Dasturning konsentrik tamoyili asosida tuzilishi - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	149.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	25 Yanvar 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Xojiakbar Sultonov

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2024

4 Sotish

Dasturning konsentrik tamoyili asosida tuzilishi

Sotib olish

DASTURNING KONSENTRIK TAMOYILI ASOSIDA
TUZILISHI
MUNDARIJA
KIRISH .......................................................................................................................................................... 2
ASOSIY QISM ............................................................................................................................................... 5
1. Konsentrik tamoyil haqida umumiy ma’lumot ......................................................................................... 5
2. Tabiat bilan tanishtirish fanida konsentrik tamoyilni qo‘llash ................................................................ 14
3. Konsentrik tamoyil asosidagi metodikalar va yondashuvlar .................................................................. 20
XULOSA ...................................................................................................................................................... 36
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ................................................................................................................ 38
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Hozirgi davr ta’lim tizimida o‘quv jarayonlarini
ilmiy asoslangan tamoyillar asosida tashkil etish muhim ahamiyat kasb etadi.
O‘quvchilarda tizimli bilim va ko‘nikmalarni shakllantirishda didaktik tamoyillar,
xususan, konsentrik tamoyil muhim o‘rin tutadi. Ushbu tamoyil o‘quv dasturlarini
bosqichma-bosqich murakkablashtirish orqali ta'lim samaradorligini oshirishga
qaratilgan.
Konsentrik tamoyilni qo‘llash, ayniqsa, tabiatshunoslik fanida muhim
ahamiyatga ega. Chunki bu fan bolalarda atrof-muhit haqida tizimli va chuqur
bilimlarni shakllantiradi. Tabiatshunoslikning mazmuni inson va tabiat o‘rtasidagi
munosabatni anglashga qaratilgan bo‘lib, uni o‘rganishda o‘quvchilarning yosh
xususiyatlariga mos keladigan, oddiydan murakkabga o‘tuvchi yondashuvni talab
qiladi. Konsentrik tamoyil aynan mana shu jarayonda asosiy didaktik vosita
sifatida qaraladi.
Hozirgi kunda ta’lim dasturlarida fanlararo integratsiyani kuchaytirish,
mavzularni chuqurlashtirib o‘rganish va uzviylikni ta'minlash zarurati ortib
bormoqda. Shu boisdan ham, o‘quv dasturlarini konsentrik tamoyil asosida tuzish
mavzusi bugungi ta’lim islohotlarining ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib
qolmoqda. Bu yondashuv nafaqat bilimlarni samarali o‘zlashtirishga, balki ularni
amaliyotda qo‘llash ko‘nikmasini shakllantirishga ham xizmat qiladi.
Mavzuning maqsadi: Ushbu kurs ishining maqsadi – konsentrik
tamoyilning nazariy va amaliy jihatlarini tahlil qilish, uni tabiatshunoslik fanida
qo‘llashning samaradorligini o‘rganish va amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan
iborat.
Kurs ishining vazifalari:
1. Konsentrik tamoyilning nazariy asoslarini o‘rganish.
2. Tabiat bilan tanishtirish fanida konsentrik tamoyilni qo‘llashning
imkoniyatlarini tahlil qilish.
2

3. Ta’lim jarayonida mavzularni uzviy va bosqichma-bosqich
murakkablashtirib o‘rgatish metodikasini ishlab chiqish.
4. Konsentrik tamoyil asosidagi o‘quv materiallarini tashkil qilish bo‘yicha
ilmiy-metodik tavsiyalarni taklif etish.
Shunday qilib, kurs ishida mavzuning nazariy va amaliy jihatlari batafsil
ko‘rib chiqilib, ta'lim samaradorligini oshirishga qaratilgan ilmiy asoslangan
xulosalar keltiriladi.
Kurs ishining metodologik asosi: Ushbu kurs ishining metodologik asosi
ta’lim jarayonida konsentrik tamoyilning samaradorligini ilmiy asosda yoritish va
uni amaliyotga tatbiq etishga qaratilgan. Konsentrik tamoyil o‘quv materiallarini
oddiydan murakkabga, bosqichma-bosqich takrorlash va chuqurlashtirish orqali
ta’lim samaradorligini oshirishni ta’minlaydi. Bu tamoyil nafaqat bilimlarni tizimli
ravishda mustahkamlash, balki ularning uzviyligini saqlash imkonini beradi.
Ish jarayonida tizimlilik va izchillik tamoyiliga alohida e’tibor qaratildi.
O‘quv materiallari mantiqiy ketma-ketlikda, o‘zaro bog‘liqlik asosida tahlil qilinib,
ularning bolalarning yosh xususiyatlari va psixologik rivojlanish darajasiga mos
kelishi ta'minlandi. Bu esa o‘quvchilarning bilimni samarali o‘zlashtirishiga
yordam beradi.
Kurs ishida ilmiy yondashuv asosida konsentrik tamoyilning nazariy va
amaliy jihatlari tahlil qilindi. Pedagogika va psixologiya sohasidagi zamonaviy
tadqiqotlar yordamida mavzularni chuqurlashtirib o‘qitish va bolalarda uzviy bilim
shakllantirish usullari o‘rganildi. Shu bilan birga, integrativ yondashuv qo‘llanildi,
ya’ni tabiatshunoslik fanining mazmuni boshqa fanlar bilan bog‘lanib,
o‘quvchilarda bilimlar o‘rtasidagi mantiqiy aloqani shakllantirishga qaratildi.
Metodik asos sifatida o‘quv jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiyalar
va innovatsion yondashuvlardan foydalanishga urg‘u berildi. Vizual va interaktiv
metodlar yordamida mavzularni tushunarli va qiziqarli qilib taqdim etish,
shuningdek, o‘quvchilarning mustaqil fikrlash va faolligini rivojlantirishga
yo‘naltirilgan metodlar tahlil qilindi.
3

Kurs ishining amaliy ahamiyati: Ushbu kurs ishi ta’lim jarayonida
konsentrik tamoyilni samarali qo‘llash bo‘yicha ilmiy asoslangan tavsiyalarni
ishlab chiqishga xizmat qiladi. Ish natijalari o‘qituvchilar va pedagoglar uchun
o‘quv dasturlarini tuzishda va o‘quv jarayonini tashkil etishda muhim amaliy
qo‘llanma bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Konsentrik tamoyil asosida o‘quv
materiallarini bosqichma-bosqich takrorlash va chuqurlashtirish orqali
o‘quvchilarning bilim darajasini oshirish, mavzularni yaxshi o‘zlashtirishiga
erishiladi. Kurs ishida keltirilgan yondashuvlar va tavsiyalar asosida yangi
darsliklar va o‘quv qo‘llanmalarini ishlab chiqish mumkin. Bu esa ta’lim
mazmunini yanada boyitadi. Shunday qilib, kurs ishi nafaqat nazariy bilimlarni
mustahkamlashga, balki ularni amaliyotda qo‘llash orqali ta’lim sifatini oshirishga
xizmat qiladi.
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, 3 paragraf, xulosalar, foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo ‘ lib, jami 40 sahifani tashkil etadi.
4

ASOSIY QISM
1. Konsentrik tamoyil haqida umumiy ma’lumot
Konsentrik tamoyil ta’lim jarayonini tashkil etishda asosiy didaktik
tamoyillardan biri bo‘lib, o‘quv materiallarini tizimli, bosqichma-bosqich
chuqurlashtirib o‘rganishni ta’minlaydi. Bu tamoyil o‘quv dasturining mazmunini
o‘quvchilarning yosh xususiyatlari, qobiliyatlari va bilim darajasiga
moslashtirishga xizmat qiladi. Konsentrik tamoyilning mohiyati shundaki, dastur
mazmunidagi asosiy mavzular bir necha marta takrorlanadi, lekin har safar
ularning mazmuni kengaytiriladi va murakkablashtiriladi.
Konsentrik tamoyilning asosiy xususiyatlari
1. Oddiydan murakkabga tamoyili: Konsentrik yondashuvning asosiy
printsipi shundan iboratki, o‘quvchilar dastlab mavzuning eng oddiy va umumiy
jihatlari bilan tanishtiriladi. Keyingi bosqichlarda esa ushbu mavzu kengaytirilgan,
murakkablashtirilgan va batafsil shaklda o‘qitiladi.
2. Takrorlash va chuqurlashtirish: Har bir mavzu yoki kontseptsiya o‘quv
jarayonida bir necha marta takrorlanadi. Ammo bu takrorlash oddiy bo‘lmay,
mavzuni yangi jihatlar bilan boyitib, chuqurroq anglashni ta’minlaydi.
3. Yosh va psixologik xususiyatlarga moslik: Konsentrik tamoyil
materialning o‘quvchilarning yoshiga mos keladigan darajada taqdim etilishini
ta’minlaydi. Masalan, birinchi bosqichda sodda va qiziqarli usulda berilgan
mavzular keyingi bosqichlarda ilmiy asosda, murakkab tushunchalar bilan
boyitiladi.
4. Bilimlar o‘rtasidagi uzviylik: Mavzular o‘rtasidagi bog‘liqlikni saqlab
qolish konsentrik tamoyilning muhim jihatlaridan biridir. Har bir yangi bosqichda
avvalgi bilimlar asosida yangilari shakllantiriladi, bu esa uzluksizlikni ta'minlaydi. 1
Konsentrik tamoyil ta’lim jarayonida o‘quvchilarning bilimlarini
bosqichma-bosqich mustahkamlash va chuqurlashtirishga qaratilgan samarali
yondashuvlardan biridir. Ushbu tamoyil o‘quvchilarning intellektual va amaliy
qobiliyatlarini rivojlantirish, bilimlarni tizimli va izchil o‘zlashtirish, shuningdek,
1
Sodikova, N. (2019). Ta'lim metodikasi: nazariy asoslar va amaliyot. Tashkent: O'zbekiston Respublikasi Ta'lim
Vazirligi.
5

mavzularni oson anglashni ta'minlashda alohida ahamiyat kasb etadi. Bu
tamoyilning ta’limdagi ahamiyatini quyidagi asosiy jihatlar orqali ochib berish
mumkin:
1. Bilimlarning mustahkamligi va tizimliligi
Konsentrik tamoyil asosida o‘quv materiali bir necha bosqichda qayta
takrorlanib, har gal yangi ma’lumotlar bilan boyitiladi. Bu esa o‘quvchilarning
bilimlarini mustahkamlashga va mavzuni yanada chuqurroq anglashiga yordam
beradi. Har bir yangi bosqichda avvalgi bilimlar mustahkamlanib, yangilari bilan
uzviy bog‘lanadi. Bu yondashuv bilimlarni o‘zlashtirishda izchillikni ta’minlaydi
va ularning unutilmasligiga xizmat qiladi.
2. Oddiydan murakkabga tamoyilining amalga oshirilishi
Konsentrik tamoyil o‘quv materiallarini oddiydan murakkabga qarab
o‘rgatishga imkon beradi. Dastlab o‘quvchilarga mavzuning asosiy, umumiy va
oddiy tushunchalari beriladi. Keyingi bosqichlarda esa bu tushunchalar
kengaytiriladi, batafsil tushuntiriladi va murakkab tushunchalar bilan boyitiladi. Bu
jarayon o‘quvchilarning mavzuni bosqichma-bosqich anglab borishiga, murakkab
tushunchalarni oson o‘zlashtirishiga yordam beradi.
3. O‘quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlariga moslik
Konsentrik tamoyilning muhim afzalliklaridan biri – u o‘quvchilarning yosh
va psixologik rivojlanish darajasiga mos keladi. Mavzular dastlab bolalarning
dunyoqarashi va qiziqishlariga mos sodda shaklda beriladi. Yosh o‘tishi bilan
mavzular murakkablashib, yanada ilmiy va puxta shaklda taqdim etiladi. Bu esa
o‘quvchilarning yoshga mos rivojlanishini ta’minlaydi va bilimlarni yanada
samarali o‘zlashtirishga imkon yaratadi.
4. Mavzular o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlikni ta'minlash
Ta’lim jarayonida konsentrik tamoyil mavzular o‘rtasida mantiqiy
aloqadorlikni saqlash imkonini beradi. Har bir yangi mavzu avvalgi mavzular bilan
bog‘langan holda o‘rgatiladi. Bu esa o‘quvchilarning mavzularni yaxlit holda
tushunishiga, bilimlarni mantiqiy tartibda o‘zlashtirishiga xizmat qiladi. Shu
sababli, o‘quvchilarda tizimli va izchil fikrlash shakllanadi.
6

