Информация о документе

Цена 100000UZS
Размер 257.3KB
Покупки 0
Дата загрузки 11 Октябрь 2024
Расширение docx
Раздел Диссертациии
Предмет Экономика

Продавец

Эргашев Бахромжон

Дата регистрации 11 Октябрь 2024

5 Продаж

Davlat budjeti ijrosi to’g’risidagi hisobot tahlilini tashkil etish

Купить
I BOB. KIRISH 1.1. Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi Budjetda buxgalteriya hisobini tashkil etish, yuritish va moliyaviy hisobotlarni tuzish o‘ziga xos murakkab bosqich va jarayon hisoblanadi. Chunki, buxgalteriya hisobi sub’yektining ish hajmidan kelib chiqib, buxgalteriya hisobi ob’yektlarining soni o‘zgarib boradi. Shuningdek, buxgalteriya hisobi sub’yekti faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlari buxgalteriya hisobi ob’yektlarini turlicha xarakterda namoyon bo‘lishiga olib keladi. Faoliyat sohasiga oid qonun talablarini bajarish, mulkiy munosabatlarni belgilash, mulkiy javobgarlikni ta’minlash va o‘zaro hisob-kitoblarni amalga oshirish hisob ishlari murakkabligini keltirib chiqaradi. (Ibragimov A.K., Sugirbaev B.B., 2009) Budjet-bu harakatlar rejasi, ustuvorliklar to‘g‘risidagi bayonot, moliyaviy rejalashtirish texnikasi va ma’muriy va qonunchilik jarayonlarining kombinatsiyasi. Budjet boshqaruvini muhokama qilish uchun asos sifatida tanlangan, chunki u davlat va xususiy sektor budjetlarida mavjud bo‘lgan barcha jihatlarni o‘z ichiga oladi. (Malikov T.S., 2019) Shuni ham yodda tutish kerakki, har qanday budjet formulasi doimiy ravishda o‘zgarib turadigan muhit, vaqt va makon ta’sirida ishlaydi va ta’sir qiladi. Ushbu tizim har doim budjetlarni, budjetlarning tuzilmalarini va ushbu budjetlarni tayyorlash texnikasini tartibga soluvchi qonunlarning o‘zgarishiga olib keladi. Ushbu dissertatsiyada Davlat budjeti amalga oshirilgan makroiqtisodiy sharoitlar, daromadlar prognoz ko‘rsatkichlari va budjet xarajatlarining haqiqiy hajmlarini bajarish natijalari, shuningdek mahalliy budjetlarning ijrosi, xarajatlarni rejalashtirish va bajarishdagi yangi yondashuvlar va budjet taqchilligi to‘g‘risidagi ma’lumotlar keltirilgan. 2022 yilda davlat budjetiga soliqlar va boshqa daromadlar tushumlari prognoz parametrlaridan o‘zgarib, 2021-yilga nisbatan oshdi. Daromadlarning bajarilishi to‘g‘risidagi ma’lumotlar soliqlar nuqtai nazaridan va ularning budjetga tushumlarining o‘sishi yoki pasayishiga ta’sir ko‘rsatgan omillarni hisobga olgan holda taqdim etiladi. 3 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev ta’kidlab o‘tganlaridek, “ Har bir mutaxassis o‘z hududidagi binolar va yo‘llarni oylik budjet hisobidan ta’mirlasa, mijozlardan yaxshi narsalarni talab qilib, odamlarning va’dalarini ta’minlasa, vaziyat qanday o‘zgarishini bilasizmi? Buning uchun sizda yetarlicha vakolat va jasorat bor. ” Shuningdek bu borada fikrlarni davom ettirar ekan, “Budjet xarajatlari, aholi va tadbirkorlar oldidagi majburiyatlarimizni qisqartirmagan holda, biznesga soliq yukini kamaytirish bo‘yicha ishlarni davom yettiramiz. Jumladan, 1-yanvardan boshlab qo‘shilgan qiymat solig‘i stavkasini 15 foizdan 12 foizga pasaytirish hisobidan tadbirkorlar ixtiyorida yiliga kamida 14 trillion so‘m mablag‘ qoladi. Lekin biznes muhitini yaxshilash uchun faqat soliqni kamaytirishning o‘zi yetarli emas”. (Sh.Mirziyoyev, 2022). Budjetni bosqichma-bosqich isloh qilish tufayli respublika budjetidan foydalanishning yaxshi huquqiy tizimi va asoslari yaratildi. Xususan, “O‘zbekiston tashkilotlarini moliyalashtirish to‘g‘risida”gi qonun, Qonunlar kodeksi, O‘zbekiston Vazirlar Mahkamasining “Moliya tashkilotlarini moliyalashtirishni rivojlantirish to‘g‘risida”gi qarori, “Moliya institutlari va moliya tizimlari to‘g‘risida”gi nizom tasdiqlandi. “Mablag‘lar va hisobotlarni oluvchilarning hisoblangan qiymatini hisobga olish va hisobga olish”, “Moliya institutlari uchun moliyaviy yo‘riqnomalar”, “Davlat budjeti”, “Budjet hisobi standartlari (BHS)” “Budjet moliyaviy hisobotini shakllantirish, tasdiqlash va taqdim etish to‘g‘risida”gi qonunlar qabul qilindi. O zbekiston tashkiloti” Moliya institutlari,ʻ g aznachilik va budjet muassasalarining yagona buxgalteriya hisobi rejasi kabi ʻ namunaviy dasturlar. Yuqorida ta’kidlab o‘tilgan holatlar Respublikamiz iqtisodiy rivojlanishida budjet mablag‘laridan samarali foydalanish hamda ularda buxgalteriya hisobi sohasida ilmiy izlanishlar olib borishni taqozo qiladi va mazkur mavzuning dolzarbligini belgilab beradi. 4 1.2. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Ushbu tadqiqotning maqsadi moliya institutlarida nomoliyaviy ob'ektlar hisobini tartibga solish va ularni davlat axborot hisoboti va tahlilida rivojlantirish bo'yicha ilmiy tavsiya va g'oyalarni taqdim etishdan iborat. Shu maqsadda quyidagi tadbirlar hisobga olindi: - budjet mablag laridan foydalanish ustidan davlat nazorati rivojlanishiningʻ tarixiy va mantiqiy bosqichlarini tahlil qilish, uning zamonaviy bosqichining asosiy muammolarini umumlashtirish, nazorat tizimlarini rivojlantirish; - Davlat (davlat) moliya institutlari, shu jumladan boshqaruvni ishlab chiqish va muammolar, nazariyalar va usullarni tahlil qilish; - budjet mablag laridan foydalanish samaradorligini monitoring qilish ʻ tizimini shakllantirish; - funktsional o‘zaro bog'liq ko‘rsatkichlar tizimidan kelib chiqqan holda davlat (shahar) vazifasini bajarish bo‘yicha Davlat iqtisodiyoti universiteti faoliyati natijalari to‘g‘risidagi hisobotning kontseptual modelini taklif qilish; - budjet mablag laridan foydalanish samaradorligini tahlil qilish ʻ ning konsepsiyasini takomillashtirish ; 1.3. Tadqiqot asosiy muammolari va savollari. Hozirgi kunda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning muhim va dolzarb jihatlaridan biri bu budjet tizmida keng qamrovli olib borilayotgan tizimli islohotlar hisoblanadi. Milliy budjet tizmini isloh qilish jarayonida bu islohotlarning davlatning iqtisodiy siyosatiga ta’siri nafaqat iqtisodiy siyosatni yanada erkinlashtirish, balki moliya tizimini tubdan o‘zgartirish uchun globallashuv yoki dunyoda kechayotgan surunkali moliyaviy-iqtisodiy inqirozlar oqibatlarini hisobga olishdan ham iboratdir. Dissertatsiya mavzusi doirasida quyidagi savollarga aniq javoblar olish uchun tadqiqot olib boriladi: - budjet mablag laridan foydalanish samaradorligini monitoring qilish ʻ tizimini shakllantirishning o‘ziga xos xususiyatlari nimadan iborat ? - davlat (shahar) muassasalarining budjet mablag‘lari, shu jumladan nazorat va tahlil muammolari qanday ? 5 - budjet mablag laridan foydalanish ustidan davlat nazorati rivojlanishiningʻ tarixiy va mantiqiy bosqichlarini tahlil qilish uslubiy jihatlarini qanday bayon etish mumkin? Davlat budjeti ijrosi to‘g‘risidagi hisoboti va tahlilini yanada takomillashtirish uchun qanday izlanishlar olib borilmoqda? 1.4. Tadqiqot ob’yekti va predmeti. Tadqiqot ob’yekti bo‘lib Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti va uning tizimidagi buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobot ma’lumotlari o‘rganilgan . Tadqiqot predmeti bo‘lib Davlat budjeti ijrosi to‘g‘risidagi hisobot tahlilini tashkil etish uslubiy hisobiga doir iqtisodiy munosabatlar majmui sanaladi. 1.5. Tadqiqot natijalarining ilmiy-nazariy va amaliy ahamiyati. Ingliz tilida lib b rilgan k ‘рlab tadqiq tlarda mahalliy budjetlarni b shqarish va uni ᴏ ᴏ ᴏ ᴏ ᴏ samarali naz rat qilish b rasida ilmiy xul salar shakllantirilgan. M retti, Delрhine ᴏ ᴏ ᴏ ᴏ and Dirk-Jan Kraan, Vict r Lledó, Sungw k Y n, Xiangming Fang, Samba ᴏ ᴏᴏ ᴏᴏ Mbaye, and Y ung Kim, Wubshet L ha singari limlar ‘z ilmiy xul salarida ᴏ ᴏ ᴏ ᴏ ᴏ mamlakat va mahalliy budjet muamm siga qaratilgan jihatlarni qamrab lganlar. ᴏ ᴏ Magistrlik dissertatsiya ishining nazariy ahamiyati shundan iboratki, G‘aznachilik sharoitida O‘zbekiston Respublikasida budjet tashkilotlari faoliyatini tartibga soluvchi Qonunlari, Prezident Sh.M.Mirziyoyevning ma’ruza va asarlari, O‘zbekiston Vazirlar Mahkamasining qarorlari, Moliya vazirligining moliya institutlari faoliyatini hisobga olish jarayoni bo‘yicha muhim hujjatlari va ko‘rsatmalaridan iborat. Tadqiqotning amaliy ahamiyati uning natijalaridan O‘zbekiston Respublikasi tabiat resurslari vazirligi tizimidagi tashkilotlarda nomliyaviy aktivlar hisobini takomillashtirishda foydalanish mumkin. 1.6. Dissertatsiya tarkibining qisqacha tavsifi. Dissertatsiya ishining tarkibi besh bobdan iborat bo‘lishi rejalashtirildi. Magistrlik dissertatsiyasining 1 - bobi, ya’ni kirish qismi; Dissertatsiyaning kirish qismida quyidagilar bayon etiladi: - Dissertatsiya ishining dolzarbligi; 6 - Tadqiqot maqsadi va vazifalari; - Tadqiqot ob’yekti va predmeti; - Tadqiqotning asosiy muammolari va savollari; - Tadqiqot natijalarining ilmiy-nazariy va amaliy ahamiyati; Tadqiqot ishining 2-bobi. Ushbu bob adabiyotlarni o'rganishga bag'ishlangan bo'lib, boshqa sohalardagi tadqiqot mavzulari bo'yicha nazariy, amaliy va tematik tadqiqotlarning muhimligini ta'kidlaydi va bundan tadqiqot farazlari uchun asos sifatida foydalanadi. Dissertatsiyaning 3-bobi Tadqiqot metodologiyasi, ma'lumotlar manbalari, tadqiqot dizayni, ushbu tadqiqotda qo'llaniladigan usullar, tadqiqot paradigmasi, tadqiqot dizaynining cheklovlari va vositalari tushuntiriladi. Dissertatsiyaning 4-bobi. Ushbu bo'limda tadqiqotning tahlili va natijalari, qanday taklif va tavsiyalar berilganligi, tavsiyalarning mazmuni va sabablari keltirilgan va muhokama qilinadi. Dissertatsiyaning 5-bobi t akliflar va tavsiyalar bo'limi mavjud bo'lib, unda biz o'rganilayotgan ma'lumotlarni yig'amiz va shu asosda muammoni hal qilish yo'llarini taklif qilamiz. Bundan tashqari, tadqiqot davomida foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati ham dissertatsiya ga kiritilgan. 7 II BOB. ADABIYOTLAR SHARHI 2.1. Adabiy manbalarda keltirilgan tadqiqotlar natijalari Mamlakatimizda davlat moliya sohasida ichki islohotlar amalga oshirilmoqda. Doimiy o‘zgarish sifatida jahon tajribasi bilan sinovdan o‘tgan va puldan unumli foydalanilgan moliyaviy mahsulotlar mamlakatda pul ishlatishda qo‘llaniladi. Davlat budjeti - Davlat pul mablag‘larining (shu jumladan, Davlat maqsadli jamg‘armalari mablag‘larining) markazlashtirilgan jamg‘armasi bo‘lib, unda daromadlar manbaalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag‘lar sarfi yo‘nalishlari va miqdori nazarda tutiladi. O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjeti tuzilmasi o‘z ichiga Respublika budjetini, Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjeti va mahalliy budjetlarni o‘z ichiga oladi. Budjet ijrosi jarayonida belgilangan tartibda budjet daromadlari shakllantiriladi va xarajatlar budjet tasnifi bo’yicha amalga oshiriladi. Budjet ijrosi jarayoni haqida axborotlar budjet hisobini tashkil etish va yuritish orqali shakllantiriladi. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi davlat budjeti uchun quyidagi loyihalarni ishlab chiqadi: - makroiqtisodiy ko'rsatkichlar prognozlari; - daromadlarni shakllantirish asosida davlat daromadlarining prognozlari; Respublika budjeti O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan Davlat g'aznachiligi orqali boshqariladi. Moliyaviy boshqaruv xorijda faoliyat yurituvchi moliya institutlari va fond oluvchilarga taalluqli emas. Respublika budjeti daromadlari g‘aznachiligining ijrosi hisobining maqsadi foydalanuvchilarga Respublika budjeti daromadlari g‘aznachiligi faoliyati to‘g‘risida ma’lumot berishdan iborat. 8 Daromad taqsimoti yillik daromadni daromad taqsimotiga ko'ra oylik daromadga bo'lish yo'li bilan aniqlanadi. Daromad taqsimoti O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tayyorlanadi. Mamlakatimning milliy budjet siyosati shuni ko‘rsatadiki, jahon miqyosida eng muhimi kapital budjetidan qo‘shimcha kapital ajratish va budjet resurslarini qisqartirish choralarini qo‘llashdir. Bunda boshqaruv va huquqning tan olinishi buni yaqqol ochib beradi. Budjet g‘azna ijrosi jarayoni natijasi bo‘yicha aylanma kassa mablag‘lari qoldig‘i shakllantiriladi. Aylanma kassa mablag‘lari bo‘yicha me’yor belgilanadi. Aylanma kassa mablag‘i me’yori - moliya yilida Respublika budjeti Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti va mahalliy budjetlar hisobvaraqlarida turishi mumkin bo’lgan pul mablag‘larining qonun hujjatlari bilan belgilanadigan eng kam miqdoridir. Budjet tashkilotlari faoliyati xarajatlari budjet mablag‘lari hisobiga moliyalanadi. Shu bilan birgalikda budjetdan tashqari mablag‘lar manbalari bo‘yicha shakllantiriladi. Budjet tashkilotlari xarajatlari smeta doirasida xarajatlar iqtisodiy tasnifi bo’yicha budjet va budjetdan tashqari mablag‘lar hisobiga amalga oshiriladi. Davlat budjetini shakllantirish, moliyaviy vositalarni yaratish, ko‘rib chiqish, qabul qilish va ulardan foydalanish, ulardan foydalanish monitoringi, budjet hisobotlarini tayyorlash va tasdiqlash hamda davlat moliyaviy modeliga integratsiyalashgan qo'shma budjetlarning davlat institutlari va mahalliy davlat hokimiyati organlari o'rtasidagi ijobiy munosabatlarni ta'minlash. jismoniy va moliyaviy tizimlar ishtirokchilar faoliyatini tashkil etish, ijtimoiy munosabatlar qonunida ishtirok etish, jarayonlar o'rtasidagi munosabatlarni moliyalashtirishga yordam beradi. (Haydarov M., Suvonqulov A., Sugirbaev B., Nurmatov B., 2010) Moliya organlarida shuningdek G‘aznachilik va uning hududiy bo‘linmalarida budjet hisobi yuritilib, Davlat budjeti g‘azna ijrosi sharoitida Respublika, Qoraqalpog‘iston Respublikasi va mahalliy budjetlar daromadlari shakllanishi xarajatlarini amalga oshirish, budjet ijrosi natijalari bo‘yicha buxgalteriya 9 axborotlarini shakllantirib beradi. Hozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va uning hududiy boshqarmalari, bo‘limlarida shuningdek G‘aznachilik va uning hududiy bo‘limlarida budjet ijrosi jarayoni bo‘yicha buxgalteriya hisobi kassa usulida “G‘azna dasturi” asosida yuritiladi. Respublika budjeti ijrosi hisobi daromadlarini shakllanishi, xarajatlarini tasdiqlangan budjetga muvofiq amalga oshirilishi, pul mablag‘lari, hisoblashuvlar, budjet ijrosi natijalarini shakllantirish O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G‘aznachiligi buxgalteriya bo‘limi tomonidan amalga oshirilmoqda. Davlat budjeti tasdiqlangandan keyin davlat va mahalliy soliqlar va daromadlar bilan cheklangan resurslarni taqsimlash, ma’muriy markazni taqsimlashda o‘zgartirishlar, korxonalar, tashkilotlar va tijorat tashkilotlarida hamkorlik qilish, o‘zaro hamkorlik masalalariga o‘zgartirishlar kiritilgan yangi me’yoriy hujjatlar qabul qilindi. turli qurilish kompaniyalari. loyihalar. Tashkilotlar o rtasida budjetni to ldirish jarayonida mablag oluvchi shaxsʻ ʻ ʻ o zgargan taqdirda, O zbekiston hukumati qaroriga asosan mablag lar birgalikda ʻ ʻ ʻ kiritiladi. (Jо‘rаyеv А.,2004) Shu nuqtadan boshlab, ilmiy izlanishlar yoshlarga, ayniqsa, tadbirkorlik sohasidagi talabalarga O‘zbekiston budjeti mablag‘larini tejash bo‘yicha ko‘rilayotgan chora-tadbirlar orqali davlat budjetidan foydalanishning mohiyati va ahamiyatini o‘rgatadi. