Dars jarayonlarida interfaol metodlar va ulardan foydalanishning ahamiyati
![xisoblanadi [4]. Hozirgi vaqtda ta’lim jarayonida o’qitishning zamonaviy
metodlari keng qo’llanilmoqda. O’qitishning zamonaviy metodlarini qo’llash
o’qitish jarayonida yuqori samaradorlikka erishishga olib keladi. Bu metodlarni
har bir darsning didaktik vazifasidan kelib chiqib tanlash maqsadga muvofiq.
An’anaviy dars shaklini saqlab qolgan holda uni ta’lim oluvchilar faoliyatini
faollashtiradigan turli-tuman metodlar bilan boyitish ta’lim oluvchilarning
o’zlashtirish darajasi o’sishiga olib keladi. Bugungi kunda bir qator rivojlangan
mamlakatlarda ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini kafolatlovchi
zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo’llash borasida katta tajriba asoslarini
tashkil etuvchi metodlar interfaol metodlar nomi bilan yuritilmoqda. Interfaol
ta’lim metodlari hozirda eng ko’p tarqalgan va barcha turdagi ta’lim
muassasalarida keng qo’llanayotgan metodlardan hisoblanadi. Shu bilan birga,
interfaol ta’lim metodlarining turlari ko’p bo’lib, ta’lim-tarbiya jarayonining
deyarlik hamma vazifalarini amalga oshirish maqsadlari uchun moslari hozirda
mavjud. Amaliyotda ulardan muayyan maqsadlar uchun moslarini ajratib
tegishlicha qo’llash mumkin. Bu holat hozirda interfaol ta’lim metodlarini
ma’lum maqsadlarni amalga oshirish uchun to’g’ri tanlash muammosini keltirib
chiqargan. Buning uchun dars jarayoni oqilona tashkil qilinishi, ta’lim beruvchi
tomonidan ta’lim oluvchilarning qiziqishini orttirib, ularning ta’lim jarayonida
faolligi muttasil rag’batlantirib turilishi, o’quv materialini kichik-kichik
bo’laklarga bo’lib, ularning mazmunini ochishda aqliy hujum, kichik
guruhlarda ishlash, bahs-munozara, muammoli vaziyat, yo’naltiruvchi matn,
loyiha, rolli o’yinlar kabi metodlarni qo’llash va ta’lim oluvchilarni amaliy
mashqlarni mustaqil bajarishga undash talab etiladi [5]. Interfaol metod biror
faoliyat yoki muammoni o’zaro muloqotda, o’zaro bahsmunozarada fikrlash
asnosida, hamjixatlik bilan hal etishdir. Bu usulning afzalligi shundaki, butun
faoliyat o’quvchi-talabani mustaqil fikrlashga o’rgatib, mustaqil hayotga
tayyorlaydi. Interfaol metodlar deganda – ta’lim oluvchilarni faollashtiruvchi va
mustaqil fikrlashga undovchi, ta’lim jarayonining markazida ta’lim oluvchi
bo’lgan metodlar tushuniladi. Bu metodlar qo’llanilganda ta’lim beruvchi ta’lim
22](https://docx.uz/documents/c63b87d1-822e-41f5-841b-9383201753e8/page_22.png?v=1)
![oluvchini faol ishtirok etishga chorlaydi. Ta’lim oluvchi butun jarayon
davomida ishtirok etadi. Ta’lim oluvchi markazda bo’lgan yondashuvning
foydali jihatlari quyidagilarda namoyon bo’ladi [5]: ta’lim samarasi yuqoriroq
bo’lgan o’qish-o’rganish; ta’lim oluvchining yuqori darajada rag’batlantirilishi;
ilgari orttirilgan bilimlarning ham e’tiborga olinishi; ta’lim jarayoni ta’lim
oluvchining maqsad va extiyojlariga muvofiqlashtirilishi; ta’lim oluvchining
tashabbuskorligi va mas’uliyatining qo’llab-quvvatlanishi; amalda bajarish
orqali o’rganilishi; ikki taraflama fikr-mulohazalarga sharoit yaratilishi;
Shunday qilib, fanlarni o’qitish jarayonida interfaol metodlardan foydalanish
