Daromadlarni tan olish usullari - Экономика - Курсовые работы

Всего документов: 644
Число пользователей: 285

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	111.4KB
Покупки	0
Дата загрузки	11 Август 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Daromadlarni tan olish usullari

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
SIRTQI FAKULTET
“________________________________________________________” KAFEDRASI
“ _______________________________________________________________ ” fanidan

KURS ISHI
МАVZU:
__________________________________________________________________
_________________________________________________________________
Bajardi:____________ ______ _____________
Qabul qildi: ____________________________
RO‘YXATGA OLINDI
“ ____ ” _______20 23 y.
№_________
Imzo _________ Kurs ishi himoya ga tavsiya
qilingan sana
“____” _______20 23 y.
Ilmiy rahbar __ ________
Imzo _______________
Kurs ishi himoya qilingan
sana
«____» _______202 3 y .
Baho « _____ » _________ ___________
( imzo )
_ _ _________
( imzo )
___________
( imzo ) Komissiya a’zolari :
__________________
_________________ _
_________________

Daromadlarni tan olish usullari
Reja:
Kirish ........................................................................................................................ 3
1. Daromadlar va xarajatlar tushunchalarining mohiyati ....................................... 5
2. Daromadlar va xarajatlarni tan olish jarayoni va uning mezonlari. ................... 8
3. Daromad va xarajatlarni tan olish tamoyillari. .................................................. 14
4. Daromad va xarajatlarni tan olish usullari. ....................................................... 17
Xulosa ..................................................................................................................... 29
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ..................................................................... 31
2

Kirish
Mamlakatimizda barcha sohadagi islohotlar qatori iqtisodiy islohotlar ham bugungi
kunga kelib keng ko’lamda o’z samarasini ko rsatayotganiga barchamiz guvoh‟
bo lmoqdamiz. Misol tariqasida aytish mumkinki, bugungi kunda davlat moliyasi,
‟
jumladan davlat byudjeti va byudjetdan tashqari maqsadli jamg’armalar ochiqligi
hamda shaffofliginini ta minlash, xalq byudjetini shakllantirish borasida qator
‟
amaliy ishlar amalga oshirildi. Davlat byudjetiga mamlakatimizni iqtisodiy
rivojlantirish, uzoq muddatli strategik maqsadlarni amalga oshirishda
O’zbekistonning jahon bozoridagi raqobatdoshligini oshirish va mavqeini
mustahkamlashga yo naltirilgan tarkibiy o’zgarishlar, zamonaviy yuksak
‟
texnologiyalarga asoslangan eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarishni
ta minlaydigan, ishlab chiqarishlarni jadal rivojlantirishning asosiy moliyaviy
‟
manbalardan biri sifatida alohida e’tibor qaratilmoqda. Ushbu yo nalishdagi
‟
islohotlarni davom ettirilgan holda, istiqbolda davlat byudjetini o’rta muddatli
muddatga rejalashtirish, byudjetdan mablag larni ajratishda natijaga e’tibor
‟
qaratish, 2017-2021 yillarga mo’ljallangan Harakatlar strategiyasida mahalliy
byudjetlar daromadlar qismini mustahkamlash, davlat byudjeti xarajatlarining
ijtimoiy yo’naltirilganligini saqlab qolgan holda turli darajadagi byudjetlar
mutanosibligini ta’minlash kabi vazifalar nazarda tutilgan 1
.
Madomiki, respublikamizda davlat bosh islohatchiligi hamda aholini kuchli
ijtimoiy himoyalash eng asosiy vazifalardan deb belgilangan ekan, o’z navbatida
iqtisodiyotni boshqarishning ta sirchan dastagi hisoblangan davlat byudjeti
‟
mablag lari doimo aniq bir maqsadga yo’naltirilgan bo lishi kerak. Bunda, albatta,
‟ ‟
byudjet-soliq siyosatni ishlab chiqish va to’g’ri yuritish, byudjet mablag’laridan
samarali va oqilona foydalanish talab etiladi. Chunki, byudjet ko’zda
tutilgantadbirlar va dasturlarni aniq va o’z vaqtida moliyalashtirilishi ayni paytda
davlat dasturlarining ham pirovard natijada to’liq bajarilishini ta’minlaydi.
1
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar
strategiyasi to’g’risida”gi 4947-sonli Farmoni. 2017 yil 7 fevral
3

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek: “Shu
bilan birga, hududiy boshqaruv organlarining byudjet mablag’larini shakllantirish,
qo’shimcha zaxiralarni yaratish bo’yicha soliq, moliya va iqtisodiyot sohalari
organlarining mas uliyatini oshirish yuzasidan qaror qabul qilindi. Biz‟
mamlakatimiz byudjet tizimini qayta ko’rib chiqishimiz, byudjet daromadlari va
xarajatlari xalqimiz uchun ochiq va oshkora bo’lishini ta’minlashimiz zarur 2
”.
2
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. http://uza.uz. 22.12.2017
y.
4

1. Daromadlar va xarajatlar tushunchalarining mohiyati.
Daromadlar, xarajatlar, foyda hamda zarar tushunchalarining quyidagi ta`riflari va
ularning mohiyati talabaga buxgalteriya hisobining kontseptual asos-larini
o`rganish davomida batafsil yoritib berilgandi:
Daromadlar - bu sub`ektning xo`jalik faoliyati natijasida, odatda, ijara haqi,
foizlar, litsenziya to`lovlari va dividendlar shaklida daromad keltiradigan faoliyat,
ya`ni tovarlarning sotilishi, xizmatlarning ko`rsatilishi yoki boshqa shaxslarning
xo`jalik sub`ektining resurslaridan foydalanishi natijasida ak-tivlarning kelib
tushishi yoki majburiyatlarning kamayishi orqali ruy beradigan iqtisodiy
resurslarning ko`payishidir.
Harajatlar - bu aktivlarning kamayishi yoki foydani ko`paytirish maq-sadida
xo`jalik faoliyatidan kelib chiqadigan majburiyatlarni o`z zimmasiga olish orqali
ro`y beradigan iqtisodiy resurslarning kamayishidir.
Foyda - bu xo`jalik sub`ektiga ta`sir etadigan asosiy va asosiy bo`lmagan faoliyat,
hodisalar, sharoitlar natijasida kapitalning ko`payishi bo`lib, xususiy kapitalga
to`lanadigan badallar bundan mustasnodir.
Zararlar - bu asosiy faoliyat va barcha boshqa operatsiyalar, hodisalar, sharoitlar
natijasida xususiy kapitalining kamayishi bo`lib, xarajatlar yoki xususiy
kapitalning taqsimlanishi natijasidagi kamayish bundan mustasnodir.
Buxgalteriya hisobining kontseptual asoslariga binoan moliyaviy hisobot-larda aks
ettirilishi lozim bo`lgan ettita elementlarning to`rttasi ana shu mod-dalar guruhlari
ekanligini eslatgan holda talabaga ularning moliyaviy hisobot tarkibida aks
ettirilish jarayonini tushuntirib o`tish lozim deb o`ylaymiz.
Daromadlar va xarajatlar to`g`risidagi ma`lumotlar “Moliyaviy natijalar
to`g`risidagi hisobot” tarkibida aks ettirilib, ular xo`jalik yurituvchi sub`ekt
faoliyatining hisobot davridagi moliyaviy natijalarining foyda yoki zarar ekan-
ligini aniqlash uchun ishlatiladi. Foyda (zarar) daromadlar va xarajatlarni bir-biri
bilan solishtirish natijasida aniqlanadi, ya`ni:
5

