmuniy tuzilishini o’rganish o’quvchilarning ta’lim olish
jarayonida chora-tadbirlarni tashkil etish, o’rganish va jarayonni
optimallashtirish, o’quvchilarni vaqtini samarali boshqarish, axiriyatda
gapning amaliyotga tatbiq etish va kommunikativ kasblarni rivojlantirishni
rivojlantirish mumkin.
Xulosa qilib aytganda, gapning shakli va mazmuniy tuzilishini
o’rganish o’quvchilar uchun. Bu bo’yicha o’quvchilarga asosiy
ma’lumotlarni tashkil etadi, ularni ko’rsatib, o’zlarining his-tahlil vaqtini
rivojlantiradi, samarali boshqarish va tajribaga tatbiq etish yo’l ochadi.
Ushbu mavzu va iste’dodni muhim rol o’ynaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar
 Joan E. Xyuz. “Ta’lim texnologiyasini o’qitishga integratsiyalash”. Disiplinlar
bo’yicha ta’limni o’zgartirish, MD Roblyer, Pearson Education, Incorporated,
15/1/2018
 Kristen Seamens Kurland. ‘ArcGIS Pro uchun GIS 1 darsligi.’ Platforma ish kitobi,
Uilpen L. Gorr, Esri Press, 1/1/2020
 Alisher Navoiy. "Qushlarning tili". Mualliflar uyi, 3/6/2006
 Adeeb Xolid. “Musulmon madaniyatini isloh qilish siyosati”. Markaziy Osiyoda
jadidchilik, Kaliforniya universiteti matbuoti, 1/1/1999
 Genri Valter Belyu. ‘Pu to yoki Pu to tilining lug’ati, unda so’zlar hind vak̲ k̲ h̲ k̲ s̲ h̲
fors tillaridagi manbalariga bog’liq.’ Thacker & Company, 1/1/1867
 Bharat Singx. ‘Dorivor o’simliklarning etnofarmakologik xususiyatlari, biologik
faolligi va fitokimyoviy xususiyatlari 4-jild.’ CRC Press, 24.10.2023
 DA Klark. "Chekli tipdagi predikatlar ierarxiyasi". American Mathematical Soc.,
1/1/1964
31

 Anaxaym universiteti nashriyoti. "Yosh o’quvchilarga ingliz tilini o’rgatish". Devid
Nunan, Anaxaym universiteti, 30/8/2010
 Nam H Nguyen. ‘Ingliz-o’zbek tillarida asosiy, o’rta va yuqori darajali grammatika
va kompozitsiya.’ Nam H Nguyen, 4/12/2018
 Ravshan Azizov. ‘Inglizcha-o’zbekcha, o’zbekcha-inglizcha lug’at.’ Akbar
Xolmuradov, G’afur G’ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 1/1/2007
 PS D’Rozario. Bengal prezidentligida gapiriladigan asosiy tillarning lug’ati, ya’ni.
Ingliz, Bangal va Hindustan.’ Rim xarakterida: Uokerning barcha qiyin yoki
shubhali inglizcha so’zlarning talaffuzi bilan, G. Vullaston, 1/1/1837
Toshkent amaliy fanlar universiteti 2-kurs ______ -guruh talabasi
_______________________________________________ ning
______________________________________________ mavzusida
yozilgan kurs ishiga
X U L O S A
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi, o’rganilganlik darajasining
aniqlanganligi_ _______________________________________________
___________________________________________________________
______________________________________________
Kurs ishining maqsad va vazifalari, tadqiq usullarining to’g’ri
belgilanganligi _______________________________________________
32

___________________________________________________________
_______________________________________________
Kurs ishi mavzusiga oid daliliy materiallarning to’planganligi, mavjud
ilmiy manbalarning qay darajada tahlil
qilinganligi_________ _____________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________
Kurs ishi mavzusi yuzasidan talabaning o’z nuqtayi nazarini haqqoniy aks
ettira olganligi, ko’tarilgan muammoni hal etishga ijodiy
yondashuvi________________________________________
______ _____________________________________________________
___________________________________________________
Talabaning kurs ishi mavzusini yozma madaniy nutq talablari asosida
chuqur ilmiy mushohada bilan izchillikda yoritib berganlik
darajasi________________________________________________
____________ _______________________________________________
___________________________________________________________
_______________________________________________
Talabaning kurs ishida ko’rarilgan muammo yuzasidan umumlashma
ilmiy-nazariy xulosalar chiqara
olganligi ________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________
Talabaning kurs ishini rasmiylashtirishi va ochiq himoya qilishi. Himoya
vaqtida talabaning mavzuni ilmiy nutq malakasi asosida izchil yorita
berish mahorati, uning axborot texnologiyalaridan to’g’ri va samarali
foydalanganlik
darajasi_________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________
33

Ilmiy rahbar _____________________________
Kafеdra mudiri PhD B.R.Tojiboyev
34

Darak gapning shakli va mazmuniy tuzilishi

Sotib olish