o’ziga xos xususiyatga ega. Ta’lim amaliyotida foydalanilayotgan har bir
interfaol metodni sinchiklab o’rganish va amalda qo’llash o’quvchi-
talabalarning fikrlashini kengaytiradi hamda muammoning to’g’ri yechimini
topishlariga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. O’quvchi-talabalarning ijodkorligini va
faolligini oshiradi. Turli xil nazariy va amaliy muammolar interfaol metodlar
orqali tahlil etilganda o’quvchi-talabalarning bilim, ko’nikma, malakalari
kengayishi va chuqurlashishiga erishiladi. Yuqorida aytilganlardan interfaol
ta’lim metodlarini tegishlicha tahlil qilish va shu asosda ularni tasniflash
zarurati ma’lum bo’ladi. Quyida ushbu masala yuzasidan umumiy
mulohazalarni keltirib o’tamiz. Bu metodlarni tasniflashda ularni interfaol
metodlar, interfaol ta’lim strategiyalari, interfaol grafik organayzerlarga ajratish
mumkin. Hozirgi kunda eng ommaviy interfaol ta’lim metodlari quyidagilar
sanaladi [6]: Interfaol metodlar: “Keys-stadi” (yoki “O’quv keyslari”), “Blist-
so’rov”, “Modellashtirish”, “Ijodiy ish”, “Muammoli ta’lim” va b. Interfaol
ta’lim strategiyalari: “Aqliy hujum”, “Bumerang”, “Galereya”, “Zig-zag”,
“Zinama-zina”, “Muzyorar”, “Rotastiya”, “Yumaloqlangan qor” va boshqalar.
Interfaol ta’lim metodlari tarkibidan interfaol ta’lim strategiyalarini ajratishda
guruh ishini tashkil qilishga yondashuv ma’lum ma’noda strategic yondashuvga
qiyoslanishiga asoslaniladi. Aslida bu strategiyalar ham ko’proq jihatdan
interfaol ta’lim metodlariga tegishli bo’lib, ularning orasida boshqa farqlar
yo’q. Interfaol grafik organayzerlar: “Baliq skeleti”, “BBB”, “Konsteptual
23](https://docx.uz/documents/c63b87d1-822e-41f5-841b-9383201753e8/page_23.png?v=1)
![jadval”, “Venn diagrammasi”, “T-jadval”, “Insert”, “Klaster”, “Nima uchun?”,
“Qanday?” va boshqalar. Interfaol grafik organayzerlarni ajratishda bunday
mashg’ulotlarda asosiy fikrlar turli grafik shakllarda yozma ko’rinishda
ifodalanishiga asoslaniladi. Aslida bu grafik organayzerlar bilan ishlash ham
ko’proq jihatdan interfaol ta’lim metodlariga tegishli bo’lib, ularning orasida
boshqa farqlar yo’q. Interfaol ta’lim metodlarini ko’pincha turli shakllardagi
o’quv mashg’ulotlari texnologiyalari bilan bir vaqtda qo’llanmoqda. Bu
metodlarni qo’llash mashg’ulot ishtirokchilarining faolliklarini oshirib, ta’lim
samaradorligini yaxshilashga xizmat qiladi. Interfaol metodlarni tanlashning
navbatdagi mezoni ularning ta’lim mazmuni xususiyatiga mos kelishdir. Metod
mazmuni harakatlanish qismi sifatida ham aniqlanadi. Shu boisdan bu
mezonning hisobga olinishi shubhasiz. Bir metod yordamida mavzu mazmuni
to’laroq ochib berilsa, boshqasi uni ijobiy o’zlashtirishga imkon tug’diradi.
Interfaol metodlarning tanlashning yana bir mezoni ularning talabalar o’quv
imkoniyatlariga to’liq mos kelishi, ya’ni samarali o’quv faoliyati uchun ichki va
tashqi shart- sharoitlarining birligini ta’minlashdir. Interfaol o’qitish
metodlaridan foydalanishda pedagogning xususiy imkoniyatlariga mos kelishi
lozim. Bu pedagogning o’qitish metodlari nazariyasi va amaliyoti bilan o’qitsh
jarayoning qonuniyatlari bilan bilish nazariyalari ta’lim mazmuni nazariyasi va
boshqa mavjud qonunlar bilan qurollanganllik darajasini hisobga oladi.