Daromadlar - xarajatlar = foyda (zarar)
Moliyaviy natijalarni aniqlash tartibini talabaga tushuntirish uchun, bizning
nazarimizda, “Moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot” da aks etti-riluvchi
ko`rsatkichlarning shakllanish tartibini ko`rib chiqish kerak.
“Moliyaviy natijalar to`g`risidagi” hisobotda daromadlar, xarajatlar, foy-da va
zararlar xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning quyidagi faoliyat sohalari bo`yi-cha aks
ettiriladi:
 asosiy faoliyat
 investitsion faoliyat
 moliyaviy faoliyat.
O`zbekiston Respublikasi “Asosiy xo`jalik faoliyatidan daromadlar” nomli 2-
Buxgalteriya hisobi milliy standartida daromadlarga quyidagicha ta`rif beril-gan:
“Ushbu standartda daromad deyilganda xo`jalik sub`ektlari oddiy faoliyati
davomida olingan daromadlar, shu jumladan mahsulotni sotish (ishlarni bajarish va
xizmat ko`rsatish) dan olingan daromadlar, olingan foizlar, dividendlar, royaltilar
va boshqalar tushuniladi.”(O`zbekiston Respublikasi Buxgalteriya Х iso-bining
milliy standartlari, Т oshkent, 2022 y ,38-bet).
Asosiy faoliyat yuzasidan daromad va xarajatlarni aks ettirish mahsulot yoki tovar
sotuvchi korxonalarda xizmat ko`rsatuvchi tashkilotlarga nisbatan farq qiladi.
Mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish bilan shug`ullanuvchi korxonalar o`zining
ana shu asosiy faoliyatini yuritishi uchun 2 yo`nalishda xarajatlarni amalga
oshiradilar: 3
mahsulot ishlab chiqarish uchun;
umuman asosiy faoliyatni tashkil qilish, boshqarish hamda unga xizmat ko`rsatish
yuzasidan.
Т ovarlar sotish bilan shug`ullanuvchi firmalarda ham tovarlarni harid qilish uchun
hamda ularni sotish bilan bog`liq operatsion faoliyat bo`yicha xarajatlar yuzaga
3
Mirziyoyev Sh. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining ʻ
garovi” Toshkent: "O zbekiston" 2016 y.- 48 b.
ʻ
6

keladi. Shu sababli Moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobotda asosiy faoliyat
bo`yicha uchta element o`z aksini topadi:
mahsulot sotishdan yalpi foyda;
sotilgan mahsulot tannarxi;
operatsion xarajatlar.
“Moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot” shaklida daromadlarni aks ettiruvchi
dastlabki ko`rsatkich - bu mahsulot (yoki tovarlar) sotishdan (xizmatlar
ko`rsatish, ishlar bajarishdan) yalpi tushumlardir . Hisobotning bo`
ko`rsatkichi mahsulot sotishdan yalpi tushumdan tovarlarning qaytarilishi
vaxaridorlarga berilgan chegirmalarni ayirib yuborish orqali aniqlanadi .
Daromadlar tushun-chasining ta`rifiga mos ravishda bu satr orqali asosiy faoliyat
natijasida olingan tushum aks ettiriladi.
“Moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot” shaklida xarajatlarni aks ettiruvchi
dastlabki ko`rsatkich - bu sotilgan mahsulotlar (tovarlar, ko`rsatilgan
xizmatlar, bajarilgan ishlar) tannarxi bo`lib, bu ko`rsatkich sotilgan
mahsulotlar (tovarlar yoki ko`rsatilgan hizmatlar, bajarilgan ishlar) uchun ishlab
chiqaruvchi tomonidan qilingan xarajatlarni anglatadi.
Mahsulot sotishdan olingan yalpi tushumso`mmasidan sotilgan mahsulot
tannarxiso`mmasini chegirib yuborilsa, mahsulot sotishdan yalpi foyda (zarar)
ko`rsatqichi kelib chiqadi. Bu ko`rsatkich ijobiy bo`lishi uchun sotuvchi o`z
mahsu-lotini uni ishlab chiqarish uchun ketgan xarajatlarga nisbatan qimmatroq
narxda sotishi kerak bo`ladi. Olingan yalpi foyda hisobiga korxonaning operatsion
xa-rajatlari ham qoplanishi ko`zda tutilishi kerak. Shuni inobatga olgan holda
hisobotda asosiy faoliyatdan foyda ni aniqlash uchun mahsulot sotishdan yalpi
tushum summasidan operatsion xarajatlar chegirib yuboriladi. Operatsion xara-
jatlar tarkibiga mahsulotni sotish bilan bog`liq xarajatlar, ma`muriy va boshqa
operatsion xarajatlar kiritiladi.
Х o`jalik yurituvchi sub`ekt uchun uchchala ko`rsatkich ham, ya`ni sotishdan yalpi
tushum, sotilgan mahsulot tannarxi hamda operatsion xarajatlar, muhim
ahamiyatga egadir, chunki mahsulot sotishdan tushumni o`stirishning o`zigina
7

foyda summa-sining ko`payishiga olib kelmaydi. Foyda ko`p bo`lishi uchun
operatsion xarajat-larni imkon qadar kamaytirish ham talab etiladi. Albatta,
mahsulot tannarhini pasaytirish yo`llari topilishi ham ko`zda tutilishi kerak.
Moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobotda moliyaviy faoliyat bo`yicha olingan
natijalar alohida aks ettiriladi. Ular jumlasiga daromadlar sifatida olingan
dividendlar, foizlar, moliyaviy ijara daromadlari, valyuta almashinuv kurslaridagi
ijobiy farqlar kabilar, xarajatlar sifatida esa to`langan dividendlar, foizlar,
moliyaviy ijara to`lovlari, valyuta almashinuv kurs-laridagi manfiy farqlar kabilar
kiradi. Moliyaviy faoliyat bo`yicha daromadlar va xarajatlarning algebraik
yig`indisi moliyaviy faoliyat bo`yicha foyda yoki zararni ko`rsatadi .
Asosiy va moliyaviy faoliyat natijalari yig`indisi xo`jalik yurituvchi sub`ektlar
umumxo`jalik faoliyatidan olingan foyda yoki zarar ko`rsatkichi sifa-tida aks
ettiriladi.Umumxo`jalik faoliyatidan olingan foyda yoki zarar ko`rsat-kichiga
favqulodda foyda yoki zararlarni q o` shsak, soliqqa tortilgunga qadar foy-da yuzaga
keldi.Soliqqa tortilgunga qadar foyda summasidan foyda soligi va qonunchilikka
asosan zahira kapitaliga qilingan ajratmalar summasini ayirib tashlagudek b o` lsak,
xisobot yilining sof foydasi yuzaga keladi.
2. Daromadlar va xarajatlarni tan olish jarayoni va uning mezonlari.
Х o`jalik faoliyatidan olinadigan daromadlar va xarajatlarni hisobga olishdagi
asosiy masala ularni tan olish paytini aniqlash hisoblanadi. Daromad va
xarajatlarni tan olish ularni modda sifatida moliyaviy hisobotlarga kiri-tilish
jarayonidir . Buxgalter daromad va xarajatlarni moliyaviy hisobot moddasi
sifatida tan olishi uchun quyidagi muolajalarni amalga oshirishini biz hisob tsikli
jarayonini o`rganish orqali ko`rib chiqqan edik:
sotish yoki boshqa turdagi daromad yoki xarajatni yuzaga keltiruvchi xo`-jalik
muomalasi tahlil qilinib, u amalga oshirilgan sana o`rnatiladi;
xo`jalik muomalasi natijasida yuzaga kelgan daromad yoki xarajat qiy-mati
aniqlanadi;
8

xo`jalik muomalasiga nom berish orqali moliyaviy hisobotning u yoki bu
moddasiga taalluqli ekanligi belgilanadi, ya`ni turkumlanadi. Masa-lan: mahsulot
sotishdan tushum yoki daromad, ijara daromadi, foiz ko`ri-nishidagi daromadlar va
hokazo. Т urkumlash odatda jurnallarga ikki yoqlama yozuvlarni yozish orqali
amalga oshiriladi. Ikki yoqlama yozuv-larni amalga oshirish uchun esa tegishli
hisobvaraqlardan foyda-laniladi.
Harajatlarni tan olish jarayoni, ya`ni ularni modda sifatida moliyaviy hisobotlarga
kiritilish jarayoni ana shunday amalga oshiriladi. Bunda ular amalga oshirilgan
sana muhim ahamiyatga egadir:
agar xarajatlar sotish uchun mo`ljallangan mahsulot ishlab chiqarish uchun amalga
oshirilgan bo`lsa, ular ishlab chiqarish xarajatlari deyiladi;
agar xarajatlar yangi turdagi mahsulotni tajriba-sinov maqsadlarida ishlab
chiqarish uchun, yoki kelgusidagi operatsion faoliyat uchun amalga oshirilgan
bo`lsa, ular kelgusi davr xarajatlari deb tan olinadi;
agar mahsulotlar sotilsa, ularga tegishli xarajatlar alohida hisobga olinib,
moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobotlarga kiritiladi, chunki ular ana shu hisobot
davrida ishlab topilgan daromadlarga tegish-lidir deb hisoblanadi. Bu tan olish
paytida muvofiqlik tamoyilining namoyon bo`lishidir.
Yuqoridagi holatlarning barchasini inobatga olgan holda O`zbekiston
Respublikasining 2-sonli Buxgalteriya hisobimilliy standartida daromadlar
tushunchasi va ularni hisobga olish tartibini aniqlash ko`zda tutilgan. Ushbu
standartda daromadlarni tan olish mezonlari ko`rsatilgan bo`lib, unga ko`ra “asosiy
xo`jalik faoliyatidan daromadlar
 iqtisodiy manfaatlarning kelgusida olinish imkoniyati mavjud bo`lsa
 hamda bu manfaatlar aniq va ishonchli ravishda o`lchanishi mumkin bo`lgan
paytda tan olinadi.
Moliyaviy ma`lumotlarni e`tirof etish mezonlari sifatida bu mezonlar kontseptual
asoslar tarkibida yoritilgandi. Ushbu mezonlarni endi faqat daro-madlarni tan olish
jarayoni bo`yicha ko`rib chiqamiz.
9