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va uning hududiy vazirlik va idoralari moliya institutlarini pul mablag‘lari bilan ta’minlashda bankning nazariy va amaliy bilimlarini oshirishni maqsad qilgan. Moliyaviy nazoratning mohiyatini ko'rib chiqishdan ko'rinib turibdiki, mulkdor uni amalga oshirish bo'yicha barcha chora-tadbirlar kompleksini amalga oshiradi, shu bilan birga u ixtisoslashtirilgan bo'linmalar tuzishi yoki nazorat faoliyatini amalga oshirish huquqiga ega bo'lgan maxsus mansabdor shaxslarni (rahbarlar, nazoratchilar) tayinlashi mumkin. Yuqoridagilardan kelib chiqib xulosa qilishimiz mumkinki, moliyaviy nazoratning asosi, eng avvalo, mulkdorning manfaatidir. Egasi tashkilotning missiyasi va qoidalarini shakllantiradi va shu 10 asosda o'zi yaratgan tashkilotdagi ishlarning holati to'g'risida olishni istagan ma'lumotlarning tarkibiga qarab, tashkilot va nazorat natijalariga qo'yiladigan talablarni ishlab chiqadi. Audit nazariyasida, shuningdek, buxgalteriya hisobida auditorlik axborotidan foydalanuvchi tushunchasi va xususan, hisobot yoki audit axborotidan bevosita manfaatdor shaxs sifatida manfaatdor foydalanuvchi tushunchasi alohida ta’kidlangan. Ammo ushbu nazariyalar doirasida manfaatdor foydalanuvchi - bu audit natijasida taqdim etilgan ma'lumotlarga u yoki bu darajada qiziqqan shaxslarning jamoaviy qiyofasi yoki moliyaviy hisobotlardan kelib chiqadi. Moliyaviy nazorat maqsadlarida manfaatdor foydalanuvchi deganda moliyaviy faoliyat qoidalarini yaratish vakolatiga ega bo'lgan va ularni amalga oshirishdan manfaatdor bo'lgan aniq shaxs tushunilishi taklif etiladi. Respublika budjetining loyihasi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari va moliya yili uchun mo‘ljallangan makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar prognozi asosida tuziladi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalariga bir moliya yilidan ortiq muddatga tuzilgan Respublika budjetini qabul qilish to‘g‘risida taklif kiritishga haqli. Respublika budjetining loyihasini tuzish: - budjet so‘rovini tuzish tartibini yuborishni; - budjet so‘rovlarini hamda asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar prognozlarini tayyorlash va taqdim etishni; - budjet so‘rovlarini ko‘rib chiqish va jamlashni; - budjetnomani ishlab chiqishni nazarda tutadi. Davlat, qoida tariqasida, maqsadlarni shakllantirish ishining bir qismini o'z zimmasiga oladi. Iqtisodiyotni tartibga solish jarayoni orqali u moliyaviy faoliyat qoidalarini yaratadi va ularni mulkdor bilan birgalikda nazorat qilishga tayyor (qonuniylikni nazorat qilish). Tashkilotda moliyaviy nazoratning boshqa 11 maqsadlari (shuningdek, davlat miqyosida) manfaatdor foydalanuvchiga bog'liq. Budjet mablag‘larini to‘ldirish jarayonida budjet tashkiloti Respublika budjetini va budjet tashkilotining qo‘shimcha mablag‘larini shakllantirish va ulardan foydalanish, shakllarni hisobga olish va ma’lumotlarni yaratish uchun doimiy faoliyat ko‘rsatuvchi moliya xizmati tashkilotini tashkil etadi. Budjetni to‘g‘ri va samarali shakllantirish, budjet taqchilligining oldini olish dolzarb masala hisoblanadi. “Albatta, Davlat budjeti o‘lchovsiz emas, mablag‘larni qattiq tejash, belgilangan maqsad uchun va oqilona ishlatishni ta`minlash zarur. Bu – hammaga ravshan va rad etib bo‘lmaydigan haqiqat” - deydi Prezident Sh.M.Mirziyoyev o‘z nutqlarida. (Sh. Mirziyoyev, 2022) Moliyaviy institutlar qonun bo'yicha xarajatlarni hisobga olishlari, tashkilotdagi kapital haqida hisobot berishlari va qo'shimcha kapitalni hisoblashda qo'shimcha kapital vakolatlaridan foydalanishlari shart. So‘nggi yillarda davlat moliyasini rivojlantirish dasturini amalga oshirish doirasida budjetning yakuniy natijalari, asosiy mablag‘larni davlat budjetiga o‘tkazish, markaziy budjet to‘g‘risida qaror qabul qilish huquqi va boshqa masalalar bo‘yicha batafsil ma’lumotlar ko‘rsatildi. Davlat va budjet siyosatiga o'zgartirishlar kiritildi. Uni qo'llash xarajatlarni hisoblash va prognozlash jarayonlarini ishlab chiqishni va moliya institutlari bo'ylab qo'shimcha mablag'larni joylashtirishni talab qiladi. Moliyaviy jarayonning davomiyligi yuqorida qayd etilgan to'rt bosqichdan iborat: Bular odatda taxminan uch yil (qabul qilingan), bir kalendar yili (1-yanvardan 31-dekabrgacha) budjet tugaguniga qadar (budjet davri) va taxminan sakkiz oylik tayyorgarlik va budjet hisobotini tasdiqlash uchun kerak. Budjet jarayonini rejalashtirishda quyidagilarni hisobga oling: 1. Integratsiya – O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjeti va viloyat budjetini tuzishda statistik axborotni tayyorlash, budjetni taqsimlash, moliyaviy axborotni integratsiyalashning huquqiy asosi; 2. Ularning daromad manbalari va foydalanish yo'nalishlarini aniqlash; 3. O'lchov usuli barcha daromadlar va xarajatlar va moddiy va moliyaviy 12 ko'rsatkichlar o'rtasidagi muvozanatni o'rnatishni o'z ichiga oladi. Davlat budjetni ijro etishda asosiy e'tiborni ishlab chiqarish va unumdorlikni oshirish hisobidan resurslarni ko'paytirish, xarajatlarni tejash va soliq tushumlari bilan to'la ishtirok etishga qaratadi. Moliyaviy institutlarning daromadlari investitsiya fondi tomonidan to'lanadi. Joyga qarab qo'shimcha moliyalashtirish ham rejalashtirilgan. Kapital resurslarda kapital budjeti va qo'shimcha kapital mablag'larni taqsimlash asosida aniqlanadi. (Ostonoqulov M., 2009) Budjet tashkiloti – bu budjet mablag‘lari hisobidan moliyalanib, yuqori davlat hokimiyatlari tomonidan tasdiqlangan smeta asosida faoliyat olib boradigan yuridik maqomga ega davlat tashkilotlaridir. Mazkur tashkilotlar davlat tomonidan ishlab chiqarilgan reja va topshiriqlarni o‘z vakolati doirasida hal etadi. ( Budjet kodeksi , 2013) O‘zbekiston Respublikasida faoliyat yuritadigan budjet tashkilotlariga quyidagilar kiradi: - O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi va boshqa vazirliklar hamda ularning quyi bo‘g‘inlari; - Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimiyatlari hamda ularning quyi boshqarmalari; - Davlat nazorat organlari (O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va moliya vazirligi, Soliq qo‘mitasi, Davlat xavsizlik xizmati, prokuratura, sud va h.k.); - O‘zbekiston Respublikasi Davlat aktivlarini boshqarish agentligi; - Ta’lim sohalari (oliy ta’lim muassaslari, kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar, maktab va maktabgacha ta’lim muassasalari va h.k.); - Sog‘liqni saqlash sohalari (tibbiyot muassasalari, sanatoriylar, poliklinikalar, qishloq tez tibbiy yordam muassasalari va h.k.); - Ma’daniy-marifiy muassasalar. (Mаlikоv T., Hаydаrоv N.,2007) Moliya institutlarining kapital va nomoliyaviy mablag‘larini hisobga olish O‘zbekiston Respublikasining Moliya kodeksi, O‘zbekiston Respublikasi qonuni, “Moliya institutlari to‘g‘risida”gi qonunlar bilan tartibga solinadi. Qo‘llanma, 13 “Moliya institutlari va jamg‘armalar foyda oluvchilari, debitorlari va xodimlarini rivojlantirish, tasdiqlash va ro‘yxatdan o‘tkazish to‘g‘risida”gi Qonun to‘g‘risidagi nizom” va boshqalar Ushbu sohadagi huquqiy ma’lumotlar tashkil etadi. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G‘aznachiligi va uning hududiy bo‘linmalari Respublika budjetidan moliyalanadigan tashkilotlarning budjetdan tashqari mablag‘lari kassa xarajatlari ijrosini ta’minlaydi. Budjet mablag‘lari oluvchilarning xarajatlari ularning O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G‘aznachiligida ochilgan shaxsiy hisobvaraqlaridagi budjetdan ajratilgan mablag‘lar qoldiqlari doirasida to‘lov topshiriqnomalari bo‘yicha amalga oshiriladi. G‘azna hisobvarag‘idan to‘lanadigan budjetlarning kassa xarajatlari hisobi har bir budjetdan mablag‘ oluvchi yoki xarajatlar yo‘nalishi bo‘yicha g‘aznachilik bo‘linmalarida bank ko‘chirmalari va unga ilova qilingan to‘lov hujjatlar asosida budjet tasnifining bo‘limlari, boblari, paragraflari va moddalari (xarajat turlari, ob’ekt va kichik ob’ekti) bo‘yicha ochilgan tegishli shaxsiy hisobvaraqlarda yuritiladi. Moliyaviy nazorat modeli nazorat faoliyati natijasi uchun asos bo'lgan komponent hisoblanadi. Buni miqdoriy va sifat jihatidan o'lchash mumkin. Vaqt birligidagi turli shakllardagi tekshiruvlar soni kabi natijalar miqdoriy jihatdan baholanishi mumkin. Sifatli baholashning bir qismi sifatida xodimlarning nazoratchilarning xatti-harakatlari tamoyillariga qanchalik mos kelishi va ularning nazorat ob'ektidan mustaqilligi tekshirilishi mumkin. Sifat ko'rsatkichlarini baholash sub'ektiv bo'lib, nazoratchi lavozimiga nomzodlarning rasmiy hujjatlari yoki uning faoliyatini tahlil qilish asosida amalga oshiriladi. Respublika budjeti daromadlari g‘aznachiligi ijrosini hisoblashning maqsadi foydalanuvchilarga Respublika budjeti daromadlari g‘aznachiligi faoliyati to‘g‘risida ma’lumot berishdan iborat. Respublika budjeti daromadlari va g‘aznachilik ijrosi hisobining vazifalari: - Respublika daromadlarini to‘ldiradi va G‘aznachilik ijrosi natijalarini yaratadi hamda hisobdagi budjet mablag‘larining holati va tendentsiyalarini aks ettiradi 14 va Respublika G‘aznachiligi budjeti bo‘yicha buxgalteriya hisobi ma’lumotlarini va ijrosi bo‘yicha hisobotlarni umumlashtiradi. (Jо‘rаyеv А.,2004) Budjetning boshqarilishini nazorat qilish maqsadida budjet va xodimlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar qayd etilgandan so‘ng budjetdan mablag‘ oluvchi xonadonlar va tashkilotlarning bo‘lim rahbarlari tomonidan nazoratga rioya qilish bo‘yicha ko‘rsatmalar berishi shart. Vazirlik va tashkilotlar hamda ularga qarashli tashkilotlar tomonidan amalga oshirilgan xarajatlar e’lon qilindi. Unga ko‘ra budjet intizomiga rioya qilish, xarajatlarni tasdiqlangan mablag‘lar doirasida amalga oshirish zarur. (Mehmonov S. U. Budjet hisobi,2012) Budjet tashkilotlari rahbarlarining quyidagilar bo‘yicha majburiyatlari bizning fikrimizsha belgilab olnishi maqsadga muvofiq deb o‘ylaymiz. Budjet intizomiga rioya qilinishi va nazoratini tashkil qilishni amalga oshirish uchun esa: - budjet mablag ‘ lari hisobidan yetkazilgan zararni qoplash choralarini ko ‘ rish; - budjet intizomini buzgan shaxslarni javobgarlikka tortish i kerak . Kommunal xizmatlar (issiqlik va elektr energiyasi, gaz, issiq va sovuq suv, kanalizatsiya) uchun belgilangan moliyaviy va jismoniy cheklovlarga rioya qilish uchun sudya mas'ul xodimni jamoat iste'molini cheklash to'g'risida xabardor qilishi shart. o'z nazorati ostidagi sub'ektlar uchun xizmatlar; -energetika xizmatlarini y etkazib beruvchilar bilan shartnomalar chegaralar doirasida tuzilishini ta ’ minlash; - ortiqcha sarf-xarajatlarga yo‘l qo‘ygan raislar va ishtirokchi tashkilotlar raislarini javobgarlikka tortish choralarini ko‘rish; - elektron xizmat ko‘rsatuvchi provayderlarni talablarga rioya qilmaganliklari, shartnomada ko‘rsatilgan miqdor va miqdordan ortiq to‘laganliklari uchun jarimaga tortish; - Qarorni imzolashi shart bo‘lgan shaxslar: Vazirlik rahbarining o‘rinbosari va budjetdan mablag‘ oluvchi tashkilotlar; 15 - ushbu loyiha va tashkilotlarning rejalashtirish va moliyaviy xizmati xodimlari; - moliyaviy resurslardan foydalanganlik uchun boshqa xodimlar; - quyi tashkilotlarning rahbarlari va bosh hisobchilari. Tashkilotning moliyaviy prognozlaridan foydalanish bevosita ushbu tashkilotlarning rahbarlari tomonidan amalga oshiriladi. Budjetda tasdiqlanmagan smetalar, xarajatlar smetasiga kiritilmagan tadbirlar hamda budjetga ajratiladigan qo‘shimcha xarajatlar yoki umumiy fond va alohida fondlardagi xarajatlar miqdori cheklanadi. (Malikov T.S., 2019) O‘z vakolatlari doirasidagi boshqarmalar, idoralar va tashkilotlarning rahbarlari budjetlarni hisobga olish va hisobot berishning belgilangan tartiblarini