5. O‘quvchilarning qiziqishini oshirish
Konsentrik tamoyil asosida o‘quv materiallari bir necha marta qayta ko‘rib
chiqilsa ham, har gal yangi ma’lumotlar bilan boyitiladi. Bu esa o‘quvchilarda
mavzuga bo‘lgan qiziqishni oshiradi, ularda o‘rganishga qiziqish va ishtiyoqni
shakllantiradi. Ayniqsa, interaktiv va innovatsion metodlarni qo‘llash orqali ushbu
jarayon yanada samarali bo‘ladi.
6. O‘quvchilarning amaliy ko‘nikmalarini shakllantirish
Konsentrik tamoyil nafaqat nazariy bilimlarni mustahkamlash, balki
o‘quvchilarning amaliy ko‘nikmalarini rivojlantirishga ham yordam beradi. O‘quv
jarayonida mavzularni takrorlash va chuqurlashtirish orqali o‘quvchilar yangi
bilimlarni real hayotda qo‘llash ko‘nikmasini hosil qiladi. Masalan, tabiatshunoslik
fanida bu tamoyil asosida o‘quvchilar tabiat hodisalarini oddiydan murakkabga
qarab tushunib boradi va bu bilimlarni amalda qo‘llay oladi.
7. Innovatsion ta’lim jarayonlarini qo‘llash imkoniyati
Konsentrik tamoyil zamonaviy pedagogik texnologiyalar bilan
uyg‘unlashtirilganda, o‘quv jarayonini yanada samarali va qiziqarli qilish imkonini
beradi. Masalan, interaktiv taqdimotlar, raqamli vositalar va vizual materiallar
mavzularni takrorlash va kengaytirishda muhim rol o‘ynaydi. Bu esa
o‘quvchilarning bilim olish jarayonini yanada oson va samarali qiladi.
8. Ta’lim samaradorligini oshirish
Konsentrik tamoyilning asosiy maqsadi o‘quvchilarning bilimlarini
chuqurlashtirish, ularni tizimli va amaliy jihatdan mustahkamlashdir. Ushbu
tamoyil ta’lim jarayonida samaradorlikni oshirishning asosiy omillaridan biri
bo‘lib, o‘quvchilarning bilim darajasini izchil rivojlantirish imkonini beradi. 2
Konsentrik tamoyilning nazariy asoslari pedagogika, psixologiya va ta’lim
metodikasining fundamental qoidalari bilan uzviy bog‘liqdir. Ushbu tamoyil ta’lim
mazmunini bosqichma-bosqich kengaytirib, tizimli ravishda o‘zlashtirishni
ta’minlash uchun ishlab chiqilgan bo‘lib, uning nazariy asoslari quyidagi ilmiy
yondashuvlarga tayanadi:
2
Shodiev, M. (2021). Maktabgacha ta'limda innovatsion texnologiyalarni qo'llash. Toshkent: O'zbekiston davlat
pedagogika universiteti nashriyoti.
7

1. Tizimlilik va izchillik qonuni
Konsentrik tamoyilning asosiy nazariy negizi ta’lim mazmunini tizimli va
izchil shakllantirish tamoyiliga tayanadi. Ushbu yondashuv o‘quvchilarning
bilimlarini tartibli ravishda kengaytirib, har bir yangi bosqichni avvalgi bilimlar
asosida qurishni ta’minlaydi.
Ta’lim mazmuni mantiqiy ketma-ketlikda o‘quvchilarning yosh va
psixologik xususiyatlariga mos ravishda taqdim etiladi. Har bir mavzu bosqichma-
bosqich chuqurlashtiriladi va murakkablashtiriladi, bu esa o‘quvchilarning
bilimlarni puxta o‘zlashtirishiga imkon beradi.
2. Vygotskiyning "YaQOZ" nazariyasi (Yaqin rivojlanish zonasi)
Lev Vygotskiyning yaqin rivojlanish zonasi haqidagi nazariyasi konsentrik
tamoyilning psixologik asoslaridan biri hisoblanadi. Ushbu nazariya shuni
ko‘rsatadiki, o‘quvchilar avval o‘z bilimi va qobiliyatlari doirasida yangi
tushunchalarni o‘zlashtiradi, keyin esa pedagogik yordam va amaliy mashqlar
orqali bu tushunchalarni kengaytiradi.
Konsentrik tamoyil bu yondashuvni qo‘llab-quvvatlab, bilimlarni asta-sekin
o‘zlashtirishga xizmat qiladi. O‘quvchilarning imkoniyatlariga mos darajada
murakkablashtirilgan mavzular taqdim etiladi.
3. Takrorlash va mustahkamlash tamoyili
Konsentrik tamoyil takrorlash va bilimlarni mustahkamlashga asoslanadi.
Ushbu tamoyil dastlabki bilimlarni qayta ko‘rib chiqib, ularni yangi bilimlar bilan
birlashtirishni ta’minlaydi. Bu jarayon pedagogikaning asosiy qonuniyatlaridan biri
– "takrorlash bilimlarning mustahkamlanishiga olib keladi" degan tamoyilga
asoslanadi. Takrorlash va kengaytirish orqali bilimlarning amaliy qo‘llanilishi
kuchaytiriladi.
4. Aqliy rivojlanish nazariyasi
Jan Piajening aqliy rivojlanish bosqichlari haqidagi nazariyasi ham
konsentrik tamoyilning nazariy asoslaridan biridir. Piajening fikricha,
o‘quvchilarning bilimlarni o‘zlashtirish darajasi ularning yosh va aqliy rivojlanish
bosqichiga bog‘liq. Konsentrik tamoyil bu yondashuvni inobatga olib, mavzularni
8

oddiydan murakkabga qarab taqdim etadi. Dastlabki bosqichda mavzular sodda
shaklda beriladi va bu bolalarning mavzuni tushunishi uchun qulay muhit yaratadi.
Keyingi bosqichlarda bilimlar murakkablashtirilib, mantiqiy tafakkur va ijodiy
fikrlashni rivojlantirishga yo‘naltiriladi.
5. Faoliyatga asoslangan ta’lim nazariyasi
Konsentrik tamoyil faoliyatga asoslangan ta’lim nazariyasiga tayanadi.
Ushbu nazariya ta’lim jarayonida o‘quvchilarni amaliy faoliyatga jalb qilish va
bilimlarni real hayotda qo‘llashga yo‘naltirishni ta’kidlaydi. O‘quvchilarga avval
nazariy bilimlar berilib, keyinchalik ular amaliy mashg‘ulotlar orqali
mustahkamlanadi. Bilimlarni qo‘llash tajribalari orqali o‘quvchilarning mavzuni
tushunishi va uni amalda qo‘llay olish qobiliyatlari rivojlantiriladi.
6. Motivatsiya nazariyasi
Konsentrik tamoyil motivatsiya nazariyasi bilan ham chambarchas
bog‘liqdir. Ushbu tamoyil o‘quvchilarni qiziqtirish va ularda mavzuni chuqur
o‘rganishga bo‘lgan ishtiyoqni shakllantirishga yo‘naltirilgan. Har bir bosqichda
mavzular qiziqarli va tushunarli shaklda taqdim etiladi. Bolalar mavzuni
o‘zlashtirgach, yangi bilimlarga intilish hissi paydo bo‘ladi, bu esa ularning
bilimlarni yanada chuqurroq o‘rganishiga turtki beradi.
7. Milliy ta’lim tizimi tamoyillari bilan uyg‘unlik
Konsentrik tamoyil milliy ta’lim tizimi tamoyillariga ham asoslanadi. U
o‘quvchilarning milliy qadriyatlarni, madaniyatni va tarixni o‘zlashtirishiga imkon
beruvchi izchil ta’lim jarayonini ta’minlaydi.
Mahalliy sharoitlar va o‘quvchilarning ehtiyojlariga mos ta’lim mazmuni
ishlab chiqiladi. Darsliklar va ta’lim dasturlari uzviylikni saqlagan holda boyitilib,
o‘quvchilarning intellektual va ma’naviy rivojlanishiga xizmat qiladi.
Konsentrik tamoyil ta’lim jarayonining samaradorligini oshiruvchi,
bilimlarni tizimli ravishda o‘zlashtirishni ta'minlovchi asosiy didaktik
tamoyillardan biridir. Bu tamoyil o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga mos,
qiziqarli va uzviy bilim olish jarayonini tashkil etadi. Mavzularni bosqichma-
bosqich murakkablashtirib o‘rgatish orqali bilimlarning mustahkamligi va
9

amaliyotda qo‘llash imkoniyati yaratiladi. Shu sababli, konsentrik tamoyil
zamonaviy ta’lim tizimida muhim metodik vosita sifatida baholanadi.
Konsentrik tamoyil ta’lim jarayonida o‘quv materiallarini tizimli, uzviy va
bosqichma-bosqich chuqurlashtirish orqali o‘quvchilarga samarali bilim berish
maqsadida keng qo‘llaniladi. Ushbu tamoyil turli fanlarda va o‘quv darajalarida
muvaffaqiyatli tatbiq etilib, bilimlarning oddiydan murakkabga qarab
o‘zlashtirilishini ta'minlaydi. Konsentrik tamoyilni qo‘llash o‘quvchilarning yosh
va psixologik xususiyatlariga mos ravishda tashkil etilib, bilimlarning izchilligi va
mustahkamligini oshirishga xizmat qiladi. 3
Maktabgacha ta’lim muassasalarida konsentrik tamoyil bolalarning yosh va
psixologik xususiyatlarini inobatga olgan holda ularning dunyoqarashini
shakllantirish va dastlabki bilimlarni bosqichma-bosqich chuqurlashtirishda katta
ahamiyatga ega. Bu tamoyil yordamida bolalar oddiy va sodda tushunchalardan
murakkabroq mavzularga qadam tashlab, bilimlarni izchil va qulay shaklda
o‘zlashtiradilar. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun bilimlar o‘zlashtirish
jarayoni qiziqarli, o‘yin va tajriba asosida tashkil etilishi sababli konsentrik
tamoyil ushbu jarayonga juda mos keladi.
Konsentrik tamoyilning qo‘llanishi jihatlari
1. Oddiy tushunchalardan murakkab tushunchalarga o‘tish
Maktabgacha yoshdagi bolalar biror mavzuni avval oddiy shaklda, keyin esa
murakkabroq darajada o‘zlashtiradilar. Masalan:
Tabiatshunoslik faoliyatida: Bolalar dastlab "oy, quyosh, osmon" kabi oddiy
tushunchalarni o‘rganadilar. Keyinchalik bu tushunchalar kengaytiriladi va
mavzular "ob-havo, fasllar, o‘simliklar va hayvonlar hayoti" kabi mazmun bilan
boyitiladi.
Matematika mashg‘ulotlarida: Dastlab bolalarga oddiy sonlar va geometrik
shakllar tanishtiriladi. Keyinroq sonlarni taqqoslash, qo‘shish va ayirish kabi
ko‘nikmalar shakllantiriladi.
2. O‘yinlar orqali takrorlash va chuqurlashtirish
3
Axmedov, K. (2017). Pedagogik texnologiyalar va o'quv jarayonini samarali tashkil etish. Tashkent: O'zbekiston
pedagogika instituti.
10