2-BHMSga binoan tovarlar sotishdan daromad quyidagi shartlar bajarilganda tan
olinadi:
xo`jalik sub`ekti tovarlarga egalik qilish yuzasidan tavakkalchilik va
mukofotlarning asosiy qismini xaridorga o`tkazgan bo`lsa;
xo`jalik sub`ekti o`zida sotilgan tovarlarga egalik hamda nazorat qilish bilan
bog`liq ustunliklarni saqlab qolmagan bo`lsa;
daromad summasi yuqori ishonchlilik darajasida baholanishi mumkin bo`lsa;
xo`jalik sub`ekti tomonidan iqtisodiy manfaatlarning olinishi ehtimoli mavjud
bo`lsa;
daromad olish muomalasi bilan bog`liq barcha amalga oshirilgan va kutilayotgan
xarajatlar yuqori ishonchlilik darajasida o`lchanishi mum-kin bo`lsa.
Daromadlarni tan olishning mezonlari va ularning sanab o`tilgan jihatlarini
talabaga yaxshiroq yoritib berish maqsadida misol ko`rib chiqamiz.
1-misol. Х aridor sotuvchidan tovarni sotib olish maqsadida oila a`zolariga
ko`rsatgani olib ketdi. Т ovarning tannarxi -15000 so`m, bozor qiymati esa - 18000
so`m. Ushbu holat bo`yicha daromad tan olinadimi yoki yo`qmi? Agar tan olinsa,
daromad summasi qancha bo`ladi? Ushbu savolga javob berish uchun yuqoridagi
shartlarning bajarilishiga e`tibor beramiz. Birinchidan, tovarga egalik qilish bilan
bog`liq tavakkalchilik va mukofotlar xaridorga o`tgani yo`q, chunki xaridor
tovardan foydalanish huquqini hali olgani yo`q. Ikkinchidan, sotuvchi ushbu
tovarni nazorat qilish ustunligini o`zida saqlab qoldi, ya`ni tovarningxaridorda
qolishi yoki qaytarib berilganini sotuvchi hali nazorat qilishi tabiiy. Bundan
tashqari daromad summasini baholash imkoni ham yo`q, chunki bozor qiymatining
18000 so`m ekanligi, tovarning shu narxda albatta sotiladi degani emas,
chunkixaridor uni shu narhda sotib olishga qaror qilgani yo`q. Qolaversa iqtisodiy
manfaatlarni olish, ya`ni xaridordan ushbu tovar uchun pul olinishi haqida
hozircha kelishilgani yo`q. Х ulosa shuki, ko`rib chiqilgan holat bo`yicha sotuvchi
daromadni tan olmaydi.
2-Misol. Sotuvchi vaxaridor o`rtasida uskunani sotish yuzasidan bitim tuzildi.
Uskunaning qiymati - 340000 so`m. xaridor uskunani pulini to`lashni va`da qilib,
10

uni olib ketdi. Ushbu muomala bo`yicha tegishli hujjatlar - shartnoma, yuk xati
rasmiylashtirilmadi. Х o`sh, daromad tan olinadimi? Bu savolga javob berish uchun
yuqoridagi daromadlarni tan olish shartlari bajarilishiga nazar tashlaymiz:
Daromadni tan olishning 1-sharti bajarilyapti, chunki tovarga egalik qilish huquqi
ikki tomonning roziligi bilanxaridorga o`tdi.
Demak, tovarni 2-shart bo`yicha ko`rsatilgan nazorat qilish ustunligi ham
xaridorga o`tdi.
Daromad summasini yuqori ishonchlilik darajasida aniqlash hamda oqilona
baholash imkoni (3-shart) esa ushbu holatda yo`q, deb aytish mumkin, chunki
tovarning sotilish narxini ko`rsatuvchi hujjatlar rasmiylashtirilmagan va bu haqda
ma`lumotning o`zi yo`q.
Aynan hujjatlarning rasmiylashtirilmagani, tovar uchun pulning kelib tushishini
dargumon qilib qo`ymoqda: 4-shart bajarilmayapti.
Misolda ko`rsatilgan summa - 340000 so`m esa, shu tovarni sotish natijasida
olinadigan daromadlar uchun qilingan xarajat summasini ko`rsatmoqda. Demak,
beshinchi shart bajarilmoqda, ya`ni xarajatlar ishonchli ravishda o`lchangan.
Shunday qilib, ushbu muomala bo`yicha daromadlarni tan olishning 3- va 4-
shartlari bajarilmayotganligi tufayli daromadlarni tan olishning imkoni yo`q deb
ishonch bilan aytish mumkin ekan.
3-misol. Sotuvchidan xaridor tovarni sotib olishga rozi bo`ldi va bitim tuzildi.
Т ovarning tannarxi - 15000 so`m, bozor qiymati - 18000 so`m, xaridor uchun
ushbu muomala bo`yicha qo`yilgan narx esa -25000 so`m. Т ovar xaridorga etkazib
be-rildi. Ushbu muomalada daromadlarni tan olishning deyarli barcha shartlari
baja-rilmoqda, ya`ni egalik huquqi xaridorga o`tdi, nazorat ham unda, daromadlar
va xarajatlarni ishonchli ravishda o`lchash imkoni mavjud. Lekin tovarning sotilish
narxi, ya`ni daromad summasini ko`rsatuvchi narx bozor qiymatidan ham yuqori
ekanligi daromadning oqilona baholanmaganligini ko`rsatmoqda , bu esa,
bizning fikrimizcha, xaridordan pulni olishda ma`lum bir muammolarni keltirib
chiqa-rishi mumkin. xaridor tovarning haqiqiy bozor qiymatidan xabar topsa, u
tomo-nidan hattoki tovarni qaytarib berish ehtimoli ham mavjud. Bu esa kelgusida
11

iqtisodiy manfaatlarning olinishi ehtimolini pasaytirmoqda . Bunday hollarda
xaridor tovarning bozor qiymatidan xabardor bo`lganidagina daromadni ishonch
bilan tan olish mumkin, deb o`ylaymiz.
4-misol. Sotuvchidan xaridor tovarni sotib olishga rozi bo`ldi va bitim tuzildi.
Т ovarning tannarxi - 35000 so`m, bozor qiymati - 40000 so`m, xaridor uchun
ushbu muomala bo`yicha qo`yilgan narx esa 40000 so`m. Т ovar xaridorga etkazib
be-rildi. Ushbu muomalada daromadlarni tan olishning deyarli barcha shartlari ba-
jarilmoqda, ya`ni egalik huquqi xaridorga o`tdi, nazorat ham unda, daromadlar va
xarajatlarni ishonchli ravishda o`lchash imkoni mavjud. Daromadlar oqilona
baholangan, kelgusida iqtisodiy manfaatlarning olinishini esa ushbu muomala
bo`yicha rasmiylashtirilgan shartnoma hamda yuk xatlari kafolatlaydi, shuning
uchun ham 40000 so`mlik daromad tan olinadi
Daromad va xarajatlarni tan olish mezonlarining ayrim jihatlarini quyidagicha
ifodalash mumkin:
modda o`lchash uchun asosga ega bo`lishi kerak
summa oqilona aniqlangan bo`lishi kerak;
daromadlar bo`yicha iqtisodiy manfaatlarning olinishi ehtimoli mavjud bo`lishi
kerak;
xarajatlar bo`yicha iqtisodiy manfaatlarning chiqib ketishi ehtimoli mavjud bo`lish
kerak;
Х ulosa qilib shuni aytish kerakki, 2-sonli Buxgalteriya hisobi milliy standartiga
binoan daromadlar quyidagi ikkita shart bajarilsagina tan olinadi:
Shartnomaning o`zi bajarilsa, ya`ni mahsulot xaridorga etkazib berilsa yoki
muomala yakunlangan bo`lsa
Daromad sifatidagi pul mablag`larini olishning hech bo`lmaganda ehtimoli
mavjud bo`lsa.
Boshqacha qilib aytganda, daromadlar odatda shartnomaning bajarilishi amalga
oshirilganda va tushumlarni o`lchash hamda olish imkoni mavjudligining hech
bo`lmaganda ehtimoli bo`lsagina tan olinadi.
12