hamda budjetni intizomli monitoring qilish bo‘yicha shaxsiy javobgarliklarini tushuntirishlari shart. Moliyaviy faoliyat O‘zbekiston Moliya kodeksiga muvofiq tartibga solinadi. “Buxgalteriya hisobi”, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining uslubiy ko‘rsatmalari va boshqa huquqiy hujjatlaridan iborat. Vazirliklar, davlat boshqaruvi organlari va tashkilotlar zarur hollarda O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi bilan kelishilgan holda moliya institutlarida moliyaviy tartibga solishni amalga oshirish jarayonlari bo‘yicha yo‘riqnomalar ishlab chiqishi mumkin. Respublika budjeti xarajatlari g‘azna ijrosi yagona g‘azna hisobvaraq yoki G‘aznachilikning boshqa bank hisobvaraqlaridan belgilangan muddatlarda Respublika budjeti hamda budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari mablag‘larining qoldiqlari doirasida amalga oshiriladi. Davlatning jamiyat hayotida muhim vazifalarni bajarishi uchun ma’lum miqdorda xarajat qilish talab etiladi. Bu xarajatlar davlatning maxalliy budjetlari yoki Respublika budjeti orqali amalga oshiriladi. Davlat xarajatlari - bu davlat ixtiyoridagi moliya resurslarini davlat faoliyati bilan bog‘liq ehtiyojlarni qondirish uchun qilingan sarflar yig‘indisidir. Budjet tizimi budjetlarining iqtisodiy belgilar bo‘yicha xarajatlari quyidagi xarajatlar guruhlarini o‘z ichiga oladi: 16 birinchi guruh - ish haqi, pensiyalar, nafaqalar, stipendiyalar, kompensatsiya to‘lovlari va kam ta’minlangan oilalarga moddiy yordam; ikkinchi guruh — ijtimoiy ehtiyojlarga ajratmalar; uchinchi guruh — kapital qo‘yilmalar (Davlat investitsiya dasturida nazarda tutilgan aniq yo‘naltirilgan ro‘yxatlarga muvofiq); to ‘ rtinchi guruh — boshqa xarajatlar. Xarajatlar guruhlari bo ‘ yicha aniq moddalar budjet tasnifiga muvofiq belgilanadi. Iqtisodiy mazmuniga ko‘ra budjet xarajatlari ikkiga bo‘linadi: -k apital xarajatlar. innovatsion va investitsion faoliyatga yo‘naltiril- gan xarajatlar ; -Joriy xarajatlar. Davlat hokimiyat organlari, mahalliy o‘z-o‘zini boshqarish organlari, budjet tashkilotlarining joriy faoliyatini ta’minlashga yo‘naltirilgan budjet xarajatlari, boshqa budjetlar va iqtisodiyot alohida tarmoqlariga dotatsiya, subsidiya va subventsiya shaklida ko‘rsatiladigan davlat tomonidan qo‘llab- quvvatlash bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar kiradi. Buxgalteriya xodimlari G‘azna dasturiy majmuada tomonidan g‘aznachilikka xizmat ko‘rsatuvchi bank tomonidan taqdim etilgan ko‘chirmalarga asosan tegishli budjet, jamg‘arma budjeti, budjetdan mablag‘ oluvchilarning budjetdan tashqari mablag‘lari, bojxona organlari g‘azna depozit schyoti mablag‘lari bo‘yicha tegishli kassa xarajatlari kitobi, 274-son shakldagi Memorial order rasmiylashtiriladi. G‘aznachilik organi bosh buxgalteri muomala sodir bo’lgan kuni keyingi kundan kechiktirmay dasturiy majmuada kassa xarajatlari bo‘yicha Memorial orderdaga kiritilgan yozuvlarni tekshirib tasdiqlaydi. Moliya organi bosh buxgalteri G‘azna dasturiy majmuasida g‘aznachilik organi buxgalteriyasi tomonidan kiritilgan va tasdiqlangan budjet kassa xarajatlari bo‘yicha shakllantirilgan memorial orderdagi yozuvlar shuningdek analitik va sintetik hisobni muvofiqligini tekshiradi va dasturiy majmuaga “Ijroga” belgisini 17 kiritadi va natijada Memorial orderdagi yozuvlar avtomatik ravishda Bosh jurnal kitobiga va hisobot shakllarida aks ettiriladi. Boshqa daromadlarga O‘zbekiston Respublikasi budjetiga to‘lanadigan imzo va tadbirkorlik faoliyatidan olingan daromadlar, davlat bojlari, yig‘imlar, qonuniy to‘lovlar, to‘lovlar va jarimalar, davlat aktivlarini taqsimlash va ulardan foydalanish kiradi. Belgilangan qoidalarga muvofiq tovarlarni sotishdan tushgan mablag'lar, meros huquqiga muvofiq davlat mulkiga o'tkazilgan pul mablag'lari, sovg'alar, yuridik va jismoniy shaxslardan va xorijiy davlatlardan olingan qaytarilmaydigan kreditlar, yuridik rezidentlarga berilgan kreditlar, to'lovlar bo'yicha qaytariladigan kreditlar. O‘zbekiston Respublikasi. , davlat daromadlarini taqsimlash (daromad), mobil aloqa xizmatlarini ko‘rsatuvchi yuridik shaxslar (uyali aloqa kompaniyalari) tomonidan abonent raqamlaridan foydalanganlik uchun xorijiy davlatlarga to‘lovlardan iborat. Professorlar A.V.Vahobov va T.S.Malikovlarning fikricha, Qonun chiqaruvchi va nazorat qiluvchi organlar va barcha darajadagi ixtisoslashgan organlar tomonidan butun sanoat tarmoqlarini (davlatlar, korxonalar va tashkilotlar) moliyaviy boshqarish moliyaviy nazorat deb ataladi. (A.V.Vahobov va T.S.Malikov, 2007) Bu nazorat, eng avvalo, pul fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish jarayonida moliyaviy-iqtisodiy qonunshilikka rioya etilishi, moliyaviy-xo jalikʻ operatsiyalarining samaradorligini baholash va amalga oshirilgan xarajatlarning maqsadga muvofiqligi ustidan nazoratni o z ishiga oladi. ʻ Moliyaviy nazorat u yoki bu moliyaviy harakat sodir bo lishining baholashni ʻ o z ichiga olish bilan cheklanmasdan, balki u o zining analitik yo nalishiga ega. ʻ ʻ ʻ Masalan, G’arb olimlari tomonidan. Klassik iqtisodiy nazariya asoschilari U.Petti, A.Smit D.Rikardo tomonidan davlat budjeti daromadlari shakllanishida soliq tizimining o’rni va vazifalari yoritilgan. Ular davlatni iqtisodiyotga minimal ishtiroki tarafdorlari bo‘lib, davlatning asosiy vazifalari mudofaa va ijtimoiy masalalar deb belgilaganlar . Bozor munosabatlari esa, ularning fikricha, talab va taklif qonuniga asosan iqtisodiy 18 rivojlanish muvofiqlashadi. Yalpi talab darajasini pasayishida davlat aralashish masalalari birinchi marta A. Marshallni ilmiy ishlarida tahlil qilingan. Iqtisodiyotga davlat aralashuvi, jumladan budjet tomonidan uni barqarorlashtirish masalalari J.M. Keynsni ilmiy izlanishlarida atroflicha yoritilgan. Sharq olimlari Ibn Haldun, Al - Farobiy asarlarida davlat xarajatlari va uning mohiyati ko‘rsatilgan. Budjet daromadlariga professorlar T.S Malikov va N.X Haydarovlar quydagicha o‘z fikrlarini bildirganlar: “Davlatning markaziy moliyaviy resurslarining barcha darajadagi vakolatli shaxslar tomonidan belgilanadigan va davlat faoliyati uchun zarur bo'lgan pul mablag'larini yaratish orqali yaratilgan iqtisodiy (moliyaviy) munosabatlarni ifodalovchi qismi.”. 2.2. Davlat budjeti ijrosi to‘g‘ri sidagi hisobot va tahlili ni tashkil etish nazariy asoslari Moliyaviy yil oxirida moliya muassasasining moliya bo'limi yillik hisobotni tuzishdan oldin har bir balansning to'g'riligini tekshiradi, kredit summasini va moliya muassasasi balansini hisoblab chiqadi. Boshqa budjetlarni hisoblash, daromadlarni hisoblash va kreditdan foydalanish yil oxirigacha, shu jumladan qo'shimcha vaqtli tadqiqotlar bilan yakunlanishi kerak. Yil boshida hisob-kitoblarda qoldiq bo'lmasligi kerak va budjetga oid biznes qarori yil oxirida qabul qilinishi kerak.(Markov S.N., 2012) Moliya yili yakuni bo‘yicha budjet ijrosi natijalarini aniqlash jarayonida buxgalteriya ma’lumotnomalari rasmiylashtirilib memorial orderlarga buxgalteriya yozuvlari berilib o’tkaziladi. Memorial orderdagi yozuvlar Bosh-jurnal kitobiga o’tkaziladi . Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobining vazifalari quyidagilardan iborat:  Qonun hujjatlariga muvofiq muassasa budjetiga budjet va qo'shimcha budjetni tayyorlash;  Tashkilot budjetidagi budjet rejalarini va qo'shimcha resurslarni nazorat ini 19 ta’minlash;  Daromadlar va xarajatlar prognozlarini bajarishda amalga oshirilgan operatsiyalarni hisobga olish va ularni buxgalteriya kitoblarida aks ettirish ;  Tashkilot budjeti va xarajatlarni prognozlashning muvaffaqiyatli natijalarini yaratish;  budjet ijrosiga oid ma’lumotlarini umumlashtirish va hisobotlarni tuzish; Davlat budjeti mablag‘larini shakllantirishda uning ham xarajatlar qismini, ham daromadlar qismini belgilash muhimdir, chunki budjetning daromadlari va xarajatlari o‘zaro bir-birini taqozo etadi, uni to’liq hisobga olmaslik, noxush oqibatlarni keltirib chiqaradi. Moliyaviy resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish, moliya boshqaruvining turli bo'linmalarining moliyaviy resurslarini o'zgartirish, mamlakatimiz salomatligini yaxshilash va mamlakatda isrof qilingan moliyaviy resurslarni yig'ish budjet siyosatining asosiy tamoyillari hisoblanadi. (Mаlikоv T., Hаydаrоv N.,2007) Davlat budjetining xarajat qismiga O‘zbekiston Hukumatining zaxira jamg‘armasi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjeti, viloyat budjeti va Toshkent shahar shahar budjeti kiradi. Xarajatlar har bir tashkilot va boshqa xarajatlar agentliklari tomonidan amalga oshiriladigan asosiy tadbirlarga bo'linadi. Boshqacha aytganda, umumiy xarajatlarning ajratilishi tufayli respublikada ishlarni yakunlash uchun respublika budjetida sarflangan xarajatlarga oydinlik kiritilishi mumkin. (Nurmuxаmеdоvа B.,2018) Mahalliy xarajatlar bankdagi hisobvaraqdan yoki bankning boshqa bank hisobvaraqlaridan belgilangan muddatlarda yechib olinadi va shunga ko‘ra Qoraqalpog‘iston Respublikasi poytaxti, mahalliy budjeti, davlat daromadlari va respublika qo‘shimcha daromadlari qoldiqlari hamda uning qo'shimcha daromadlar aniqlanadi. Mahalliy bu d j e t d a r o m adlari ka s sa i j r osi O ’ zb e k i st o n R e s publik as i Mo l i y a va z irl i gi G‘azna c h il i g i va uning hududiy bo‘li m lari to m onid a n y uritil a di. Buxgalteri y a hisobi bo ’ y icha x o di m l ar hujjatlarni olgandan keyin 20 buxgalteriya xodimlari hujjatlarni sinchiklab tekshiradi va harajatlar, jamg‘armalar, mijozlarning boshqa qo‘shimcha mablag‘lari, kapital va bojxona moliyalashtirishdan olingan daromadlarni tekshiradi. U tushumlarning to'g'riligini tekshiradi va tasniflanishi kerak bo'lgan tushumlarning taqsimlanishini belgilaydi. Davlatning jamiyat hayotida muhim vazifalarni bajarishi uchun ma’lum miqdorda xarajat qilish talab etiladi. Bu xarajatlar davlatning maxalliy budjetlari yoki respublika budjeti orqali amalga oshiriladi. Davlat xarajatlari deganda davlat ixtiyorida bo'lgan moliyaviy resurslarga bo'lgan ehtiyojni qondirish uchun qilingan barcha xarajatlar tushuniladi. Xarajatlar guruhining alohida moddalari budjetdan ajratilgan mablag'larga muvofiq belgilanadi. Davlat budjeti xarajatlari O‘zbekiston Respublikasi tarkibiga kiradi. Hukumatning maxsus budjeti, Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjeti, viloyat budjeti va Toshkent shahar shahar budjeti hisobga olinadi. Moliyaviy yil oxirida moliyaviy natijalarni aniqlash jarayonida moliyaviy hisobotlar tuziladi va moliyaviy hisobotlar tekshirish maqsadida nashr etiladi. Memorial orderdagi yozuvlar Umumiy reestrga joylashtiriladi. Moliyaviy muassasa rahbari tomonidan tasdiqlangan amaldagi tartib-qoidaga ko'ra, daromadlar to'g'risidagi hisobot yoki natijalar muvaffaqiyatga erishish uchun moliya muassasasi rahbariga yuborilishi kerak. Xarajat turlari bo‘yicha rejali ajratilgan budjet mablag‘lari o‘zgarishlari, xarajatlar turlari bo‘yicha smetalarga kiritilayotgan o‘zgartirishlar ro‘yxati rekvizitlari ko‘rsatilgan holda, tegishli yozuvlar bilan rasmiylashtiriladi. Keyinchalik, kassa xarajatlari hisobida, operatsiyalar amalga oshirilgan sanaga muvofiq: tegishli xarajat turlari bo’yicha summalar yoyilmasida kassa xarajatlarini amalga oshirilishida asos bo’lgan to‘lov topshiriqnomalari, cheklar va boshqa tegishli hujjatlarning rekvizitlari yoziladi. Bank hujjatlari va shaxsiy hisobvaraqdan kunlik amalga oshirilgan operatsiyalar ko‘chirmaga ilovalar kiritilgandan so‘ng kassa xarajatlari jami 21 hisoblanadi va so‘rovnomaga ko‘ra hisobot sana boshiga rejali ajratilgan budjet mablag‘lari qoldiqlari chiqariladi. Rejali ajratilgan budjet mablag‘lariga o‘zgartirishlar kiritishda ularning qoldiqlari, kiritilgan o‘zgartirishlarni hisobga olgan holda chiqariladi. Bundan tashqari, oy oxirida tegishli ravishda oylik va yil boshidan (kassa) aylanmalar jami hisoblanadi. Moliya organlari, G‘aznachilik va uning xududiy bo‘linmalari tomonidan amalga oshirilgan kassa xarajatlari budjet tasnifining har bir bo‘linmasi bo‘yicha hisobga olinadi. Budjet tasdiqlangandan so‘ng davlat va mahalliy soliqlar va daromadlar to‘g‘risida, ma’muriy-hududiy bo‘linishdagi, korxonalar, tashkilotlar va xo‘jalik birlashmalarining bo‘ysunishidagi o‘zgarishlar, turli xildagi bo‘ysunishdagi qurilish ob’ektlari o‘rtasida kapital qo‘yilmalar limitlarini qaytadan taqsimlashdagi o‘zgarishlar bo‘yicha qabul qilingan yangi qonunlar, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qarorlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, O‘zbekiston Respublikasi hukumatining qarorlari qabul qilinishi natijasida alohida olingan budjetlarga o‘zgartirishlar kiritilgan hollarda budjet ijrosi jarayonida yuzaga keladigan budjetlar o‘rtasida o‘zaro hisob-kitoblar bo‘yicha muomalalar amalga oshiriladi. Budjetlar o‘rtasida o‘zaro hisob-kitoblar faqatgina yuqori va quyi budjetlar o‘rtasida amalga oshiriladi. Budjetlar o‘rtasidagi o‘zaro hisob-kitoblarga summalarni o‘tkazish uchun asos bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi qonunlari, Prezident farmonlari, O‘zbekiston Respublikasi hukumatining qarorlari va farmoyishlaridan hamda budjetga o‘zgartirishlar kiritish huquqi berilgan hokimiyatlar va boshqa organlarning qarorlaridan kelib chiqadigan o‘zgartirishlarga tegishli hududiy moliya organlari tomonidan 11-sonli shaklda tuzilgan ma’lumotnoma-bildirishnomalar xizmat