Konsentrik tamoyil maktabgacha ta’limda o‘yinlar va qiziqarli mashg‘ulotlar
orqali muvaffaqiyatli qo‘llaniladi. Biror mavzu bir necha marta, lekin turli
shakllarda takrorlanadi: Dastlab mavzularni tushuntirish uchun qiziqarli ertaklar
yoki hikoyalar qo‘llaniladi. Keyin o‘yinlar, konstruksiyalar, qo‘shiq va qo‘l
mehnati orqali mavzuni mustahkamlashga qaratilgan mashg‘ulotlar tashkil etiladi.
3. Bolalarning rivojlanish bosqichlariga mos yondashuv
Maktabgacha yoshdagi bolalar dunyoni tushunishda o‘ziga xos yosh
xususiyatlariga ega. Konsentrik tamoyil bu xususiyatlarni hisobga olib, bilimlarni
asta-sekin chuqurlashtirishga xizmat qiladi. Masalan: 3–4 yoshli bolalar uchun
mavzular oddiy so‘z va tasvirlar bilan tushuntiriladi. 5–6 yoshli bolalarda esa
mavzular aniq misollar, tajribalar va amaliy mashg‘ulotlar orqali kengaytiriladi.
4. Ta’limning barcha yo‘nalishlarida qo‘llash
Maktabgacha ta’limda konsentrik tamoyil quyidagi yo‘nalishlarda
muvaffaqiyatli qo‘llaniladi:
Nutqni rivojlantirish: Bolalarga avval oddiy so‘zlar va gaplar o‘rgatiladi.
Keyinchalik bu bilimlar kengaytiriladi va bolalar mantiqiy gaplarni tuzishni, ertak
va hikoyalarni qayta aytishni o‘rganadilar.
Tasviriy san’at: Dastlab bolalar oddiy chiziqlar va shakllarni chizishni
o‘rganadilar. Keyin bu ko‘nikmalar murakkabroq tasvirlar yaratishga yo‘naltiriladi.
Ijtimoiy tarbiya: Dastlab bolalarga oilasi, o‘z yaqinlari haqida tushunchalar
beriladi. Keyinchalik bu mavzular kengaytiriladi va bolalarga yurtimiz, tabiatimiz
va jamiyatdagi rolimiz haqida ma’lumotlar beriladi.
5. Fanlararo bog‘liqlikni ta'minlash
Maktabgacha ta’limda konsentrik tamoyil fanlararo bog‘liqlikni
shakllantirishda ham muhim rol o‘ynaydi. Masalan, "Fasl haqida" mashg‘ulotlar
davomida bolalar:
Tabiatshunoslikdan: Qishda ob-havo sovuq bo‘lishini, qor yog‘ishini bilib
oladilar.
Matematika mashg‘ulotlarida: Qor bo‘laklarini sonini sanaydilar yoki
geometrik shaklini aniqlaydilar.
11

Tasviriy san’atdan: Qorli manzaralarni tasvirlashni o‘rganadilar.
6. Amaliy mashg‘ulotlar va tajribalar orqali o‘rganish
Konsentrik tamoyil maktabgacha yoshdagi bolalarning dunyoqarashini
kengaytirish uchun amaliy tajribalar tashkil etishga asoslanadi. Masalan:
Tabiatni o‘rganish: Bolalar o‘simlik urug‘larini ekib, ularning o‘sish
jarayonini kuzatadilar. Bu orqali ular avvalgi bilimlarini mustahkamlab, yangi
bilimlar hosil qiladilar.
Suv va havo tajribalari: Bolalarga suv va havo harakati bo‘yicha oddiy
tajribalar o‘tkaziladi. Bu orqali bolalar tabiat hodisalarini amaliy tajriba asosida
tushunadilar.
7. Ota-onalar bilan hamkorlik
Konsentrik tamoyil maktabgacha ta’limda ota-onalar ishtirokida amalga
oshiriladigan mashg‘ulotlarda ham qo‘llaniladi. Ota-onalar yordamida mavzularni
takrorlash va chuqurlashtirish imkoniyati yaratiladi. Masalan, "Uy hayvonlari"
mavzusida bolalar bilan birga hayvonlar haqida rasmlar yig‘ish, kitob o‘qish yoki
uyda kichik amaliy mashg‘ulotlar o‘tkazish mumkin.
Maktabgacha ta’limda konsentrik tamoyil bolalarning bilimlarni
o‘zlashtirish va rivojlantirish jarayonini samarali tashkil etishning muhim usuli
hisoblanadi. Bu tamoyil yordamida mavzular oddiydan murakkabga qarab
o‘rganilib, bolalarning qiziqishlari, dunyoqarashi va ijodiy qobiliyatlari
bosqichma-bosqich rivojlanadi. O‘yinlar, amaliy mashg‘ulotlar va tajribalar bilan
boyitilgan ta’lim jarayoni bolalarning ta’limga bo‘lgan qiziqishini oshirib, ularning
intellektual va psixologik rivojlanishiga katta hissa qo‘shadi.
Konsentrik tamoyil maktab ta’limida ham keng qo‘llaniladi. Ayniqsa,
tabiatshunoslik, tarix, matematika va ona tili kabi fanlarda bu tamoyilning samarasi
yaqqol ko‘zga tashlanadi:
Tabiatshunoslik fanida: Dastlab o‘quvchilarga sodda tushunchalar, masalan,
"o‘simliklar va hayvonlarning yashash muhiti" kabi mavzular taqdim etiladi.
Keyingi bosqichlarda esa ushbu mavzular murakkablashtirilib, o‘simliklarning
tuzilishi, ekologik ahamiyati va genetik xususiyatlari o‘rgatiladi.
12

Matematika fanida: Oddiy arifmetik amallarni o‘rganishdan boshlab,
keyinchalik algebraik tenglamalar va geometrik tushunchalarga o‘tiladi. Har bir
bosqichda avvalgi bilimlar takrorlanib, ularga yangi bilimlar qo‘shiladi.
Tarix fanida: Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilar vatani va xalqining asosiy
tarixiy voqealaridan xabardor qilinadi. Keyinchalik bu mavzular kengaytiriladi va
jahon tarixining murakkab hodisalari bilan boyitiladi. 4
Konsentrik tamoyil ta’lim jarayonida tizimli va izchil bilim berishning
asosiy tamoyillaridan biri hisoblanadi. U ta’limning barcha bosqichlarida, turli
fanlarda va o‘quv metodlarida muvaffaqiyatli qo‘llanilib, o‘quvchilarning bilim
olish jarayonini samarali, qiziqarli va samarador qiladi. Bu tamoyil yordamida
ta’lim jarayoni nafaqat izchil tashkil etiladi, balki o‘quvchilarni har tomonlama
rivojlantirishga xizmat qiladi.
4
Ismoilova, F. (2020). Konsentrik tamoyilning ta'lim jarayonidagi o‘rni. Tashkent: Science and Education Journal.
13

2. Tabiat bilan tanishtirish fanida konsentrik tamoyilni qo‘llash
Tabiat bilan tanishtirish fani bolalarning atrof-muhitni anglash, ekologik
madaniyatini shakllantirish va dunyoqarashini kengaytirishda muhim ahamiyatga
ega. Ushbu fanni o‘qitishda konsentrik tamoyilni qo‘llash orqali bilimlarni izchil
va tizimli tarzda yetkazish imkoniyati yaratiladi. Bu tamoyil o‘quvchilarga sodda
tushunchalardan murakkab mavzularga o‘tishga yordam berib, ularning tabiatni
bilish va ekologik mas’uliyatni shakllantirish qobiliyatlarini rivojlantiradi.
Maktabgacha ta’lim muassasalarida konsentrik tamoyilni qo‘llash
Maktabgacha ta’lim muassasalarida konsentrik tamoyilning qo‘llanilishi
bolalar uchun tabiatni o‘rganishda muhim metodik yondashuv hisoblanadi. Ushbu
tamoyil yordamida bolalarga tabiat hodisalari, o‘simlik va hayvonot olami, fasllar
va boshqa tabiiy jarayonlar haqida bilimlar oddiydan murakkabga qarab, ketma-
ketlikda o‘rgatiladi. Quyida maktabgacha yoshdagi bolalar uchun konsentrik
tamoyilni qo‘llashning amaliy misollari keltiriladi.
1. Tabiat bilan dastlabki tanishtirish
Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun tabiat bilan tanishtirishni eng sodda va
kundalik hayotga yaqin hodisalardan boshlash muhimdir.
Oddiy tushunchalar: Quyosh, suv, havo, yer kabi asosiy tabiat elementlari
tushuntiriladi. Daraxtlar, gullar, qushlar va boshqa hayvonlar haqida dastlabki
bilimlar beriladi.
Amaliy mashg‘ulotlar: Bolalar daraxtlar ostida sayr qilib, ularning barglarini
yig‘ishadi. Gulning rangi va hidi haqida kuzatuv olib borishadi.
2. Fasllarni o‘rgatish
Boshlang‘ich daraja (3-4 yosh):
Tushunchalar: Fasllarning nomi va asosiy xususiyatlari. Masalan, qish sovuq
bo‘lishi, yoz esa issiq bo‘lishi haqida oddiy tushuntirishlar.
Mashg‘ulotlar: Qor yoki yomg‘irni kuzatish va ular haqida bolalar bilan
suhbatlashish. Rasmlar orqali fasllarga mos bo‘lgan kiyim-kechaklarni tanlash
o‘yinlari.
Yuqori daraja (5-6 yosh):
14