Shunday qilib, biz talabani daromadlarni tan olish jarayoni va mezonlari bilan
tanishtirib chiqdik. Daromad va xarajatlarni tan olishda buxgalterlar amal qilishi
lozim bo`lgan qoidalar ham mavjudki, ularni tan olishning 4 qoidasi deb ataymiz.
Bular:
aniqlash,

baholash,

o`z vaqtidalik,
 ishonchlilik
bo`lib, ular moliyaviy hisobotlarda tan olish uchun hamma moddalarga nisbatan
qo`llaniladi.
Keltirilgan 4 qoidaning mohiyatini daromad va xarajatlarni tan olish yuzasidan
yoritib berishga harakat qilamiz:
Aniqlash shuni anglatadiki, tan olinayotgan modda moliyaviy hisobotlar
elementlarining (masalan, daromad va xarajatlarning) ta`riflariga mos kelishi
kerak.
Moddani pul birliklarida aks ettirish, ya`ni daromad va xarajat-larning qiymatini
o`lchash imkoni bo`lsagina, u tan olinadi.
Har qanday moliyaviy ma`lumotni o`z vaqtida tan olish kerak, bu moliyaviy
ma`lumotlarning to`g`riligini ta`minlaydi. 4
Daromad va xarajatlar to`g`risidagi ma`lumotlar ishonchli bo`lishi uchun,
buxgalteriya hisobi hujjatli hisob ekanligini unutmagan holda, daromad va
xarajatlarni faqat tegishli dastlabki hujjatlarga asosan tan olish lozim.
3. Daromad va xarajatlarni tan olish tamoyillari.
Moliyaviy natijalarni hisobotda aks ettirish uchun hisoblash usuli va muvofiqlik
tamoyilidan foydalaniladi. Ulardan foydalanish moliyaviy hisobotga quyidagicha
ta`sir kiladi:
 Х o`jalik muomalalari natijasidagi daromadlar yoki xarajatlar, pul
mablag`lari kelib tushganida yoki to`langanida emas, balki u amalga oshi-rilgan
4
Vahobov A.V., Malikov T.S. “Moliya” Darslik. – T.: “Sharq” nashriyoti, 2010. – 804 bet.
13

paytda tan olinishi talab qilinadi. Haqiqatdan, daromadlar va xarajatlarni tan olish
mezonlarida iqtisodiy manfaatlarning berilish yoki olinishi ehtimoli mavjudligi
ko`zda tutilgan xolos. Bu daromadlar nuqtai nazaridan buxgalteriya balansida
aktivlar sifatida aks et-tirilgan pul mablag`lari yoki boshqa resurslarni olish
huquqini beradi. Bu holat xarajatlar nuqtai nazaridan buxgalteriya balansida
majburiyat sifatida aks ettirilgan mablag`larni to`lash yoki xizmat ko`rsatish
majburiyatini yuklaydi
 Moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobotda ushbu davrga tegishli bo`lgan
daromadlar va xarajatlar aks ettirilishi kerak. Hisoblash tamoyili muvofiqlik
tamoyiliga to`g`ri keladi, ya`ni daromad pul mablag`lari olinganda emas, tovar
sotilganda yoki xizmat ko`rsatilganda hisoblanadi. hisoblash tamoyili
qo`llanilganda xarajatlar pul mablag`lari to`langan vaqtidan qat`iy nazar ular bilan
bog`liq bo`lgan daromad tan olingan davrda tan olinadi.
Hisoblash tamoyilidan foydalanilganda, daromadlarni tan olish maqsa-dida ularni
quyidagicha turkumlash mumkin:
 hisobot davrida yuzaga kelgan va ana shu davrda ishlab topilgan daro-
madlar - bular hisobot davrida tan olinishi lozim bo`lgan daromad-lardir;
 hisobot davrida yuzaga kelgan, lekin ana shu davrda ishlab topilma-ganligi
tufayli kelgusi davrlar hisobotiga kiritilishi lozim bo`lgan daromadlar.
Hisobot davrida yuzaga kelgan va ana shu davrning hisobotiga kiritilishi lozim
bo`lgan daromadlarga bir necha holatni misol qilib ko`rsatish mumkin.
1-holat. Х aridorga mahsulot yuklab jo`natilgan va undan naqd pul olingan.
Mahsulot yuklab jo`natilgani daromadning ishlab topilganligini bildirmoqda.
Mahsulotni jo`natish muomalasi esa umuman daromadning shu hisobot davrida
yuzaga kelganligini bildirmoqda. 2-holat. Mahsulot xaridorga jo`natilgan, lekin pul
hali olingani yo`q. Bu holatda daromad hisobot davrida yuzaga kelmoqda,
mahsulot jo`natilgani uchun daromad ishlab topilgan, shu sababli hisoblash
tamoyiliga binoan pul tushmagan bo`lsa ham (shartnoma asosida jo`natilgani
sababli uning tushish ehtimoli bor), daromad tan olinaveradi:
Dt Pul mablag`lari (1-holat) yoki debitorlar (2-holat)
14

Kt Sotishdan olingan daromad
Hisobot davrida yuzaga kelgan, lekin hali ishlab topilmagan daromadga misol
qilib, xaridor tomonidan pulning oldindan to`lanishini keltirish mumkin. Daromad
haqida ma`lumot pul tushganligi tufayli hisobot davrida yuzaga kelmoq-da, lekin
mahsulot jo`natilmaganligi sababli daromad ishlab topilmagan.
Ushbu muomala yuzasidan daromadlarni tan olish keyingi davrlarga qoldiriladi,
ya`ni tan olish muddati uzaytiriladi:
Dt Pul mablag`lari
Kt Х aridor va buyurtmachilardan olingan bo`naklar
Х aridorga mahsulot jo`natilgandan keyin esa :
Dt Х aridor va buyurtmachilardan olingan bo`naklar
Kt Mahsulot sotishdan olingan daromad
Hisoblash tamoyiliga binoan xarajatlar ham hisobot davri ma`lumot-lariga kiritish
maqsadida quyidagicha turkumlanishi mumkin:
 hisobot davrida yuzaga kelgan va hisobot davridagi daromadlarni olish
uchun amalga oshirilgan xarajatlar: ular hisobot davri xarajatlari deb tan olinadi;
 hisobot davrida yuzaga kelgan, lekin hisobot davri daromadlarini ishlab
topish bilan bog`liq bo`lmagan, kelgusidagi daromadlarni olishni ko`zlab amalga
oshirilgan xarajatlar: ular kelgusi davrlar xarajatlari deb tan olinadilar.
Daromadlar va xarajatlarning muvofiqlik tamoyilini inobatga olgan holda
bog`liqligi asosida quyidagicha holatlar ham bo`lishi mumkin:
 hisobot davrida yuzaga keladigan, lekin hisobot davrida hech qanday
xarajatlarni talab etmaydigan daromadlar ham mavjud. Masalan, hisobot davrida
olingan dividendlar uchun hisobot davrida xarajatlar qilin-maydi, ular oldingi
xarajatlar, aniqrog`i investitsiyalar natijasida olinadi.
 Hisobot davrida yuzaga keladigan, lekin ana shu davrda hech qanday da-
romadlarni olishni ko`zda tutmaydigan xarajatlar ham mavjud. Masalan, bank
krediti bo`yicha to`lanadigan foizlar hisobot davrida biron bir daromadni olishni
ko`zda tutmaydi.
Yuqoridagi holatlarni inobatga olib, xarajatlarni quyidagicha tasniflash mumkin:
15