qiladi. Ma’lumotlarning to‘g‘ri to‘ldirilganligiga ishonch hosil qilgandan so‘ng, Moliya vazirligining Moliya boshqarmasi tomonidan bankka ortiqcha daromadni qaytarish to‘g‘risida xabar berildi. Daromad va xarajatlar bir-biri bilan 22 chambarchas bog'liq bo'lib, buxgalteriya hisobining to'liq bo'lmasligi salbiy ta'sir ko'rsatadi. (Malikov T.S., Haydarov N.H.,2008) Budjet siyosatining asosiy maqsadi - davlat tomonidan budjetni boshqarishga e'tibor qaratish, moliyaviy resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish, ularni moliyaning turli bo'limlari o'rtasida taqsimlash va mamlakatimiz iqtisodiyoti va savdosini rivojlantirishdir. Budjet mablag'lari va budjetning moliyaviy aktivlari bo'lgan qo'shimcha mablag'lar Moliya vazirligi va uning joylardagi bo'limlari tomonidan ochilgan hisob raqamiga kiritiladi. Jamg'armaning pul bo'lmagan aktivlariga mulk, nomoddiy aktivlar, inventar va jihozlar, aktivlar va boshqalar kiradi. Budjet yilning oxirida, yillik hisobot tuzilishidan oldin moliya organining buxgalteriyasi har bir balans hisobvaraqlaridagi ma’lumotlarning hakqoniyligini, budjet ssudalari bo‘yicha hisob-kitoblar va budjetlar o‘rtasida o‘zaro hisobkitoblarning holatini tekshiradi. Boshqa budjetlar bilan o‘zaro hisob-kitoblar va olingan va berilgan ssudalar bo‘yicha hisob-kitoblar yil ohirigacha, qo‘shimcha davrdagi operatsiyalarni qo‘shib hisoblaganda tugatilishi lozim, yangi yil boshiga hisob-kitoblar hisobvaraqlarida qoldiqlar bo‘lmasligi kerak. Yil yakuni bo‘yicha budjetlar ijrosi bilan bog‘liq buxgalteriya operatsiyalari yopish bo‘yicha yakunlash operatsiyalari amalga oshiriladi. Daromadlar va xarajatlar smetasini tuzishda moliyaviy bo'lmagan schyotlar belgilangan tartibda yuritiladi. Budjet tashkiloti jismoniy va yuridik shaxslar bilan birgalikda budjetni ijro etish va ularning majburiyatlarini bajarish jarayonida qarorlar qabul qiladi. (Malikov T.S., Haydarov N.H.,2008) Moliya organlari belgilangan tartibda buxgalteriya hisobi ma’lumotlari asosida Davlat budjeti ijrosi to‘g‘risidagi hisobotlar tuziladi. Bunda O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi buyrug‘i bilan tasdiqlangan shakllarda va muddatlarda Davlat budjeti ijrosi to‘g‘risidagi hisobotlar tuzadi va taqdim etadi. Belgilangan tartibda moliya organlari budjet ijrosi bo‘yicha oylik, choraklik va yillik buxgalteriya hisobotlarini tuzadi. 23 Budjet yilning oxirida, yillik hisobot tuzilishidan oldin moliya organining buxgalteriyasi har bir balans hisobvaraqlaridagi ma’lumotlarning haqqoniyligini, budjet ssudalari bo‘yicha hisob-kitoblar va budjetlar o‘rtasida o‘zaro hisobkitoblarning holatini tekshiradi. Boshqa budjetlar bilan o‘zaro hisob-kitoblar va olingan va berilgan ssudalar bo‘yicha hisob-kitoblar yil oxirigacha, qo‘shimcha davrdagi operatsiyalarni qo‘shib hisoblaganda tugatilishi lozim, yangi yil boshiga hisob-kitoblar hisobvaraqlarida qoldiqlar bo‘lmasligi kerak. Yil yakuni bo‘yicha budjetlar ijrosi bilan bog‘liq buxgalteriya operatsiyalari yopish bo‘yicha yakunlash operatsiyalari amalga oshiriladi. Moliya organlari belgilangan tartibda buxgalteriya hisobi ma’lumotlari asosida Davlat budjeti ijrosi to‘g‘risidagi hisobotlar tuziladi. Bunda O’zbekiston Respublikasi moliya vazirligi buyrug‘i bilan tasdiqlangan shakllarda va muddatlarda Davlat budjeti ijrosi to‘g‘risidagi hisobotlar tuzadi va taqdim etadi. Belgilangan tartibda moliya organlari budjet ijrosi bo‘yicha oylik, choraklik va yillik buxgalteriya hisobotlarini tuzadi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi va mahalliy budjetlar ijrosi bo‘yicha oylik hisobot shaklida budjetning daromadlari va xarajatlari ijrosi to‘g‘risidagi asosiy ko‘rsatkichlar beriladi. Hisobotda budjet xarajatlari ham budjet tasnifi bo‘yicha aks ettirilib, unda aniqlangan reja, kassa xarajatlari, qabul qilingan yuridik majburiyatlar, moliyaviy majburiyatlar hamda bajarilishi foizda ko‘rsatiladi va farqi aks ettiriladi. Ushbu hisobotda budjet Davlat maqsadli jamg‘armalari, boshqa budjetdan tashqari jamg‘armalar mablag‘larning hududiy g‘azna schyotlaridagi, g‘azna tranzit schyotlaridagi qoldiqlari aks ettiriladi. Moliyaviy boshqaruvning yo'qligi bilan bir qatorda, kompaniyaning resurslarni boshqarish vositalarida ham muammolar mavjud. Asosli tanqid, ayniqsa davlat loyihalari zarurligi va loyiha mazmuniga asoslangan boshqaruv xarajatlarining pastligi; Ayni paytda davlat xaridlari va investitsiya jarayonini rejalashtirish va amalga oshirish samaradorligini oshirishga qaratilgan spetsifikatsiyalar tayyorlanmoqda. 24 Masalan, AQSHda prezident amerika xalqiga budjetni chiqaradi, unda pul- kredit siyosatining asosiy vazifalari hamda hukumatning kelgusi yil va to rt yilʻ uchun daromadlari va xarajatlari prognozlari belgilab qo yiladi. ʻ Investitsiyalar tugallangach, davlat ishlab chiqarish va samaradorlikni oshirishga qaratilgan say-harakatlar, iqtisodiyotni amalga oshirishdagi xarajatlar va yuridik shaxslardan olinadigan soliqlardan tushumlar hisobiga investitsiyalarni ko‘paytirishga e’tibor qaratadi. Davlat budjetini ta’minlash uchun quyidagi muammolarni hal qilishga ustuvor ahamiyat qaratishimiz kerak:  Davlat budjeti daromadlarini shakllantirish;  Davlat budjeti mablagdarim sarflash;  Qabul qilingan davlat budjeti bo‘lmagan taqdirda budjetni ijro etish;  Budjetdan ajratiladigan mablag‘larga o‘zgartirishlar kiritish;  Davlat budjetini belgilangan parametrlar doirasida ijro etish;  Davlat budjeti daromadlari va xarajatlarini boshqarish;  Davlat budjetining kassa ijrosini ta‘minlash;  Davlat budjeti ijrosini nazorat qilish. Budjet tizimi funksiyalarini avtomatlashtirish bir necha bosqichni o‘z ichiga oladi. Ushbu bosqichlarni izchil amalga oshirish pul resurslari harakatini nazorat qilish imkoniyatini tug‘diruvchi tizimni yaratish imkonini beradi. Ular ichidan quyidagilarni ko‘rib chiqamiz: 1- bosqich. Dolzarb ma’lumotlar bilan ta’minlanish. Budjet tizimi funkstiyalarini avtomatlashtirishda ma‗lumotlar bazalarini yaratish va uni keyinchalik yangilab borishda yoki, boshqacha aytganda, xizmat ko‘rsatuvchi bank va mazkur bankdagi hisobraqamlar ro‘yxati haqidagi dolzarb ma’lumotlarni ta’minlashdan boshlash zarur. 2- bosqich. Pul mablag‘ini hisobga olish hisobvaraqlarida qiymatlarni to‘plash. Ikkinchi qadam - tizimda operastiya kuni boshlanishi holatiga ko‘ra, pul mablag‘larini hisobga olish hisobvaraqlari bo‘yicha qiymatlarni to‘plashning tashkil etilishi. 25 3- bosqich. Operatsion moliyaviy rejalashtirish tizimini barpo etish, to‘lov taqvimi, ya’ni operatsion moliyaviy rejalashtirish tizimi pul mablag‘lari hisobvaraqlarida qiymatlarni to‘plash tashkil etilganidan keyin shakllanadi. 4- bosqich. Tashqi qarz haqidagi axborotni tizimlashtirish. Operatsiya davri uchun to‘lov taqvimi ma’lumotlaridan kelib chiqib, tashqi qarzning holati va uning dinamikasi haqidagi tezkor axborot tizimlashtiriladi. 5- bosqich. Tavakkalchiliklarni boshqarish tizimining yaratilishi. Budjet tizimini avtomatlashtirish tizimi yordamida tavakkalchilikning uch asosiy turi: kredit, valyuta va foiz tavakkalchiliklarini boshqarish mumkin. Respublika budjeti tasdiqlangandan so‘ng mamlakat va hududdagi daromadlar, boshqaruvchilarni taqsimlash, korxona, guruh va korxonalar kooperatsiyasi, turli kooperatsiya turlarini jihozlashda o‘zgarishlar kuzatilmoqda. O‘zbekiston hukumatining kapital qo‘yilmalar limitlarini o‘zgartirish bo‘yicha yangi siyosati natijasida moliyaviy bog‘lanishni hisoblash investitsiyalarni yakunlash vaqtida amalga oshiriladi. Budjet tashkiloti har bir yil uchun yangilangan moliyaviy natijalarni tuzadi va kapitalni shakllantirish asosida yakuniy moliyaviy natijalarni belgilaydi. Budjetni tashkil etish Moliya vazirligi va moliya institutlari rahbarlari tomonidan ko'rsatmalarga muvofiq tuzilib, amalga oshirildi. Shu sababli, tashkilot faoliyatining har xil turlarini, xususan, har qanday tashkiliy jarayonlarni baholashda ularni samaradorlik nuqtai nazaridan ko'rib chiqish mantiqan to‘g‘ri keladi. Shunday qilib, budjet mablag‘larini sarflash jarayonini baholash ushbu faoliyat qanchalik samarali deb hisoblanishini belgilaydi. Biroq, davlat (shahar) muassasalarida faoliyat samaradorligini baholash tijorat tuzilmalariga qaraganda ancha qiyin, chunki turli xil moliyaviy qo'llab- quvvatlash manbalari mavjud bo‘lib, ular uchun hozirda samaradorlikni baholashning yagona metodologiyasi mavjud (Jо‘rаyеv А.,2004) Buxgalteriya hisobida joriy moliya yilining moliyaviy natijasi maqsadli subsidiya olishdan olingan daromadlar va hisobot davrida amalga oshirilgan 26 haqiqiy xarajatlar o‘rtasidagi farq sifatida shakllantiriladi. Kapital qo'yilmalar uchun olingan subsidiyaning moliyaviy natijasi ham xuddi shunday tarzda aniqlanadi. Shunday qilib, "xarajatlar" tushunchasini o'rganish budjet xarajatlarining mohiyatini to‘g‘ri tushunish va budjet mablag‘larini sarflash masalalarini o'rganishning hal qiluvchi momentidir. Budjetlashtirish va boshqarish jarayoni yanada yaxshi moliyaviy axborotni tayyorlash va davlat faoliyati natijalarini baholash, budjetlar samaradorligini ta'minlash va moliyaviy va xo'jalik faoliyati integratsiyasini ta'minlash uchun yaxshi imkoniyatlar yaratadi. Budjetga kiritilgan statistik ma’lumotlar va davlat budjetidan ma’lum maqsad va dasturlarga muntazam foydalaniladi hamda umumiy tahlillar o‘tkazilib, mamlakat iqtisodiyotiga ijobiy hissa qo‘shiladi. 27 III BOB. TADQIQOT METODOLOGIYASI 3.1. Tadqiqot dizayni va tahlil uchun qo‘llanilgan usullar Davlat xarajatlari to'g'risidagi hisobot moliya institutlarining hisob-kitoblari bo'yicha tuziladi. Davlat budjetining ishi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi shakli va tavsiyalari bo‘yicha tayyorlaydi va taqdim etadi. Moliya muassasalari O‘zbekiston Respublikasi budjetining oylik, choraklik va yillik moliyaviy hisobotlarini belgilangan tartibda tuzadilar. Daromadlar va xarajatlarning asosiy ko‘rsatkichlari Qoraqalpog‘iston Respublikasi va uning viloyatlari budjeti to‘g‘risidagi oylik hisobotida keltirilgan. Hisobotda, shuningdek, tegishli ravishda mablag'larni taqsimlash, rejalar, pul oqimi, qonuniy tan olinishi, moliyaviy javobgarlik va natijalarga ko'ra mablag'lardan foydalanish o'rtasidagi farq tushuntiriladi. ( Ostonoqulov M. va boshqalar, 2009) Ushbu hisobotda davlat xarajatlari, mahalliy jamg'arma hisobvaraqlaridagi boshqa moliyaviy bo'lmagan mablag'lar va daromadlardan jamg'arma hisobvaraqlari ko'rsatilgan. Ushbu hisobot har bir tashkilot tomonidan budjet ijrosi to'g'risidagi hisobotdagi ma'lumotlar asosida tuziladi. Hujjat ularning budjeti bajarilishini ko'rsatadi. 'sib oxiriga asoslangan. Moliyaviy institutlarning har chorakdagi xarajatlari to'g'risidagi hisobotlari quyidagilarni o'z ichiga oladi: 1. B u djet ijr o si to‘g‘ri s ida g i b al an s ; 2. Daro m adl a r ; 3. X ara j a tla r ; 4. O ’ zbekist o n R es publi k a s i D a v l a t budjeti xaraj a tl a r n ing budjet t a sni f i bo‘yicha k a s sa va x a qiq i y xara j a tl a r n ing t aqsi m l ani s hi; 5. B u djet ta sh kil o tla r ining tar m oql a r i bo‘yicha s hta t lar va ko nt i nge n tlari 28 re j as in ing b a j ar i l is hi to‘g‘ri si d a hi s o b o t; 6. Maqs a d li mablag‘ lar hi s ob i dan a m al g a oshiril g an xara j a t l ar to‘g‘ri si d a m a ’ l u m ot. Yuqorida aytilganlarga qo'shimcha ravishda, moliya institutlari o'zlarining yurisdiktsiyasidagi moliya institutlaridan choraklik hisobotlarining bir qismi sifatida quyidagilarga oid ma'lumotlarni taqdim etadilar: 1 . Ba l a ns; 2 . X ara j atldar s m eta s ining ijr o si h a qida hiso b ot; 3 . D ebitor l ik va kr e dit o r lik q ar z dorlik x a q i da m a ’ l u m ot; 4 . Budje t dan t a shqa r i rivoj l a n tiri s h j a m g’armasi pul mablag‘ lari h a rak a ti to‘g‘ris i da h is o bot; 5. Ta ’ li m m u a ss a s al a r i n i o’qi t ishni to ’l o v -kontra k t s h a kl i d a n t us h gan mablag‘ lari har a k a ti to‘g‘risida h is o bot; 6 . B o shqa budjet dan t a shqa r i mablag‘ lar ha r ak a ti to‘g‘risida hisobo t . Balans moliya organi tomonidan umumiy byulleten va axborot sirkulyarlari asosida tuziladi. Buxgalteriya balansining aktivlari beshinchi o'rinda, shu jumladan pul, qarz, qarz olish, hisoblash va taqsimlash. Balansning passiv qismi 5 bo'limdan iborat: daromad, olingan kredit, daromad, olingan pul va foyda, blanka ro'yxatidagi hisob balansi balansdagi kabi bo'ladi. Har choraklik budjetning daromadlari to'g'risidagi hisobotda rejalashtirilgan daromadlar va uning budjet mablag'lari bo'yicha ishlatilishi ko'rsatilgan. (Ostonoqulov M., 2009) Budjet tasdiqlangandan so'ng davlat va mahalliy soliqlar va daromadlar, taqsimlash boshqaruvi, korxonalar, tashkilotlar va tijorat tashkilotlari o'rtasidagi hamkorlikning nusxalari, turli ko'rinishdagi mahsulotlar, cheklangan resurslarni taqsimlashdagi o'zgarishlarning yangi qoidalaridan boshlab, biznes sarflangan paketni amalga oshirish jarayonida kapital va O zbekiston Hukumatlar Kengashiʻ qarorlari, O zbekiston Prezidenti qarorlari, O zbekiston Hukumati qarorlari ʻ ʻ (o zgartirilishi kerak) integratsiyasiga asoslanadi. ʻ O ‘ zaro hisoblash faqat yuqori va quyi moliyaviy chegaralar o ‘ rtasida sodir 29 bo'ladi. Budjet summasiga o‘zgartirishlarni hisoblashda O‘zbekiston Respublikasining qonunlari, O‘zbekiston Prezidentining qonunlari, O‘zbekiston hukumatining qarorlari va farmoyishlari, mansabdor