Interfaol metodlarni tanlash mezonlaridan keyingisi-ularning o’quv jarayonini
tashkil etish shakllari bilan mos kelishidir. O’qitishning yalpi, guruhli va
individual shakllari turlicha metodlarni talab etadi. Misol uchun debat metodi
ikki talaba o’rtasidagi bahs hisoblansa, “aqliy hujumda” guruhdagi barcha
talabalarning ishtiroki zarur bo’ladi. Interfaol metodlarning pedagogik
texnologik prinsiplariga mos kelishi umumlashtiruvchi mezon hisoblanadi [7].
Keyingi paytlarda jamiyatimizda har bir inson uning boshlang’ich bilim
darajasi qanday bo’lishidan qat’i nazar, istalgan sohada bilim olishga haqli deb
topildi va uning kelajakda davlat muassasalarida yaxshi mansab egallashi
maqsadida ta ‘lim muassasalariga jalb qilish odat bo’lib qoldi. 0 ‘quv
24](https://docx.uz/documents/c63b87d1-822e-41f5-841b-9383201753e8/page_24.png?v=1)
![muassasalariga faqatgina bir necha fandan testlar topshirgan holda kirishni
tashkil qilish ham o’quvchilaming dunyoqarashi va bilimlarining chegaralangan
hamda bir tomonlama bo’lishiga sabab bo’layapti. Chunki maktab, lisey va
kollejlarda ko’pgina fanlar chetga surilib, ularda faqatgina test topshiriladigan
fanlar bo’yicha chuqur ta’lim berilishi, test javoblarini ularning mohiyatiga
etmasdan yodda saqlashga harakat qilinishi bitiruvchilar bilimining sayoz va bir
tomonlama bo’lishiga olib kelayapti. Agar kirish imtihonlari barcha fanlar
bo’yicha integral usulda tashkil qilinsa, ya’ni bir qism fanlardan test orqali,
boshqalaridan og’zaki savol-javoblar vositasida, yana boshqalaridan yozma
usulda qabul qilinib, ularning natijasi umumlashtirilsa, chuqur bilimli va
fikrlash doirasi keng bo’lgan abiturientlargina o’quv muassasasiga kirishar edi
va yuqoridagi salbiy holatlar yuz bermas edi, albatta. Bu mamlakat kelajagi
bilan uzviy bog’liq strategik masala bo’lgani uchun ham ta’kidlamasdan boshqa
ilojimiz yo’q. Bundan tashqari, ta ‘lim berish jarayonida asosiy diqqat e’tibor
ta’lim muassasalarida qanday fanlardan dars berish, qanday ta’lim
standartlariga rioya qilish va qanday kitoblardan foydalanishga qaratildi, xolos.
Bugunning dolzarb muammolaridan biri ta’lim tizimi sifatini yaxshilash va
o’quvchilarga sifatli ta’lim berish. Buning uchun pedogoglardan interfaol
metodlardan unumli foydalanish, to’g’ri tanlov va o’quvchilarda qiziqish
uyg’otish talab etiladi. Shu bilan birga pedagog ko’proq o’z ustida ishlashi,
yangi interfaol metodlarni izlab topishi asosiy masalalardan biri bo’lib
xisoblanadi [1]. Hozirgi vaqtda ta’lim jarayonida o’qitishning zamonaviy
metodlari keng qo’llanilmoqda. O’qitishning zamonaviy metodlarini qo’llash
o’qitish jarayonida yuqori samaradorlikka erishishga olib keladi. Bu metodlarni
har bir darsning didaktik vazifasidan kelib chiqib tanlash maqsadga muvofiq.