Bevosita xarajatlar - bu hisobot davri daromadiga mos keladigan sotilgan tovarlar
(bajarilgan ishlar, ko`rsatilgan xizmatlar) tannarxi.
Davr xarajatlari – hisobot davridagi sotish bilan bog`liq va umumiy ma`-muriy
xarajatlardir. Bu xarajatlar ular paydo bo`lgan davr mobaynida tan oli-nadi.
Т aqsimlangan xarajatlar - bu amortizatsiya yoki sug`urta kabi xarajatlardir. Bu
xarajatlar muntazam ravishda aktivlar foyda keltirilish davrlariga taqsim-lanadi.
Х ulosa qilib shuni aytish mumkinki, hisoblash tamoyiliga muvofiq daromad va
xarajatlarni tan olishning quyidagi, odatda, “oltin” qoida deb atalmish qoidalari
mavjud ekan:
agar sotish muomalasi bo`yicha debitorlik qarzi tan olinsa, demak, daro-madlar tan
olinishi kerak va aksincha, daromad tan olinsa, demak debitorlik qarzini tan olish
lozim;
b) agar xo`jalik muomalasi natijasida kreditorlik qarzi tan olinsa, demak, xa-
rajatlarni yoki aktivlarning kelib tushishini tan olish kerak va aksincha, xarajatlar
yoki aktivlarning kelib tushishi tan olinsa demak, kreditorlik qarzi tan olinadi.
4. Daromad va xarajatlarni tan olish usullari.
Daromad va xarajatlar to`g`risidagi moliyaviy ma`lumotlarning tayin-lanishi,
ularni tan olish jarayoni hamda tamoyillarining xususiyatlari amalda daromad va
xarajatlarni tan olishning turlicha usullaridan foydalanishni bel-gilab beradi.
Daromad va xarajatlarni tan olish usullari asosan iqtiso-diyotning turli xil sohalari
xususiyatlaridan kelib chiqib mahsulot yoki tovarni jo`natish, bajarilgan ishlarni
topshirish payti bilan belgilanadi. 5
Daromadlarni tan olishning turlicha holatlarini quyidagicha tasniflash mumkin:
mahsulotni yoki tovarni jo`natish payti (sotish payti)da tan olingan daromad;
mahsulot yoki tovarni jo`natish paytidan keyin tan olingan daromad;
mahsulot yoki tovarni jo`natgunga qadar tan olingan daromad.
5
Mirziyoyev Sh. “Erkin va farovon, demokratik O zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.” Toshkent: ʻ
"O zbekiston" 2016 y.-56 b.
ʻ
16

Daromadlarni tan olish bo`yicha keltirilgan uchta holatning har birining o`ziga xos
jihatlari mavjud bo`lib, ana shu jihatlari daromadlarni hisobga olish tartibini
belgilab beradi. Shuning uchun har bir holatning jihatlarini va ularga bog`liq
bo`lgan daromadlarni tan olish usullarini alohida ko`rib chiqish lozim deb
o`ylaymiz.
1) Mahsulotni yoki tovarni jo`natish paytida daromadni tan olish.
Mahsulotni yoki tovarni jo`natish paytida daromadni tan olishning quyidagi
usullari mavjud:
 kassa usuli
 hisoblash usuli
Kassa usuli daromadni tan olishning ikkala shartlari - shartnomani bajarish va
tushum olish mavjud bo`lgan hollarda qo`llaniladi. Daromadni tan olishning ikkala
sharti ham odatda tovarlar berish yoki xizmatlar bajarish pay-tida bajariladi. Bunda
mahsulotlarni yoki tovarlarni sotishdan olingan daromad sotish kuni ya`ni
mahsulot mijozga berilgan kuni tan olinadi. Ko`rsatilgan xizmatlardan olingan
daromadlar xizmatlar bajarilganida tan olinadi. Kassa usuli sotish payti usuli deb
ham ataladi. Bu usuldan asosan chakana savdo tashkilotlari foydaladi.
Ayrim bitimlar sotish payti usuli bo`yicha tan olish uchun tasniflanmaydi, chunki
ularda ikkita mezonlardan biri qondirilmagan. Masalan: boshqa kompaniya
aktivlaridan foydalanishga ruxsat beradigan shartnoma kelishuvlaridan kela-digan
daromad (ijara daromadlari, ijara to`lovlari va ajratmalari kabi) larni olsak, bu
ko`pchilik hollarda ijaraga beruvchi tomonidan aktivlar ijaraga beri-lishi va
ijarachi ulardan foydalayotgan bo`lishiga qaramay, ijara shartnomasi bo`-yicha
olinishi kerak bo`lgan daromadlar, ya`ni ijara to`lovlari bevosita aktiv-larni
foydalanishga berish paytida amalga oshirilmasligi mumkin.
Faraz qilaylik, ijara shartnomasi 1 aprelda 6 oy muddatga uskunani ija-raga berish
yuzasidan 12000 so`m summaga tuzilgan. 30 aprel kuni holatiga ijarachi ijara
to`lovini amalga oshirgani yo`q, lekin ijaradan foydalanayapti. Bunday holda
ijaraga beruvchi 30 aprel kuni bir oy uchun ijara daromadini tan olishi kerak:
17

Dt Qisqa muddatli ijara bo`yicha olinadigan hisobvaraq - 2000 so`m
Kt Qisqa muddatli ijaradan olingan daromad - 2000 so`m
Qisqa muddatli daromadni tan olishning bu usuli hisoblash usuli deyi-ladi.
Hisoblash usulidan foydalanilganda amalda ikki xil vaziyatlar yuzaga kelishi
mumkin:
Mahsulot yoki tovar jo`natilgan, ya`ni daromad ishlab topilgan, lekin pul
olinmagan.
Pul oldindan olingan, lekin mahsulot yoki tovar hali jo`natilmagan, ya`ni daromad
ishlab topilmagan.
Yuqorida keltirilgan misolimiz birinchi vaziyatga oid bo`lsa, ikkinchi vaziyatda
“ Muddati uzaytirilgan daromad” tushunchasidan foydalaniladi.
Jurnalga obuna qilishni amalga oshirayotgan kompaniya yoki qandaydir kelgusi
sanaga chipta sotayotgan aviakompaniya naqd pulni tovar berilmasdan yoki xizmat
ko`rsatilmasdan oldin oladi. Ammo sotish mezoni, ya`ni daromadlarni tan
olishning ikkinchi sharti (iqtisodiy manfaatlarning olinishi ehtimoli) qondirilgan
bo`lsa ham, daromadlar mahsulotlarni etkazib bermaguncha tan olinmaydi. Bozor
iqtisodiyoti sharoitida xo`jalik yurituvchi sub`ektlar turli xil tavakkalchiliklardan
o`zlarini saqlash maqsadida ham aynan oldindan to`lov usulidan ko`proq
foydalanishga intiladilar. Bunday hollarda sotish muomalasi bo`yicha kelib
tushgan pulni va o`sha olingan pul tufayli yuzaga kelayotgan majburiyatni tan
olish kerak, lekin bu majburiyat keyingi hisobot davrlarida ishlab topiladigan
daromadlar bilan bog`liq bo`lgani tufayli uni muddati uzaytirilgan majburiyat deb
ataladi:
Dt Pul mablag`lari
Kt Muddati uzaytirilgan daromad
2) Mahsulot yoki tovarni jo`natish paytidan keyin daromadni tan olish.
Foyda va zararlar odatda tovarlar, xizmatlar sotilganda yoki sotiladigan bo`lganda
tan olinadi. Amaliyotda tovar yoki xizmatlarni etkazib berish paytida daromadni
tan olish payti kechiktirilishi lozim bo`ladigan hollar uchraydi. Bu odatda:
 daromadlarni tan olishning ikkita mezonidan biriga rioya qilin-maganligi
18

 ikkala mezonga ham tovar va xizmatlarni etkazib berilguncha rioya qilin-
ganligi sababli ruy beradi.
Bunday hollarda daromad mahsulot (tovar)ni etkazib bergandan, xizmatlar
ko`rsatilgan yoki ishlar bajarilgandan so`ng tan olinadi.
Ayrim hollarda daromadni tan olish mezonlariga mahsulotni etkazib berilgandan
so`ng ham to`liq rioya qilinmaydi. Kitob chiqarish yoki asbob uskuna ishlab
chiqarish kabi sanoatning ayrim sohalarida, mijozlarga ma`lum hollarda va katta
vaqt oralig`ida tovarlarni qaytarib berish bo`yicha keng huquqlar beri-ladi. Shu
sababli mahsulot etkazib berilgan vaqtda qanday summa tan olinishini aniqlash
bo`yicha muammolar kelib chiqadi. Qaytarish huquqini BH Х S quyidagicha
sharhlaydi: qaytarib beriladigan tovarlar uchun bozor o`rganilmaganda, korxona
qaytarib beriladigan tovarlarning aniq hisoblab bo`lmaydigan summalariga duch
kelganida daromad tan olinmaydi. Shuning uchun sotishdan kelgan daromad,
sotilgan mahsulotlar tannarxini hamda yalpi foyda summasini tan olish
mahsulotlarni qaytarib berish huquqi muddati tugash davrigacha uzaytiriladi.
Ushbu holatni BH Х Sga asoslanib misol yordamida ko`rib chiqamiz: “Andi-jon”
nashriyoti 2021 yil 30 oktyabr kuni kitob do`konlariga har birining sotilish bahosi
500 so`m bo`lgan 1500 dona kitobni sotdi. Kitob do`konlari va nashriyot o`rtasida
tuzilgan shartnomaga ko`ra xaridorlar kitoblar, ya`ni tovar uchun pulni 30 kun
muddat ichida o`tkazib berishi kerak. Kitoblarning to`liq sotilishi aniq
bo`lmaganligi tufayli tomonlar kelishuviga ko`ra shartnomada xaridorga kitoblarni
2022 yil 1 martga qadar qaytarib berish huquqi berildi. Хaridorlar nashriyot hisob-
kitob raqamiga pulni 15 noyabr kuni to`liq o`tkazib berdilar, lekin kitoblarning 200
tasini qaytarib jo`natdilar. Sotilgan kitoblar bir donasining tannarxi 350 so`mni
tashkil qilgan. “Andijon” nashriyoti 2021 yil uchun tuzilgan hisobotida ushbu
muomala bo`yicha daromadlarni ko`rsatishi kerakmi? Kitoblarni yana qaytarib
berishlari mumkinmi? Bunday holda foyda summasi qanday aniqlanadi?
Izohi berilgan usul bo`yicha ushbu misol yordamida daromadlarni tan olish
jarayonini ko`rib chiqamiz.
“Andijon” nashriyotida amalga oshirilgan 1-muomala:
19