Tushunchalar: Fasllarning tabiatga va hayvonlarga ta’siri. Masalan,
qushlarning qishlab qolishi yoki ko‘chib ketishi, daraxtlarning barglarini to‘kishi.
Mashg‘ulotlar: Fasllar almashinuvini rasmlar yordamida tushuntirish. Turli
fasllarda daraxtlar va gullarning o‘zgarishini kuzatish.
3. Hayvonlar va o‘simliklar bilan tanishtirish
Uy hayvonlari:
Tushunchalar: Bolalarga uy hayvonlari va ularning foydalari haqida
ma’lumot beriladi. Masalan, sigir sut beradi, tovuq tuxum qo‘yadi.
Mashg‘ulotlar: Hayvonlarning rasmlarini namoyish qilish va ularning
ovozlarini tinglash. Qushlarga yemish berish yoki uy hayvonlarini parvarish
qilishni tushuntirish.
Yovvoyi hayvonlar:
Tushunchalar: O‘rmonda yashaydigan hayvonlar, masalan, ayiqlar, quyonlar
haqida oddiy ma’lumotlar.
Mashg‘ulotlar: Hayvonlarning yashash joylari va oziqlanish tarzini
tasvirlash.
Hayvonlarning holati: qishki uyquga ketish, o‘ziga oziq g‘amlash.
O‘simliklar:
Tushunchalar: Daraxtlar, gullar va sabzavotlarning turli turlari haqida
boshlang‘ich ma’lumotlar.
Mashg‘ulotlar: Bolalar bilan birgalikda gullar yoki sabzavot ekish.
Daraxtlarning barglarini yig‘ib, ularni tahlil qilish.
4. Suv va uning ahamiyatini o‘rganish
Oddiy tushunchalar: Suvning ichish uchun zaruriyligi, suv hayot manbai
ekanligi tushuntiriladi.
Mashg‘ulotlar: Bolalar suv bilan oddiy tajribalar o‘tkazishadi: Muzning
erishi yoki suvning bug‘lanishini kuzatish. Suvda suzuvchi va cho‘kadigan
narsalarni aniqlash o‘yini.
5. Kuzatish va tajribalar o‘tkazish
15

Tushunchalar: Bolalarga tabiatdagi hodisalarni bevosita kuzatish orqali
ularni tushunish imkoniyati yaratiladi.
Mashg‘ulotlar: Quyosh va soyani kuzatish: Ertalab va kechqurun
quyoshning joylashuvi va soyani taqqoslash.
Tuproqdagi o‘zgarishlar: Suv qo‘shilganda tuproqning namlanishi va quruq
tuproqning farqi haqida tajriba.
O‘simliklarning o‘sishi: Bolalar bilan urug‘ ekish va o‘simlikning o‘sish
jarayonini kuzatish.
6. Ekologik ongni shakllantirish
Bolalarda tabiatga nisbatan mehr va e’tibor shakllantirish uchun quyidagi
tadbirlar o‘tkaziladi:
Tabiatni muhofaza qilish: Daraxt ekish aksiyalari.
Bolalarni chiqindilarni to‘g‘ri ajratishga o‘rgatish.
Hayvonlarni himoya qilish: Mahalliy qushlar uchun uyalar qurish yoki yem
tayyorlash.
Maktabgacha ta’lim muassasalarida konsentrik tamoyilning qo‘llanilishi
bolalarning tabiatga bo‘lgan qiziqishini oshiradi, ularning kuzatuvchanlik va
fikrlash qobiliyatlarini rivojlantiradi. Tabiat bilan tanishgan bolalar kelajakda
ekologik mas’uliyatli, ongli va tabiatni sevuvchi insonlar bo‘lib shakllanadi. 5
Konsentrik tamoyil tabiat bilan tanishtirish fanida o‘quvchilarning
bilimlarini tizimli va izchil o‘zlashtirishni ta’minlovchi asosiy metodik
yondashuvlardan biridir. Ushbu tamoyil mavzularni bosqichma-bosqich
kengaytirib, bir mavzuni boshqa mavzular bilan bog‘liq holda o‘rganishga imkon
yaratadi. Bu esa o‘quvchilarda tabiatni tushunish, ekologik ongni shakllantirish va
dunyoqarashni boyitishga yordam beradi.
1. O‘quv jarayonini tizimli tashkil etish
Konsentrik tamoyil tabiat bilan tanishtirish fanidagi mavzularni oddiydan
murakkabga qarab izchil tashkil etishni ta’minlaydi. Dastlabki bosqichda bolalar
5
Sultonov, A. (2018). Maktabgacha ta'limda ta'lim metodlari va usullari. Toshkent: Akademnashr.
16

tabiat haqida umumiy tushunchalarni o‘zlashtiradilar, keyinchalik esa ularni
chuqurlashtirish va ilmiy asosda mustahkamlash amalga oshiriladi.
Masalan, birinchi bosqichda "quyosh, suv, daraxtlar" kabi oddiy
tushunchalar beriladi, keyinchalik "fotosintez, suv aylanishi, biosfera" kabi
murakkab mavzular o‘rgatiladi. Bu yondashuv mavzularni yaxlit va bog‘liq holda
o‘rganishga yordam beradi.
2. Bilimlarni izchil kengaytirish
Konsentrik tamoyil asosida ta’lim jarayonida har bir mavzu qayta ko‘rib
chiqilib, yangi bilimlar bilan boyitiladi. Har bir bosqichda o‘quvchilarning bilim
darajasi oshib boradi. Masalan, dastlab bolalar daraxtlarni tanib o‘rganadilar,
keyinchalik ularning tuzilishi, o‘sish jarayonlari va ekologik ahamiyati haqida
batafsil bilim olishadi. Bu jarayon bolalarda mavzuni puxta o‘zlashtirish va
bilimlarni o‘zaro bog‘lash ko‘nikmasini rivojlantiradi.
3. Ekologik madaniyatni shakllantirish
Tabiat bilan tanishtirishda konsentrik tamoyil ekologik madaniyatni
shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Darslarda bolalar tabiatning muhimligi, uni
muhofaza qilish va ekologik muvozanatni saqlash zaruriyati haqida bilim oladilar.
O‘quvchilar dastlab tabiat hodisalarini kuzatib, ulardagi go‘zallikni anglaydilar.
Keyingi bosqichlarda ular tabiatni saqlash uchun amaliy chora-tadbirlarni
o‘rganadilar, masalan, chiqindilarni qayta ishlash yoki daraxt ekish kabi faoliyatlar
bilan shug‘ullanadilar.
4. O‘quvchilarning yosh xususiyatlariga moslashuvchanlik
Konsentrik tamoyil bolalarning yosh va individual xususiyatlarini hisobga
oladi. Bu esa ta’lim jarayonini samarali tashkil etishga imkon beradi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar: Tabiatning asosiy elementlari bilan
tanishtiriladi (qushlar, gullar, quyosh).
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari: Oddiy tabiat hodisalarining sabablari
o‘rganiladi (mavsum o‘zgarishlari, hayvonlarning yashash joyi).
O‘rta sinf o‘quvchilari: Tabiatdagi murakkab jarayonlar, masalan, oziq
zanjiri va ekotizimlar o‘rganiladi.
17

5. Kuzatish va tadqiqot ko‘nikmalarini rivojlantirish
Konsentrik tamoyil asosida o‘quvchilarda kuzatish va tadqiqot olib borish
ko‘nikmalari shakllanadi. O‘quvchilar tabiatdagi hodisalarni bevosita kuzatadilar
va ulardan mantiqiy xulosalar chiqaradilar. Masalan, o‘simliklarning o‘sish
jarayonini kuzatish orqali bolalar tuproq, suv va quyosh nuri o‘simliklar uchun
hayotiy ahamiyatga ega ekanini o‘rganadilar.
6. Takrorlash orqali bilimlarni mustahkamlash
Konsentrik tamoyilning yana bir muhim jihati – bilimlarni takrorlash va
kengaytirish imkoniyatini yaratishdir. O‘quvchilar bir mavzuni takroran o‘rganar
ekan, unga yangi bilimlar qo‘shiladi va tushunchalari chuqurlashadi. Masalan,
dastlab "ob-havo" haqida o‘rganilgan bilimlar keyinchalik "iqlim o‘zgarishi va
uning sabab va oqibatlari" mavzusiga kengaytiriladi.
7. Amaliyot bilan bog‘liqlik
Tabiat bilan tanishtirishda konsentrik tamoyilning qo‘llanilishi bilimlarni
amaliyot bilan bog‘lashni ta’minlaydi. Bolalar tabiat qo‘ynida ekskursiyalar orqali
o‘rganilgan bilimlarni hayotda qo‘llash imkoniga ega bo‘ladilar. Masalan, ular
daraxtlarni ekish va parvarish qilish orqali tabiatni muhofaza qilishda ishtirok
etadilar.
Konsentrik tamoyil tabiat bilan tanishtirish fanida tizimli ta’lim jarayonini
tashkil qilishda, ekologik madaniyatni shakllantirishda va o‘quvchilarning tabiatni
o‘rganishga qiziqishini oshirishda katta ahamiyatga ega. Ushbu tamoyil yordamida
bolalar nafaqat bilim oladi, balki tabiatni sevish va unga mehribon bo‘lish
ko‘nikmalarini ham rivojlantiradilar. Tabiatni izchil va chuqur o‘rgangan
o‘quvchilar kelajakda uning muhofazasiga mas’uliyat bilan yondashadigan
shaxslar bo‘lib shakllanadilar. 6
Tabiat bilan tanishtirish fanida konsentrik tamoyilni qo‘llash nafaqat
mavzularni izchil o‘zlashtirishni, balki o‘quvchilarning tabiatni tushunish, unga
mehr-muhabbat va mas’uliyat bilan qarash ko‘nikmalarini shakllantirishni
ta’minlaydi. Bu tamoyil yordamida o‘quvchilar tabiiy jarayonlarni ilmiy asosda
6
Azizov, A. (2022). Innovatsion texnologiyalar asosida maktabgacha ta'limni rivojlantirish. Tashkent: Ta'lim va
metodika.
18

tushunib, o‘z bilimlarini hayotda qo‘llashga tayyor bo‘ladilar. Tabiat bilan
tanishtirishdagi bu yondashuv ta’lim jarayonini samarali, qiziqarli va mazmunli
qilish imkonini beradi.
19