shaxslar va boshqa organlarning qarorlari asos qilib olinadi. Budjetni o'zgartirish huquqiga ega -sodir bo‘lgan o‘zgarishlar uchun hududdagi moliya institutlaridan 11-son shaklda berilgan hisobotlardan foydalanish kerak. (Qiyosov Sh. 2012) Yuqori budjet oldida qarzni to'lash masalasi bo'lgan hollarda, yuqori budjet keyingi oyning birinchi kunida quyi budjet hisobidan joriy qarzni to'lash summasini so'zsiz olib tashlaydi. Barcha qarz konsolidatsiyasi joriy moliyaviy yil ichida yakunlanishi kerak. ( Gaibnazarova Z.T., Isamuxametov Sh.A., 2020 y) Agar shartnomani joriy moliya yilida bajarish mumkin bo‘lmasa, yangi yil uchun yarashuvga yo‘l qo‘yiladi va o‘tgan yil hisobotida ko‘rsatilgan tadbirlar amalga oshirilishi kerak. Boshqaruv markazi o‘zgarganda, bir budjetdan boshqasiga o‘tkazilishi kerak bo‘lgan miqdor budjet va ajratma ma’lumotlarining kombinatsiyasi bilan belgilanadi. Moliyaviy qarorni qabul qilish uchun o‘tkazma to‘lovi va qaytarish shartlarini aniqlash hisob-kitobda ishtirok etuvchi moliya institutlari tomonidan amalga oshirilishi kerak. Tarqatish hisobotida daromadlar va xarajatlar to ‘ g ‘ risida quyidagi ma ’ lumotlar ko‘rsatilishi kerak: 1) daromadlarni tasdiqlash, shu jumladan muddatlar, foizlar va ushlab qolingan miqdor va hisobot yilida alohida faoliyat uchun tasdiqlangan miqdor; 2) Daromadni o'tkazish sanasida olingan daromadlar, kapital yoki moliyaviy taqsimotdan va pul mablag'larini taqsimlashdan olingan daromadlar; kelishuv). Budjet nazorati samaradorlikka ta’sir qilishda muhim ahamiyatga ega, shuning uchun tashkilot rahbariyati samaradorlikni oshirish uchun xodimlarni uning ahamiyatini his qilish uchun ko‘proq harakat qilishi kerak. Shuningdek, u 30 tashkilotlarga budjet nazoratini ishlab chiqishda ko‘proq rasmiy amaliyotni rivojlantirishni tavsiya qiladi. Ko‘pgina tashkilotlar o'z tashkilotlarida minimal rasmiy budjet nazoratiga ega, shuning uchun ular budjet nazorati jarayonlari bo‘yicha aniq siyosat ishlab chiqishlari kerak. Topilmalarga asoslanib, tashkilotlar yaxshi ishlashga yordam beradigan boshqa omillarni o'rganishlari kerak. ( Qosimova G., Shaakramov K. 2012) Budjet nazoratidan tashqari, xodimlarni rag‘batlantirish va ularning samaradorligini oshirish uchun xodimlarni rivojlantirishga ko'proq sarmoya kiritish. Budjet nazoratidagi inson omillari moliyaviy natijalarga eng yuqori hissa qo'shadi. Shu sababli, xodimlarni budjet funktsiyalarini samaraliroq bajarish bo‘yicha ko'proq o‘qitish kerak. Budjet ijrosi davomida davlat ishlab chiqarishni intensifikatsiyalash va samaradorligini oshirish hisobidan resurslarning oshishidan, mablag‘larni sarflashda iqtisod rejimiga rioya qilinishidan, soliqli daromadlarning to‘liq jalb qilinishidan manfaatdordir. Davlat budjetining ijrosim ta’minlashda quyidagi masala hal etilishiga jiddiy e’tibor bermoq lozim:  Davlat budjeti daromadlarini shakllantirish;  Davlat budjeti mablag‘ la r i sarflash;  Budjetdan ajratiladigan mablag ‘ larga o ‘ zgartirishlar kiritish;  Davlat budjetini belgilangan parametrlar doirasida ijro etish;  Davlat budjeti daromadlari va xarajatlarini boshqarish;  Davlat budjetining kassa ijrosini ta’minlash; Davlat budjeti ijrosini nazorat qilish. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 19-fevraldagi №PQ-5349 sonli “O‘zbekiston Respublikasida axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi qarori ijrosini ta‘minlash bo‘yicha, O‘zbekiston Respublikasi Milliy axborot-kommunikatsiya tizimini majmuaviy rivojlantirish Respublika muvofiqlashtirish komissiyasining bayonnomasi asosida 2013- 2020-yillarga 31 mo‘ljallangan “Budjet” axborot tizimi majmui loyihasini tuzish va integrasiyalashuvini amalga oshirish bo’yicha tegishli muddatlar belgilangan. Natijalar shuni ko‘rsatdiki, budjet ishtiroki tashkilot faoliyatiga ta’sir qiladi. Shu sababli, budjet nazorati tabiatan yuqoridan pastga qaramasligi kerak, aksincha, yuqori boshqaruv tashkilot budjetini ishlab chiqishda turli darajadagi bo'ysunuvchilarning fikr-mulohazalarini olishga harakat qilishi kerak. Shunday qilib, yuqori boshqaruv budjet ishtirokining ijobiy ta'sirini tushunishi kerak. Boshqaruv faoliyati to‘g‘ridan-to‘g‘ri rahbariyatning budjet jarayonidagi ishtiroki natijasida ham, bilvosita, menejerlarning budjet nazorati jarayonida ishtirok etishi va ishtiroki tufayli tashkilotga bo‘lgan sadoqatini oshirganda ham ishlaydi. Budjet tasdiqlangandan keyin yangi qonun bilan qamrab olingan daromadlardan olingan daromadlardan olingan qo'shimcha daromadlar hisobidan olingan mablag'lar shartnomaga o'tkaziladi. -Subsidiya daromaddan olinadigan miqdor sifatida belgilanadi. Bud j et t a shki l otla r i, k o rxo n al a ri v a x o’jalik bi r l as h m alarini m oli y ala s ht i r is h ni b i r budjetd a n bos h qa budjetga o ’t ka z i sh d a u shbu budjet t as hki lo tlari, korxonala r i va xo ’j alik b i rla s h m a la r i bo‘yicha y il bos h i d a n b o shl a b a m alga oshirilgan xaraj a tl a r i budjet k o ’ z d a tu t i l g a n y i l li k a j rat m a s u m m asi t o ’l i q l igi cha m oli y alas h t iri s h a m al g a o shi r ila di g a n budjetda a k s e t tirili s hi k e rak. Mablag'lar bir fonddan boshqa fondga o'tkazilganda yuqori moliya budjet quyi moliya budjet bir fonddan institutsional budjetga mablag' o'tkazilgan sana to'g'risida xabardor qiladi, kompaniyalar va moliyaviy guruhlar to'xtatiladi va ikkinchi budjetdan moliyalashtirish boshlanadi. (Sherov А.U., 2019) Budjet tashkiloti, xo‘jalik yoki xo‘jalik guruhi respublika tashkilotidan mahalliy tashkilotga o‘zgarganda, Respublika Moliya vazirligi 1-sonli hujjat haqida xabar beradi. Mamlakat, viloyat yoki shahardagi korxona yoki tashkilot bir joydan ikkinchi joyga ko‘chirilgan taqdirda, yuqori darajadagi Moliya vazirligi kompaniya yoki tashkilot o‘zgargan kundagi tartib bo‘yicha summani hisoblab chiqishi shart. Budjet i jr o si to‘g‘ri s id ag i c hora kl ik hisob o tning D ar o m a dl ar qis m i da 32 budjet ta s nifi bo‘yicha reja l ash t iri l gan d a r o m adlar su m m alari ha m d a ul a r ni b a j ar il i s hi ak s et t i r iladi. Bir budjetdan boshqasiga o‘tuvchi korxona va tashkilotlar o‘zgartirish sanasi bo‘yicha moliyaviy hisobot (yillik hisobot) tayyorlab, uni eski va yangi oldingi rahbarlarga yuborishi shart. Hisobot faqat unga bo'ysunuvchi yuqori bo'limga yuboriladi.(Ostonqulov M., 2009) O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjetining moliyaviy taqsimoti budjetning ijrosi to‘g‘risidagi choraklik hisobotiga ko‘ra, kassa mablag‘lari va amaldagi xarajatlarni xarajatlar turlari bo‘yicha taqsimlash, xarajatlar tahlili, moliyalashtirish va ijrosi, kassa xarajatlari xarajatlari bo‘yicha qabul qilingan javobgarlik a k s e t ti ri l a d i . (Ibragimov A.K., Sugirbaev B.B., 2009) Respublikamizda budjet ijrosini belgilangan parametrlar doirasida ijro etish, budjetdan mablag‘ bilan ta’minlashni takomillashtirish hamda mablag‘lardan samarali va maqsadli foydalanish, budjet intizomini ta’minlash budjet tizimi oldida turgan muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Budjet jarayonlarida, jumladan, budjet ijrosini qa’tiy ta’minlashda budjetdan birinchi darajali ustivor ijtimoiy xarajatlarni moliyalashtirish, budjet mablag‘laridan maqsadli, samarali foydalanish borasida olib borilayotgan ishlar bilan bir qatorda yechimini kutayotgan muammolar ham mavjud.(Malikov T.S., Xaydarov N.X., 2007) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi o‘quv markazi tomonidan “Budjet tashkilotlarining avtomatlashtirilgan tizimi – “UzASBO” dasturiy majmuasining o‘quv-simulyatsiya dasturi” yaratildi. 2015-yilning 24-noyabrida O‘zbekiston Respublikasi Intellektual mulk agentligidan – elektron hisoblash mashinalari uchun yaratilgan “UzASBO” – o‘quv-simulyatsiya dasturiy majmuasini rasmiy ro‘yxatdan o’tkazilganligi to‘g‘risidagi DGU 03331-sonli guvohnoma topshirildi. Mazkur “UzASBO” – o‘quvsimulyatsiya dasturiy majmuasini ishlab chiqishdan ko‘zlangan asosiy maqsad, buxgalteriya hisobini o‘zlashtirish xohish- istagini bildirgan o‘quvchilar uchun nazariy bilim bilan amaliy ko‘nikmalarni o‘zida mujassam etuvchi axborot dasturini yaratishdan iborat edi. 33 Belgilangan maqsadlarning amaliy ifodasi - ishlab chiqilgan simulyatsiya dasturining modullarida, ya’ni budjet tashkilotlarining buxgalteriya hisobini yurituvchi xodim tomonidan birlamchi hujjatlarni kiritish, turli hisobotlarni ko‘rish va tuzish bilan bog‘liq moliyaviy operatsiyalarni elektron dastur modullarida sinab ko‘rish imkoniyatlarining mavjudligidir. Budjet tizimi funksiyalarini avtomatlashtirish bir necha bosqichni o‘z ichiga oladi. Ushbu bosqichlarni izchil amalga oshirish pul resurslari harakatini nazorat qilish imkoniyatini tug‘diruvchi tizimni yaratish imkonini beradi. Ular ichidan quyidagilarni ko‘rib chiqamiz: 1- bosqich. Dolzarb ma‘lumotlar bilan ta‘minlanish. Budjet tizimi funkstiyalarini avtomatlashtirishda ma‘lumotlar bazalarini yaratish va uni keyinchalik yangilab borishda yoki, boshqacha aytganda, xizmat ko’rsatuvchi bank va mazkur bankdagi hisobraqamlar ro’yxati haqidagi dolzarb ma‘lumotlarni ta‘minlashdan boshlash zarur. 2- bosqich. Pul mablag‘ini hisobga olish hisobvaraqlarida qiymatlarni to‘plash. Ikkinchi qadam – tizimda operastiya kuni boshlanishi holatiga ko‘ra, pul mablag‘larini hisobga olish hisobvaraqlari bo‘yicha qiymatlarni to‘plashning tashkil etilishi. 3-bosqich. Operatsion moliyaviy rejalashtirish tizimini barpo etish. To‘lov taqvimi, ya’ni operatsion moliyaviy rejalashtirish tizimi pul mablag‘lari hisobvaraqlarida qiymatlarni to‘plash tashkil etilganidan keyin shakllanadi. 4- bosqich. Tashqi qarz haqidagi axborotni tizimlashtirish. Operatsiya davri uchun to‘lov taqvimi ma’lumotlaridan kelib chiqib, tashqi qarzning holati va uning dinamikasi haqidagi tezkor axborot tizimlashtiriladi. 5- bosqich. Tavakkalchiliklarni boshqarish tizimining yaratilishi. Budjet tizimini avtomatlashtirish tizimi yordamida tavakkalchilikning uch asosiy turi: kredit, valyuta va foiz tavakkalchiliklarini boshqarish mumkin. Iqtisodiyotni erkinlashtirish jarayoni, bozor mexanizmining takomillashtirilishi va islohotlarning tobora chuqurlashib borishi har bir iqtisodiy 34 jarayonni chuqur tahlil qilishni taqozo qilmoqda. Budjet tashkilotini boshqarish tizimida boshqaruv hisobining roli aniqlanadi. Budjet va boshqaruv hisobi o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir bosqichlari aniqlanadi, tahlil qilish va boshqaruv qarorlarini qabul qilish osonlashdi. Moliyaviy oshkoralikning zaif darajasi mavjud va universitet rahbariyati ruxsat bermaydigan ma'lumotlar oliy ta’lim muassasasining moliyaviy-iqtisodiy holati va iqtisodiy barqarorlik darajasini baholash juda zarur. Audit tartib-qoidalarini amalga oshirish hamda budjet va moliyaviy hisobotlarning ishonchliligini jamoatchilik tomonidan tasdiqlash yetarli darajada amalga oshirilmagan. Zamonaviy boshqaruv mexanizmlarining rivojlanishi axborot assimetriyasi va shaffofligi bilan cheklanadi. Iqtisodiy o‘sish va jamiyatning ijtimoiy farovonligiga ko‘maklashuvchi ta’lim sohasining to‘laqonli faoliyat yuritishi barcha darajadagi budjet mablag‘lari asosiy manbai bo‘lgan moliyaviy ta’minotning yetarli darajada bo‘lishini nazarda tutadi. Biroq budjet mablag‘lari cheklangan va bu ta’limga budjet mablag‘larini sarflash samaradorligini oshirish muammosini keltirib chiqaradi. Bu muammo shundan iboratki, ta’limga qo‘shimcha budjet mablag‘larini ajratish har doim ham ta’lim xizmatlari sifatini oshirishga olib kelavermaydi. O’zbekiston Respublikasida iqtisodiyotining ko‘plab soha va tarmoqlarida keng qamrovli iqtisodiy islohatlar olib borilayotgan va ularning natijalari iqtisodiy ko’rsatkichlarga o‘zining ta’sirini ko’rsatayotgan bir davrda davlat budjeti qonunchiligini mustahkamlab va takomillashtirib borish davlat moliyasi tizimining isloh qilishning asosiy yo’nalishlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasida Davlat budjetini boshqarishni takomillashtirish, budjet jarayonini tizimlashtirish, budjet tasnifini mukammallashtirish bo‘yicha nazariy ishlanmalar va amaliy asoslarning sezilarli darajada zamon talabidan ortda qolmasligi uchun budjet tasnifi bo‘yicha aniq tavsiyalar va takliflar ishlab chiqish zarur. Budjet jarayonini mavjud qonunchilik asosida, budjet ijrosini belgilangan parametrlar doirasida ijro etish, budjetdan mablag‘ bilan ta’minlashni takomillashtirish hamda mablag‘lardan samarali va maqsadli foydalanish, budjet 35 intizomini ta’minlash budjet tizimi oldida turgan muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Budjet va boshqaruv hisobi nuqtai nazaridan yagona axborot bazasini joriy etishning asosiy masalalari ko'rib chiqiladi, bu esa davr talablari, ta’lim xizmatlari bozoridagi keskin raqobat sharoitlari va barqarorlik bilan bog‘liq. Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti daromadlari va xarajatlari. Dissertatsiyaning nazariy jihati ochib berildi, budjet tizimini isloh qilishning asosiy yo‘nalishlari, budjet muassasalarida buxgalteriya hisobini me’yoriy tartibga solish tahlil qilindi, buxgalteriya hisobining tamoyillari, xususiyatlari va mohiyati aniqlandi. Hisoblar rejasi va budjet hisobi registrlari ko‘rib chiqildi. O‘zbekiston Respublikasida nazorat ishlari samaradorligini ta’minlash, hamda budjet mablag‘laridan foydalanish yuzasidan samarli moliyaviy nazoratni amalga oshirishning asosiy yo‘nalishlari yuzasidan quyidagi asosiy xulosa, taklif va tavsiyalarimizni aks ettiramiz:  davlat siyosatiga mos ravishda moliyaviy nazorat tizimini isloh qilib borishni ta’minlash;  moliyaviy nazorat qo’yilgan maqsadlarga erishish uchun ko’zda tutilgan natijaga erishishni ta’minlashga xizmat qilishi lozim;  moliyaviy nazorat organlarining budjet xarajatlarini optimallashtirishga  qaratilgan yuqori samarali faoliyatini rag’batlantirish mexanizmini takomillashtirish;  moliyaviy nazorat sohasida ilmiy-tadqiqot faoliyatlarini amalga oshirish;  moliyaviy nazorat tizimi organlari faoliyatini muvofiqlashtirishning me’yoriy- huquqiy asoslarini yanada mustahkamlash va takomillashtirish;  nazorat organi tizimi bilan turli tashkilotlar (tijorat banklari, soliq, bojxona  organlari, tovar xom-ashyo birjalari) o‘rtasidagi axborot almashish tizimini yanada  milliy moliyaviy nazorat tizimimizga tadbiq etish lozim. 36 I V BOB. TADQIQOT TAHLILI VA NATIJALAR 4.1. Davlat budjeti ijrosi to‘g‘risidagi hisobot va tahlilini tashkil etishning o‘ziga xos xususiyatlari Budjet tashkilotlarida asosiy tekshirish usuli – kompleks taftish hisoblanadi. Bunday tekshirish yuqori tashkilotlar tomonidan rejalashtiriladi va uning natijalari dalolatnoma yordamida rasmiylashtiriladi. Dalolatnomalar boshqa umumlashtiruvchi xujjatlardan farq qilib yuridik xujjat bo‘lganligi tufayli ikki tomonlama, ya’ni taftish guruhi raxbari va tekshirilayotgan tashkilot raxbari hamda bosh hisobchi tomonidan imzolanadi. Chunki bu hujjat huquqiy hujjat bo‘lib, boshqa yozma hujjatlardan farq qiladi, u taftish komissiyasi raisi va taftish komissiyasi raisi tomonidan imzolanadi. U qonunda belgilangan muddatda yozilishi kerak. Tekshiruv davomida ko'plab nuqsonlar yoki boshqa noqonuniy yoki noqonuniy xatti-harakatlar aniqlansa, inspeksiya organining buyrug'iga binoan oraliq bayonnoma tuziladi va ichki ishlar 37 organiga yuborilad Manba: Respubli k a budje t i xa r ajatla r ini n g g‘azna i j r osi h iso b oti 1-rasm. Budjet x ara j a t lari n i t u r k u m la n is hi Auditorlik tashkilotining rahbariyati audit tugaguniga qadar aniqlangan xato va kamchiliklarni bartaraf etish choralarini ko‘rishi kerak. Budjet tashkilotlarining moliyaviy aktivlari ya’ni pul mablag‘lari g‘aznachilik va uning hududiy bo‘limlarida ochilgan shaxsiy hisobvaraqlarda budjet va budjetdan tashqari mablag‘lar bo‘yicha alohida yuritiladi. Budjet tashkilotlari nomoliyaviy aktivlariga asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, tovar moddiy zahiralar, material qiymatliklar va boshqalar kiradi. Daromadlar va xarajatlar smetalari ijrosi jarayonida nomoliyaviy aktivlar hisobi belgilangan tartibda yuritiladi. Budjet tashkilotlari smetalar ijrosi jarayonida belgilangan vazifani bajarish bo’yicha jismoniy va yuridik shaxslar bilan hisoblashuvlarni amalga oshiradi va ular bo‘yicha majburiyatlar yuzaga keladi. Budjet tashkilotlari joriy yilga moliyaviy natijalarni mablag‘larni shakllanishi manbalari bo‘yicha shakllantiradi va yakuniy moliyaviy natijani aniqlaydi. Budjet hisobini tashkil etish moliya organlari va budjet tashkilotlarini rahbarlari tomonidan belgilangan tartibda amalga oshiradi. 1-j а dv а l His о b siy о s а tining t а rkibiy jih а tl а ri T а shkiliy Budjet t а shkil о tl а rid а bu х g а lteriy а his о bini t а shkil etish, bu х g а lteriy а 38 his о bini yuritish sh а kli, bu х g а lteriy а his о bini b о shq а rish tizimi, bu х g а lteriy а b о ‘limining b о shq а ichki b о ‘liml а r bil а n а l о q а l а ri, hujj а tl а rning s а ql а nishi v а b о shq а l а r Te х nik Budjet t а shkil о ti bu х g а lteriy а his о bid а hujj а tl а r а yl а nishi, his о b registrl а ri, bu х g а lteriy а schy о tl а ri h а md а ul а rni q о ‘ll а sh, d а sturiy t а ’min о t v а b о shq а l а r Uslubiy Budjet t а shkil о tl а rid а invent а rizvtsiy а о ‘tk а zish t а rtibi v а mudd а tl а ri, mulkiy qiym а tlikl а r v а m а jburiy а tl а rni b а h о l а sh usull а ri, а s о siy v о sit а l а r v а n о m о ddiy а ktivl а rg а а m о rtiz а tsiy а his о bl а sh usull а ri, а ktivl а rni his о bd а n chiq а rish uslubl а ri v а b о shq а l а r Manba: Tadqiqot davomida muallif tomonidan yaratildi Davlat budjet tasdiqlangandan so‘ng davlat va mahalliy soliqlar va daromadlar to‘g‘risida, ma’muriy-xududiy bo‘linishdagi, korxonalar, tashkilotlar va xo‘jalik birlashmalarining bo‘ysunishidagi o‘zgarishlar, turli xildagi bo‘ysunishidagi qurilish obyektlari o‘rtasida kapital qo‘yilmalar limitlarini qaytadan taqsimlanishdagi o‘zgarishlar bo‘yicha qabul qilingan yangi qonunlar, O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining qarorlari qabul qilinishi natijasida alohida olingan budjetlarga o‘zgarishlar kiritilgan hollarda Budjet ijrosi jarayonida Budjetlar o‘rtasida o‘zaro hisoblashuvlar amalga oshiriladi. His о b siy о s а ti О ‘zbekist о n Respublik а si q о nunl а ri, Prezident f а rm о nl а ri, V а zirl а r M а hk а m а si q а r о rl а ri, bu х g а lteriy а his о bi sub’yekti f ао liy а t s о h а sig а о id niz о ml а r v а st а nd а rtl а r а s о sid а ishl а b chiqil а di. His о b siy о s а tini ishl а b chiqishd а uning t а shkiliy, te х nik v а uslubiy jih а tl а rig а а l о hid а e’tib о r q а r а til а di Iqtisodiy o‘sish va jamiyatning ijtimoiy farovonligiga ko‘maklashuvchi ta’lim sohasining to‘laqonli faoliyat yuritishi barcha darajadagi budjet mablag‘lari asosiy manbai bo‘lgan moliyaviy ta’minotning yetarli darajada bo‘lishini nazarda tutadi. Biroq budjet mablag‘lari cheklangan va bu ta’limga budjet mablag‘larini sarflash samaradorligini oshirish muammosini keltirib chiqaradi. Bu muammo shundan iboratki, ta’limga qo‘shimcha budjet mablag‘larini ajratish har doim ham ta’lim xizmatlari sifatini oshirishga olib kelavermaydi. (Mehmonov S.U.,2014) Oliy ta’lim globallashuv tomonidan qo'yilgan iqtisodiy rivojlanishdagi yangi imperativlarning ta’siriga tobora ko‘proq duchor bo‘lmoqda. Xalqaro 39 litsenziyalash, sertifikatlashtirish va akkreditatsiya tizimlari yaratilmoqda, xorijiy talabalar oqimini ko‘paytirish uchun yuqori sifatli, professional kadrlar tayyorlash imkonini beradi. Oliy o‘quv yurtida boshqaruv hisobini tashkil etish uchun tadqiqot qismi nuqtai nazaridan boshqaruv tahlilini o‘tkazishning asosiy bosqichlarini tavsiya qilishimiz mumkin. (To‘laxo‘jaeva M.M. 1998) Oliy ta’limga budjet mablag‘lari sarflanishi samaradorligini baholash tamoyillariga quyidagilar kiradi: ta’lim muassasalari faoliyatining ko‘rsatkichlari majmuini aniqlash printsipi, vaqtinchalik printsipi, qiyosiylik printsipi, omillilik printsipi. Oliy ta’limga budjet xarajatlari samaradorligini baholash bosqichlari sifatida quyidagilar taklif etiladi: 1. Ta’limga budjet xarajatlari dinamikasini tahlil qilish. 2. Ta’lim muassasalari faoliyati natijalari dinamikasini tahlil qilish. 3. Ta’limga budjet xarajatlarining samaradorlik ko‘rsatkichlarini baholash: - ta'limga budjet xarajatlarining samaradorlik ko‘rsatkichlarini hisoblash; - hududlar yoki ta’lim muassasalarini ta’limga budjet xarajatlari samaradorligi bo‘yicha guruhlarga ajratish; - ta’limga budjet xarajatlari samaradorligi ko‘rsatkichlari dinamikasini tahlil qilish. 4. Oliy ta’limga budjet xarajatlari samaradorligi omillarining korrelyatsiya va regression tahlili. 5. Baholash natijalarining qisqacha mazmuni 2-jadval D ar o m a d h a q i d agi hiso b otlar ko‘rinishi Daromad Qism Bob Daromad ko‘rinishi Reja Bajarilganligi Manba: Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti ma’lumotlari asosida tayyorlandi 40 Har choraklik xarajatlar to'g'risidagi hisobotning sarf bo'limida xarajatlar haqiqatda rejalashtirilgan xarajatlarga, smetadagi kassa xarajatlariga va haqiqiy xarajatlarga bo'linadi. Hisobot, shuningdek, qabul qilingan huquqiy va moliyaviy majburiyatlarni ko'rsatadi. 3-jadval X ara j at haqida hisobotlar ko‘rinishiXarajatlar nomi Bo‘lim Kichik bo‘lim Bob Aniqlangan rejada M oliyalashtirish Bajarilishi Qabul qilingan yuridik majburiyat Qabul qilingan moliyaviy majburiyat reja amalda Manba: Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti ma’lumotlari asosida tayyorlandi O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va uning hududiy boshqarmalari O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining Davlat budjeti Bosh boshqarmasi tarkibiga kiruvchi hududiy moliya tashkilotlariga davlat budjetidan foydalanish to‘g‘risidagi hisobotni yuborishlari shart . 4-jadval O‘ z b e ki s t o n Res p u b l i kas i G‘azna c h i l ig i v a u nin g h u d u d i y bo‘l i n m a l ar i t o m o nid a n D avl at i budjet i k ass a i j r o s i to‘g‘ri sid a g i h iso b otl ar jadvali T/r H is o b o t n o m i D avr i y lig i T aqd i m e tis h m u d d a t i D avl a t budjet i B o s h b o s h q a r m asig a t a qd i m etilad i ga n his o b o t la r 1 X u d u d i y g‘azna t arnzi t s c h y o tl a r id a mablag‘ l a r qo ldig ‘ i v a d ar o m a d l a r t us h u m i x a qid a a x b oro t Kun davomida 2 Xududiy g‘azna t arnzi t s c h y o tl a r id a mablag‘ l a r hisobidan amalga oshirilgan xarajatlar haqida axborot Kun davomida 3 O‘zbekiston Respulikasi Respublika budjeti xarajatlari ijrosi bo‘yicha hisobot Chorak davomida Hisobot choragidan keyingi oyning 10 sanasigacha Yil davomida Keyingi yilning 1-fevralgacha 41 Tegishli xududiy moliya organlariga taqdim etiladigan hisobotlar 1 X u d u d i y g‘azna t a rnzi t s c h y o t la r i d a mablag‘lar qoldig‘i va daromadlar tushumi haqida axborot Kunl davomida 2 Xududiy g‘azna t arnzi t s c h y o tl a r id a mablag‘ l a r hisobidan amalga oshirilgan xarajatlar haqida axborot Kun davomida 3 Qoraqalpog‘iston Respulikasi Respublika budjeti xarajatlari ijrosi bo‘yicha hisobot Chorak davomida Hisobot choragidan keyingi oyning 10 sanasigacha Yil davomida Keyingi yilning 1-fevralgacha Manba : ( O ‘ zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori , 20.03.2007 yildagi 53- son ) qarori ma ’ lumotlari asosida tayyorlangan Davlat budjetiga mablag‘lar oqimiga soliq daromadlari, yig‘imlar va boshqa, soliqdan tashqari tushumlar, xizmatlar uchun t o ‘lovlar, grantlar, foizlar bo‘yicha to‘lovlar, aktivlarni sotish, qarz berishdan va jalb qilingan mablag‘lardan tushgan tushumlar kiradi. ( Sultonov Sh . N ., Soatova N . B . (2022) Oliy ta’limga budjetdan ajratilayotgan mablag‘lar samaradorligini baholashning jahon amaliyotida mavjud bo‘lgan uslublari va modellari, shuningdek, samaradorlik ko‘rsatkichlarini qiyosiy tahlil qilish metodlari sintezi asosida ta’limga budjet mablag‘lari xarajatlari samaradorligini baholashning uslubiy yondashuvi ishlab chiqildi. Oliy ta limga ajratilgan budjet xarajatlariʼ samaradorligi ko rsatkichlari (Oliy ta limga ajratilgan budjet xarajatlarining ʻ ʼ daromadliligi, ta limga budjetdan samarali sarflangan mablag lar foizlari, ta limga ʼ ʻ ʼ ajratilgan samarasiz budjet xarajatlari ulushi) hamda korrelyatsiya va regressiya tahlili asosida ta siri aniqlandi. ʼ (Ibragimov A.K., Sugirbaev B.B., 2009) 5- jadval 2023- yil uchun O ‘ zbekiston Respublikasining respublika budjetidan birinchi darajali budjet mablag ‘ larini taqsimlovchilariga ajratiladigan budjet mablag ‘ larining cheklangan miqdorlari T/r Ko‘rsat kichlar Summa, mln so‘m 42 Respublika budjetidan ajratiladigan mablag‘lar, jami 203 737 281,2 1 O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi 5 980 475,4 s hu jumladan: 1 joriy xarajatlar 5 389 006,4 rivojlantirish dasturlari uchun xarajatlar 503052,0 shu jumladan qayta taqsimlanadigan mablag ‘ lar : oliy ta ’ lim muassasasida magistratura bosqichida o ‘ qiyotgan barcha xotin - qizlarning kontrakt to ‘ lovlarini qaytarish shartisiz qoplash uchun xarajatlar 200000 davlat-xususiy sheriklik va davlat oliy ta’lim tashkilotlarining buyurtmalari asosida talabalar turar joyini barpo etish bo‘yicha loyihalar uchun subsidiyalar 210 000,0 shu jumladan qayta taqsimlanadigan mablag ‘ lar : obyektlarni loyihalashtirish , qurish ( rekonstruksiya qilish ) va jihozlash uchun kapital qo ‘ yilmalar 591 469,0 Manba: l ex.uz O’RQ-813-son Toshkent sh., 2022-yil 30-dekabr 2 -ilova Oliy ta’limga budjet xarajatlari samaradorligini baholashning jahon amaliyotida mavjud bo‘lgan uslublari va modellarini tahlil qilish, samaradorlik ko‘rsatkichlarini qiyosiy tahlil qilish usullari, shuningdek, ularning afzalliklari va kamchiliklarini aniqlash eng maqbul deb quyidagilarni aniqlash imkonini berdi. Jahon amaliyotida mavjud bo‘lgan ta’limga budjet xarajatlari samaradorligini baholashga yondashuvlar sintezi natijasida tadqiqot tamoyillari yoritilgan va baholash bosqichlarini taklif qiladi. 