2021 yil 30 oktyabrda o`z mahsuloti bo`lgan kitoblar shartnoma asosida xari-dorga
jo`natildi. Daromadlarni tan olishning ikkala sharti ham (shartnomaning bajarilishi
va pulning olinishi ehtimoli mavjudligi) bajarilayotganligi tufayli ushbu holatda
“oltin” qoidaga binoan daromadni (1500 dona x 500 so`m = 750000 so`m) tan
olamiz:
Dt Olinadigan hisobvaraqlar -750000 so`m
Kt Mahsulot sotishdan olingan daromad - 750000 so`m
Bundan tashqari mahsulot jo`natilgan kuni uni ombordagi mahsulotlar hisobidan
tannarxi bo`yicha (1500x350so`m = 525000 so`m) chiqarib yuborishi kerak:
Dt Sotilgan mahsulotlar tannarxi - 525000 so`m
Kt Ombordagi tayyor mahsulotlar - 525000 so`m
Х aridor tomonidan 15 noyabr kuni qaytarib jo`natilgan tovarlar uchun kassadan
naqd pul (200 dona x 500 so`m) to`landi:
Dt Q aytarilgan tovarlar - 100000 so`m
Kt Kassa - 100000 so`m
Kitoblar omborga qabul qilindi:
Dt O mbordagi tayyor mahsulotlar - 70000 so`m
Kt Olinadigan hisobvaraqlar - 70000 so`m
Ushbu misolda mahsulot sotishdan yalpi foyda summasi 195000 so`mga teng
(750000-100000) - (525000-70000). Buxgalteriya hisobi xalqaro standartlariga
ko`ra shartnomada belgilangan muddat ichida qaytariladigan kitoblar soni
noma`lum bo`lgan holatlarda yalpi foyda mahsulot jo`natilgan paytda emas, balki
qaytarib berish muddati tugaganda tan olinadi :
Dt S otishdan olingan daromad - 650000 so`m
Kt Sotilgan mahsulotlar tannarxi - 455000 so`m
Kt Muddati uzaytirilgan yalpi foyda
(1300dona x150) - 195000 so`m
“Andijon” nashriyotiga 2022 yil 1 martiga qadar boshqa kitoblar qay-tarilmadi.
2022 yil 1 mart kuni nashriyot muddati uzaytirilgan foydani tan olishi kerak:
20

Dt Sotilgan tovarlar tannarxi -455000 so`m
Dt Muddati uzaytirilgan foyda -195000 so`m
Kt Sotishdan olingan daromad -260000 so`m
Ammo BHMS larida daromadni bu turda tan olishning tartibi k o` rsatilmagan.
Ba`zi hollarda mahsulot ishlab chiqaruvchi shaxs o`z mahsulotlarini qayta sotish
uchun boshqa shaxsga jo`natadilar, sotilgan mahsulotlar uchun pul mablag`-larini
esa mahsulot sotilgandan keyingina oladilar. Bunday holat mahsulotning
konsignatsion jo`natilishi deb ataladi. Konsignatsiya - bu marketing bitimi bo`lib,
unga muvofiq yuk jo`natuvchi (mahsulot egasi) faqatgina sotish bo`yicha agent si-
fatida yuritiladigan boshqa shaxs, ya`ni yukni oluvchiga mahsulot yuboradi. Yukni
oluvchi tovarlarni sotib olmaydi, lekin ularning saqlanishi va qayta sotilishi uchun
ma`suliyatni oladi. Sotishdan so`ng yuk oluvchi olingan mablag`larni (ko`r-
satilgan xarajatlar va komission to`lovlar ayrilgan qismini) yuk jo`natuvchiga
etkazib beradi. Konsignatsion tovarlarga uni yukni oluvchi tomonidan soti-
lishigacha mahsulot ishlab chiqaruvchi egalik qiladi. Т ovarlarning
konsignatsiyaga jo`natilishi bu hali sotish emas va daromad tovarlar uchinchi
tomonga sotilishi-gacha tan olinmaydi.
Daromadni olish imkoni etarli darajada kafolatlanmagan bo`lsa, daro-madning tan
olinishini noaniqlilik tugatilmaguncha kechiktirish zaruriyati pay-do bo`ladi.
Т o`lov muddatini uzaytirib sotish usuli va xarajatlarni qoplash usuli daromadni tan
olinishini naqd pul mablag`lar olmaguncha muddatini uzayti-rishning muqobil
varianti hisoblanadi.
Т o`lov muddatini uzaytirib sotish usuli.
Chakana savdo bilan shug`ullanadigan kompaniyalarning ko`p miqdori mavjud
bo`lganda, barcha sotishlarning yuqori foizli ulushi - bu muddatni uzaytirib sotish
hisoblanadi. Chakana savdoda muddatini uzaytirib sotish usuli qo`lla-nilganda
daromadni darhol tan olinishi sotish vaqtida bo`lishi mumkin, chunki kompaniyada
hisobvaraqlar bo`yicha chegirmaning baholash uchun mustahkam asos mavjud.
Т o`lov muddatini uzaytirib sotish xaridorni davriy to`lovlar rejasiga muvofiq
to`lovni amalga oshirishga undovchi shartnomani imzolash orqali ro`y beradi.
21

Undan farqli ravishda to`lov muddatini uzaytirib sotish usuli - bu alohida hollarda,
ma`lum va juda maxsus to`lov muddatini uzaytirib sotishlar turlari uchun
qo`llaniladigan daromadni tan olish usulidir.
Х arajatlarni qoplash usuli.
Bu usul ba`zan to`ldirilmaydigan xarajatlar usuli deb ataladi. Barcha te-gishli
qilingan xarajatlar foydani tan olish vaqtigacha qoplanishi kerak. Х ara-jatlarni
qoplash usuli yakuniy daromadlar yoki foydani bashorat qilib bo`lmay-digan
nihoyatda xatarli, tavakkalchilik darajasi yuqori hollarida qo`llanilishi mumkin.
3) Daromadni mahsulot yoki tovarni etkazib berishgacha tan olish.
Ayrim hollarda daromadlarni tan olish jarayoni uzoq bo`ladi va bir necha hisobot
davrlari mobaynida davom etadi. Bunga katta kemalar, ko`priklar, ofislar qurilishi,
shuningdek, neft olish bo`yicha asbob-uskanalarni ishlab chiqarish misol bo`la
oladi. Bunday loyihalar shartnomalarida ko`p hollarda bajarilgan ishlar
dalolatnomalari deb ataluvchi kelishilgan bosqichlar bajarilgandan keyin kuruvchi
tomonidan xaridorga yuk xatni kurilish jarayonining turli bosqichlarida yozib berib
borishi to`g`risida shartlar qo`yiladi.
Kompaniya qurilish bo`yicha uzoq muddatli shartnoma tuzayotganda daromad va
xarajatlarni hisobga olishning quyidagi usullaridan foydalanishi mumkin:
 Yakunlangan shartnoma usuli - daromadlar va xarajatlar hamda yalpi foyda
shartnoma yakunlanishi bilan tan olinadi.
 Т ugallanish foizi - daromadlar va xarajatlar va yalpi foyda qurilish
loyihasining tugallanish foizini baholash asosida har bir hisobot davrida tan
olinadi.
Birinchi usuldan foydalanilganda qurilishda kelib chiqadigan xarajatlar tovar-
moddiy zahiralar (joriy qurilish) hisobvarag`ida jamlanadi. Bajarilgan ishlar
dalolatnomalari, agar ular mavjud bo`lsa, daromadlar deb yozilmaydi, ak-sincha,
tovar-moddiy zahiralar hisobvarag`iga teskari bo`lgan hisobvaraqda (Olin-gan
bo`naklar) to`planadi. Shartnoma tugaganda daromadlar va xarajatlar hisob-
varag`ida hamma hisobvaraqlar yopiladi va qurilish ob`ekti bo`yicha yalpi foyda
tan olinadi.
22