3. Konsentrik tamoyil asosidagi metodikalar va yondashuvlar
Bugungi kunda ta’lim-tarbiyaning samaradorligini oshirish va o‘quv
jarayonini innovatsion yondashuvlar asosida tashkil etish dolzarb vazifalardan biri
hisoblanadi. Ushbu jarayonda konsentrik tamoyil muhim o‘rin tutadi. Konsentrik
tamoyil o‘quvchilarga yoki tarbiyalanuvchilarga bilimlarni izchil, bosqichma-
bosqich va chuqurlashtirilgan holda o‘rgatishni ta’minlaydi. Ushbu tamoyil nafaqat
tabiiy fanlarda, balki barcha fanlarni o‘rgatishda keng qo‘llanilib, ta’lim
mazmunining izchilligini, tizimliligini va yaxlitligini saqlashga imkon beradi.
Konsentrik tamoyilning asosiy g‘oyasi bir xil mavzuni har bir ta’lim
bosqichida qayta ko‘rib chiqish, o‘rganishni asta-sekin murakkablashtirish va har
safar yangi jihatlar bilan boyitib borishdan iborat. Bu yondashuv o‘quvchilarni
bilim olishga ongli ravishda jalb etish, o‘zlashtirilgan bilimlarni mustahkamlash va
yangilarini o‘rgatishga qaratilgan. Shu sababli, konsentrik tamoyil asosidagi
metodikalar ta’lim jarayonini tizimli va samarali tashkil etishda beqiyos
ahamiyatga ega.
Mazkur kurs ishida konsentrik tamoyilning nazariy va amaliy jihatlari ko‘rib
chiqilib, ushbu tamoyil asosida ishlab chiqilgan metodikalar va yondashuvlar tahlil
qilinadi. Ayniqsa, bolalarni tabiat bilan tanishtirish, ularning bilim va
dunyoqarashini kengaytirish, kuzatuvchanlik qobiliyatini rivojlantirishdagi o‘rni
batafsil yoritiladi. Konsentrik tamoyilga asoslangan yondashuvlar nafaqat ta’lim
mazmunining yaxlitligini ta’minlaydi, balki o‘quvchilar ongida mavzularni
chuqurroq o‘zlashtirish uchun qulay sharoit yaratadi.
Ishda konsentrik tamoyilning ilmiy-nazariy asoslari bilan birga, amaliy
jihatlariga ham alohida e’tibor qaratilib, zamonaviy pedagogik yondashuvlar bilan
uyg‘unligi tahlil qilinadi. Shu orqali ushbu tamoyilning ta’limda nechog‘lik
samarali ekanligini ko‘rsatish, kelajakda uni yanada rivojlantirishga xizmat qiladi.
Konsentrik tamoyil ta’lim jarayonini oddiydan murakkabga qarab izchil
tashkil etishni ta’minlaydi. Ushbu tamoyil asosida innovatsion texnologiyalarni
qo‘llash o‘quvchilarning bilimlarni chuqur o‘zlashtirishini, qiziqishini oshirishni
va ko‘nikmalarni mustahkamlashni ta’minlaydi. Quyida konsentrik tamoyilga mos
20

keluvchi zamonaviy innovatsion texnologiyalar va ularning amaliy qo‘llanilishi
haqida keng ma’lumot keltiriladi.
1. Klaster (g‘oya xaritasi) usuli
Mazmuni: Klaster usuli o‘quvchilarni bir xil mavzuga oid bilimlarni
tizimlashtirish va umumlashtirishga undaydi. Konsentrik tamoyilga muvofiq,
klasterlar har bir yangi bosqichda boyitilib, murakkablashtiriladi.
Amaliyoti: Tabiat haqida ma’lumotlar berishda o‘simliklar, hayvonlar va
fasllar mavzusida klasterlar tuzish. Masalan, bolalar dastlab o‘simliklarning asosiy
turlarini (daraxtlar, gullar, o‘tlar) o‘rganishadi, keyingi bosqichda ularning
xususiyatlari va o‘sish sharoitlari qo‘shiladi.
2. Interaktiv o‘yin texnologiyalari
Interaktiv o‘yin texnologiyalari zamonaviy ta’lim jarayonida
o‘quvchilarning faolligini oshirish, darsni qiziqarli va samarali o‘tkazish uchun
qo‘llaniladigan innovatsion yondashuvdir. Ushbu texnologiyalar ta’lim jarayonini
jonlantiradi, bolalarni faol ishtirokchi sifatida jalb etadi va ularda bilimni ongli
ravishda o‘zlashtirish ko‘nikmasini rivojlantiradi. Ayniqsa, konsentrik tamoyilga
asoslangan yondashuvlarda interaktiv o‘yinlar bilimlarni izchil, oddiydan
murakkabga qarab mustahkamlashda katta ahamiyatga ega.
Interaktiv o‘yin texnologiyalarining asosiy maqsadi va ahamiyati
1. O‘quvchilar faolligini oshirish: Bolalar o‘yin jarayonida bilimlarni
bevosita qo‘llaydi va shaxsiy tajriba orttiradi.
2. Qiziqishni kuchaytirish: O‘yinlar ta’lim mazmunini jonlantirib, bolalarda
mavzuga bo‘lgan qiziqishni oshiradi.
3. Ijodkorlikni rivojlantirish: Bolalar o‘yin davomida muammolarni hal
qilish, yangi g‘oyalar kiritish orqali ijodkorlik qobiliyatlarini namoyish etadi.
4. Jamoaviy hamkorlikni rivojlantirish: Interaktiv o‘yinlar guruhda ishlashni
talab qiladi, bu esa bolalar o‘rtasida muloqot va hamkorlikni mustahkamlaydi.
Interaktiv o‘yinlarning turlari
1. Savol-javob o‘yinlari:
21

Ushbu o‘yinlarda bolalarga turli mavzular bo‘yicha savollar beriladi, ular
esa javob berish orqali bilimlarini mustahkamlaydi. Masalan, "Tabiat haqidagi
savollar" o‘yini. Savollar: "Quyosh qayerda chiqadi?", "Qaysi faslda daraxtlar barg
to‘kadi?"
2. Rolli o‘yinlar: Bolalar tabiatdagi turli hodisalar yoki mavzularni o‘zlariga
"rol" qilib oladi. Masalan, "O‘rmon hayvonlari" o‘yinida har bir bola biror
hayvonning rolini bajaradi va o‘sha hayvon haqida ma’lumot aytadi.
3. Taqqoslash o‘yinlari:
Bolalar tabiat hodisalari, hayvonlar yoki o‘simliklarning o‘ziga xos
xususiyatlarini taqqoslaydi. Masalan, "Qaysi daraxt tezroq o‘sadi?" yoki "Qaysi
hayvonlar sovuq faslda qishlaydi?" kabi savollarga javob topish.
4. Kvest o‘yinlari:
Bolalar o‘yin davomida turli bosqichlarni bosib o‘tib, ma’lum vazifalarni
bajaradi.
Masalan, "Tabiat sirlari" kvestida bolalar qish, yoz va bahorga oid sirlarni
ochishi kerak bo‘ladi.
5. Fikrlarni rivojlantirish o‘yinlari: Bu o‘yinlarda bolalar o‘z bilimlari va
tasavvurlarini kengaytiradi. Masalan, "O‘zingni ixtirochi his qil" o‘yinida bolalar
yangi turdagi o‘simlik yoki hayvon haqida hikoya o‘ylab topadi.
Interaktiv o‘yinlarni tashkil etishda qo‘llaniladigan vositalar
1. Ko‘rgazmali qurollar: Rasmlar, kartochkalar, 3D modellar yordamida
mavzularni tushuntirish.
2. Multimedia vositalari: Video, animatsiyalar va elektron darsliklar orqali
mavzularni jonlantirish.
3. Tabiatdagi kuzatuvlar: Sayohat yoki tabiat qo‘ynida o‘tkazilgan o‘yinlar
orqali mavzuni mustahkamlash.
Misollar
1. "Fasllarni top" o‘yini: Har bir faslga oid rasmlar yoki belgilarni ko‘rsatib,
bolalardan qaysi fasl ekanini topish so‘raladi. Keyinchalik, fasllar haqida qiyinroq
savollar beriladi, masalan, "Qaysi faslda daraxtlar gullaydi?"
22

2. "Hayvonlarning uyini top" o‘yini: Bolalar hayvonlar va ularning yashash
joylarini bog‘lashga harakat qiladi. Masalan, ayiqlar – g‘or, qushlar – uya.
3. "Tabiatdagi sirli hodisalar" kvesti:Bolalar kichik guruhlarga bo‘linadi va
ularga tabiat haqidagi topshiriqlar beriladi. Har bir guruh sirli hodisani yechishi
kerak, masalan, "Nega daraxtlarning barglari kuzda to‘kiladi?"
Interaktiv o‘yin texnologiyalari o‘quvchilarni bilim olish jarayoniga faol jalb
qilish, ularda kuzatuvchanlik, ijodkorlik va muloqot ko‘nikmalarini rivojlantirishda
katta rol o‘ynaydi. Konsentrik tamoyil asosida bu texnologiyalar yordamida
o‘quvchilar mavzuni qayta-qayta o‘rganadi, har safar uni yangi bilimlar bilan
boyitadi. Shu sababli, interaktiv o‘yinlar nafaqat bilimlarni o‘zlashtirish vositasi,
balki bolalarning shaxsiy rivojlanishi uchun ham muhim metod hisoblanadi.
3. Reflektiv texnologiyalar
Mazmuni: Refleksiya bolalarga o‘z bilimlarini tahlil qilish va
mustahkamlash imkonini beradi. Konsentrik tamoyil asosida reflektiv
texnologiyalar har bir bosqichda o‘tilgan materialni qayta ko‘rib chiqish va
boyitishga yordam beradi.
Amaliyoti: Bolalar har bir mashg‘ulotdan so‘ng o‘z bilimlarini maxsus
jadvallarga yozib boradi yoki rasmda aks ettiradi. Masalan, "Bugun qanday
hayvonlar haqida bilib oldik?" degan savolga javob yozish.
"O‘rganganimni hikoya qilaman" usuli yordamida bolalar o‘z fikrlarini
og‘zaki yoki yozma tarzda ifodalaydi.
4. Konsentrik tamoyil va STEAM ta’lim texnologiyalari
Konsentrik tamoyil ta’lim jarayonini izchil, bosqichma-bosqich tashkil
etishga asoslangan bo‘lib, har bir yangi bilim o‘tgan darslarda o‘rganilgan
mavzularni mustahkamlaydi va kengaytiradi. Ushbu tamoyilni STEAM (Science,
Technology, Engineering, Arts, Mathematics) ta’lim texnologiyalari bilan
uyg‘unlashtirish o‘quv jarayonini yanada samarali qiladi. STEAM yondashuvi
bolalarda fanlararo bilim va ko‘nikmalarni rivojlantirish, ijodiy fikrlashni
shakllantirish va texnologiyalarni amaliyotda qo‘llash imkoniyatini yaratadi.
STEAM ta’lim texnologiyalari asoslari
23