An’anaviy dars shaklini saqlab qolgan holda uni ta’lim oluvchilar faoliyatini
faollashtiradigan turli-tuman metodlar bilan boyitish ta’lim oluvchilarning
o’zlashtirish darajasi o’sishiga olib keladi. Bugungi kunda bir qator rivojlangan
mamlakatlarda ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini kafolatlovchi
zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo’llash borasida katta tajriba asoslarini
25](https://docx.uz/documents/c63b87d1-822e-41f5-841b-9383201753e8/page_25.png?v=1)
![tashkil etuvchi metodlar interfaol metodlar nomi bilan yuritilmoqda. Interfaol
ta’lim metodlari hozirda eng ko’p tarqalgan va barcha turdagi ta’lim
muassasalarida keng qo’llanayotgan metodlardan hisoblanadi. Shu bilan birga,
interfaol ta’lim metodlarining turlari ko’p bo’lib, ta’lim-tarbiya jarayonining
deyarlik hamma vazifalarini amalga oshirish maqsadlari uchun moslari hozirda
mavjud. Amaliyotda ulardan muayyan maqsadlar uchun moslarini ajratib
tegishlicha qo’llash mumkin. Bu holat hozirda interfaol ta’lim metodlarini
ma’lum maqsadlarni amalga oshirish uchun to’g’ri tanlash muammosini keltirib
chiqargan. Buning uchun dars jarayoni oqilona tashkil qilinishi, ta’lim beruvchi
tomonidan ta’lim oluvchilarning qiziqishini orttirib, ularning ta’lim jarayonida
faolligi muttasil rag’batlantirib turilishi, o’quv materialini kichik-kichik
bo’laklarga bo’lib, ularning mazmunini ochishda aqliy hujum, kichik
guruhlarda ishlash, bahs-munozara, muammoli vaziyat, yo’naltiruvchi matn,
loyiha, rolli o’yinlar kabi metodlarni qo’llash va ta’lim oluvchilarni amaliy
mashqlarni mustaqil bajarishga undash talab etiladi [2]. Interfaol metod biror
faoliyat yoki muammoni o’zaro muloqotda, o’zaro bahsmunozarada fikrlash
asnosida, hamjixatlik bilan hal etishdir. Bu usulning afzalligi shundaki, butun
faoliyat o’quvchi-talabani mustaqil fikrlashga o’rgatib, mustaqil hayotga
tayyorlaydi. Interfaol metodlar deganda – ta’lim oluvchilarni faollashtiruvchi va
mustaqil fikrlashga undovchi, ta’lim jarayonining markazida ta’lim oluvchi
bo’lgan metodlar tushuniladi. Bu metodlar qo’llanilganda ta’lim beruvchi ta’lim
oluvchini faol ishtirok etishga chorlaydi. Ta’lim oluvchi butun jarayon
davomida ishtirok etadi. Ta’lim oluvchi markazda bo’lgan yondashuvning
foydali jihatlari quyidagilarda namoyon bo’ladi [2]: ta’lim samarasi yuqoriroq
bo’lgan o’qish-o’rganish; ta’lim oluvchining yuqori darajada
rag’batlantirilishi; ilgari orttirilgan bilimlarning ham e’tiborga olinishi;
ta’lim jarayoni ta’lim oluvchining maqsad va extiyojlariga
muvofiqlashtirilishi; ta’lim oluvchining tashabbuskorligi va mas’uliyatining
qo’llab-quvvatlanishi; amalda bajarish orqali o’rganilishi; ikki taraflama
fikr-mulohazalarga sharoit yaratilishi. Shunday qilib, fanlarni o’qitish
26](https://docx.uz/documents/c63b87d1-822e-41f5-841b-9383201753e8/page_26.png?v=1)
![jarayonida interfaol metodlardan foydalanish o’ziga xos xususiyatga ega.
Ta’lim amaliyotida foydalanilayotgan har bir interfaol metodni sinchiklab
o’rganish va amalda qo’llash o’quvchi-talabalarning fikrlashini kengaytiradi
hamda muammoning to’g’ri yechimini topishlariga ijobiy ta’sir ko’rsatadi.
O’quvchi-talabalarning ijodkorligini va faolligini oshiradi. Turli xil nazariy va
amaliy muammolar interfaol metodlar orqali tahlil etilganda o’quvchi-
talabalarning bilim, ko’nikma, malakalari kengayishi va chuqurlashishiga
erishiladi. Yuqorida aytilganlardan interfaol ta’lim metodlarini tegishlicha tahlil
qilish va shu asosda ularni tasniflash zarurati ma’lum bo’ladi. Quyida ushbu
masala yuzasidan umumiy mulohazalarni keltirib o’tamiz. Bu metodlarni
tasniflashda ularni interfaol metodlar, interfaol ta’lim strategiyalari, interfaol
grafik organayzerlarga ajratish mumkin. Hozirgi kunda eng ommaviy interfaol
ta’lim metodlari quyidagilar sanaladi [3]: Interfaol metodlar: “Keys-stadi”
(yoki “O’quv keyslari”), “Blist-so’rov”, “Modellashtirish”, “Ijodiy ish”,
“Muammoli ta’lim” va b. Interfaol ta’lim strategiyalari: “Aqliy hujum”,
“Bumerang”, “Galereya”, “Zig-zag”, “Zinama-zina”, “Muzyorar”,
“Rotastiya”, “Yumaloqlangan qor” va boshqalar. Interfaol ta’lim metodlari
tarkibidan interfaol ta’lim strategiyalarini ajratishda guruh ishini tashkil qilishga
yondashuv ma’lum ma’noda strategic yondashuvga qiyoslanishiga asoslaniladi.