Qurilish tashkilotlari, ya`ni pudratchilarda bu maqsadda “Asosiy ishlab chiqarish”
hisobvarag`idan foydalanadilar. Bu hisobvaraqning debetida qurilish ishlariga
sarflangan asosiy va yordamchi materiallar, ishchilarga hisoblangan ish haqi
xarajatlari, ishlab chiqarish asosiy vositalari amortizatsiyasi, boshqa ishlab
chiqarish xarajatlari har bir qurilish ob`ekti bo`yicha alohida hisobga olib boriladi.
Buyurtmachilardan olingan pul mablag`lari (ular bajarilgan ishlar hajmini inobatga
olib to`lanadi) bo`nak to`lovlari sifatida aks ettiriladi.
Т ugallanish foizi usulida ham qurilish xarajatlari va joriy yalpi foyda tovar-moddiy
zahiralar hisobvarag`ida (joriy qurilish) to`planadi. Bajarilgan ishlar-ning har
qanday dalolatnomalari tovar-moddiy zahiralar hisobvarag`iga teskari bo`lgan
hisobvaraqda olingan bo`naklar sifatida to`planadi.
Т ugallanish foizi usuli uzluksiz sotish shartnoma bo`yicha ishlarning o`tkazilishi
bo`yicha ro`y berishini va agar foydalanuvchilarga o`z vaqtida axborot berilsa,
daromadlar shartnoma tugashigacha tan olinishi lozimligini ko`zda tutadi. Bu
usulga binoan daromad va xarajatlarni tan olish qurilish ob`ekti tugatilgan yoki
tugatilmaganidan qat`iy nazar hisobot davrida amalga oshiriladi. Ko`pchilik
hollarda qurilish shartnomasi 1 yildan ortiq muddatga tuziladi va ularga binoan
qurilish ob`ektlari ana shu muddatlarda qurib tugallanadi. Qurilish ob`ektlari
bo`yicha daromad va xarajatlar esa tegishli hisobot davrlarida bosqichma-bosqich
kiritib borilaveradi. 6
Qurilish bo`yicha uzoq muddatli loyihani yakunlash bosqichi bir necha usul bilan
o`lchanishi mumkin. Bu o`lchovlar ikkita asosiy guruhlarning biriga tegish-lidir.
 xarajatlar me`yori - bu loyihani yakunlash uchun zarur bo`ladigan barcha
kutilayotgan xarajatlarning joriy vaqtdagi loyiha xarajatlari sum-masidir. Masalan,
loyiha bo`yicha umumiy xarajatlar smetasiga nisbatan joriy paytgacha qilingan
xarajatlar yoki loyihani yakunlash uchun zarur bo`lgan soatlar miqdoriga nisbatan
ishlangan soatlar miqdori.
 Ishlab chiqarish me`yori - bu loyihani yakunlash bo`yicha kutilayotgan
umumiy natijalarga nisbatan joriy vaqt natijalaridir. Masalan, binoning kurilishi
6
http : www . mf . uz
23

lozim bo`lgan umumiy qavatlari soniga nisbatan bitgan qavatlar soni yoki
avtomobil bosib o`tgan yo`lning umumiy kilo-metrajiga nisbatan joriy davrda
bosob o`tgan yo`lning qo`yilgan kilometrlar miqdori.
Birinchi, ya`ni xarajatlar me`yori usulidan foydalanilganda qurilish ob`ekti
bo`yicha loyihaning tugallanganlik foizi quyidagicha aniqlanadi:
Hisobot davrining oxiriga qilingan xarajatlar
Т ugallanganlik foizi = (Joriy dvrgacha sarflanagn xarajatlar)
Loyiha bo`yicha umumiy xarajatlar smetasi
Т ugallanganlik foizini aniqlab bo`lgandan so`ng unga asosan joriy davr-da tan
olish uchun daromadlar summasini quyidagicha aniqlash mumkin:
Joriy davr daromadlari = ( Т ugallanganlik foizi x shartnomaning umumiy
daromadi) - oldingi davrlarda tan olingan daromadlar summasi
Т avsifi berilgan ikkala usulni ham benuqson deb bo`lmaydi. Qurilish tashkiloti
xarajatlar usulidan foydalansa, u joriy hisobot davrida bajargan ishlari hajmini
aniqlashda ana shu davrda qilingan xarajatlarni tan olar ekan, hisob-kitob uchun
xarajatlarning haqiqiyso`mmasini asos qilib oladi. Bunday hollarda xarajatlarning
qurilish ob`ekti smetasiga hamda har bir ish turi bo`yicha me`yorlarga mos
kelishini, ya`ni sarf-xarajatlar yuzasidan tejamkorlik yoki, aksincha, ortiqcha
sarfga yo`l qo`yilganligini aniqlash mushkul bo`ladi. Boshqacha qilib aytganda,
xarajatlarning unumli yoki unumsiz ekanligi ustidan nazorat o`rnatish imkoniyati
chegaralagandir. Х arajatlar summasi qancha ko`p ko`rsatilsa, daromadlar shuncha
yuqori bo`lishi bu holni yanada kuchaytiradi, deb o`ylaymiz.
Agar ishlab chiqarish usulidan foydalanilsa, bajarilgan ish hajmi daromad va
xarajatlarni tan olish uchun asos qilib olinadi, deyildi. Ba`zi hollarda qurilish
ishlarining ayrimlari ko`proq xarajat talab etsa, ayrimlari, aksincha, boshqalariga
nisbatan kamroq xarajat talab etadi. Masalan, binoning birinchi qavati uchun
boshqa qavatlariga nisbatan ko`p xarajat qilinadi, lekin daromadlar bajarilgan
ishlarga mutanosib olinadi. Bu esa daromad va xara-jatlarning hisobot davrlari
bo`yicha mutanosib taqsimlanishiga salbiy ta`sir ko`rsatadi.
4) Х izmatlarni ko`rsatishdan daromadlarni tan olishning 4 usuli mavjud:
24

Ani q bajarish;

Mutanosib bajarish;

Тugallanganlik foizi;

Inkassatsiya.
Aniq bajarish usuli bitta harakatni bajarishdan olingan xizmatlar bo`-yicha
daromadni hisobga olish uchun qo`llaniladi. Masalan, ko`chmas mulk bo`yicha
broker sotish bo`yicha komission daromadni ko`chmas mulk bo`yicha bitimni
tugat-gandan so`ng oladi, stomatolog esa, tishni olib tashlash bo`yicha operatsiyani
tugat-gandan so`ng oladi.
Mutanosib bajarish usuli xizmatlarni bir bosqichdan ko`proq bajarishdan olingan
daromadni tan olish uchun qo`llaniladi. Bu usulga muvofiq daromad davri uchun
xizmatlarni mutanosib bajarish asosida tan olinadi. Х izmatlardan olingan
daromadni mutanosib o`lchash xizmatlarning xarajatlar har xil turi uchun turlicha
amalga oshiriladi:
Х izmatlarning bajarilishining bir xil bosqichlari - har bir shunday bosqich
bo`yicha xizmatlardan olingan daromadning bir xil summasi tan olinadi.
Х izmatlarning bajarilishining bir xil bo`lmagan bosqichlari - har bir shunday
bosqich bo`yicha xizmat ko`rsatadigan sub`ektning bevosita xarajatlariga
mutanosib ravishda xizmatlardan olingan daromad tan olinadi.
Bajarishning belgilangan muddati bilan o`xshash bosqichlar - xizmatlardan
olinadigan daromadni tan olishning odatdagi usulidan qo`llanish qo`proq ma`-
quldir.
Keltirilgan usullardan foydalanishni tavsiflab berish maqsadida misol ko`rib
chiqamiz: “Ishonch” firmasi kompaniyaga xizmat ko`rsatish to`g`risida shart-noma
imzoladi. Shartnomaga binoan xizmatlar uchun to`lov 150000 so`m deb bel-gilandi
va u 2021 yil 15 dekabrda amalga oshirilishi kerak. “Ishonch” firmasi ushbu
xizmatni ko`rsatish uchun amalga oshiriladigan xarajatlarni ishonchli baho-lay
oladi. Firmaning hisob-kitobi bo`yicha xarajatlar quyidagilardan iborat:
Ob`ektni o`rganish va ishlarni rejalashtirish – 10000 so`m 2021 yil 31 dekabr
Ob`ektga bevosita xizmat ko`rsatish- 80000 so`m 2022 yil 25 fevral
25