1. Science (Fan): Tabiat hodisalari, biologiya, kimyo, fizika kabi fanlarni
o‘rganish.
Konsentrik tamoyil asosida fanlar bolalarga bosqichma-bosqich,
murakkablik darajasini oshirgan holda o‘rgatiladi.
2. Technology (Texnologiya): Zamonaviy texnologiyalar va ularning
kundalik hayotdagi qo‘llanilishi.
Masalan, bolalar dastlab oddiy qurilmalarni o‘rganadi, keyin esa texnologik
jarayonlarni tahlil qilishni boshlaydi.
3. Engineering (Muhandislik): Loyihalash, konstruktsiyalarni yaratish va
muhandislik fikrlarini rivojlantirish.
Muhandislik loyihalari oddiy modellashtirishdan murakkab inshootlarni
yaratishga qarab rivojlanadi.
4. Arts (San’at): Estetik qarashlarni rivojlantirish, ijodkorlik va dizayn.
Bolalar o‘z loyihalarini san’at elementlari bilan boyitib, uni qiziqarliroq
qiladi.
5. Mathematics (Matematika): Hisoblash, o‘lchash va mantiqiy fikrlash
ko‘nikmalarini rivojlantirish.
Matematika kontseptsiyalari oddiy sanashdan murakkab geometrik
shakllarni o‘rganishga qadar kengaytiriladi.
Konsentrik tamoyil va STEAM ta’lim texnologiyalari bir-birini to‘ldiradi.
Bu integratsiya bilimlarning izchil rivojlanishini ta’minlab, bolalarni bilimning
turli yo‘nalishlarini bog‘lashga o‘rgatadi. Misol uchun:
Birinchi bosqichda bolalar suvning bug‘lanishi jarayonini kuzatadi
(Science).
Ikkinchi bosqichda suv bug‘lanishini modellashtiruvchi kichik tajribalarni
o‘tkazadi (Engineering).
Keyingi bosqichda ushbu jarayonni rasmda aks ettiradi (Arts).
Fanlararo bog‘lanish:
Har bir mavzu o‘zaro bog‘liq bilimlarni o‘rgatadi. Masalan, daraxtlarning
kislorod ishlab chiqarish jarayonini o‘rganish jarayonida biologiya (Science),
24

energiya almashinuvi (Technology), daraxtlarning shakli va o‘lchamlari
(Mathematics) kabi yo‘nalishlar uyg‘unlashadi.
STEAM yondashuvining asosiy maqsadlari va ahamiyati
1. Fanlararo fikrlashni rivojlantirish: O‘quvchilar bilimlarni bir necha sohada
uyg‘un qo‘llashni o‘rganadi.
2. Ijodkorlikni rivojlantirish: San’at va muhandislik elementlarini qo‘shish
orqali bolalarda yangi g‘oyalar yaratish qobiliyati shakllanadi.
3. Amaliy ko‘nikmalarni rivojlantirish: STEAM o‘yinlari va loyihalari orqali
bolalar nazariy bilimlarni hayotda qo‘llashni o‘rganadi.
4. Jamoaviy ishlash ko‘nikmasi: Guruhlarda ishlash orqali bolalar bir-
birining fikrlarini tinglash va hamkorlik qilishni o‘rganadi. 7
STEAM yondashuvining amaliy qo‘llanilishi
1. Tabiat hodisalarini o‘rganish:
Masalan, ob-havo o‘zgarishlari mavzusida o‘quvchilar meteorologik
kuzatuvlar olib boradi (Science), shuningdek, termometrni qanday ishlatishni
o‘rganadi (Technology).
Tajriba natijalarini jadvallar va grafiklarda aks ettiradi (Mathematics) hamda
kuzatilgan hodisani rasm orqali ifodalaydi (Arts).
2. Muhandislik loyihalari: Masalan, bolalar kichik ko‘prik yoki suv
nasosining maketini loyihalashtiradi (Engineering).
Qurilish jarayonida o‘lchamlarni hisoblaydi (Mathematics) va loyihaning
estetik tomonlariga e’tibor qaratadi (Arts).
3. Energiya manbalarini o‘rganish: Quyosh panellarining ishlash tamoyilini
o‘rganish (Science), ularning qurilishi bo‘yicha oddiy loyihalarni amalga oshirish
(Engineering). Panellarning samaradorligini matematik hisoblash va grafiklar
yaratish (Mathematics).
4. O‘simliklarning o‘sish jarayonini kuzatish: Bolalar urug‘ ekishdan
boshlab o‘simlikning o‘sish bosqichlarini kuzatadi (Science).Har bir bosqichni
rasmda aks ettiradi (Arts) va o‘lchamlarni aniqlaydi (Mathematics).
7
Jumaev, R. (2020). O‘qitish metodikasi va pedagogik yondashuvlar. Tashkent: O'zbekiston O'qituvchilar va
Tarbiyachilar Assotsiatsiyasi.
25

Maktabgacha ta’lim muassasalarida STEAM texnologiyalarini qo‘llash
bolalarning qiziqishini uyg‘otadi va ularning ilmiy fikrlash qobiliyatlarini
shakllantiradi.
Ilk kuzatuvlar: Bolalar qushlarning uchishi, suvning harakati yoki
daraxtlarning gullashi kabi oddiy hodisalarni kuzatadi.
Oddiy konstruktorlar: Kichik yoshdagi bolalar qurilish konstruktorlari
yordamida muhandislik fikrlashni rivojlantiradi.
Rangli grafiklar va rasmlar: Tabiiy hodisalarni ijodiy tarzda tasvirlash orqali
bolalarda estetik hissiyot shakllanadi.
STEAM ta’limining xususiyatlari va afzalliklari
1. Kreativlikni oshiradi: Bolalar o‘z loyihalarini yaratishda ijodiy
yondashuvni qo‘llaydi.
2. Ko‘p tomonlama rivojlantiradi: Bolalarda ilmiy fikrlash, san’atga qiziqish
va texnologik savodxonlikni shakllantiradi.
3. Bilimlarni amaliy qo‘llashga o‘rgatadi: Har bir nazariy ma’lumot o‘z
qo‘llari bilan amalga oshiriladigan amaliyot orqali mustahkamlanadi.
4. Jamoaviy ishga yo‘naltiradi: Guruh bo‘lib ishlash bolalarni birgalikda
qaror qabul qilish va hamkorlik qilishga o‘rgatadi.
Konsentrik tamoyil va STEAM texnologiyalarining integratsiyasi ta’lim
jarayonini yanada samarali, qiziqarli va amaliy qiladi. Bolalar bir mavzuni izchil,
bosqichma-bosqich o‘rganar ekan, bilimlarini hayotiy vaziyatlarda qo‘llashni
o‘rganadi. Ushbu yondashuv ularning fanlararo fikrlash qobiliyatini rivojlantirib,
kelajakda muvaffaqiyatli faoliyat yuritishlari uchun mustahkam poydevor yaratadi.
5. Konsentrik tamoyillar va elektron o‘quv resurslari (EOR)
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’lim jarayonini samarali tashkil etish
uchun zamonaviy yondashuvlardan biri – elektron o‘quv resurslari (EOR) ni
qo‘llash hisoblanadi. Konsentrik tamoyillar bu yerda ta’lim mazmunini oddiydan
murakkabga, ya’ni bosqichma-bosqich kengaytirib va takroriy mustahkamlab
26

borishga asos bo‘ladi. EOR yordamida o‘quv materiallari interaktiv, qiziqarli va
tushunarli formatda taqdim etiladi. 8
Konsentrik tamoyil asosidagi EOR rejasining maqsadi
1. O‘quvchilarning qiziqishini uyg‘otish va o‘qishga bo‘lgan rag‘batini
oshirish.
2. Ta’lim mazmunini izchil va tartibli shaklda taqdim etish.
3. O‘quvchilarni ijodiy va analitik fikrlashga o‘rgatish.
4.Texnologiyalardan foydalangan holda bilimlarni amaliyotda
mustahkamlash.
EOR rejasining asosiy tarkibiy qismlari
Konsentrik tamoyil asosidagi EORning afzalliklari
Izchillik va bosqichlilik
EOR ta’lim mazmunini konsentrik tamoyilga mos ravishda taqdim etadi.
Har bir yangi tushuncha avval o‘rganilgan bilimlarni mustahkamlaydi va
kengaytiradi.
Interaktivlik va qiziqarlilik: Rasmlar, animatsiyalar va ovozli materiallar
bolalarning mavzuga bo‘lgan qiziqishini oshiradi.
EOR orqali har bir bolaga individual yondashish, ularning bilim va
ko‘nikmalariga mos mashg‘ulotlarni tanlash mumkin.
Elektron resurslar nafaqat sinf xonalarida, balki uy sharoitida ham bilim
olish imkoniyatini yaratadi.
Misollar: Konsentrik tamoyil asosidagi EORni qo‘llash
1. Fasllar mavzusi
Boshlang‘ich bosqich: Fasllarning asosiy belgilari, masalan, bahor – gullash,
yoz – quyoshli kunlar.
Murakkablashtirish: O‘simliklarning har bir fasldagi o‘zgarishlari haqida
batafsil taqdimot.
Bolalar fasllarga oid rasmlarni joylashtiradi.
Har bir fasl uchun mos musiqa yoki ovozli ta’rifni tanlashadi.
8
Kamilova, G. (2019). Pedagogik texnologiyalarning ta'lim tizimidagi roli. Tashkent: O'zbekiston Respublikasi
Fanlar Akademiyasi.
27

2. Hayvonlarning yashash joylari mavzusi
Boshlang‘ich bosqich: Hayvonlarning yashash joylari haqida oddiy
tushunchalar (daraxt, g‘or, uyalar).
Murakkablashtirish: Har bir hayvonning yashash joyiga moslashuvi,
oziqlanish zanjiri.
Interaktiv o‘yin: “Hayvonlarni yashash joylariga joylashtiring.”
3. Tabiiy jarayonlar mavzusi
Boshlang‘ich bosqich: Oddiy tabiiy jarayonlarni tushuntirish (masalan,
yomg‘ir yog‘ishi).
Murakkablashtirish: Suv aylanishining to‘liq sikli haqida animatsiyalar.
Interaktiv topshiriq: “Yomg‘ir qanday hosil bo‘ladi?” o‘yinini bajarish.
EOR rejasining bolalar rivojlanishidagi ahamiyati
1. Tezkor bilim olish: Vizual va ovozli materiallar bolalarga ma’lumotni tez
va oson tushunishga yordam beradi.
2. Ijodiy rivojlanish: Elektron resurslardan foydalangan holda bolalar
loyihalar yaratadi, chizmalar chizadi va yangi g‘oyalar o‘ylab topadi.
3. Texnologik savodxonlik: Bolalarda texnologiyalardan foydalanish
ko‘nikmalari rivojlanadi.
4. Kuzatuvchanlik va tahlil qilish qobiliyati: Elektron resurslarda keltirilgan
kuzatuvlar va interaktiv topshiriqlar bolalarda muhim fikrlarni ajratib olish
qobiliyatini shakllantiradi.
Konsentrik tamoyil asosidagi EOR ta’lim jarayonini zamonaviylashtirib,
bolalarga bilim olishni qiziqarli va tushunarli qiladi. Bu yondashuv bilimlarni
izchil rivojlantirishga, bolalarda kuzatuvchanlik, ijodkorlik va texnologik
savodxonlikni shakllantirishga xizmat qiladi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida
EORni qo‘llash nafaqat bolalar bilimini mustahkamlash, balki ularda hayotga
tayyorlanish ko‘nikmalarini rivojlantirish uchun muhim qadamdir. 9
Konsentrik tamoyilga mos keluvchi innovatsion texnologiyalar ta’lim
jarayonini interaktiv, samarali va qiziqarli qiladi. Ular orqali o‘quvchilar bilimlarni
9
Turaev, B. (2021). Maktabgacha ta'lim tizimi va uning metodologiyasi. Toshkent: Ma’naviyat va ma’rifat
nashriyoti.
28