6-jadval 2023-yil uchun O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning asosiy makroiqtisodiy ko‘rsat kichlari prognozi va 2024-2025-yillarga maqsadli mo‘ljallar T/r Ko‘rsatkichlar 2023-yil uchun prognoz Budjet mo’ljallari: mlrd, so‘m 2024-yil 2025-yil I Konsolidatsiyalashgan budjet daromadlari 310 677,90 353 697,70 397 219,40 1 Davlat budjeti daromadlari 232 107,10 269 965,60 309 829,90 2 Davlat maqsadli jamg’armalari daromadlari 41 250,70 46 793,80 50 609,20 3 O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasiga tushumlar 11 712,00 11 394,20 9 959,00 4 Budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari 25 608,10 25 544,10 26 821,30 43 jamg’armalariga tushumlar II. Konsolidatsiyalashgan budjet xarajatlari 343 212,60 387 197,10 428 363,70 1 Davlat budjeti xarajatlari 227 866,60 255 324,10 285 570,50 2 Davlat maqsadli jamg’armalari xarajatlari 70 212,90 77 565,20 85 342,80 3 O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi mablag‘larining sarflanishi 11 712,00 17 474,60 17 765,50 4 Budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari jamg’armalari mablag‘larining sarflanishi 25 608,10 25 033,20 26 284,90 5 Tashqi qarz hisobidan davlat dasturlariga xarajatlar 7681,00 12400,00 14 500,00 III. Davlat maqsadli jamg’armalariga transfertlar 29 867,60 34 341,70 37 775,50 IV. Konsolidatsiyalashgan budjet saldosi (profitsit +, defitsit -) -32 534,70 -33 499,40 -31 144,30 V. Davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari saldosi (profitsit +, defitsit -) -24 721,70 -16 129,90 -10 474,20 VI. Davlat qarzlarini so’ndirish 19 173,70 31 498,80 26 657,50 Manba: l ex.uz O’RQ-813-son Toshkent sh., 2022-yil 30-dekabr 2 -ilova Davlat budjetidan mablag‘lar chiqimi esa ish haqi, xizmatlar, jihozlar yetkazib berish, asosiy sarmoya aktivlari, qarzning asosiy summasi va foizlari hisobiga to‘lovlar, operatsiya xarajatlari, kapital qo‘yilmalar uchun sarf-xarajatlar, mahalliy hokimiyat organlariga subsidiyalar, subvensiyalar, dotatsiyalar, boshqa budjet birliklariga (masalan, pensiya jamg‘armasi) o‘tkazmalarni, boshqa o‘tkazmalar (masalan, korxonalar uchun), budjetdan tashqari xarajatlarni (masalan, korxona hukumat kafolati ostida olingan qarz bo‘yicha to‘lovga layoqatsiz bo‘lib qolganda) o‘z ichiga oladi. (Tuychiev A.J., Ostonokulov A.A., Ibragimov K.Sh., Tursunov A.S. (2018) 44 Ushbu jadvalda eng yuqori ko’rstakichni davlat budjeti daromadlari ya’ni 2025-yilga borib, 309 829,90 mlrd so‘mni tashkil qilar ekan. 1 va 2 yillar o‘rtasidagi farqi 43019,8 mlrd so‘mni tashkil qiladi. Davlat budjeti xarajatlari esa, 285 570,50 mlrd so‘mni tashkil qilar ekan. 1 va 2 yillar o‘rtasidagi farqni olib qaraydigan bo‘lsak, 27457,5 mlrd so‘mni tashkil qilmoqda. 2-rasm. O‘zbekis to n R e sp u bl i kas i b udj e ti da r o m a dl ar i Manba: O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, 30.12.2022 yildagi O‘RQ-813-son Qoraqalpog‘iston Respublikasi viloyat va shahardagi umumta’lim maktablari, oliy o‘quv yurtlari, shifoxonalar va suv xo‘jaligi markazlarida ekin maydonlarini loyihalash, qurish (rekonstruksiya qilish), o‘zlashtirish va jihozlashni yaxshilash bo‘yicha chora-tadbirlar manbai hisoblanadi. 2023-yilda Toshkent shahrini loyihalash, qurish (qurilish), obodonlashtirish va obodonlashtirish bilan bog‘liq xarajatlar Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjeti, tumanlar va viloyatlar budjetlari, Toshkent shahar budjetlari mablag‘lari hisobidan moliyalashtiriladi. 4.2. Davlat budjeti ijrosi to‘g‘ri sidagi hisoboti va tahlili ning amaldagi holati hamda takomillashtirish yo‘nalishlari Magistrlik dissertatsiyasining tadqiqot ob’yekti “Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti” davlat budjeti oliy ta’lim muassasasini umumiy ko‘rsatkichlari hisobi va tahlili hisoblanadi. Qisqa ism: TDIU. Ingliz tilidagi nomi: Tashkent state 45 economy university. Ta’limga budjet xarajatlari samaradorligini baholashning jahon amaliyotida mavjud bo‘lgan uslublari va modellari, shuningdek, samaradorlik ko‘rsatkichlarini qiyosiy tahlil qilish usullarining sintezi asosida ishlab chiqilgan ta'limga budjet xarajatlari samaradorligini baholashning uslubiy yondashuvi bo‘lishi mumkin. hududiy darajada ham, aniq ta'lim muassasalari darajasida ham budjet xarajatlari samaradorligini baholash uchun asos hisoblanadi Universitetda iqtisodiyot va statistika; buxgalteriya hisobi va audit; tijorat; menejment, informatika va iqtisodiy ta lim pedagogikasi; xalqaro iqtisodiyʼ munosabatlar; xalqaro biznes; xalqaro turizm, jami 46 ta kafedra bor. Uning qoshida iqtisodiyot, biznes, malaka oshirish va xodimlarni qayta tayyorlash instituti, kelajak ilmi eksperimental xalqaro biznes maktabi, iqtisodiyot kasb kolleji, Respublika iqtisodiyot akademik litseyi, iqtisodiy gimnaziya, qimmatbaho qog ozlar bozori mutaxassislarini tayyorlash markazi, ixtisoslashtirilgan oliy ʻ biznes maktabi, hisob va audit resurs markazi, texnomarket, kutubxona (800 ming asar), universitet tarixi muzeyi faoliyat olib boradi. ( Vahobov A.V. va Malikov T.S.2011) Toshkent davlat iqtisodiyot universitet xarajatlarini asosiy xarajatlari bo‘yicha tahlil qilamiz. Universitetda xarajatlarning asosiy manbalari: ish haqi, kommunal to'lovlar, joriy va kapital ta'mirlash, laboratoriya jihozlari, asbob-uskunalar sotib olish va boshqa xarajatlar. Budjet tashkilotlarining alohida xususiyatlaridan kelib chiqib ayrim ish xaqiga qo’shimcha va ustamalarni to‘g‘ri rejalanganligi hamda hisoblanaganligini aniqlash zarur. 7-jadval Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti budjetini daromadlar bo‘yicha tahlili Daromad manbalari 2021-yil 2022-yil O‘zgarishlar, mlrd so‘m 1 2 3 4 5 6 7 Jami daromad 202.6 100% 280.1 100% 77,5 38% 46 manbalari: 1.Budjet mablag‘lari(ta’lim) 58,1 28% 75,3 26% 17,2 6% 2.Ko'chmas mulk ob'ektlarini kapital ta'mirlash bo‘yicha budget mablag‘lari 12.4 5% 17.3 6% 4,9 1% 3 .Ilmiy-tadqiqot uchun mablag‘lari 19.1 9% 22 7% 2,9 1,15% 4.Shartnomaviy ish mablag‘lari 5.5 2,7% 6.5 2,3% 1 1,18% 5. Yotoqxona uchun to‘lov mablag‘lari 4.6 2% 5.8 2.01% 1,2 0.1% Manba: Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti buxgalteriya ma’lumotlari asosida tayyorlangan 2022-yilda o‘tgan yilga nisbatan quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha (budjetdan tashqari tarkibiy qism) daromadlarning o‘sishi kuzatildi. 8-jadval 2021/2022 yillar kesimida Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti budjetini daromadlar bo‘yicha tahlili 1.Budjet mablag‘lari(ta’lim) 2.Ko'chmas mulk ob'ektlarini kapital ta'mirlash bo'yicha budget mablag‘lari Ilmiy-tadqiqot uchun mablag‘lari Shartnomaviy ish mablag‘lari01020304050607080 59 13 19 676 18 22 741 5 3 1 2021-yil 2022-yil O'zgarishlar Manba:7-jadval asosida tuzilgan - budget mablag‘lari esa77,5 mlrd so‘mga oshdi; - talabalar turar joyi uchun to‘ lovlardan 1.2 mlrd so‘m; Moliyaviy muassasada ish haqi odatda o'z vaqtida to'lanadi. Bu holda hisob- kitobning asosi ish vaqtining bo'ysunishi hisoblanadi. Ish haqi xodimning jadvalida ko'rsatilgan oylik ish haqini amalda ishlagan kunlar soniga bo'lish yo'li bilan hisoblanadi. Tekshiruv davomida belgilarning saqlanishi va barcha kerakli narsalarning mavjudligi tekshiriladi. ( Tulyaganov A.A ,2017) 47 Jumladan, Oliy ta’lim muassasalarida ustama xaq hisoblash uchun to’ldirilgan tabellarga ilova qilinadigan pedagogik yuklamalarni bajarilishiga asos bo‘ladigan xujjatlar hamda ashyoviy dalilar tekshiruvdan o’tkaziladi. Ya’ni o‘quv rejasiga muvofiq daftar tekshirish, sinf raxbarligi, kabinet mudirligi va boshqalar uchun qo’shimcha xaq to’lashni hisobga olgan holda tuzilgan tarifikatsiyalarga mosligi. (Vahobov A.V., Malikov T.S., 2008) Oliy ta’lim muassasalarida o‘rindoshlik asosida faoliyat yuritayotgan professor-o’qituvchilar bilan tuzilgan shartnomalar, ularga ajratilgan o‘quv yuklamalari va hisoblangan ish xaqi taqqoslash orqali tekshiruvdan o’tkaziladi. Bunda, professor-o’qituvchilarning me’yoriy xujjatlari umumlashtirilgan jurnal va guruh jurnallari qiyoslanadi. Tekshirish jarayonida bajarilgan o‘quv yuklamalarini belgilangan o‘quv dasturlariga mos holda amalga oshirilganligi hamda bajarilgan yuklama soatlarini guruh jurnallarida to’liq aks ettirilganligi aniqlanadi . (Xаydаrоv N, 2001) Bundan tashqari, professor-o‘qituvchilar tomonidan bajarilgan ilmiy-uslubiy, ilmiy tadqiqot ishlari, tashkiliy-uslubiy ishlar, ma’naviy-ma’rifiy va tarbiyaviy ishlar yuzasidan yuklamaning bajarilishi belgilangan me’yorlarga mos holda amalga oshirilganligini aniqlash zarur. Kompensatsiya qonunda belgilangan ish haqi va ish haqi va ularning standart va amaldagi standartlarga muvofiq qo'shimcha to'lovlari asosida hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan, mavjud qoidalar va standartlarga muvofiqlik darajasi, uning samaradorligi va muassasaning ish darajasiga ta'siri alohida tahlil qilinadi. Shuni ham unutmaslik kerakki, ish bo'yicha bajarilgan ishlarning miqdori moliyaviy yilda ko'rsatilgan ishlardan kelib chiqqan holda smeta qiymatiga kiritiladi. 9-jadval Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti xarajatlar bo‘yicha tahlili Daromad manbalari 2021-yil 2022-yil O‘zgarishlar 48 1 2 3 4 5 6 7 Ish haqi 126,2 55,9% 157,3 62,7% 31,1 6,1% Kommunal to‘lov mablag‘lari 14,2 4,7% 22,3 5,3% 8,1 3,2% Joriy va kapital ta’mir uchun ajratilgan mablag‘lar 56,2 8,2% 78,4 9,1% 22,2 5,2% Laboratoriya jihozlari sotib olish uchun ajratilgan mablag‘lar 42,1 7,1% 62,4 7,5% 20,3 5,1% Boshqa qo‘shimcha xarajatlar 55,1 8,1% 72,2 8,4% 17,1 4,95% Jami Manba: Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti buxgalteriya ma’lumotlari asosida tayyorlangan. Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti xarajatlar bo‘yicha tahlili h isoblangan ish haqi” moddasi bo‘yicha xarajatlar tarkibining 2022-yilda 2021-yilga nisbatan 6,1 % ga oshganini ko‘rsat adi, bu inson kapitali bo‘yicha qoniqarli siyosatdan dalolat beradi. Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti ning buxgalteriya siyosati quyidagilarni kafolatlaydi: - xo'jalik faoliyatining barcha faktlarini buxgalteriya hisobida aks ettirishning to'liqligi; - iqtisodiy faoliyat faktlarini buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotlarda o‘z vaqtida aks ettirish; - iqtisodiy faoliyat faktlarini hisobga olishda ularning huquqiy shakliga emas, balki ularning iqtisodiy mazmuni va ish sharoitlariga qarab aks ettirish; - har oyning oxirgi kalendar kunidagi sintetik buxgalteriya hisobvaraqlari bo‘yicha aylanmalar va qoldiqlar bilan analitik hisob ma'lumotlarining aniqligi; 10-jadval 2021-2022- yillar kesimida Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti xarajatlar bo‘yicha tahlili 49 Manba: 8-jadval asosida muallif tomonidan tayyorlangan Tarkibiy bo‘l inmalarga kelib tushgan hujjatlarni qabul qilish va dastlabki ishlov berish tegishli tarkibiy bo‘l inmalarning boshqarmalari tomonidan amalga oshiriladi. (Xаydаrоv N, 2001) Toshkent davlat iqtisodiyot universitetida buxgalteriya hisobi budjet va budjetdan tashqari tadbirlar uchun daromadlar va xarajatlar smetalarini bajarish bilan bog‘liq barcha operatsiyalarni doimiy va uzluksiz aks ettirish orqali amalga oshiriladi. Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti moliyaviy va budjet intizomiga qat'iy rioya qiladi va shuning uchun budjet mablag‘larini amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq faqat o‘z maqsadlari uchun sarflaydi. Tuzilmada axborot-tahliliy hisob vazifalarini bajaruvchi aniq bo‘l inmani yaratish yoki allaqachon tanish bo‘l gan budjet moliyaviy hisobot tizimi bilan aloqalarni o‘rnatish zarur. Buning uchun Budjetni rejalashtirish va monitoring” modulida quyidagi jarayonlarni tahlil qilishimiz zarur: 1. Budjetni rejalashtirish va monitoring qilish; 2. Xarajatlarni taqsimlash va hisobga olish; 3. Universitet faoliyatida samarali tahlil qilish. 50Ish haqi Kommunal to‘lov mablag‘lari Joriy va kapital ta’mir uchun ajratilgan mablag‘lar Laboratoriya jihozlari sotib olish uchun ajratilgan mablag‘lar Boshqa qo‘shimcha xarajatlar020406080100120140160 126 14 56 42 55157 22 78 62 72 32 8 22 20 2021-yil 2022-yil O'zgarishlar 3- rasm. Ta'limga budjet xarajatlari samaradorligining konseptual modeli Model qat’iy hisob va nazorat ostida bo‘l gan kiruvchi va chiquvchi moliyaviy oqimlarni aks ettiradi. Moliyaviy resurslarni boshqarish modeli nafaqat iqtisodiy tasnifning ayrim moddalari, balki moliyaviy mas'uliyat markazlari, loyihalar, 51 shuningdek, darajalar uchun kelgusi daromad va xarajatlarni taqlid qilish imkonini beradi. “Budjetni rejalashtirish va monitoring” moduli TDYUUning umumiy boshqaruv hisobi tizimining ajralmas qismi bo‘l ib, uning funksionalligi boshqaruv hisobi tahliliga mos keladigan moliyaviy rejalarni shakllantirish va bajarilishini nazorat qilish bilan belgilanadi. Daromad va xarajat hisobotlari ma'lum va rasmiylashtirilgan turlaridan farqli o'laroq, budjet ma'lum bir standartga bog'liq emas. “Budjetni rejalashtirish va monitoringi” modulini amalga oshirish natijasida quyidagilarni ajratib ko‘rsat ishimiz mumkin:  uzoq muddatli, operativ va qisqa muddatli moliyalashtirish universitetning moliyaviy-xo'jalik faoliyatini rivojlantirish;  ichki nazorat va amalga oshirilishining doimiy monitoringi  universitetning moliyaviy rejalari;  universitet va umuman ta'lim uchun iqtisodiy vaziyat o‘rtasidagi munosabatlar tashkil etish;  faoliyatga ta'sir qiladigan moliyaviy xarajatlarni minimallashtirish Ikkinchidan, ushbu modelda “Buxgalteriya hisobi va xarajatlarni taqsimlash" xarajatlarni hisobga olish, ta'lim faoliyatining rentabelligini hisoblash, har bir profil bo‘yicha moliyaviy oqimlarni baholashni aks etadi. Universitet ta'lim tizimining har bir turi uchun rentabellikni hisoblash qobiliyatiga ega. Ushbu modelning asosiy maqsadi taqdim etilayotgan universitet ta’lim tizimida xarajat tizimi siyosatiga qaratilgan oqilona boshqaruv qarorlari variantlarini tayyorlash hisoblanadi. Ish xaqini hisoblash uchun shtatlar jadvalida belgilangan oylik ish xaqini xaqiqatda ishlagan ish kunlariga bo‘lish yo’li bilan aniqlanadi. Tekshirish jarayonida tabellarni yuritilishi, barcha rekvizitlarning mavjudligi o’rganiladi. Tabelda ko‘rsatilgan ish kunlari va saotlari yuzasidan amalga oshirilgan hisob- kitoblarda hatolar mavjudligi aniqlanadi. Professor-o‘qituvchilar va xodimlarga ish haqi kassadan naqd pulda to‘lanadi 52 yoki plastik kartochka orqali xodim uchun ochilgan shaxsiy hisob raqamiga o‘tkaziladi. Toshkent davlat iqtisodiyot universitetda ta’lim oluvchi talabalarning stipendiya xarajatlari belgilangan stipendiyalar miqdori va stipendiya ta’minoti tartibidan kelib chiqqan holda hisoblanadi. Universitet faoliyatining daromadlari va xarajatlari tahlili ularning turlicha tuzilishini ko‘rsatdi. Tadqiqot natijasida ma'lum bo‘lishicha, Toshkent davlat iqtisodiyot universitetining 2022 yildagi umumiy daromadi 300 mlrd so‘mni, xarajatlarning umumiy miqdori esa 280 mlrd so‘mni tashkil etadi, bu esa o'z navbatida universitet mablag‘larini dinamik va statik shakllantirish ko‘rsatkichlari namoyon etadi. 