Aslida bu strategiyalar ham ko’proq jihatdan interfaol ta’lim metodlariga
tegishli bo’lib, ularning orasida boshqa farqlar yo’q. Interfaol grafik
organayzerlar: “Baliq skeleti”, “BBB”, “Konsteptual jadval”, “Venn
diagrammasi”, “T-jadval”, “Insert”, “Klaster”, “Nima uchun?”, “Qanday?” va
boshqalar. Interfaol grafik organayzerlarni ajratishda bunday mashg’ulotlarda
asosiy fikrlar turli grafik shakllarda yozma ko’rinishda ifodalanishiga
asoslaniladi. Aslida bu grafik organayzerlar bilan ishlash ham ko’proq jihatdan
interfaol ta’lim metodlariga tegishli bo’lib, ularning orasida boshqa farqlar
yo’q. Interfaol ta’lim metodlarini ko’pincha turli shakllardagi o’quv
mashg’ulotlari texnologiyalari bilan bir vaqtda qo’llanmoqda. Bu metodlarni
qo’llash mashg’ulot ishtirokchilarining faolliklarini oshirib, ta’lim
27](https://docx.uz/documents/c63b87d1-822e-41f5-841b-9383201753e8/page_27.png?v=1)
![samaradorligini yaxshilashga xizmat qiladi. Interfaol metodlarni tanlashning
navbatdagi mezoni ularning ta’lim mazmuni xususiyatiga mos kelishdir. Metod
mazmuni harakatlanish qismi sifatida ham aniqlanadi. Shu boisdan bu
mezonning hisobga olinishi shubhasiz. Bir metod yordamida mavzu mazmuni
to’laroq ochib berilsa, boshqasi uni ijobiy o’zlashtirishga imkon tug’diradi.
Interfaol metodlarning tanlashning yana bir mezoni ularning talabalar o’quv
imkoniyatlariga to’liq mos kelishi, ya’ni samarali o’quv faoliyati uchun ichki va
tashqi shart- sharoitlarining birligini ta’minlashdir. Interfaol o’qitish
metodlaridan foydalanishda pedagogning xususiy imkoniyatlariga mos kelishi
lozim. Bu pedagogning o’qitish metodlari nazariyasi va amaliyoti bilan o’qitsh
jarayoning qonuniyatlari bilan bilish nazariyalari ta’lim mazmuni nazariyasi va
boshqa mavjud qonunlar bilan qurollanganllik darajasini hisobga oladi.
Interfaol metodlarni tanlash mezonlaridan keyingisi-ularning o’quv jarayonini
tashkil etish shakllari bilan mos kelishidir. O’qitishning yalpi, guruhli va
individual shakllari turlicha metodlarni talab etadi. Misol uchun debat metodi
ikki talaba o’rtasidagi bahs hisoblansa, “aqliy hujumda” guruhdagi barcha
talabalarning ishtiroki zarur bo’ladi. Interfaol metodlarning pedagogik
texnologik prinsiplariga mos kelishi umumlashtiruvchi mezon hisoblanadi [4].
3. Dars jarayonlarida interfaol metodlar va ulardan foydalanishning
ahamiyati
28](https://docx.uz/documents/c63b87d1-822e-41f5-841b-9383201753e8/page_28.png?v=1)
Dars jarayonlarida interfaol metodlar va ulardan foydalanishning ahamiyati
-
O'xshash dokumentlar
- Guruh jamoasini tashkil etish, tarbiyalash va hamkorlikda ish olib borish metodikasi
- Boshlang’ich ta’lim fanlarini o‘qitish jarayonida sharq mutafakkirlar merosidan foydalanish
- Milliy qadriyatlar va an’analar orqali o’quvchilarni tarbiyalash yo’llari
- Boshlang’ich sinf o’quvchilarida sog’lom turmush tarzini rivojlantirish
- O’qitishni tashkil qilishda didaktik o’yin asosida boshlang’ich sinflarda foydalanish. O’quvchilar bilimini o’zlashtirishda samarali metodlar