o‘zlashtiradi, ularni boyitadi va mustahkamlaydi. Bu yondashuvlar nafaqat
o‘quvchilarning qiziqishini oshiradi, balki ularda kuzatuvchanlik, ijodkorlik va
mantiqiy fikrlash qobiliyatlarini ham rivojlantiradi. Shu tariqa, konsentrik
tamoyilga asoslangan texnologiyalar ta’lim mazmunining yaxlitligi va izchilligini
ta’minlaydi.
Maktabgacha ta’lim muassasalarida konsentrik tamoyil asosida o‘quv
materiallarini tahlil qilish rejasiga kengaytirilgan yondashuv
Maktabgacha ta’lim muassasalarida ta’lim mazmunini konsentrik tamoyil
asosida tashkil etish bolalarning yoshi va psixologik rivojlanishiga mos keladigan
tizimli yondashuvni talab etadi. Bu usul orqali bolalar oddiy tushunchalardan
boshlab, bosqichma-bosqich murakkabroq bilimlarni o‘zlashtiradilar. Konsentrik
tamoyil bolalar uchun mavzuni izchil ravishda kengaytirib va mustahkamlab
borishni ta’minlaydi, bunda takrorlash va yangi bilimlar o‘rtasidagi bog‘liqlik
asosiy o‘rin tutadi.
Konsentrik tamoyilning maktabgacha ta’limdagi maqsadi
1. Bolalarni tabiat, jamiyat va atrof-muhit haqida tizimli bilimlar bilan
tanishtirish.
2. Mavzularni oddiydan murakkabga qarab o‘rgatish orqali yosh bolalarning
qiziqishini oshirish.
3. O‘quv materiallarini takrorlash va mustahkamlash orqali bolalarning
bilimlarini barqaror qilish.
4. O‘yinlar, ijodiy faoliyatlar va interaktiv resurslar yordamida mavzularni
tushunarli va qiziqarli qilish.
O‘quv materiallarini tahlil qilish rejasining bosqichlari
1. Boshlang‘ich tahlil
Mavzuning dolzarbligi: Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun tanlangan
mavzu qiziqarli, tushunarli va yoshga mos bo‘lishi kerak.
Misol: “Hayvonlar yashash joylari” mavzusi bolalarda qiziqish uyg‘otadi va
tabiat bilan tanishish imkonini beradi.
29

Oddiy tushunchalarni aniqlash: Mavzuga oid oddiy tushunchalar (masalan,
o‘rmon, cho‘l, dengiz kabi yashash joylarining asosiy belgilari).
2. Bosqichma-bosqich murakkablashtirish
Mavzu oddiy tushunchalardan boshlanadi va har bir bosqichda
murakkablashtirib boriladi:
Boshlang‘ich bosqich: Yashash joylarining asosiy belgilari (masalan, dengiz
– suv, qushlar – daraxt).
Keyingi bosqich: Yashash joylari va hayvonlarning moslashuvi (masalan,
baliqlar suvda nafas oladi).
Murakkab bosqich: Tabiiy muhitning hayvonlar va o‘simliklarga ta’siri
(masalan, cho‘l hayvonlarining suvni tejab ishlatish qobiliyati).
3. Interaktiv o‘yinlarni kiritish
Bolalarning mavzuni yaxshiroq o‘zlashtirishi uchun interaktiv o‘yinlar va
faoliyatlar qo‘shiladi: Hayvonlarni yashash joylariga joylashtirish o‘yini.
Qaysi yashash joyida qanday o‘simliklar va hayvonlar yashashini aniqlash.
4. Takrorlash va mustahkamlash
Har bir bosqichda o‘rganilgan mavzularni takrorlash uchun amaliy
mashg‘ulotlar va topshiriqlar rejalashtiriladi: Misol: Bolalarga turli yashash
joylariga oid rasmlarni ko‘rsatib, ular haqida gapirib berish topshiriladi.
5. O‘quv natijalarini baholash
Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun baholash jarayonini o‘yinlar va ijodiy
topshiriqlar shaklida tashkil qilish: Mavzu bo‘yicha rasmlar chizish. Bolalar uchun
qiziqarli viktorinalar o‘tkazish. Bolalarning javoblarini kuzatib, ularga qo‘llab-
quvvatlash berish.
Misollar: O‘quv materiallarini konsentrik tamoyil asosida tahlil qilish
1. Fasllar mavzusi
Boshlang‘ich daraja: Fasllarning asosiy belgilari: bahor – gullash, yoz – issiq
kunlar, kuz – barglar to‘kilishi, qish – qor yog‘ishi.
Keyingi bosqich: O‘simlik va hayvonlarning fasllarga mos ravishda
o‘zgarishi (masalan, hayvonlarning qishki uyquga yotishi).
30

Amaliy faoliyat: Har bir faslga mos ranglarni tanlash, rasmlarni chizish yoki
mos ovozlarni tanlash.
2. Hayvonlar mavzusi
Boshlang‘ich daraja: Hayvonlarning asosiy guruhlari (sut emizuvchilar,
qushlar, baliqlar).
Keyingi bosqich: Hayvonlarning yashash joylari va oziqlanishi.
Murakkab bosqich: Hayvonlarning ekologik rolini tushuntirish (masalan,
qushlar va o‘simlik urug‘larini tarqatish).
Interaktiv faoliyat: “Hayvonlarni yashash joylariga joylashtiring” o‘yinini
o‘tkazish.
3. Tabiiy hodisalar mavzusi
Boshlang‘ich daraja: Yomg‘ir, shamol, qor kabi oddiy hodisalarni
tushuntirish.
Keyingi bosqich: Tabiiy hodisalarning sabablarini ko‘rsatish (masalan,
suvning bug‘lanishi).
Amaliy faoliyat: Suv aylanishi jarayonini modellashtirish yoki qog‘ozdan
bulut yasash.
Maktabgacha ta’limda konsentrik tamoyilning ahamiyati
1. Yoshga mos ta’lim: Oddiy va tushunarli bilimlardan boshlab, qiyinchilik
darajasini oshirib borish bolalarning psixologik va intellektual rivojlanishiga mos
keladi.
2. Tizimli o‘rganish: Mavzularni izchil ravishda taqdim qilish orqali
bolalarning bilimlarini barqaror qilish.
3. Ijodkorlik va qiziqishni rivojlantirish: Interaktiv o‘yinlar va faoliyatlar
bolalarda ijodiy fikrlashni rivojlantiradi.
4. Tabiatga hurmatni shakllantirish: Konsentrik tamoyil asosida tabiat
hodisalari va yashash muhitlari haqida o‘rgatish orqali bolalarda tabiatga bo‘lgan
mehrni rivojlantirish mumkin.
Konsentrik tamoyil maktabgacha ta’lim muassasalarida ta’lim jarayonini
tizimli va samarali tashkil qilishning asosiy vositalaridan biri hisoblanadi. Bu
31

tamoyil orqali bolalar bilimlarni bosqichma-bosqich mustahkamlaydilar va yangi
tushunchalarni oson o‘zlashtiradilar. O‘quv materiallarini tahlil qilish rejasida har
bir bosqichda takrorlash va ijodiy yondashuvni qo‘llash ta’lim samaradorligini
oshiradi, bolalarning bilim olish jarayonini qiziqarli va tushunarli qiladi. 10
Takrorlash va mustahkamlash ta’lim jarayonining ajralmas qismi bo‘lib,
o‘quvchilarning o‘zlashtirgan bilimlarini qayta ko‘rib chiqish, mustahkamlash va
ulardan amaliyotda foydalanish ko‘nikmalarini rivojlantirishni ta’minlaydi.
Maktabgacha ta’lim muassasalarida takrorlash va mustahkamlash uchun
ishlanmalar bolalarning yoshi, qobiliyati va ehtiyojlariga mos ravishda ishlab
chiqiladi. Ushbu ishlanmalar ta’lim jarayonini yanada qiziqarli, ijodiy va samarali
qilishga xizmat qiladi.
Takrorlash va mustahkamlash uchun ishlanmalarning maqsadlari
1. Bilimlarni qayta ko‘rib chiqish: O‘quvchilar oldin o‘rgangan bilimlarni
eslab, qayta ko‘rib chiqadilar.
2. Tushunchalarni mustahkamlash: O‘rganilgan mavzuni chuqurroq anglash
va yodda saqlash.
3. Amaliy ko‘nikmalarni rivojlantirish: Bilimlarni amaliyotga qo‘llash orqali
bolalarda mustahkam ko‘nikmalar shakllantirish.
4. Ijodiy yondashuvni rivojlantirish: O‘yinlar, loyihalar va qiziqarli
topshiriqlar orqali bolalarda ijodiy fikrlashni rivojlantirish.
Takrorlash va mustahkamlashning afzalliklari
1. Bilimlarni chuqurlashtirish: Mavzuni ko‘p marta takrorlash va har xil
yondashuvlarni qo‘llash orqali bolalarning bilimlari yanada mustahkamlanadi.
2. Qiziqishni oshirish: Interaktiv o‘yinlar va ijodiy faoliyatlar bolalarda
o‘quv jarayoniga bo‘lgan qiziqishni oshiradi.
3. Amaliy ko‘nikmalarni rivojlantirish: Amaliy faoliyat orqali bolalar
o‘rganilgan bilimlarini real hayotda qo‘llashni o‘rganadi.
4. Ijodiy fikrlashni rivojlantirish: Rasmlar, qo‘l mehnati va hikoyalar orqali
bolalarning ijodkorligi rivojlanadi.
10
Yuldashev, N. (2018). O'quv jarayonida konsentrik tamoyilni qo'llash. Toshkent: O'zbekiston Pedagogika ilmiy
izlanishlar markazi.
32

5. Tizimli yondashuv: Har bir mavzuni bosqichma-bosqich qayta ko‘rib
chiqish orqali bilimlar izchilligi ta’minlanadi.
Maktabgacha ta’lim muassasalarida takrorlash va mustahkamlash uchun
ishlanmalar bolalarning bilimlarini barqaror qilish, amaliy ko‘nikmalarni
rivojlantirish va o‘quv jarayonini qiziqarli qilishning muhim vositasidir. Ushbu
ishlanmalar orqali bolalar o‘z bilimlarini chuqurlashtirib, tabiat va jamiyat haqida
ko‘proq tushunchalarga ega bo‘ladilar. Shu bilan birga, ijodiy va interaktiv
yondashuvlar ularning fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga xizmat qiladi.
Takrorlash va mustahkamlash uchun ishlanmalar: Yangi yondashuvlar va
metodikalar
Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalar bilimini rivojlantirish jarayonida
takrorlash va mustahkamlash uchun ishlanmalar muhim ahamiyatga ega. Bu
ishlanmalar nafaqat bolalarning o‘rganilgan bilimlarini mustahkamlash, balki
yangi bilimlarni qabul qilishga zamin yaratishga yordam beradi. Ular bolalarning
yosh xususiyatlariga mos ravishda qiziqarli va tushunarli usullarda ishlab chiqiladi.
Takrorlash va mustahkamlashning maqsadi va vazifalari
1. Bilimlarni tizimli qayta ko‘rib chiqish: Yangi bilimlarni avvalgi
o‘rgangan tushunchalar bilan bog‘lab, yaxlit tasavvur hosil qilish.
2. Mustahkam xotirani rivojlantirish: O‘rgangan bilimlarni qiziqarli va
interaktiv metodlar orqali esda qoldirish.
3. Bolalarning faolligini oshirish: Dars jarayoniga o‘yinlar va ijodiy
faoliyatlarni kiritib, ularda o‘qishga bo‘lgan ishtiyoqni kuchaytirish.
4. Amaliy ko‘nikmalarni rivojlantirish: Tabiiy jarayonlar va hodisalarni
mustaqil o‘rganish orqali bolalarda hayotiy ko‘nikmalarni shakllantirish.
Innovatsion yondashuvlar va metodikalar
1. Vizual va interaktiv materiallardan foydalanish
Vizual materiallar bolalarning tushunchalarni osonroq qabul qilishiga
yordam beradi. Interaktiv usullar esa ularda qiziqish uyg‘otadi.
Amaliy misollar:
Elektron o‘quv resurslari orqali fasllar almashinuvini namoyish etish.
33