53 V . XULOSA VA TAKLIFLAR 5.1. Tadqiqotning asosiy ilmiy - amaliy yangiligi va natijalari. biz davlat budjeti ijrosi to‘g‘risidagi hisobot tahlilini tashkil etish yuzasidan ayrim fikrlarni bildirib o‘tdik. o‘ylaymizki bu mavzu keng va xamma uchun qiziqarli bo‘lib, kelgusida shu tizimni keltirib o‘tilgan fikr muloxazalari asosida takomillashtirishga muhtoj deb hisoblaymiz va xulosa o‘rnida quyidagilarni taqdim etamiz: Biz biz davlat budjeti ijrosi to‘g‘risidagi hisobot tahlilini tashkil etish muvofiqlashtirish yuzasidan ayrim fikrlarni bildirib o‘tdik. O‘ylaymizki bu mavzu keng va xamma uchun qiziqarli bo‘lib, xulosa o‘rnida quyidagilarni ta kidlabʼ o‘tamiz: Budjet va boshqaruv hisobi nuqtai nazaridan yagona axborot bazasini joriy etishning asosiy masalalari ko'rib chiqiladi, bu esa davr talablari, ta’lim xizmatlari bozoridagi keskin raqobat sharoitlari va barqarorlik bilan bog‘liq. Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti daromadlari va xarajatlari. Dissertatsiyaning nazariy jihati ochib berildi, budjet tizimini isloh qilishning asosiy yo‘nalishlari, budjet muassasalarida buxgalteriya hisobini me’yoriy tartibga solish tahlil qilindi, buxgalteriya hisobining tamoyillari, xususiyatlari va mohiyati aniqlandi. Hisoblar rejasi va budjet hisobi registrlari ko‘rib chiqildi. Budjet tashkilotini boshqarish tizimida boshqaruv hisobining roli aniqlandi. Aksariyat ta'lim muassasalarining qiyinligi ma’lumotlarni oshkor qilishning to'liq tizimining yo'qligi bilan belgilanadi. Audit tartib-qoidalarini amalga oshirish hamda budjet va moliyaviy hisobotlarning ishonchliligini jamoatchilik tomonidan tasdiqlash yetarli darajada amalga oshirilmagan. Budjet muassasasida budjet mablag‘larini sarflash qabul qilingan daromadlar va xarajatlar smetasiga muvofiq amalga oshiriladi. 2021 va 2022 yillardagi daromad va xarajat mablag‘lari o‘rganildi va tahlil qilindi. Asosiy xarajat - universitet: ish haqi, kommunal to ‘ lovlar, joriy va kapital ta ’ mirlash, laboratoriya jihozlari sotib olish va boshqa xarajatlar . 54 Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti muvofiq mustaqil tasarruf qilish huquqiga ega budjetdan tashqari manbalardan olingan mablag‘lar - budjet muassasasining tadbirkorlik va boshqa daromad keltiruvchi faoliyatdan yig‘imlar va soliqlar to‘langanidan keyin olingan daromadlari; to‘lovlar va soliqlar to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida hisobga olingan holda, budjet tashkilotining daromadlari va xarajatlari smetalarida umumiy summada hisobga olinadi va tegishli budjetning tushumlarida mavjud mol-mulkdan foydalanganlikdan olingan daromad sifatida ko‘rsat iladi. Birinchi guruh muammolari bo‘yicha budjet va boshqaruv hisobi nuqtai nazaridan yagona axborot bazasini joriy etishning asosiy masalalari ko‘rib chiqiladi, bu esa davr talablari, ta’lim xizmatlari bozoridagi keskin raqobat sharoitlari va barqarorlik bilan bog‘liq. Masalaning nazariy jihati ochib berildi, budjet tizimini isloh qilishning asosiy yo‘nalishlari, budjet muassasalarida buxgalteriya hisobini me’yoriy tartibga solish tahlil qilindi, buxgalteriya hisobining tamoyillari, xususiyatlari va mohiyati aniqlandi, Hisoblar rejasi va buxgalteriya hisobi registrlari ko‘rib chiqildi. Budjet tashkilotini boshqarish tizimida boshqaruv hisobining roli aniqlanadi. Budjet va boshqaruv hisobi o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir bosqichlari aniqlanadi, tahlil qilish va boshqaruv qarorlarini qabul qilish osonlashdi. Moliyaviy oshkoralikning zaif darajasi mavjud va universitet rahbariyati ruxsat bermaydigan ma'lumotlar oliy ta’lim muassasasining moliyaviy-iqtisodiy holati va iqtisodiy barqarorlik darajasini baholash juda zarur. Audit tartib-qoidalarini amalga oshirish hamda budjet va moliyaviy hisobotlarning ishonchliligini jamoatchilik tomonidan tasdiqlash yetarli darajada amalga oshirilmagan. Zamonaviy boshqaruv mexanizmlarining rivojlanishi axborot assimetriyasi va shaffofligi bilan cheklanadi. Iqtisodiy o‘sish va jamiyatning ijtimoiy farovonligiga ko‘maklashuvchi ta’lim sohasining to‘laqonli faoliyat yuritishi barcha darajadagi budjet mablag‘lari asosiy manbai bo‘lgan moliyaviy ta’minotning yetarli darajada bo‘lishini nazarda tutadi. 55 Biroq budjet mablag‘lari cheklangan va bu ta’limga budjet mablag‘larini sarflash samaradorligini oshirish muammosini keltirib chiqaradi. Bu muammo shundan iboratki, ta’limga qo‘shimcha budjet mablag‘larini ajratish har doim ham ta’lim xizmatlari sifatini oshirishga olib kelavermaydi. O’zbekiston Respublikasida iqtisodiyotining ko‘plab soha va tarmoqlarida keng qamrovli iqtisodiy islohatlar olib borilayotgan va ularning natijalari iqtisodiy ko’rsatkichlarga o‘zining ta’sirini ko’rsatayotgan bir davrda davlat budjeti qonunchiligini mustahkamlab va takomillashtirib borish davlat moliyasi tizimining isloh qilishning asosiy yo’nalishlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasida Davlat budjetini boshqarishni takomillashtirish, budjet jarayonini tizimlashtirish, budjet tasnifini mukammallashtirish bo‘yicha nazariy ishlanmalar va amaliy asoslarning sezilarli darajada zamon talabidan ortda qolmasligi uchun budjet tasnifi bo’yicha aniq tavsiyalar va takliflar ishlab chiqish zarur. Respublikamizda amalga oshirilgan tadbirlar qatorida bank, moliya, budjet g‘aznachilik tizimini mustahkamlash masalasiga qaratilgan. Shunday sharoitda Davlat budjetidan samarali foydalanish milliy iqtisodiyotni milliy iqtisodiyotni rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi bilan birga mamlakat ichida ijtimoiy- iqtisodiy barqarorlikni yuzaga kelishini ta’minlaydi. Rivojlangan mamlakatlarning ta'lim sohasini moliyalashtirish tajribasini ko'rib chiqildi va ta’limga budjet xarajatlari samaradorligini oshirish uchun uni O‘zbekistonda qo‘llash imkoniyatlarini baholandi. 5.2. Tadqiqot natijasida keltirilgan asosiy tavsiya va takliflar Oliy o‘quv yurtlarining iqtisodiy zaxiralarini tartibga solish usullari va vositalarini takomillashtirish, ularning ta’lim sohasidagi faoliyati samaradorligini ta’minlash; Ta’limga budjet xarajatlarining samaradorligi kontseptsiyasiga muallifning yondashuvi shakllantirildi, uning ilgari taklif qilinganlardan asosiy farqi ushbu kontseptsiyaga budjet xarajatlari samaradorligini baholashda qiyosiy tahlildan foydalanish zarurligini kiritishdir. O liy ta’lim muassasasida boshqaruv hisobi tizimini joriy etish uchun axborot 56 bazasi ya’ni taklif etilgan model. Bu ish boshqaruv hisobotining tezkor boshqaruv shaklini taklif qiladi, uni amalga oshirish oliy ta'lim muassasasining daromadlari va xarajatlaridagi o'zgarishlarni tezda aks ettiradi. Kengaytirilgan tahlil boshqaruv tahlilining bosqichlari ham taklif etiladi. Kelajakda rivojlanish barqarorligi uchun boshqaruv qarorlarini qabul qilishda ma'lumotlarning shaffofligini amalga oshiradi; Ushbu model - Ish boshqaruv hisobotining shaklini taklif qiladi, uni amalga oshirish oliy ta'lim muassasasining daromadlari va xarajatlaridagi o‘zgarishlarni tezda aks ettiradi. Boshqaruv tahlilini o‘tkazish bosqichlari ham taklif etiladi, kelajak va rivojlanish barqarorligi uchun boshqaruv qarorlarini qabul qilishda ma’lumotlarning shaffofligini kengaytirish va yaxshilashga xizmat qiladi. Oliy o‘quv yurtida boshqaruv hisobini tashkil etish uchun tadqiqot qismi nuqtai nazaridan boshqaruv tahlilini o‘tkazishning asosiy bosqichlarini tavsiya qilishimiz mumkin: Budjet va boshqaruv hisobi o‘rtasidagi munosabatlarni baholash va ularni birlashtirish mexanizmlari qaytadan ishlab chiqish; Ta limga budjet xarajatlari samaradorligini baholashning jahon amaliyotidaʼ mavjud bo lgan uslub va modellarini o rganish hamda ta limga budjet xarajatlari ʻ ʻ ʼ samaradorligini baholashning uslubiy yondashuvini ishlab chiqishni takomillashtirish; Ta’lim muassasalari tomonidan budjet xarajatlaridan foydalanish samaradorligini jamoatchilik kengashi tomonidan baholashga erishish; Ta’lim muassasalari tomonidan budjet xarajatlaridan foydalanish samaradorligini baholash metodikasi ishlab chiqildi, bu ta’lim muassasalari faoliyatidagi muammoli masalalarni aniqlash va ularni hal etish yo‘llarini belgilash, budjetning samarasiz xarajatlarini qisqartirish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish; Ta’limga budjetdan ajratilayotgan mablag‘lar samaradorligini baholashning amaldagi jahon amaliyoti usullari va modellarini, shuningdek, samaradorlik ko‘rsat kichlarini qiyosiy tahlil qilish usullarini sintez qilish asosida ta’limga budjet mablag‘lari xarajatlari samaradorligini baholashning uslubiy yondashuvi ishlab 57 chiqish; FOYDALANILGAN A DABIYOTLAR R O‘ YXATI: 1. (PF-60,2022) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi “2022- 2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi” Farmoni . Toshkent sh. 2. (Sh. Mirziyoyev, 2022) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlisga Murojaatnomasi. //Xalq so‘zi . 3. (Sh. Mirziyoyev, 2021) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Birlashgan millatlar tashkiloti Toshken t. 4. (Sh.M.Mirziyoyev, 2017). Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini taminlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. 5. (Haydarov M., Suvonqulov A., Sugirbaev B., Nurmatov B., 2010) “Davlat budjeti ijrosining g‘aznachilik tizimi”. O‘quv qo‘llanma. T.: "IQTISOD- MOLIYA", 235b. 6. (Ibragimov A.K., Sugirbaev B.B., 2009) “Budjet nazorati va auditi”, O‘quv qo‘llanma. T.: «infoSOM.ig».192b. 7. (Jо‘rаyеv А.,2004) “Dаvlаt byudjеti dаrоmаdlаrini shаkllаntirishning sаmаrаli yо‘llаri”. – T.: Fаn, 242 b. 8. (Malikov T.S., 2019) “Budjet-soliq siyosati” T.: “Iqtisod-moliya” 9. ( Mehmonov S.U. ,2014) “ Budjet hisobi ” – T.: “Fan va texnologiyalar”, 352 bet. 10. (Mаlikоv T., Hаydаrоv N.,2007) “Byudjеt dаrоmаdlаri vа xаrаjаtlаri” – T.: IQTISОD-MОLIYА,– 245 b 11. (Malikov T.S., Haydarov N.H.,2008) Budjet: tizimi, tuzilmasi, jarayoni. O‘quv qo’llanma “IQTISOD MOLIYa”, 84 b 12. (Nurmuxаmеdоvа B.,2018) “Dаvlаt byudjеti”. О‘quv qо‘llаnmа. – T.: Iqtisоd-Mоliyа, 575 b. 13. (Ostonoqulov M. va boshqalar, 2009). G‘aznachilik organlarida mahalliy budjetlar g‘azna ijrosining buxgalteriya hisobi. –T.: “ IQTISOD- MOLIYA ”, 342 b. 58 14. (Ostonoqulov M., 2009) “Davlat budjeti g‘azna ijrosining buxgalteriya hisobi”. –T.: “ IQTISOD-MOLIYA ”.412 b. 15. ( Qiyosov Sh. 2012) “ Mahalliy budjetlarning tartibga soluvchi daromadlari ” . “ Moliya ” ilmiy jurnali..34-bet. 16. ( Qosimova G., Shaakramov K. , 2012) “ Mahalliy budjetlar ” . O‘quv qo‘llanma. - T.: “ Moliya ” , 260 b. 17. (Qosimova G., 2008) “Davlat budjeti ijrosining g‘aznachilik tizimi”. O‘quv qo‘llanma. T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2008. 372 b. 18. ( Qosimova G., Shaakramov K. 2012) “ Mahalliy budjetlar ” . O‘quv qo‘llanma. - T.: "Moliya", 260 b. 19. (Qosimova G.A. 2007) “Mahalliy budjetlarni tuzish va ijrosini ta’minlash”. O‘quv qo‘llanma. T.: "Fan va texnologiya". 201 b. 20. (O‘zbekiston Respublikasi Budjet Kodeksi.,2013) O‘zbekiston Respublikasi qonuni. O‘RQ-360-son. 26.12.2013. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, N°52-I-son 21. (Sherov А.U. 2019) “O‘zbekistonda budjet siyosati: amaliy va strategik yo nalishlari” // “Xalqaro moliya va hisob” ilmiy elektron jurnali.ʼ 22. (Sultonov Sh. N., Soatova N.B. 2022) “Ways of Fund Market Development in Uzbekistan”. Eurasian Scientific Herald. 23. (To‘laxo‘jaeva M.M. 1998) “O‘zbekiston Respublikasi moliyaviy nazorat tizimi” T.: «Iqtisodiyot va huquq dunyosi», Toshkent sh. 250 b. 24. ( Tulyaganov A.A ,2017) “Budjet tashkilotlarida tovar-moddiy zaxiralar inventarizatsiyasi va uni hisobda aks ettirish masalalari” 25. (Tuychiev A.J., Ostonokulov A.A., Ibragimov K.Sh., Tursunov A.S. (2018) “Budjet hisobi”. Darslik. – T.: “Iqtisod-Moliya” 428 b 26. ( Vahobov A.V. va Malikov T.S.2011) “Davlat budjeti ijrosining ta’minlanishi”. O‘quv qo‘llanma. T.: “Iqtisod-Moliya”, 370 b. 27. (Vahobov A.V., Malikov T.S., 2008) “Moliya: umumnazariy masalalar|” O quv qo llanma.T.:“Iqtisod-moliya”. 316 b. ʻ ʻ 28. (Xаydаrоv N, 2001), “Mоliyа”. 1-qism. – T.: Аkаdеmiyа, 185 b 59 29. (Xаydаrоv N.,2005) “Dаvlаt mоliyаsini bоshqаrish”. – T.: Аkаdеmiyа, 128 b. 30. www.mf.uz – O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va moliya vazirligi sayti 31. www.stat.uz-statistika qo‘mitasi sayti ma’lumotlari asosida. 60 ILOVALAR 61

DAVLAT BUDJETI IJROSI TO‘G‘RISIDAGI HISOBOT TAHLILINI TASHKIL ETISH dissertatsiya

Купить