Bunday hollarda daromadlarni xarajatlarga mutanosib ravishda tan olish mumkin.
Buning uchun alohida xarajat turlarining ulushlarini aniqlaymiz:
Хarajatlar
summasi Ulushi,% Daromadlar
summasi
10000 11,11 16665
80000 88,89 133335
90000 100,0 150000
Ushbu holat bo`yicha “Ishonch” firmasida amalga oshirilgan buxgalteriya
yozuvlarini o`rganib chiqamiz.
1. 2021 yil 20 dekabr kuni iste`molchi kompaniyadan pul kelib tushgan:
Dt Pul mablag`lari - 150000 so`m
Kt Muddati uzaytirilgan daromad -150000 so`m
2. 2021 yil 31 dekabr kuni bajarilgan ishlarga mos ravishda daromadni tan olish
uchun hisob-kitoblar qilinadi: Umumiy xarajatlar 10000+80000 = 90000 so`m, xiz-
mat ko`rsatishdan daromadni tan olish (10000 / 90000 x 1500000 = 16665 so`m
Dt Muddati uzaytirilgan daromad - 16665 so`m
Kt Х izmat ko`rsatishdan olingan daromad - 16665 so`m
3. 2022 yil 25 fevral kuni ko`rsatilgan xizmatlar uchun daromadlar tan olinishi:
Daromad sumasini aniqlash: 80000 /` 90000 x 150000 = 133335 so`m
Buxgalteriya yozuvi:
Dt Muddati uzaytirilgan daromad - 133335 so`m
Kt Х izmat ko`rsatishdan olingan daromad - 133335 so`m.
Bunday hollarda daromadlar tan olinishining har bir bosqichida ularga mos
keluvchi xarajatlar hisobdan chiqariladi.
Т ugallangan bajarish usuli bir xil yoki bir xil bo`lmagan bajarish bosqichlari
turkumli amalga oshirishdan olingan xizmatlardan daromadni hisobga olish uchun
qo`llaniladi va bunda oxirgi harakat shunchalik muhimki, xizmatlarni
26

ko`rsatishdan olingan daromad oxirigi bosqich amalga oshgandan keyin ishlangan
deb hisoblanadi.
Inkassatsiya usuliga muvofiq daromad naqd pul mablag`lari olinganda tan olinadi.
Inkassatsiya usuli noaniqlik darajasi katta yoki xarajatlar smetasi daromadlarga
nisbatan ishonchsiz bo`lganida xizmatlardan olingan daromadni hisobga olish
uchun qo`llaniladi.
Foyda va zararlarning tan olinishi
Yuqorida izoh berganimizdek, foyda va zararlar daromad va xarajatlardan farq
qiladi. Ko`pchilik foyda va zararlar ularga tegishli bitim yakunlanganda tan
olinadi. Foyda va zararlar quyidagi muomalalar natijasida yuzaga keladi:
Asosiy vositalarni sotishdan
Investitsiyalarni sotishdan
Qarzlarni uzoq muddatli to`lashdan
Umidsiz qarzlarni hisobdan chiqarishdan.
27

Xulosa.
Hozirgi sharoitda byudjet intizomini mustahkamlashning zarurligi va
ahamiyati mamlakatimizda bir tomondan, byudjet daromadlarini shakllantirish va
ikkinchi tomondan esa, byudjet xarajatlaridan oqilona foydalanish masalalari bilan
bog liq. Bunda ularning maqsadliligi, samaraliligi, tartibliligi va qonuniyligini‟
ta minlash alohida ahamiyat kasb etadi.
‟
Byudjet intizomini ta’minlashda byudjet mablag’larini belgilangan miqdorda
shakllantirishda O’zbekiston Respublikasi Davlat Soliq Qo’mitasining mas’ul
bo’lsa, byudjet xarajatlaridan oqilona foydalanish yuzasidan esa O zbekiston
‟
Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Davlat moliyaviy nazorati Bosh
boshqarmasi va O zbekiston Respublikasi G’aznachilik boshqarmasigaa katta
‟
mas uliyat tushadi.
‟
Byudjet mablag’laridan oqilona foydalanishga samarali nazorat tizimini
shakllantirmasdan turib erishib bo’lmaydi. Ma’lumki, byudjet jarayonining asosiy
bosqichlaridan biri davlatning moliyaviy nazorati hisoblanadi. Iqtisodiyoti
rivojlangan hech bir mamlakat yo’qki, moliya sohasida davlatning nazorat
organlari mavjud bo’lmasin. Moliyaviy nazorat instituti davlatning nazorat
organlarining umumiy tuzilishini o zida mujassamlashtiradi va moliyaviy
‟
mexanizmning asosiy elementi sifatida namoyon bo’ladi.
Yana shuni aytish kerakki byudjet intizomini mustahkamlash maqsadida
byudjet xarajatlaridan samarali va oqilona foydalanishning asosiy shartlaridan biri
tejamkorlik rejimidagi xarajatlarni nazorat qilish normalariga qat’iy rioya qilishdir.
Buning uchun byudjetdan ijtimoiy-madaniy tadbirlarni moliyalashtiradigan
mablag’lardan tashqari boshqa xarajatlarni bosqichma-bosqich optimal darajada
kamaytirish zarur.
Byudjet tashkilotlarini boqimandalik kayfiyatidagi xo’jasizliklarcha faoliyat
yurituvchi sub’ektlardan mablag’ ishlab topuvchi tashkilotlar darajasiga yetkazish,
ijtimoiy-madaniy sohalarda faqat davlat mablag larigagina asoslanib faoliyat
‟
yuritayotgan tashkilotlarda pullik xizmatlar ko rsatishni ham tashkil etishga
‟
28

o tilishini ta’minlash kerak. Masalan, xalq ta’limi sohasiga qarashli maktablarda‟
hamda maktabgacha tarbiya muassasalarida pullik xizmatlarga o tish ko lamini
‟ ‟
kengaytirish, sog’liqni saqlash tizimiga qarashli muassasalarda bemorlarning pullik
tarzda davolanib shifo topish tizimini bosqichma-bosqich kengaytirish va bundan
tushgan mablag’larni shu sohaning moddiy-texnika bazasini mustahkamlashga va
malakali xodimlari rag’batlantirishga sarflashni ko zda tutish, shu asosida byudjet
‟
tomonidan beriladigan xarajatlarni qisqartirishga erishish zarur.
Kommunal xizmatlardan foydalanganligi uchun hozirgi kunda ko’pchilik
byudjet tashkilotlari va muassasalarida o lchagichlarning yo’qligi va ayrim
‟
joylardagi o’rnatilgan o lchagich asboblarining nosozligi mahalliy byudjet
‟
mablag’larining iqtisod qilinishiga to’sqinlik qilib kelmoqda. Shuning uchun ham
kommunal xizmat turlaridan (issiqlik suv, sovuq suv, gaz, elektr energiya)
tejamkorlikka erishish maqsadida barcha byudjet tashkilotlariga o’rnatilgan
o’lchov asboblarini sozlab, o’rnatilmagan joylarga esa zudlik bilan o’lchov
asboblarini o rnatilishini ta minlash va shundan so’ng tashkilotlardagi moddiy
‟ ‟
javobgar shaxslarninig faoliyatini qattiq nazoratga olish maqsadga muvofiqdir.
29

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi.T.: «O’zbekiston», 202 1 y.
2. O’zbekiston Respublikasining Budjet kodeksi, 2013 yil 26 dekabr
3. O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi. O’zbekiston Respublikasi Qonun
hujjatlari to’plami. 2019 yil
4. “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar
strategiyasi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7
fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni
5. Mirziyoyev Sh. “Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz.” Toshkent: "O’zbekiston" 2016 y.-56 b.
6. Mirziyoyev Sh. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi” Toshkent: "O’zbekiston" 2016 y.- 48 b.
7. O zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyevning Oliy Majlisga‟
Murojaatnomasi. http://www.uza.uz. 28.12.2018 y.
8. Alimardonov M. I., Qozieva N. R. Soliqlar va soliqqa tortish. O’quvuslubiy
qo’llanma. - T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2007. - 214 b.
9. Vahobov A.V., Malikov T.S. “Moliya” Darslik. – T.: “Sharq” nashriyoti, 2010.
– 804 bet.
10. Vahobov A.A., Qosimova G.A., Jamolov X.N., Budjet-soliq siyosati yaxlitligi.
O’quv qo’llanma. - T., «Moliya-iqtisod». 2004. 296 b.
11. Vaxobov A., Malikov T. Moliya: umumnazariy masalalar. – T.: Iqtisod-
moliya. 2008. 316bet.
12. Vahobov A., Jumaev N., Burxanov U. Xalqaro moliya munosabatlari. –T.:
Sharq, 2003. – 400 b.
30

Купить