Rasmli kartochkalar bilan ishlash: “Hayvonlarning yashash joyini toping.”
Multimedia texnologiyalari orqali suv aylanishi jarayonini ko‘rsatish.
2. Didaktik o‘yinlar
Bolalarni dars jarayoniga faol jalb qilish uchun o‘yin usullaridan
foydalanish.
Misollar: Kutilmagan mehmon” o‘yini: Hayvonning qaysi yashash joyidan
kelganini aniqlash.
“To‘g‘ri tanla!” o‘yini: Rasm yoki kartochkalarni mavzuga mos holda
joylashtirish.
“Tabiatni his qil”: Qor, yomg‘ir, shamol ovozlarini tinglab, qanday hodisa
ekanligini aniqlash.
3. Tabiatni kuzatish ishlanmalarini qo‘llash
Tabiatni bevosita kuzatish orqali bolalar tabiiy jarayonlar haqida amaliy
bilimlarni o‘zlashtiradilar.
Misollar:
Daraxtlarning kuzgi barglarini yig‘ish va tahlil qilish.
Gul urug‘larini ekib, o‘sish jarayonini kuzatish.
Bulutlarning harakati va yomg‘irning hosil bo‘lishini tajriba orqali
tushuntirish.
4. Guruh bo‘lib ishlashga asoslangan metodlar
Guruhiy ishlar orqali bolalar bir-birlari bilan muloqot qiladi, o‘zaro yordam
beradi va bilimlarini mustahkamlaydi.
Amaliy faoliyat: Bolalarni kichik guruhlarga ajratib, ularga turli mavzularni
bergan holda, ularning jamoaviy ishlash ko‘nikmalarini rivojlantirish.
Guruh bo‘lib kollajlar yaratish: “Bizning fasllar olamimiz.”
Suv resurslari yoki hayvonlarning hayoti haqida kichik spektakllar qo‘yish.
5. Amaliy va eksperimental faoliyatlar
Eksperimentlar bolalar uchun mavzuni ko‘rish va anglash imkonini beradi.
Suvning muzlash va bug‘lanish jarayonlarini kuzatish.
Tuproqdagi urug‘ning o‘sish bosqichlarini o‘rganish.
34

Quyosh nuri o‘simliklar o‘sishiga qanday ta’sir qilishini tajriba orqali
namoyish etish.
Takrorlash va mustahkamlash uchun ishlanmalar bolalarning o‘quv
jarayoniga faol jalb etilishida muhim rol o‘ynaydi. Innovatsion va ijodiy
yondashuvlar orqali har bir mavzuni qiziqarli va tushunarli qilib o‘rganish
mumkin. Bolalarning yosh xususiyatlariga mos ravishda ishlab chiqilgan bunday
ishlanmalar ular uchun o‘qishni yanada quvnoq va samarali qiladi. 11
11
O‘zbekiston Respublikasi Ta'lim Vazirligi – o‘quv dasturlari va metodik tavsiyalar bo‘yicha ma'lumotlar. URL:
https://www.edu.uz
35

XULOSA
Kurs ishida konsentrik tamoyilning maktabgacha ta’lim muassasalarida
qo‘llanishi, uning o‘quv jarayoniga ta’siri va bu tamoyil asosida samarali ta’lim
tizimini tashkil etishning imkoniyatlari chuqur tahlil qilindi. Konsentrik tamoyil
ta'lim jarayonida bilimlarni bosqichma-bosqich, takrorlash orqali o‘rganishga
asoslangan metodik yondashuvni ifodalaydi. Ushbu tamoyil bolalar o‘rganayotgan
materialni bir necha bor takrorlashga imkon yaratadi, bu esa ularning bilimlarini
chuqurroq tushunish va yanada mustahkamlash imkonini beradi. Natijada,
o‘quvchilarning materialni o‘zlashtirish darajasi yuqori bo‘ladi, ular yangi
bilimlarni yaxshiroq eslab qolishadi va amaliyotda qo‘llashda yanada ishonchli
bo‘ladilar.
Kurs ishida, konsentrik tamoyilning maktabgacha ta’limda qo‘llanilishi
uchun metodik qo‘llanma ishlab chiqish, innovatsion texnologiyalarni joriy qilish,
o‘quv jarayonini individuallashtirish va bolalarning qiziqishini oshirish
masalalariga alohida e'tibor qaratildi. O‘quvchilarning bilimlarini yuqori darajaga
ko‘tarish uchun har bir mavzuni bosqichma-bosqich o‘rganish, yangi materialni
ko‘p takrorlash, bolalarning qobiliyatiga moslashtirilgan faoliyatlarni tashkil etish
zarurligi ko‘rsatilgan. Shu bilan birga, o‘quv jarayonini interaktiv o‘yinlar,
elektron o‘quv resurslari va boshqa innovatsion texnologiyalar bilan boyitishning
ahamiyati ta’kidlandi. Bu texnologiyalar bolalar uchun o‘quv jarayonini yanada
qiziqarli va samarali qilishga yordam beradi.
Metodik qo‘llanmalar ishlab chiqish jarayonida, o‘qituvchilarga konsentrik
tamoyil asosida ishlash uchun zarur bo‘lgan metodik materiallar va maslahatlar
taqdim etildi. Bu qo‘llanma o‘qituvchilarga ta’lim jarayonini samarali tashkil
etishda yordam berishi mumkin, chunki u o‘qituvchilarga o‘z faoliyatini
takomillashtirish, bolalarning o‘zlashtirish darajasini kuzatish va o‘quv jarayonida
kerakli tuzatishlar kiritish imkonini beradi.
Shuningdek, bolalarning o‘rganish jarayonidagi qiziqishini oshirish
muhimligini ko‘rsatdi. Konsentrik tamoyilni qo‘llash bolalarning bilimlarini
takrorlashga yordam berib, ularni yangi materiallarga nisbatan yuqori qiziqish
36

bilan yondashishga undaydi. Bu yondashuv o‘quvchilarning faol ishtirokini
ta'minlaydi va ularga o‘z bilimlarini yanada chuqurroq o‘zlashtirishga imkon
beradi.
Kurs ishida ko‘rsatilgan metodik yondashuvlar va innovatsion
texnologiyalar maktabgacha ta’lim tizimida o‘quv jarayonini samarali tashkil
etishda foydali vositalar sifatida xizmat qiladi. Konsentrik tamoyilni qo‘llash
jarayonida metodlarni sinovdan o‘tkazish, ularning samaradorligini aniqlash va
o‘quvchilar uchun eng mos yondashuvlarni ishlab chiqish zarurligi ko‘rsatilgan.
Bu tamoyilni ta’lim dasturlariga muvaffaqiyatli integratsiyalash o‘quvchilarning
bilimlarini sifatli ravishda rivojlantirishga yordam beradi.
Xulosa qilib aytganda, konsentrik tamoyil maktabgacha ta’lim
muassasalarida bolalarning bilim va ko‘nikmalarini bosqichma-bosqich
rivojlantirishda, o‘quv jarayonini samarali tashkil etishda, o‘qituvchilarni metodik
jihatdan tayyorlashda, shuningdek, o‘quvchilarning qiziqishini oshirishda muhim
ahamiyatga ega. Ushbu tamoyilning maktabgacha ta’lim tizimida muvaffaqiyatli
qo‘llanilishi, o‘quvchilarning bilimlarini mustahkamlashga, yangi ko‘nikmalarni
egallashga va o‘qituvchilarning ta’lim metodlarini yanada takomillashtirishga
yordam beradi. Bu esa, umumiy ravishda, ta’lim sifatini oshirishga va bolalar
rivojlanishining samarali tashkil etilishiga xizmat qiladi.
37

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Sodikova, N. (2019). Ta'lim metodikasi: nazariy asoslar va amaliyot. Tashkent:
O'zbekiston Respublikasi Ta'lim Vazirligi.
2. Shodiev, M. (2021). Maktabgacha ta'limda innovatsion texnologiyalarni
qo'llash. Toshkent: O'zbekiston davlat pedagogika universiteti nashriyoti.
3. Axmedov, K. (2017). Pedagogik texnologiyalar va o'quv jarayonini samarali
tashkil etish. Tashkent: O'zbekiston pedagogika instituti.
4. Ismoilova, F. (2020). Konsentrik tamoyilning ta'lim jarayonidagi o‘rni.
Tashkent: Science and Education Journal.
5. Sultonov, A. (2018). Maktabgacha ta'limda ta'lim metodlari va usullari.
Toshkent: Akademnashr.
6. Azizov, A. (2022). Innovatsion texnologiyalar asosida maktabgacha ta'limni
rivojlantirish. Tashkent: Ta'lim va metodika.
7. Jumaev, R. (2020). O‘qitish metodikasi va pedagogik yondashuvlar. Tashkent:
O'zbekiston O'qituvchilar va Tarbiyachilar Assotsiatsiyasi.
8. Kamilova, G. (2019). Pedagogik texnologiyalarning ta'lim tizimidagi roli.
Tashkent: O'zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi.
9. Turaev, B. (2021). Maktabgacha ta'lim tizimi va uning metodologiyasi.
Toshkent: Ma’naviyat va ma’rifat nashriyoti.
10. Yuldashev, N. (2018). O'quv jarayonida konsentrik tamoyilni qo'llash.
Toshkent: O'zbekiston Pedagogika ilmiy izlanishlar markazi.
INTERNET SAYTLAR:
1. O‘zbekiston Respublikasi Ta'lim Vazirligi – o‘quv dasturlari va metodik
tavsiyalar bo‘yicha ma'lumotlar. URL: https://www.edu.uz
2. Maktabgacha ta'limni rivojlantirish markazi – ta'limdagi yangi texnologiyalar
va metodlar haqida maqolalar. URL: https://maktabgacha.edu.uz
3. O'zbekiston Pedagogik Ilmiy Izlanishlar Markazi – pedagogik metodikalar va
ta'lim metodlari haqidagi onlayn maqolalar. URL: http://www.pedagogik.uz
38

4. Science and Education Journal – ilmiy maqolalar, ta'lim texnologiyalari va
metodikalar bo‘yicha saytlardan birining manbasi. URL: https://www.science-
education.ru
39

DASTURNING KONSENTRIK TAMOYILI ASOSIDA TUZILISHI

MUNDARIJA

ASOSIY QISM... 6

1. Konsentrik tamoyil haqida umumiy ma’lumot 6

2. Tabiat bilan tanishtirish fanida konsentrik tamoyilni qo‘llash. 15

3. Konsentrik tamoyil asosidagi metodikalar va yondashuvlar 21

XULOSA.. 37

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.. 39

Sotib olish